„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Anna Betke

Opracowywanie mapy sytuacyjnej 311[10].Z1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr inż. Barbara Gąsowska
mgr inż. Julitta Rosa



Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Anna Betke



Konsultacja:
mgr Małgorzata Sienna

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[10].Z1.02
„Opracowywanie mapy sytuacyjnej”, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik geodeta.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Rodzaje prac geodezyjnych, przepisy techniczne, pojecie osnowy

geodezyjnej i jej podział

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

10

4.1.3. Ćwiczenia

11

4.1.4. Sprawdzian postępów

11

4.2. Projektowanie, stabilizacja i pomiar poziomej osnowy pomiarowej oraz

obliczenie współrzędnych punktów tej osnowy

13

4.2.1. Materiał nauczania

13

4.2.2. Pytania sprawdzające

17

4.2.3. Ćwiczenia

17

4.2.4. Sprawdzian postępów

19

4.3. Przedmiot i metody pomiarów sytuacyjnych, opracowanie wyników

pomiarów i ich dokumentacja

20

4.3.1. Materiał nauczania

20

4.3.2. Pytania sprawdzające

26

4.3.3. Ćwiczenia

26

4.3.4. Sprawdzian postępów

28

4.4. Opracowanie wyników pomiarów sytuacyjnych i ich dokumentacja

30

4.4.1. Materiał nauczania

30

4.4.2. Pytania sprawdzające

36

4.4.3. Ćwiczenia

36

4.4.4. Sprawdzian postępów

37

5. Sprawdzian osiągnięć

38

6. Literatura

43

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o opracowywaniu mapy

sytuacyjnej.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, czyli przykładowy zestaw zadań; zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

311[10].Z1

Mapa sytuacyjno-wysokościowa

311[10].Z1.02

Opracowywanie mapy sytuacyjnej

311[10].Z1.03

Aktualizacja mapy sytuacyjnej na podstawie

pomiarów terenowych

311[10].Z1.04

Opracowywanie przekrojów podłużnych

i poprzecznych

311[10].Z1.05

Wykonywanie mapy warstwicowej

311[10].Z1.06

Stosowanie rachunku współrzędnych

w obliczeniach geodezyjnych

311[10].Z1.07

Wykorzystywanie teorii błędów do

opracowywania pomiarów geodezyjnych

311[10].Z1.08

Projektowanie, pomiar i wyrównanie

szczegółowej osnowy geodezyjnej

311[10].Z1.01

Stosowanie instrumentów geodezyjnych

311[10].Z1.10

Sporządzenie mapy

sytuacyjno-wysokościowej na podstawie

pomiarów terenowych

311[10].Z1.09

Wykonywanie pomiarów sytuacyjnych

i sytuacyjno-wysokościowych

311[10].Z1.11

Stosowanie technologii GPS w pomiarach

geodezyjnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

posługiwać się przyrządami do pomiaru długości linii,

−

posługiwać się węgielnicą,

−

obsługiwać teodolity optyczne i elektroniczne,

−

sprawdzać warunki geometryczne teodolitów,

−

wykonywać pomiar kierunku i kąta poziomego,

−

posługiwać się jednostkami miar stosowanymi w geodezji,

−

klasyfikować mapy ze względu na przeznaczenie, skalę, treść i formę,

−

rozróżniać oraz wykreślać znaki i symbole kartograficzne, również z zastosowaniem
technik komputerowych,

−

odczytywać z map informacje dotyczące przestrzennego rozmieszczenia obiektów
terenowych,

−

przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska,

−

odczytywać współrzędne punktu z mapy,

−

znajdować punkt o zadanych współrzędnych na mapie,

−

określać wartość kąta w różnych jednostkach,

−

posługiwać się podziałką poprzeczną.

−

rozróżniać układy współrzędnych stosowane w geodezji,

−

wyjaśniać zasady sporządzania map,

−

stosować podziały map na arkusze,

−

określać godło mapy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

określić rodzaj i zakres wykonywanych prac geodezyjnych,

−

dokonać wyboru instrukcji odpowiedniej do planowanych prac geodezyjnych,

−

posłużyć się instrukcjami technicznymi, dotyczącymi zakładania osnowy pomiarowej
i wykonywania pomiarów sytuacyjno,

−

określić zasady pracy zespołu podczas wykonywania pomiarów sytuacyjnych,

−

zdefiniować poziome osnowy geodezyjne,

−

określić zasady projektowania osnów pomiarowych,

−

zastabilizować punkty pomiarowej osnowy poziomej,

−

dobrać sprzęt do pomiaru osnowy pomiarowej,

−

opracować opis topograficzny punktu osnowy pomiarowej,

−

wykonać pomiary długości i kątów w celu określenia położenia punktów pomiarowej
osnowy poziomej,

−

wypełnić dzienniki pomiarowe,

−

obliczyć współrzędne punktów ciągów poligonowych,

−

sklasyfikować szczegóły terenowe,

−

dobrać sprzęt do pomiaru sytuacyjnego metodą domiarów prostokątnych,

−

opracować szkic polowy,

−

wykonać pomiar sytuacyjny metodą domiarów prostokątnych,

−

zastosować zasady generalizacji konturów szczegółów terenowych,

−

sporządzić mapę sytuacyjną na podstawie bezpośredniego pomiaru w terenie,

−

skompletować dokumentację pomiarową,

−

dobrać przyrządy do kartowania mapy,

−

sporządzić mapę sytuacyjną zgodnie z instrukcją K-1,

−

przetworzyć wyniki pomiaru terenowego na dane numeryczne i graficzne
z wykorzystaniem techniki komputerowej,

−

zastosować bazy znaków geodezyjnych przy opracowaniu mapy sytuacyjnej techniką
komputerową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4.

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Rodzaje prac geodezyjnych, przepisy techniczne, pojecie

osnowy geodezyjnej i jej podział

4.1.1. Materiał nauczania

Podział prac geodezyjnych pod względem przedmiotu i specyfiki

Prace geodezyjne pod względem przedmiotu i specyfiki, zgodnie z instrukcją techniczną

O-1, dzielimy na:

−

pomiary osnów geodezyjnych oraz pomiary podstawowych osnów grawimetrycznych
i magnetycznych,

−

pomiary szczegółowe sytuacyjne i wysokościowe,

−

pomiary realizacyjne i obsługa inwestycji,

−

prace geodezyjne związane z ewidencją gruntów,

−

inne prace geodezyjne.

Podział instrukcji technicznych i wytycznych technicznych stosowanych w pracach
geodezyjnych

Zadaniem instrukcji i wytycznych technicznych jest ujednolicenie zasad wykonywania

czynności geodezyjnych. Tworzą one standardy techniczne dla zawodu geodety.

Przepisy i normy techniczne tworzone są na podstawie ustawy z dnia 19 maja 1989 roku

„Prawo Geodezyjne i Kartograficzne” wraz z rozporządzeniem Ministra

Spraw

Wewnętrznych i Administracji z dnia 24 marca 1999 r. w sprawie standardów technicznych
dotyczących geodezji, kartografii oraz krajowego systemu informacji o terenie. Instrukcje
techniczne dzielą się na grupy oznaczone symbolami O, K, G:

−

O – instrukcje regulujące obligatoryjnie sprawy ogólne,

−

G – instrukcje geodezyjne, regulujące wykonywanie pomiarów osnów geodezyjnych,
pomiarów

astronomicznych,

grawimetrycznych

i

magnetycznych

do

celów

geodezyjnych, pomiarów sytuacyjnych i rzeźby terenu, pomiarów realizacyjnych
i obsługi inwestycji, pomiarów i opracowań w zakresie ewidencji gruntów,

−

K – instrukcje kartograficzne, regulujące opracowanie i reprodukcję mapy zasadniczej,
map topograficznych do celów gospodarczych oraz map tematycznych,

Podział instrukcji i wytycznych technicznych, zgodnie z zapisami instrukcji technicznej

O-1, przedstawia się następująco:

−

O-1 Ogólne zasady wykonywania prac geodezyjnych,

−

O-2 Ogólne zasady opracowania map dla celów gospodarczych,

−

O-3 Zasady kompletowania dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej,

−

O-4 Zasady prowadzenia państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego,

−

G-1 Pozioma osnowa geodezyjna,

−

G-2 Wysokościowa osnowa geodezyjna,

−

G-3 Geodezyjna obsługa inwestycji,

−

G-4 Pomiary sytuacyjne i wysokościowe,

−

G-5 Ewidencja gruntów i budynków,

−

G-7 Geodezyjna ewidencja sieci uzbrojenia terenu,

−

K-1 Mapa zasadnicza (1984 r.),

−

K-1 Podstawowa mapa kraju (1995 r.),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

−

K-1 Mapa zasadnicza (1998 r.),

−

K-2 Mapy topograficzne do celów gospodarczych,

−

K-3 Mapy tematyczne.
Instrukcje techniczne wydane drukiem, przygotowane jako załączniki do projektu

rozporządzenia

Ministra

Rozwoju

Regionalnego

i

Budownictwa,

zmieniającego

rozporządzenie w sprawie standardów technicznych dotyczących geodezji, kartografii
i krajowego systemu informacji o terenie:

−

O-1 / O-2 Ogólne zasady wykonywania prac geodezyjnych i kartograficznych.

−

G-2 Szczegółowa pozioma i wysokościowa osnowa geodezyjna i przeliczenia
współrzędnych między układami.

Wytyczne techniczne zalecane do stosowania

−

G-1.1 Pomiary astronomiczne i opracowanie ich wyników,

−

G-1.2 Pomiary grawimetryczne i opracowanie ich wyników,

−

G-1.3 Pomiary pola magnetycznego Ziemi i opracowanie ich wyników,

−

G-1.4 Budowle triangulacyjne,

−

G-1.5 Szczegółowa osnowa pozioma. Projektowanie, pomiar i opracowanie wyników,

−

G-1.6

Przeglądy

i

konserwacje

punktów

geodezyjnych,

grawimetrycznych

i magnetycznych,

−

G-1.7 Centralne banki osnów geodezyjnych, grawimetrycznych i magnetycznych,

−

G-1.8 Aerotriangulacja analityczna,

−

G-1.9 Katalog znaków geodezyjnych oraz zasady stabilizacji punktów,

−

G-1.10 Formuły odwzorowawcze i parametry układów współrzędnych,

−

G-2.1 Podstawowa osnowa wysokościowa. Projektowanie, pomiar i opracowanie
wyników,

−

G-2.2 Szczegółowa osnowa wysokościowa. Projektowanie, pomiar i opracowanie
wyników,

−

G-3.1 Osnowy realizacyjne,

−

G-3.2 Pomiary realizacyjne,

−

G-3.4 Inwentaryzacja zespołów urbanistycznych, zespołów zieleni i obiektów
architektury,

−

G-4.1 Sieci modularne,

−

G-4.2 Uczytelnianie fotogrametrycznych zdjęć lotniczych i pomiary uzupełniające dla
mapy zasadniczej,

−

G-4.3 Bezpośrednie pomiary wysokościowe,

−

G-4.4 Prace geodezyjne związane z podziemnym uzbrojeniem terenu,

−

G-5.4 Opracowanie dokumentacji wyjściowej do odnowienia ewidencji gruntów
z zastosowaniem technologii fotogrametrycznych,
Standard wymiany informacji geodezyjnej – SWING,

−

K-1.1 Metryka mapy zasadniczej,

−

K-1.1 Podział treści podstawowej mapy kraju,

−

K-1.2 Mapa zasadnicza. Aktualizacja i modernizacja,

−

K-1.3 Mapa zasadnicza. Opracowanie pierworysu z pomiarów bezpośrednich,

−

K-1.4 Mapa zasadnicza. Opracowanie pierworysu rzeźby terenu z istniejących
materiałów kartograficznych,

−

K-1.5 Mapa zasadnicza. Opracowanie pierworysu autogrametrycznego sytuacji i rzeźby
terenu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

−

K-1.6 Mapa zasadnicza. Opracowanie pierworysu na podkładzie fotomapy lub
ortofotomapy,

−

K-1.7 Mapa zasadnicza w wersji rozwarstwionej. Metody sporządzania i zasady
reprodukcji,

−

K-1.9 Sporządzanie pierworysu mapy. Materiały kartograficzne, sprzęt kreślarski, tusze,
technika rysowania,

−

K-1.10 Podział treści podstawowej mapy kraju,

−

K-1/K-3.10 Reprodukcja kartograficzna małonakładowa. Metody i technologie,

−

K-2.1 Mapy topograficzne. Opracowanie pierworysów i aktualizacja map w skalach
1:5000 i 1:10 000,

−

K-2.2 Mapy topograficzne. Opracowanie czystorysów map w skalach 1:5000 i 1:10 000.

−

K-2.3 Sporządzanie map fotograficznych,

−

K-2.4 Metryka mapy topograficznej (1:5000, 1:10 000),

−

K-2.5 Metryka mapy topograficznej (1:25 000, 1:50 000),

−

K-2.6 Metryka mapy topograficznej (1:100 000, 1:200 000, 1:500 000),

−

K-2.7 Zasady wykonywania prac fotolotniczych,

−

K-3.1 Mapy społeczno-gospodarcze w skalach 1:5000, 1:10 000 i 1:25 000,

−

K-3.2 Sporządzanie map inżynieryjno-gospodarczych zakładów przemysłowych metodą
stereofotogrametryczną,

−

K-3.3 Mapa przeglądowa uzbrojenia terenu,

−

K-3.4 System Informacji o Terenie. Mapa Hydrograficzna Polski skala 1:50 000,
w formie analogowej i numerycznej,

−

K-3.6 System Informacji o Terenie. Mapa Sozologiczna Polski skala 1:50 000, w formie
analogowej i numerycznej.

Osnowa geodezyjna

Osnowa geodezyjna jest to usystematyzowany zbiór punktów, dla których określono

w sposób matematyczny ich wzajemne położenie.

Ze względu na sposób przedstawienia wzajemnego położenia punktów osnowę dzielimy

na:

−

poziomą,

−

wysokościową.

Ze względu na rolę i znaczenie dla prac geodezyjnych osnowy geodezyjne dzielą się na:

−

osnowy podstawowe,

−

osnowy szczegółowe,

−

osnowy pomiarowe.
Osnowy

podstawowe

są

zbiorami

punktów

geodezyjnych

wyznaczanych

w poszczególnych sieciach w celu: badania kształtu i wymiarów Ziemi oraz nawiązania
i wyrównania osnów szczegółowych w państwowym układzie współrzędnych i państwowym
układzie wysokości.

Osnowy

szczegółowe

są

zbiorami

punktów

geodezyjnych

wyznaczanych

w poszczególnych sieciach w celu: nawiązania i wyrównania osnów pomiarowych
w państwowym układzie współrzędnych i państwowym układzie wysokości, a także
nawiązania do państwowego układu współrzędnych i państwowego układu wysokości zdjęć
fotogrametrycznych i numerycznych modeli terenu.

Pod względem dokładności wyznaczenia położenia punktów, podstawowa i szczegółowa

osnowa pozioma dzieli się na trzy klasy, oznaczone cyframi rzymskimi. Punkty osnowy
podstawowej zalicza się do I klasy, a punkty osnowy szczegółowej do II i III klasy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Dokładność określenia położenia punktów poszczególnych klas charakteryzują błędy średnie
po wyrównaniu przedstawione w tabeli 1.

Tabela 1. Wartości błędów średnich

Klasa

punktu

przeciętny błąd względny

długości boku

błąd położenia punktu

względem punktów nawiązania

I

II

III

m

d

: d ≤ 5 · 10

-6

–
–

–

m

p

≤ 0,05 m

m

p

≤ 0,10 m

Osnowy

pomiarowe

są

zbiorami

punktów

geodezyjnych

wyznaczanych

w poszczególnych sieciach w celu: oparcia pomiarów sytuacyjnych i pomiarów rzeźby terenu,
wyznaczania projektów na gruncie, wykonywania pomiarów realizacyjnych przy obsłudze
inwestycji oraz badania określania przemieszczeń lub odkształceń obiektów budowlanych
i podłoża gruntowego.

W pracach geodezyjnych najczęściej wykorzystywaną osnową jest osnowa pomiarowa.

Do osnowy pomiarowej, zgodnie z instrukcją O-1, zaliczane są punkty:

−

dotychczas założonych sieci geodezyjnych nie zaklasyfikowane do osnowy szczegółowej
klas II i III, których punkty zastabilizowano w terenie, a średni błąd położenia punktu jest
mniejszy od 0,50 m,

−

nowozakładanych sieci geodezyjnych, w których wykonano pomiary metodami
geodezyjnymi bezpośrednio w terenie bądź też pomiary terenowe zastąpiono
obserwacjami

z

opracowań

fotogrametrycznych

zdjęć

lotniczych

metodami

aerotriangulacji analitycznej.
Przepisy techniczne dotyczące zasad i sposobów zakładania osnów pomiarowych oraz

parametry dokładnościowe wykonywania pomiarów zawarte są w instrukcjach technicznych
G-4 i G-3 oraz geodezyjnych instrukcjach resortowych.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak dzieli się prace geodezyjne?
2. Jakie są rodzaje przepisów regulujących prace geodezyjne?
3. Na jakie grupy dzieli się instrukcje geodezyjne?
4. Która grupa instrukcji technicznych dotyczy wykonywania prac geodezyjnych?
5. Która grupa instrukcji technicznych dotyczy spraw ogólnych związanych z geodezją

i kartografią?

6. Która grupa instrukcji technicznych dotyczy opracowania i reprodukcji map?
7. Co oznacza termin osnowa geodezyjna?
8. Jaki jest podział osnowy geodezyjnej ze względu na sposób określenia położenia

punktów?

9. Jaki jest podział osnowy geodezyjnej ze względu na rolę i znaczenie dla pomiarów

geodezyjnych?

10. Co to jest osnowa podstawowa?
11. Co to jest osnowa szczegółowa?
12. Co to jest osnowa pomiarowa?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z budową i treścią instrukcji technicznej K-1 (wyd. 1998 r.) oraz odpowiedz

na następujące pytania:
1. jaka jest definicja mapy zasadniczej?
2. co to jest metryka mapy zasadniczej?
3. jaka jest zależność między skalą mapy zasadniczej a terenem, dla którego jest

prowadzona?

4. jakie elementy zagospodarowania terenu zalicza się do treści obligatoryjnej mapy

zasadniczej?

5. w jakiej formie może być prowadzona mapa zasadnicza?
6. co to są nakładki tematyczne mapy zasadniczej?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z budową instrukcji K-1,
2) odszukać w instrukcji odpowiedzi na pytania 1–6.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja techniczna K-1 (wyd. 1998 r.).

Ćwiczenie 2

Zapoznaj się z budową i treścią instrukcji technicznej G-4 oraz odpowiedz na następujące

pytania:
1. jakimi metodami wyznacza się punkty osnowy pomiarowej?
2. jakie warunki powinien spełniać układ ciągów sytuacyjnych?
3. jakie warunki powinna spełniać lokalizacja punktów budujących ciągi sytuacyjne?
4. na czym polega zdjęcie szczegółów sytuacyjnych metodą domiarów prostokątnych?
5. na czym polega zdjęcie szczegółów sytuacyjnych metodą biegunową?
6. jakimi sposobami można wykonać pomiar odległości w pomiarze szczegółów

terenowych metodą biegunową?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z budową instrukcji G-4,
2) odszukać w instrukcji odpowiedzi na pytania 1–6.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja techniczna G-4.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie osnowa geodezyjna?

2) zdefiniować pojęcie osnowa pozioma?

3) określić zakres instrukcji technicznych z grup: O, K, G?

4) przedstawić podział osnowy poziomej?

5) zdefiniować pojęcie pozioma osnowa geodezyjna?

6) wykonać opis topograficzny punktu osnowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

4.2. Projektowanie, stabilizacja i pomiar poziomej osnowy

pomiarowej

4.2.1. Materiał nauczania

Zasady projektowania i zakładania osnowy pomiarowej

Przepisy techniczne i porządkowe, ustalające zasady klasyfikacji i podstawowe kryteria

oceny dokładności, obowiązujące dla wyznaczenia punktów osnowy pomiarowej ustala
instrukcja techniczna G-4. Zgodnie z instrukcją, punkty osnowy pomiarowej wyznacza się
następującymi metodami

:

−

poligonizacji (ciągi sytuacyjne),

−

aerotriangulacji,

−

wcięć kątowych, liniowych i kątowo-liniowych,

−

sieci modularnych,

−

linii pomiarowych.
Przy zagęszczaniu osnowy poziomej punktami osnowy pomiarowej należy pamiętać

o spełnieniu poniższych warunków:

−

punkty osnowy pomiarowej wyznacza się ze średnim błędem położenia nie większym od
0,20 m, a dla terenów rolnych i leśnych (mapa zasadnicza w skali 1:5 000) nie większym
od 0,50 m,

−

na bokach sieci osnowy szczegółowej można zakładać punkty posiłkowe, stanowiące
początek lub koniec ciągu sytuacyjnego lub linii pomiarowej,

−

należy stosować jednorzędowe ciągi sytuacyjne,

−

nawiązanie jednopunktowe, tzn. ciągi wiszące, dopuszcza się wyjątkowo, gdy nie jest
możliwe nawiązanie dwupunktowe; ciągi takie nie mogą posiadać więcej niż dwa boki,

−

przebieg ciągów powinien gwarantować możliwość dogodnego rzutowania punktów
sytuacyjnych na ich boki, przy zachowaniu długości domiarów,

−

ciągi sytuacyjne oraz linie pomiarowe należy projektować w terenie, sporządzając
odpowiedni szkic osnowy pomiarowej,

−

punkty osnowy pomiarowej podlegają markowaniu, a w szczególnych przypadkach
stabilizacji,

−

linie pomiarowe, służące do pomiaru szczegółów terenowych II i III grupy
dokładnościowej metodą domiarów prostokątnych, mogą być oparte na punktach
sytuacyjnych I grupy dokładnościowej, jednoznacznie zidentyfikowanych w terenie i na
mapie lub na zdjęciu fotogrametrycznym.
Lokalizacja punktów ciągów sytuacyjnych powinna spełniać następujące warunki:

−

zachowanie bezpośredniej widoczności na sąsiednie punkty,

−

zapewnić dogodność pomiaru w terenie, po którym przebiega linia łącząca sąsiednie
punkty,

−

długości boków powinny mieścić się w granicach, od 50 do 400 m, przy czym stosunek
boków przyległych nie powinien być mniejszy niż 1:4,

−

zapewnić możliwie maksymalną nienaruszalność znaków.

Zasady konstruowania osnowy pomiarowej przystosowanej do pomiaru metodą
ortogonalną

−

długości linii pomiarowych nie powinny być większe:
a) na terenach zurbanizowanych od 400 m,
b) na terenach rolnych i leśnych od 600 m,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

−

linie pomiarowe mogą tworzyć układy rzędów, których liczba zależy od charakteru
osnowy nawiązującej, i tak:
a) dla punktów wyższego rzędu niż punkty ciągów sytuacyjnych – dopuszcza się

3 rzędy linii pomiarowych,

b) dla ciągów sytuacyjnych I rzędu – dopuszcza się 2 rzędy linii pomiarowych,
c) dla ciągów sytuacyjnych II rzędu – dopuszcza się układ jednorzędowy,

−

linie pomiarowe oparte na zidentyfikowanych na mapie i w terenie punktach
sytuacyjnych mogą tworzyć tylko układ jednorzędowy,

−

linie pomiarowe mierzy się dwukrotnie, przy czym, przy pomiarze szczegółów
terenowych metodą domiarów prostokątnych lub przedłużeń konturów sytuacyjnych,
dopuszcza się wykonanie drugiego pomiaru linii jednocześnie z pomiarem szczegółów,

−

linię pomiarową można w razie potrzeby przedłużyć poza jej punkty końcowe
o 1/3 długości, jednak nie więcej niż o 100 m,

−

punkty wcięte osnowy pomiarowej wyznaczać należy wcięciami kątowymi, liniowymi
lub kątowo-liniowymi z co najmniej jednym elementem nadliczbowym,

−

średni błąd pomiaru kąta nie powinien byś większy od 20" (60

cc

),

−

średni błąd pomiar długości boku od 1:10 000.

Stabilizacja punktów osnowy pomiarowej

Pomiarową osnowę geodezyjną stabilizujemy w sposób trwały bądź utrwalony

(oznaczony) przez tzw. markowanie.

Rodzaj markowania zależy od charakteru terenu i specyfiki podłoża (gruntu). Do

typowych znaków markujących należą: paliki drewniane, rurki drenarskie, rurki żelazne,
bolce lub trzpienie żelazne.

Stabilizację osnowy pomiarowej zaleca się wykonywać w następujących przypadkach:

−

na terenach rolnych, gdy ze względu na skalę zdjęć dla opracowań fotogrametrycznych
(brak możliwości osiągnięcia wymaganej dokładności dla osnowy III), klasy
dopuszczono założenie osnowy pomiarowej metodą fotogrametryczną,

−

na terenach zabudowanych, posiadających nieurządzone ulice i drogi,

−

na obszarach, dla których przewiduje się przeprowadzenie prac związanych
z przekształceniem struktury własnościowej.

−

Punkty osnowy pomiarowej należy markować:

−

na gruntach miękkich-palikiem drewnianym o długości 30–50 cm i wymiarach
poprzecznych 5 x 5 cm,

−

na gruntach twardych, a szczególnie na terenach miejskich i przemysłowych – a rurką
żelazną o długości 30–40 cm i średnicy 3 cm, wbitą równo z powierzchnią terenu,

−

na utwardzonych nawierzchniach jezdni i chodników – bolcem lub trzpieniem żelaznym,
wbitym równo z nawierzchnią lub znakiem namalowanym farbą.
W przypadkach uzasadnionych warunkami terenowymi dopuszcza się stosowanie

znaków z kamienia lub betonu.

Opis topograficzny punktu osnowy

Dla trwale zastabilizowanych punktów osnowy pomiarowej sporządza się opisy

topograficzne, które służą później do odszukania punktu w terenie. Opis topograficzny
wykonuje się na formularzu formatu A-5. Poprawnie wykonany dokument powinien
zawierać:

−

oznaczenie arkusza mapy, na którym znajduje się opisywany punkt osnowy,

−

numer i nazwę punktu,

−

typ znaku zgodny z wytycznymi G-1.9,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

−

numer katalogowy punktu, zgodny z projektem sieci,

−

część adresową położenia znaku,

−

rysunek osadzenia znaku w płaszczyźnie pionowej,

−

szkic powiązania danego punktu z sąsiednimi punktami geodezyjnymi, z uwzględnieniem
kąta poziomego między nimi oraz długości boków,

−

szkic sytuacyjny położenia znaku w terenie z miarami do trwałych szczegółów
terenowych (minimum 3),

−

znak północy zgodny z kierunkami stron świata w terenie.

Wymagania dotyczące pomiaru długości boków osnowy pomiarowej

W celu założenia osnowy pomiarowej dla pomiarów sytuacyjnych, należy po jej

zaprojektowaniu i zastabilizowaniu wykonać pomiar długości jej boków. Zgodnie z instrukcją
G-4:

−

boki osnowy pomiarowej należy mierzyć dwukrotnie,

−

pomiar boków ciągów sytuacyjnych należy wykonywać metodami pośrednimi lub
bezpośrednimi w zależności od rodzaju terenu, wymaganych dokładności oraz
posiadanego sprzętu,

−

dopuszczalne różnice dwukrotnego pomiaru długości boków osnowy pomiarowej nie
powinny być większe od wartości d

l

= u· √l

gdzie:

u = 0,0059 – współczynnik wpływu błędów przypadkowych pomiaru liniowego,
l – długość mierzonego boku,

−

do wyników pomiaru długości boków wprowadza się poprawki ze względu na pochylenie
terenu, ze względu na długość przymiaru i temperaturę oraz ze względu na
odwzorowanie.

−

długość ciągów sytuacyjnych nie powinna być większa od 2 km, a dla terenów rolnych
i leśnych (mapa zasadnicza w skali 1:5 000) nie większa od 4 km.

Wymagania dotyczące pomiaru kątów poziomych w osnowie pomiarowej

W celu założenia osnowy pomiarowej dla pomiarów sytuacyjnych po jej

zaprojektowaniu, zamarkowaniu (lub zastabilizowaniu) i po pomierzeniu długości jej boków
należy wykonać pomiar kątów poziomych, zgodnie z ustaleniami zawartymi w instrukcji G-4:

−

pomiar kątów w ciągach sytuacyjnych wykonuje się instrumentem gwarantującym
uzyskanie średniego błędu pomiaru kąta m

o

≤ 30" (90

cc

),

−

kąty należy mierzyć w jednym poczecie, zaś różnica między półpoczetami nie powinna
być większa od podwójnej wartości m

o

,

−

wartość odchyłki kątowej ciągu sytuacyjnego f

α

powinna odpowiadać warunkowi:

k

n

m

F

0

=≤

α

gdzie:

m

o

– średni błąd pomiaru kąta,

n

k

– liczba kątów zmierzonych w ciągu.

Poprawki do długości odcinków ze względu na komparację i temperaturę

Poprawki ze względu na komparację taśmy i temperaturę występują w pomiarach

bezpośrednich pomiaru długości. Przyrządem pomiarowym jest wtedy taśma stalowa ze
szpilkami. Ten rodzaj sprzętu w praktyce nie jest dzisiaj używany.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Poprawka do długości ze względu na pochylenie terenu

Przedstawiony poniżej sposób redukcji pomierzonych długości skośnych do poziomu

należy zastosować w przypadku pomiaru długości teodolitem, stosowanym w klasycznej
tachimetrii. Obecnie takie pomiary wykonywane są tachimetrami elektronicznymi, które
umożliwiają automatyczną redukcję pomierzonej długości skośnej do poziomu.

Rys. 1. Odległości: skośna d

’

i zredukowana d [1, s. 59]

W geodezji wyniki pomiarów liniowych i kątowych musimy „przenosić” przy pomocy

odpowiednich wzorów matematycznych na powierzchnię odniesienia. Dla małych obszarów
jest to płaszczyzna pozioma. Dlatego teraz zajmiemy się poprawką do mierzonej długości
skośnej ze względu na pochylenie terenu. Podczas pomiarów terenowych najczęściej
wykonujemy pomiar długości skośnego odcinka „d

’ ”

zamiast długości zredukowanej do

poziomu „d”. Różnicę (∆d

n)

między tymi wielkościami zgodnie z rysunkiem 1, opiszemy

wzorem:

∆d

n

= d

’

– d

gdzie:

d – długość odcinka zredukowana do poziomu,
d

’

– długość skośnego odcinka AB pomierzona wzdłuż linii celowania,

∆d

n

– poprawka do pomierzonej długości ze względu na pochylenie terenu.

Jeżeli pomierzymy na stanowisku obserwacyjnym kąt pionowy α, to długość d możemy

określić zależnością:

d = d’cos α

Poprawkę do pomierzonej długości z tytułu nachylenia terenu wyraża wzór:

d – d

’

= d’ – d’cos α =d

’

(1-cos α)

Po uwzględnieniu tożsamości trygonometrycznych otrzymamy wzór:

∆d

n

= 2 d

’

sin

2

α/2

Jeżeli natomiast znana jest różnica wysokości między punktami A i B:

∆H

AB

= H

B

– H

A

= h,

gdzie:

H

A

– wysokość pkt A,

H

B

– wysokość pkt B,

to poprawkę ze względu na pochylenie terenu można obliczyć ze wzoru przybliżonego:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.2.1. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są metody zagęszczania poziomej osnowy szczegółowej?
2. Jakie warunki powinny spełniać punkty osnowy włączane do ciągów sytuacyjnych

osnowy pomiarowej?

3. Jakie są rodzaje stabilizacji punktów osnowy pomiarowej?
4. Jakie są warunki prawidłowego pomiaru długości boków osnowy pomiarowej?
5. Jakie poprawki do długości odcinków należy uwzględnić w bezpośrednich pomiarach

liniowych?

6. Do czego służy opis topograficzny punktu osnowy?
7. Jaką treść powinien zawierać opis topograficzny?
8. Jakie są warunki pomiaru kątów poziomych w osnowie pomiarowej?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W pobliżu szkoły odszukaj punkt osnowy geodezyjnej i wykonaj opis topograficzny tego

punktu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić kierunek północy w terenie,
2) zorientować szkic zgodnie z kierunkiem północy,
3) narysować na szkicu kierunek północy przy pomocy znaku umownego,
4) wpisać dane adresowe znaku geodezyjnego,
5) nanieść na szkic sytuację terenową przy pomocy znaków umownych,
6) zaznaczyć na szkicu położenie znaku,
7) zdjąć miary (minimum 3) do wybranych szczegółów sytuacyjnych,
8) zapisać wyniki pomiaru na rysunku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

formularz opisu topograficznego,

−

szkicownik

−

ołówek,

−

linijka,

−

ruletka,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Na szkolnym poligonie wykonaj pomiar kątów poziomych metodą pojedynczego

pomiaru kąta, przeprowadź kontrolę zamknięcia poligonu i oblicz wartości wyrównane
kątów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) skompletować sprzęt do pomiaru (teodolit, statyw, para tyczek, para stojaków,

szkicownik, dziennik pomiarowy, ołówek)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

2) ustawić tyczki pionowo w stojakach na punktach wyznaczających ramiona kąta,
3) ustawić instrument na punkcie, który jest wierzchołkiem kąta,
4) przygotować instrument do pomiaru na stanowisku,
5) wykonać pomiar kierunków prawego i lewego w I położeniu lunety,
6) zapisać wyniki w dzienniku pomiarowym,
7) wykonać pomiar kierunków prawego i lewego w II położeniu lunety,
8) zapisać wyniki w dzienniku pomiarowym,
9) wykonać kontrolę zamknięcia poligonu,
10) wykonać obliczenia kątów wyrównanych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

teodolit,

−

statyw,

−

para tyczek,

−

para stojaków,

−

szkicownik,

−

dziennik pomiarowy,

−

kalkulator

−

ołówek.

Ćwiczenie 3

Wokół szkoły zaprojektuj poziomą osnowę pomiarową w kształcie poligony zamkniętego

dla celów pomiaru opracowania mapy sytuacyjnej. Wykonaj szkic sytuacyjny tej osnowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) skompletować sprzęt do wykonania ćwiczenia (komplet tyczek, ruletka, młotek,

gwoździe, paliki drewniane, szkicownik, ołówek),

2) przeprowadzić wywiad w terenie,
3) planować równocześnie trzy sąsiednie stanowiska z zachowaniem zasad projektowania

poziomej osnowy pomiarowej,

4) prowadzić szkic sytuacyjny projektowanej osnowy,
5) zastabilizować najpierw w sposób nietrwały, a po kontroli wizury w sposób trwały

punkty poligonu,

6) wykonać szkic sytuacyjny punktów poziomej osnowy pomiarowej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

komplet tyczek,

−

komplet stojaków,

−

ruletka,

−

młotek,

−

gwoździe,

−

paliki drewniane

−

szkicownik,

−

ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Ćwiczenie 4

W pobliżu szkoły wybierz teren o zróżnicowanym nachyleniu, a na nim dwa punkty

odległe od siebie o około 200 m. Wykonaj pomiar odległości pochyłej (skośnej) i kąta
pionowego. Zredukuj pomierzoną długość do poziomu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) skompletować sprzęt do pomiaru (tachimetr, statyw, tyczka z libelką, sygnał-lustro,

szkicownik, dziennik pomiarowy, ołówek),

2) ustawić instrument na punkcie-stanowisku,
3) przygotować instrument do pomiaru na stanowisku,
4) ustawić tyczkę z lustrem pionowo na wybranym punkcie terenowym,
5) wykonać pomiar odległości pochyłej (skośnej) oraz kąta pionowego,
6) zapisać wyniki w dzienniku pomiarowym,
7) wykonać obliczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

tachimetr,

−

statyw,

−

tyczka wyposażona w libelkę pudełkową,

−

sygnał-lustro,

−

szkicownik,

−

dziennik pomiarowy,

−

kalkulator,

−

ołówek.

4.2.2. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zastabilizować punkty pomiarowej osnowy poziomej?

2) wymienić metody zagęszczania snów szczegółowych?

3) określić warunki prawidłowego pomiaru długości boków osnowy
4) pomiarowej?

5) wskazać poprawki do długości odcinków w bezpośrednich pomiarach

liniowych?

6) określić do czego służy opis topograficzny punktu osnowy?

7) wykonać opis topograficzny punktu osnowy?

8) określić

warunki

prawidłowego

pomiaru

kątów poziomych

w osnowie pomiarowej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

4.3. Przedmiot i metody pomiarów sytuacyjnych

4.3.1. Materiał nauczania

Przedmiot pomiarów sytuacyjnych

Przedmiotem pomiarów sytuacyjnych, zgodnie z instrukcją G-4 są szczegóły terenowe

wykazane znakami umownymi w instrukcji technicznej K-1 dla mapy w skali 1:500.

Są to:

−

naziemne szczegóły terenowe,

−

urządzenia podziemne

−

podstawowe elementy ewidencji gruntów
Przedmiotem pomiarów sytuacyjnych w uzasadnionych przypadkach mogą być także

inne szczegóły terenowe, ustalone w instrukcjach resortowych lub w warunkach technicznych
robót wykonywanych dla celów specjalnych.

Zasady generalizacji konturów szczegółów terenowych podczas pomiaru sytuacyjnego
zostały określone w wytycznych technicznych G-4.1. Są one następujące:

−

podczas pomiaru sytuacyjnego pomija się istniejące odchylenia kształtu mierzonego
szczegółu terenowego od prostej, gdy odchylenia te nie są większe od błędów położenia
punktów, określonych dla grupy dokładności, do której należą te szczegóły, co pokazuje
tabela 2.

Tabela 2. Wartości odchyleń

Grupa dokładności

szczegółu sytuacyjnego

I

II

III

Odchylenie od prostej ≤

0,10 m

0,30 m

0,50 m

−

w przypadku granic działki o nie utrwalonych punktach załamania, stopień generalizacji
przebiegu granicy zależy od charakteru terenu, i tak:

−

dla terenów zurbanizowanych wychylenie linii granicznej od prostej łączącej najbliższe
pomierzone punkty granicy nie może być większe od 0,1 m (po obu stronach
sprostowanej granicy),

−

dla terenów rolnych – 0,2 m,

−

dla terenów rolnych na obszarach górskich i podgórskich — 0,5 m,

−

przy pomiarze powykonawczym budynków nowych należy mierzyć wszystkie występy,
a na mapie wykazywać występy i wgłębienia większe od 0,3 m,

−

występy i wgłębienia mniejsze od 2 m wyznacza się miarą bieżącą po ścianie przyziemia,
mierząc również wielkość tych występów lub wgłębień,

−

kontury budynków położone w odległości mniejszej niż 0,10 m od granicy działki uznaje
się za położone w linii tej granicy,

−

przy pomiarze trwałych ogrodzeń należy mierzyć występy i wgłębienia większe od 0,3 m
oraz bramy od strony dróg i ulic,

−

wgłębienia i występy nie przekraczające 2 m wyznacza się miarą bieżącą po linii
ogrodzenia, mierząc równocześnie wielkość występu lub wgłębienia,

−

szerokości ogrodzeń należy mierzyć, gdy przekraczają one 0,3 m,

−

ogrodzenia położone przy granicy działki w odległości mniejszej niż 0,10 m to wyznacza
się miarą bieżącą po linii granicy,

−

jeżeli podczas tworzenia numerycznej mapy zasadniczej zostanie ujawnione, że punkt
konturu budynku lub ogrodzenia jest w mniejszej odległości od granicy działki niż

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

0,10 m, należy punkt konturu budynku lub załamania ogrodzenia dociągnąć do granicy,
zaznaczając ten fakt na szkicu polowym,

−

kontury elementów naziemnych uzbrojenia podziemnego, większe od 0,5 m, należy
mierzyć w sposób umożliwiający ich prawidłowe skartowanie, zaś przy konturach
mniejszych od 0,5 m mierzyć należy położenie środka ich rzutu,

−

dla przewodów podziemnych i naziemnych o średnicach mniejszych od 0,75 m
dopuszcza się pomiar przebiegu ich osi. W przypadku wątpliwym należy pomierzyć
wymiar poprzeczny, nawet jeśli w przyszłości miałby okazać się zbędny,

−

gdy szerokość przewodu, obrysu kanału, wiązki kabli lub urządzenia jest większa od
0,75 m, pomiarowi podlegają rzuty zewnętrzne krawędzi tych elementów (urządzeń,
przewodów, itp.).

Klasyfikacja szczegółów terenowych

Szczegóły sytuacyjne podzielono na trzy grupy dokładnościowe (O-1):

I grupa – przedmioty sytuacji terenowej o wyraźnych konturach, zachowujących swą
niezmienność w okresach wieloletnich, trwale związane z podłożem jak:

−

znaki graniczne: granicy Państwa, jednostek podziału administracyjnego, jednostek
gospodarczych nieruchomości i działek,

−

zastabilizowane znakami trwałymi: punkty osnowy wysokościowej (naziemne i ścienne),
punkty podstawowej osnowy grawimetrycznej i punkty wiekowe osnowy magnetycznej,

−

budynki, budowle i urządzenia techniczne, w tym: mosty, wiadukty, tunele, estakady
ściany oporowe, itp.,

−

elementy naziemne uzbrojenia terenu i szczegóły uliczne.

II grupa – przedmioty sytuacji terenowej o mniej wyraźnych i mniej trwałych konturach
takie, jak:

−

ustabilizowane krawędzie budowli ziemnych: nasypów, wykopów, grobli, wałów,
przeciwpowodziowych, nierozgraniczone drogi publiczne,

−

elementy podziemne uzbrojenia terenu i drugorzędne szczegóły uliczne,

−

urządzenia terenów użyteczności publicznej lub o charakterze zbliżonym (zieleńców,
parków boisk sportowych), drzewa przyuliczne, itp.

III grupa – przedmioty sytuacyjne o niewyraźnych obrysach lub małego znaczenia
gospodarczego takie, jak:

−

punkty załamania konturów użytków gruntowych i konturów klasyfikacyjnych,

−

naturalne linie brzegowe wód płynących i stojących (wody o nie uregulowanej linii
brzegowej),

−

linie podziałowe na oddziały w lasach państwowych,

−

punkty załamania dróg dojazdowych, przebiegających wewnątrz terenów stanowiących
własność państwa, lub dróg dojazdowych prywatnych.
Pomiar sytuacyjny położenia szczegółów terenowych względem poziomej osnowy

geodezyjnej powinien być wykonany z taką dokładnością, aby błąd położenia mierzonych
punktów nie przekroczył wartości:

−

dla I grupy szczegółów terenowych ±0,10 m,

−

dla II grupy szczegółów terenowych ±0,30 m,

−

dla III grupy szczegółów terenowych ±0,50 m.

Metody pomiaru długości

Wyróżniamy dwie metody pomiaru odległości: bezpośrednią i pośrednią. Metoda

bezpośrednia polega na bezpośrednim porównaniu długości przymiaru z długością
mierzonego odcinka. Metodą bezpośrednią mierzy się długości krótkich odcinków rzędu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

kilkudziesięciu metrów. Metoda pośrednia zaś polega na wyznaczeniu długości odcinka
z zależności geometrycznych pomiędzy innymi pomierzonymi wielkościami a poszukiwana
długością.

Do pomiaru odległości obecnie najczęściej używa się tachimetrów elektronicznych.

Zestaw tachimetryczny składa się z:

−

tachimetru,

−

statywu,

−

tyczki wyposażonej w libellę okrągłą,

−

sygnału celowniczego wraz z reflektorami.
Warunkiem poprawnie wykonanego pomiaru długości odcinków jest:

−

sprawny tachimetr posiadający metrykę, atest i aktualne świadectwo komparacji,

−

dobrze naładowane baterie,

−

czyste, pozbawione kurzu i rosy zwierciadła,

−

korzystne warunki atmosferyczne, zapewniające dobrą widoczność,

−

brak przeszkód na drodze wiązki fali emitowanej przez dalmierz,

−

centryczne ustawienie instrumentu i sygnału.

Metody pomiaru kątów

W pracach geodezyjnych z zakresu geodezji ogólnej obecnie wykorzystuje się

następujące metody pomiaru kątów poziomych:

−

metodę kierunkową,

−

metodę pomiaru pojedynczego kąta.
Metoda kierunkowa wykorzystywana jest, wówczas, gdy na stanowisku pomiarowym

należy pomierzyć kilka kątów.

Kolejność czynności w tej metodzie jest następująca:

−

przygotowujemy teodolit na stanowisku do pomiaru,

−

sygnalizujemy przy pomocy tyczek punkty celowania,

−

wybieramy wyraźny i dobrze widoczny punkt celowania, jako kierunek początkowy, na
który ustawiamy bliski zeru odczyt na kole poziomym teodolitu, ustawionego w pozycji
KL,

−

wykonujemy odczyt początkowy,

−

obracamy teodolit zgodnie z ruchem wskazówek zegara dookoła jego osi pionowej
celując na następny punkt celowania,

−

wykonujemy odczyt i zapisujemy w dzienniku pomiarowym,

−

następnie celujemy do kolejnych punktów celowania i wykonujemy odczyty,

−

ostatnia czynność podczas pomiaru przy kole lewym (KL), to tzw. zamknięcie horyzontu,
czyli ponowne wycelowanie do punktu początkowego. Odczyt powinien być taki sam,
jak początkowy.

Opisane czynności stanowią jedną półserię. Powtarzamy czynności pomiarowe przy kole
prawym (KP), zaczynając od przyjętego punktu początkowego i wykonując obrót instrumentu
w lewą stronę. Pomiar kończymy odczytem kierunku na punkt początkowy.

Metodę pojedynczego pomiaru kąta wykorzystujemy, kiedy do pomiaru na stanowisku

mamy jeden kąt. Czynności pomiarowe są analogiczne, jak w metodzie kierunkowej. W tej
metodzie pomiaru nie wykonujemy zamknięcia horyzontu.

Zasada pomiaru metodą domiarów prostokątnych

Metoda domiarów prostokątnych (metoda rzędnych i odciętych lub metoda ortogonalna)

jest to metoda pomiaru położenia szczegółów terenowych względem dwóch punktów osnowy
geodezyjnej. Polega na pomiarze rzędnej i odciętej mierzonego szczegółu terenowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Rzędna jest to miara od mierzonego punktu do rzutu prostokątnego tego szczegółu na linię
pomiarową. Odcięta jest to odległość rzutu szczegółu na linię pomiarową od punktu
początkowego linii pomiarowej. Długość odciętej jest ograniczona do 350 metrów.
Dopuszczalna długość rzędnej zależy od grupy dokładnościowej szczegółów. W czasie
pomiarów szczegółów I grupy dokładnościowej należy dodatkowo mierzyć elementy
kontrolne:

−

przekątne,

−

miary czołowe, tzw. czołówki,

−

podpórki (stosuje się je także dla tych szczegółów grupy II i III, dla których przekroczone
zostały dopuszczalne długości rzędnych).
Metoda ta może być stosowana w terenach, charakteryzujących się nieznaczną różnicą

poziomów między linią pomiarową a punktem sytuacyjnym. Przy pomiarze metodą
domiarów prostokątnych należy przetyczyć linie pomiarowe, dzieląc je na odcinki o długości
50–100 m, zależnie od grupy dokładnościowej mierzonych szczegółów terenowych. Sposób
i warunki tyczenia linii pomiarowych podaje tabela 3 (instrukcja G-4).

Tabela 3. Tyczenie linii pomiarowych.

Grupa dokładnościowa
szczegółów terenowych

I i II

III

Sposób tyczenia linii

pomiarowych

długość linii do tyczenia

węgielnicą dwupryzmatyczną
lub w dowolny sposób

do 150 m

do 200 m

lornetką

do 300 m

do 500 m

teodolitem

ponad 300 m

ponad 500 m

maksymalna długość
odcinków po przetyczeniu

około 50 m

około 100 m

Przy stosowaniu metody domiarów prostokątnych długości rzędnych oraz dokładność

pomiaru mierzonych rzędnych i odciętych, zależą od grupy dokładnościowej szczegółów
terenowych. Warunki pomiaru podano w tabeli 4 (instrukcja G-4).

Tabela 4. Dopuszczalne długości rzędnych w metodzie domiarów prostokątnych

Grupa dokładnościowa szczegółów

terenowych

Wymagania

I

II

III

sprzęt do wyznaczenia
prostopadłej

węgielnica dwupryzmatyczna

dopuszczalne rzędne

25 m

50 m

70 m

dokładność pomiaru
miar

0.05 m

0.05 m

0.10 m

Przekroczenie ustalonych wartości rzędnych dla szczegółów terenowych II i III grupy

dokładnościowej jest dopuszczalne pod warunkiem wykonania pomiarów elementów
kontrolnych.

Metoda domiarów prostokątnych jest obecnie stosowana wyłącznie do wykonywania

pomiarów uzupełniających i tylko wtedy, gdy liczba mierzonych szczegółów jest niewielka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Organizacja pracy zespołu pomiarowego w czasie pomiaru sytuacyjnego metodą
ortogonalną

Zespół pomiarowy w metodzie domiarów prostokątnych powinien składać się z:

−

kierownika zespołu,

−

pryzmacisty,

−

dwóch pomiarowych.
Do obowiązków kierownika zespołu należy:

−

organizacja pracy zespołu,

−

prowadzenie szkicu polowego.
Do obowiązków pryzmacisty należy:

−

rzutowanie szczegółów przy pomocy węgielnicy na linię pomiarową,

−

zaznaczanie położenia rzutów prostokątnych mierzonych szczegółów na linii
pomiarowej,

−

podawanie kierownikowi miar bieżących.
Do obowiązków pomiarowych należy:

−

przetyczanie linii pomiarowej,

−

rozciągnięcie taśmę wzdłuż linii pomiarowej,

−

sygnalizacja tyczkami zdejmowanych szczegółów,

−

pomiar rzędnych zdejmowanych szczegółów,

−

podanie kierownikowi odczytanych rzędnych.

Szkic polowy

Szkice polowe są obrazami mierzonego terenu. Wykonuje się je w czasie pomiaru na

formularzach ustalonego wzoru. Szkice polowe powinny zawierać:

−

zanumerowane punkty osnowy geodezyjnej,

−

rodzaj ich utrwalenia w terenie i szczegóły terenowe będące przedmiotem pomiarów
sytuacyjnych,

−

informacje opisowe oraz miary wyznaczające położenie, kształt i wielkość szczegółów
terenowych,

−

znak kierunku północy,

−

nazwiska i imiona właścicieli (władających) działek oraz w miarę możliwości oznaczenia
ksiąg wieczystych lub zbiorów dokumentów i numery ewidencyjne działek,

−

numery szkiców sąsiednich oraz inne informacje przewidziane w formularzu.
Przy rysowaniu szkiców należy stosować znaki umowne przewidziane w instrukcji

technicznej K-1 dla skali 1:500. Szkice polowe sporządza się bez zachowania skali, w miarę
możliwości obejmując jednym szkicem zamkniętą część terenu. Rysunek na szkicu polowym
winien być wyraźny, a miary i dane opisowo – informacyjne czytelne. Błędnie wykreślone
linie bądź wpisane miary nie mogą być wycierane; linie należy kasować dwiema skośnymi
kreskami, zaś miary i napisy przekreślać tak, aby pozostały czytelne. Szkiców polowych nie
należy przerysowywać. W przypadkach uzasadniających przerysowanie, należy zachować
szkic oryginalny co najmniej do czasu kameralnego opracowania mapy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Rysunek 2 przedstawia przykładowy szkic pomiaru metodą domiarów prostokątnych.

Nazwa lub symbol obiektu; Mydlniki
POMIAR MET. ORTOGONALNĄ

Rodzaj pracy: Pomiar sytuacyjny terenu

Czynności

Data

Nazwisko i imię

wykonawcy

Sprzęt pomiarowy:
Leica

TC

500

Pomierzył;

28.07.04 Zespół 3

Woj.: małopolskie

ZESPÓL 3

Nazwa instytucji wykonującej pomiar

Skartował:

3,08.04

Zespół 3

Powiat: Kraków

L, ks. rob.

Wykreślił:

5.08.04

Zespół 3

Gmina: Kraków

Szkic polowy: 3

Sprawdził:

8.08.04

Miejscowość:
KRAKÓW

Nr sekcji mapy:

Rys. 2. Szkic pomiaru metodą domiarów prostokątnych.[2, s. 347]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Które szczegóły sytuacyjne zaliczane są do I grupy dokładnościowej?
2. Które szczegóły sytuacyjne zaliczane są II grupy dokładnościowej?
3. Które szczegóły sytuacyjne zaliczane są III grupy dokładnościowej?
4. Jakie szczegóły terenowe podlegają pomiarowi sytuacyjnemu?
5. Jakie są metody pomiaru kątów poziomych?
6. Na czym polega metoda kierunkowa pomiaru kątów?
7. Na czym polega metoda pomiaru pojedynczego kąta?
8. Jakie są rodzaje ciągów poligonowych?
9. Na czym polega generalizacja konturów szczegółów sytuacyjnych?
10. Jaka jest treść szkicu polowego pomiaru sytuacyjnego?
11. Co określa termin metoda domiarów prostokątnych?
12. Kiedy stosuje się metodę domiarów prostokątnych?
13. Od czego zależy dopuszczalna długość rzędnej i dokładność pomiaru miar w metodzie

domiarów prostokątnych?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Pracując na fragmencie mapy zasadniczej przedstawiającej teren zabudowany,

przyporządkuj szczegóły sytuacyjne na niej występujące do odpowiednich grup
dokładnościowych zgodnie z instrukcją O-1.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść mapy,
2) przypomnieć szczegóły sytuacyjne należące do poszczególnych grup dokładnościowych,
3) przyporządkować szczegóły występujące na danym fragmencie mapy do odpowiednich

grup,

4) stworzyć wykaz szczegółów danego terenu z podziałem na grupy dokładnościowe.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura,

−

fragment mapy zasadniczej terenu zabudowanego,

−

ołówek,

−

kartka papieru.

Ćwiczenie 2

Na terenie poligonu szkolnego wybierz dwa punkty osnowy. W oparciu o utworzoną

w ten sposób linię pomiarową wykonaj dwukrotny pomiar jej długości oraz pomiar kilku
szczegółów sytuacyjnych metodą domiarów prostokątnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) skompletować sprzęt do pomiaru (dalmierz, pryzmat tyczka do pryzmatu, węgielnica,

komplet tyczek ,komplet stojaków, komplet szpilek, ruletka, taśma stalowa, szkicownik,
ołówek, linijka),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

2) ustawić tyczki pionowo w stojakach na punktach osnowy i przetyczyć linię,
3) rozciągnąć między nimi taśmę,
4) zrzutować szczegół sytuacyjny na linię pomiarową,
5) wykonać pomiar rzędnej,
6) zapisać wynik na szkicu pomiarowym,
7) wykonać pomiar odciętej zrzutowanego szczegółu,
8) zapisać wynik na szkicu pomiarowym,
9) czynności powtórzyć dla pozostałych szczegółów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

dalmierz,

−

pryzmat,

−

tyczka do pryzmatu,

−

węgielnica,

−

komplet tyczek ,

−

komplet stojaków ,

−

ruletka,

−

taśma stalowa,

−

szkicownik,

−

kartka papieru,

−

ołówek,

−

linijka.

Ćwiczenie 3

Wyniki pomiarów z ćwiczenia 2 opracuj z wykorzystanie programu WinKalk. Następnie

narysuj fragment mapy w skali 1: 1000 za pomocą programu MikroMap.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) założyć nowy obiekt w programie WinKalk,
2) wprowadzić współrzędne (X,Y) punktów osnowy,
3) wybrać w menu opcję „obliczenia/domiary prostokątne”,
4) wprowadzić dane z pomiaru (domiary prostokątne, miary bieżące),
5) wybrać polecenie „oblicz wszystko”,
6) wykonać eksport punktów o obliczonych współrzędnych do programu MikroMap,
7) wybrać polecenie „pokaż punkty na mapie”,
8) określić skalę mapy 1:1000 przy pomocy polecenia „skala mapy”, wykonać rysunek

mapy zgodny ze szkicem pomiarowym,

9) wykonać rysunek mapy zgodny ze szkicem pomiarowym,
10) wykonać wydruk fragmentu mapy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer,

−

program WinKalk,

−

program MikroMap,

−

papier A4 do drukowania,

−

drukarka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Ćwiczenie 4

W nawiązaniu do szkolnego poligonu wykonaj pomiar kilkunastu szczegółów

sytuacyjnych. Oblicz ich współrzędne prostokątne płaskie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) skompletować sprzęt do pomiaru (tachimetr, statyw, pryzmat, tyczka do pryzmatu, para

tyczek para stojaków, szkicownik, dziennik pomiarowy, ołówek),

2) ustawić tyczki pionowo w stojakach na punktach nawiązania,
3) ustawić instrument na punkcie, obranym jako stanowisko,
4) przygotować instrument do pomiaru na stanowisku,
5) wykonać nawiązanie kątowe i liniowe do dwóch sąsiednich punktów osnowy,
6) ustawić pryzmat pionowo na pierwszym szczególe sytuacyjnym,
7) wykonać pomiar kierunku do danego szczegółu w dwóch położeniach lunety,
8) zapisać wynik pomiaru w dzienniku pomiarowym,
9) wykonać pomiar odległości do danego szczegółu,
10) zapisać wynik pomiaru w dzienniku pomiarowym,
11) prowadzić szkic pomiarowy na bieżąco,
12) ustawić pryzmat pionowo na drugim szczególe sytuacyjnym,
13) powtórzyć czynności 7–11
14) wykonać obliczenia współrzędnych pomierzonych szczegółów sytuacyjnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

tachimetr,

−

pryzmat,

−

tyczka do pryzmatu

−

statyw,

−

para tyczek,

−

para stojaków,

−

szkicownik,

−

dziennik pomiarowy,

−

kalkulator,

−

ołówek.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zmierzyć kąt metodą kierunkową?

2) zmierzyć kąt metodą pojedynczego kąta?

3) sklasyfikować szczegóły terenowe?

4) określić,

które

szczegóły

terenowe

podlegają

pomiarowi

sytuacyjnemu

5) wykonać pomiar szczegółów sytuacyjnych metodą domiarów

prostokątnych?

6) wykonać szkic pomiaru metodą domiarów prostokątnych?

7) skompletować dokumentację pomiaru sytuacyjnego wykonanego

metodą domiarów prostokątnych?

8) obliczyć współrzędne punktów w ciągach poligonowych?

9) sporządzić mapę sytuacyjną na podstawie bezpośredniego pomiaru

w terenie wykonanego metodą domiarów prostokątnych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

4.4. Opracowanie wyników pomiarów sytuacyjnych i ich

dokumentacja

4.4.1. Materiał nauczania

Obliczanie współrzędnych punków w ciągach sytuacyjnych

Ciąg poligonowy jest to konstrukcja geometryczna, w której pomierzono długości boków

(d

i

) oraz kąty poziome ( β). Rozróżniamy poligony otwarte (rys. 3) i zamknięte (rys. 4).

Rys. 3. Poligon otwarty dwustronnie nawiązany

Rys. 4. Poligon zamknięty

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Azymut jest to kąt kierunkowy odcinka liczony zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek

zegara, zawarty między kierunkiem południka przechodzącego przez punkt początkowy
odcinka a tym odcinkiem. Azymut ma miarę: 0

g

-400

g

. Wzór na obliczenie azymutu odcinka

AB ze współrzędnych punktów końcowych odcinka wyraża wzór:

tgA

AB

= ∆y

AB

/ ∆x

AB

gdzie:

A

AB

– azymut odcinka o początku w punkcie A i końcu w punkcie B,

∆x

AB

– różnica współrzędnych x punktu B i A; ∆x

AB

= x

B –

x

A,

∆y

AB

– różnica współrzędnych y punktu B i A; ∆y

AB

= y

B –

y

A.,

Czwartak (r) jest to kąt ostry, zawarty między osią X (jej dodatnią bądź ujemną częścią)

a danym odcinkiem. Liczymy go w prawo lub w lewo od kierunku osi X. Czwartak jest kątem
z zakresu: 0

g

-100

g

.

W zależności od ćwiartki układu współrzędnych, w której znajduje się azymut danego

odcinka AB, jego wielkość oblicza się następująco:

−

w I ćwiartce A

AB

=r,

−

w II ćwiartce A

AB

=200

g

– r,

−

w III ćwiartce A

AB

=200

g

+ r,

−

w IV ćwiartce A

AB

=400

g

– r.

Przybliżone współrzędne kolejnych punków w ciągu poligonowym obliczymy

korzystając ze wzorów:

X

N

= X

N-1

+ d

NN-1

· cosA

NN-1

,

Y

N

= X

N-1

+ d

NN-1

· sinA

NN-1

,

gdzie:

X

N

, Y

N

– współrzędne punktu następnego (N),

X

N-1

, Y

N-1

– współrzędne punktu poprzedniego (N-1),

A

N,N-1

– azymut boku (N,N-1),

d

N,N-1

– długość boku (N,N-1).

Natomiast azymuty kolejnych boków poligonowych obliczymy posługując się wzorami:

A

N

= A

P

+ 200

g

– β,

A

N

= A

P

-200

g

+ α,

gdzie:

A

N

– azymut boku następnego,

A

P

– azymut boku poprzedniego,

n – liczba pomierzonych kątów w ciągu,
β – pomierzony kąt prawy w ciągu na wspólnym punkcie boku następnego

i poprzedniego,

α – pomierzony kąt lewy w ciągu na wspólnym punkcie boku następnego

i poprzedniego.

Zasady wyrównania ciągów poligonowych w celu obliczenia bezbłędnych wartości
współrzędnych punktów poligonu

W praktyce geodezyjnej występują nieuniknione błędy, którymi obarczone są pomiary

kątowe i liniowe. Dlatego określono odchyłki dopuszczalne będące różnicą zachodzącą
między wynikiem pomiaru praktycznego a rezultatem przewidywanym przez instrukcję
techniczną G-4.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

Warunek sumy kątów

Warunek ten, zarówno dla ciągów zamkniętych jak i otwartych sprawdzamy stosując

wzór:

f

b

=[β

t

]-[β

p

],

gdzie:

f

b

– odchyłka kątowa poligonu poligonu,

[β

t

] – suma teoretyczna kątów poligonu,

[β

p

] – suma praktyczna kątów poligonu.

Dla ciągów zamkniętych sumę teoretyczną kątów obliczymy ze wzoru:

[β

t

]=(n-2)180

0

,

gdzie:

n – liczba kątów w poligonie.

Dla ciągów otwartych sumę teoretyczną kątów obliczymy ze wzoru:

[β

t

]=

+

-

(A

P

-A

N

)+n180

0

,

gdzie:

A

N

– azymut boku następnego,

A

P

– azymut boku poprzedniego,

n – liczba kątów w poligonie.

Wartość odchyłki kątowej dopuszczalnej (maksymalnej) określa wzór:

n

m

f

b

0

max

±

=

gdzie:

f

b

max

– wartość odchyłki kątowej dopuszczalnej (maksymalnej),

m

0

– średni błąd pomiaru kąta,

n – liczba kątów w poligonie.

Warunek sumy kątów w poligonie będzie spełniony, jeżeli zajdzie nierówność:

f

b

≤ f

b

max

Oznacza to, że kąty w poligonie zostały pomierzone z dostateczną dokładnością. Teraz

należy przeprowadzić wyrównanie pomierzonych kątów stosując następujące zasady:
1. obliczmy wartość poprawki ze wzoru:

v

b

= -(f

b

/n),

gdzie:

v

b

– wartość poprawki.

2. poprawkę dodajemy do każdego pomierzonego kąta poziomego.

Warunek sumy przyrostów

Po przeprowadzeniu wyrównania kątów poziomych przystępuje się do wyrównania sum

przyrostów odciętych i rzędnych. W tym celu należy obliczyć:
1. sumy przyrostów współrzędnych ∆x i ∆y ze wzorów:

∆x = dcosA i ∆y = dsinA,

gdzie:

∆x – przyrost współrzędnej x,
∆y – przyrost współrzędnej y,
d – odległość między sąsiednimi punktami ciągu, dla których obliczane są

przyrosty,

A – azymut boku dla między sąsiednimi punktami ciągu, dla których obliczane są

przyrosty.

2. sumy praktyczną i teoretyczną przyrostów według wzorów:

a) suma praktyczna przyrostów współrzędnych w ciągu równa jest sumie na kolejnych

bokach ciągu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

b) sumę teoretyczną przyrostów współrzędnych w ciągu oblicza się ze wzoru:

[∆x

t

]= X

K

-X

P

i [∆y

t

]= Y

K

-Y

P

,

gdzie:

[∆x

t

] – suma teoretyczna przyrostów współrzędnej x,

[∆y

t

] – suma teoretyczna przyrostów współrzędnej y,

X

K

-X

P

– różnica między współrzędną X punktu końcowego i początkowego,

Y

K

-Y

P

– różnica między współrzędną Y punktu końcowego i początkowego.

Łatwo zauważyć, że dla ciągu zamkniętego [∆x

t

]=0 i]=0.

3. odchyłki przyrostów f

x

, f

y

i f

L

stosując odpowiednie wzory:

f

x

=[∆x

p

]-[∆x

t

],

f

y

=[∆y

p

]-[∆x

t

],

f

L

= (f

x

2

+f

y

2

)

1/2

,

gdzie:

f

x

– odchyłka przyrostu x,

f

y

– odchyłka przyrostu x,

f

L

– odchyłka liniowa w ciągu.

4. odchyłkę dopuszczalną f

Lmax

według wzoru:

f

Lmax

=[u

2

L+m

0

2

(n

b

+1)(n

b

+2)L

2

/12n

b

ρ

2

+c

2

]

1/2

,

gdzie:

u – współczynnik błędów przypadkowych pomiarów liniowych (u=0,0059),
L – długość ciągu wyrażona w metrach,
n

b

– ilość boków w ciągu,

c – wpływ błędów położenia punktów nawiązania (c = 0,10 m).

5. sprawdzić warunek sumy przyrostów:

f

L

≤ f

Lmax

6. obliczyć wartości poprawek v

x

i v

y

:

v

x

= – f

x

d/L i v

y

= – f

y

d/L

Wartości poprawek należy zaokrąglić do centymetrów, a ich suma powinna wynosić

dokładnie tyle, ile odchyłki przyrostów f

x

i f

y

co do wartości bezwzględnej. Natomiast

znak poprawek powinien być przeciwny do znaku odchyłki przyrostów.

7. rozrzucić (dodać) obliczone poprawki proporcjonalnie do długości boków ciągu.
8. obliczyć wyrównane współrzędne punktów ciągu poligonowego ze wzoru:

X

N

= X

P

+ ∆x

P-N

,

Y

N

= Y

P

+ ∆y

P-N

,

gdzie:

X

N

– współrzędna X punktu następnego,

Y

N

– współrzędna Y punktu następnego,

X

P

– współrzędna X punktu poprzedniego,

Y

P

– współrzędna Y punktu poprzedniego.

Kompletowanie dokumentacji pomiarowej zgodnie z instrukcją O-3

Geodezyjną pomiarową dokumentację techniczną kompletuje się porządkując dokumenty

w oddzielne zbiory, tzw. grupy funkcjonalne:

−

zasób bazowy (ZB) – do którego należą źródłowe dokumenty geodezyjne
i kartograficzne, będące podstawą do wykonywania innych prac,

−

zasób użytkowy (ZU) – do którego należą dokumenty geodezyjne i kartograficzne,
służące do bezpośredniego udostępniania,

−

zasób przejściowy (OT) – do którego należą pomocnicze dokumenty geodezyjne
i kartograficzne nie włączone do zasobu bazowego i użytkowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Zgodnie z instrukcją O-3 dokumentacja pomiaru sytuacyjnego zawiera wymienione niżej

dokumenty:

Zasób bazowy (ZB)

−

szkice polowe osnowy pomiarowej,

−

obliczenia i wykazy współrzędnych punktów osnowy pomiarowej,

−

szkice polowe pomiarów szczegółowych sytuacyjnych, zawierające także granice
działek, zebrane w zbiorach obejmujących sekcję mapy zasadniczej,

−

dzienniki pomiaru szczegółów sytuacyjnych ze szkicami polowymi, zebrane w zbiorach
obejmujących sekcję mapy zasadniczej,

−

szkice polowe z pomiarów uzupełniających sytuacyjnych i wysokościowych oraz
aktualizacji terenowej, zebrane w zbiorach obejmujących sekcje mapy zasadniczej,

−

wykazy współrzędnych punktów granicznych jednostek terytorialnego podziału
administracyjnego kraju,

−

pierworysy mapy,

−

sprawozdania techniczne,

−

inne dokumenty o wartości dokumentacyjnej.

Zasób użytkowy (ZU)

−

metryki mapy zasadniczej,

−

matryce – diapozytywy mapy,

−

nakładki tematyczne mapy zasadniczej,

−

mapy dyżurne aktualizacji bieżącej, zebrane w zbiorach obejmujących sekcje mapy
w skali 1:10 000,

−

wykazy współrzędnych i wysokości punktów osnowy geodezyjnej, zestawione według
narastającej numeracji,

−

matryce opisów topograficznych punktów osnowy,

−

wykazy współrzędnych punktów granicznych jednostek terytorialnego podziału
administracyjnego kraju (kopie),

−

inne dokumenty geodezyjne lub kartograficzne o wartości użytkowej,
Uwaga do ZU: Jeżeli na sekcji mapy zasadniczej przebiega granica województwa,

oryginał matrycy mapy zasadniczej przekazuje się do ośrodka wiodącego (większa część
sekcji mapy). Do pozostałych ośrodków przekazuje się wtórniki (przeźrocza) tej sekcji mapy
zasadniczej.

Zasób przejściowy (OT)

−

wyznaczenie skurczu negatywów – diapozytywów,

−

kalki uzgodnienia styków,

−

obliczenia pomocnicze,

−

mapy robocze aktualizacji,

−

protokoły międzyoperacyjnej i końcowej kontroli technicznej (kopie),

−

kopie mapy z wniesionymi wynikami porównania ich z terenem,

−

inne dokumenty o charakterze opracowań przejściowych.

Przyrządy do kartowania i kreślenia mapy

Najprostszymi przyrządami do kartowania i kreślenia map są:

−

linijka,

−

para ekierek,

−

nanośnik kątowy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

−

cyrkiel-odmierzacz,

−

podziałka transwersalna,

−

ołówek,

−

pisaki.
Na dużych formatach kartujemy i kreślimy mapy przy pomocy:

−

koordynatografu,

−

plotera.
Obecnie mapy wielkoskalowe opracowuje się wykorzystując do tego celu technologię

komputerową. Kartowanie i kreślenie mapy odbywa się z wykorzystaniem odpowiednich
programów komputerowych.

Kartowanie treści mapy metodą tradycyjną

Przed przystąpieniem do kartowania należy najpierw przygotować arkusz. W tym celu na

mapę nanosimy siatkę kwadratów i punkty osnowy geodezyjnej, ramkę oraz opisy
pozaramkowe. Siatkę kwadratów o bokach 100 mm należy wnieść na arkusz z dokładnością
± 0,1 mm, przy użyciu precyzyjnego koordynatografu o dokładności odczytu nie mniejszej
od 0,05 mm. Punkty podstawowej i szczegółowej osnowy poziomej należy kartować
ze współrzędnych, jednocześnie z kartowaniem siatki kwadratów. Dla kontroli kartowania
siatki kwadratów i punktów podstawowej i szczegółowej osnowy poziomej należy odczytać
na koordynatografie ich współrzędne i porównać ze współrzędnymi analitycznymi. Różnice
między współrzędnymi graficznymi (odczytanymi) a analitycznymi tych samych punktów nie
mogą przekroczyć ± 0,1 mm w skali mapy. Po sprawdzeniu prawidłowości naniesienia siatki
kwadratów, należy ją wykreślić tuszem czarnym linią grubości 0,1 mm łącząc naroża linią
ciągłą. Wewnętrzne przecięcia linii siatki należy zaznaczyć krzyżykami o długości ramion
5 mm, a decymetrowe nacięcia na ramce – kreskami o długości 5 mm

.

Kartowanie treści mapy metodą tradycyjną polega na nanoszeniu szczegółów na mapę

przy pomocy cyrkla-odmierzacza, podziałki transwersalnej i ekierek. Kartowanie to polega
na:

−

odłożeniu na boku osnowy, zgodnie z przyjętym kierunkiem pomiaru, wartości
odciętych,

−

wystawieniu w tych punktach prostopadłych przy pomocy dwóch ekierek,

−

odłożeniu na prostopadłych wartości rzędnych,

−

nakłuciu punktów i połączeniu ich zgodnie z rysunkiem na szkicu polowym.
Po zakończeniu kartowania należy uzgodnić rysunek sytuacji na stykach:

−

ramek sąsiednich pierworysów w obrębie opracowywanego obiektu,

−

obszarów opracowanych różnymi metodami,

−

obszarów opracowanych w różnych okresach czasu.
Należy sporządzić kalkę styków, wykonując odrys całej treści sytuacyjnej w pasie

o szerokości 2 cm przylegającym do ramek arkuszy. Należy także uzgodnić nazwy i opisy
szczegółów sytuacyjnych. Maksymalne różnice położenia elementów sytuacji na stykach
arkuszy nie mogą przekroczyć podwójnej wielkości średniego błędu położenia punktu
odpowiedniej grupy dokładnościowej szczegółów. Różnice dopuszczalne eliminuje się
przyjmując za właściwe położenie – położenie średnie. Różnice niedopuszczalne są błędami
i należy je wyjaśnić i wyeliminować.

Mapa numeryczna

Mapa numeryczna jest zbiorem informacji o terenie w określonym systemie

informatycznym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

Tworzona jest w celu gromadzenia, aktualizowania i udostępniania informacji o terenie.

Treść mapy numerycznej zapisana jest formie cyfrowej. Na mapie numerycznej obiekty
przedstawione są w formie obrazów wektorowych lub rastrowych. Mapa numeryczna jest
częścią Systemu Informacji Geograficznej.

Mapę numeryczną można utworzyć z wykorzystaniem różnych metod pozyskiwania

danych. Są to:

−

geodezyjne pomiary bezpośrednie,

−

digitalizacja czyli przetworzenie istniejących map analogowych,

−

metody fotogrametryczne,

−

metody teledetekcyjne.

Mapa numeryczna posiada następujące cechy:

−

dane zgromadzone w bazie danych mapy numerycznej dotyczą obiektów terenowych,

−

położenie obiektów określone jest przy pomocy współrzędnych prostokątnych punktów
załamania obrysu obiektu,

−

w bazie danych rodzaj obiektu opisany jest przy pomocy kodu i identyfikatora obiektu,

−

sposób zapisu danych o obiektach tj. zapis w formie numerycznej umożliwia
komputerowe przetwarzanie tych danych,

−

posiada możliwość określenia matematycznych podstaw konstrukcji mapy (np. skali,
odwzorowania, itp.).
Zapis numeryczny treści mapy umożliwia rozdzielenie poszczególnych warstw

tematycznych mapy dotyczących określonej kategorii obiektów. Można to porównać do
sposobu prowadzenia mapy analogowej metodą nakładek tematycznych.

Metryka mapy jest podstawowym dokumentem obrazującym przebieg opracowania

mapy. Metryka mapy prowadzonej techniką numeryczną zakładana jest dla każdego obrębu
i zawiera następujące informacje:

−

nazwę obrębu, jego numer i skalę bazową,

−

określenie układu współrzędnych,

−

opis metod opracowania mapy, daty i otrzymane dokładności,

−

wykonawców mapy odpowiedzialnych za jej opracowanie,

−

informacje dotyczące aktualizacji mapy.
Mapa numeryczna jest zasobem informacji o obiektach. Każdy obiekt posiada swój kod

umożliwiający jego jednoznaczną identyfikację oraz znak graficzny. Obiekt stanowiący treść
mapy numerycznej ma również przyporządkowane sobie takie informacje, jak:

−

atrybuty przestrzenne określające położenie przestrzenne,

−

atrybuty nieprzestrzenne określające inne atrybuty obiektu (np. atrybuty opisowe).
W celu zapewnienia jednoznaczności kodowania w różnych systemach, każdemu

z elementów graficznych i obiektów stanowiących treść mapy przyporządkowano dwa
równoważne kody: liczbowy i literowy. Kody liczbowe związano z podziałem na działy treści
mapy, co pokazuje tabela 5.

Tabela 5. Kody liczbowe elementów graficznych i obiektów

Nazwa działu treści mapy

Grupa kodów

Osnowa

100

Granice, grunty

200

Budynki

300

Komunikacja

400

Uzbrojenie terenu

500, 600, 700

Rzeźba terenu i ogólnogeograficzna

800

Zagospodarowanie terenu

900

Elementy graficzne

990

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Kod literowy oparty jest na symbolicznych, skrótowych nazwach w sposób łatwy

kojarzonych z danym elementem graficznym lub obiektem. Każdy element treści mapy
numerycznej opisany jest przy pomocy: kodu cyfrowego zgodnego z instrukcją K-1, kodu
literowego zgodnego z instrukcją K-1, kodu danego systemu informatycznego
wykorzystanego do założenia mapy numerycznej. Znaki geodezyjne użyte do tworzenia mapy
w technologii numerycznej muszą być zgodne ze znakami przyjętymi w instrukcji K-1 dla
tworzenia mapy zasadniczej. Poniżej zamieszczono wyciąg z bazy znaków geodezyjnych.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest ciąg poligonowy?
2. Jakie są rodzaje ciągów poligonowych?
3. Z jakich zasobów składa się pomiarowa dokumentacja geodezyjna?
4. Jakie dokumenty zawiera zasób bazowy (ZB)?
5. Jakie dokumenty zawiera zasób użytkowy (ZU)?
6. Jakie dokumenty zawiera zasób przejściowy (OT)?
7. Jakie są przyrządy do kartowania i kreślenia mapy metodą tradycyjną?
8. Jakie są metody pozyskiwania danych do tworzenia mapy numerycznej?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Do ćwiczenia 3 (z poprzedniego rozdziału) wykonaj dokumentację geodezyjną, zgodnie

z instrukcją techniczną O-3.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie treść instrukcji O-3, dotyczącą kompletowania dokumentacji

geodezyjnej,

2) wykonać obliczenia współrzędnych punktów pomierzonych metodą domiarów

prostokątnych,

3) wykonać dokumentację zgodnie z zawartością poszczególnych zasobów,
4) złożyć operat pomiarowy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

drukarka,

−

komputer,

−

program obliczeń geodezyjnych WinKalk,

−

papier A4 do drukowania,

−

teczka tekturowa wiązana.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Ćwiczenie 2

Wykonaj

numeryczną

mapę

sytuacyjną

na

podstawie

danych

uzyskanych

z bezpośredniego pomiaru terenowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie treść instrukcji K-1,
2) przypomnieć treść wytycznych technicznych K-1.8,
3) zapoznać się z programem WinKalk i MikroMap,
4) obliczyć współrzędne pomierzonych szczegółów terenowych, wykorzystując program

WinKalk,

5) wykonać mapę sytuacyjną pomierzonego fragmentu terenu, wykorzystując program

MikroMap.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

drukarka,

−

komputer,

−

program obliczeń geodezyjnych WinKalk i program graficzny MikroMap oraz instrukcje
dla użytkowników tych programów,

−

papier A4 do drukowania.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zastabilizować punkty pomiarowej osnowy poziomej?

2) zmierzyć kąt metodą kierunkową?

3) zmierzyć kąt metodą pojedynczego kąta?

4) obliczyć współrzędne punktów poligonowych?

5) sklasyfikować szczegóły terenowe?

6) wykonać pomiar szczegółów sytuacyjnych metodą domiarów

prostokątnych?

7) wykonać szkic pomiaru metodą domiarów prostokątnych?

8) skompletować dokumentację pomiarową?

9) sporządzić mapę sytuacyjną na podstawie bezpośredniego pomiaru

w terenie wykonanego metodą domiarów prostokątnych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Test zawiera 23 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

6. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

7. Pracuj samodzielnie.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudności, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zastanie Ci wolny czas.

9. Na rozwiązanie testu masz 60 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Przepisy techniczne dotyczące wykonania pomiarów sytuacyjnych znajdują się

w instrukcji technicznej z grupy
a) O.
b) K.
c) G.
d) w żadnej z nich.

2. Przepisy techniczne dotyczące zasad kompletowania dokumentacji geodezyjnej znajdują

się w instrukcji technicznej z grupy
a) O.
b) K.
c) G.
d) w żadnej z nich.

3. Przepisy techniczne dotyczące wykonania mapy zasadniczej znajdują się w instrukcji

technicznej z grupy
a) O.
b) K.
c) G.
d) w żadnej z nich.

4. Osnowa geodezyjna jest to usystematyzowany zbiór punktów

a) terenowych.
b) dla których określono w sposób matematyczny ich wzajemne położenie.
c) znajdujących się na mapie zasadniczej.
d) pomierzonych w terenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

5. Podział osnowy geodezyjnej ze względu na jej rolę i znaczenie dla prac geodezyjnych

jest następujący
a) osnowa pozioma i osnowa wysokościowa.
b) osnowa pozioma, wysokościowa i pomiarowa.
c) osnowa podstawowa, szczegółowa i pomiarowa.
d) osnowa pozioma podstawowa i szczegółowa.

6. Do zagęszczania szczegółowej osnowy poziomej może być wykorzystana metoda

a) domiarów prostokątnych.
b) przedłużeń.
c) kierunkowa.
d) wcięć kątowo-liniowych.

7. Zgodnie z instrukcją G-4 (wyd. 1984 r.) istniejący punkt osnowy poziomej można

włączyć do projektowanej poziomej osnowy pomiarowej, jeżeli średni błąd położenia
punktu
a) m

P

≤ 0,05 m.

b) m

P

≤ 0,10 m.

c) m

P

≤ 0,15 m.

d) m

P

≤ 0,20 m.

8. Rysunek przedstawia stabilizację punktu osnowy geodezyjnej

a) tymczasową jednopoziomową.
b) trwałą wielopoziomową.
c) trwałą jednopoziomową.
d) tymczasową wielopoziomową.

9. Na utwardzonych nawierzchniach jezdni punkt osnowy pomiarowej należy utrwalić przy

pomocy
a) palika drewnianego o długości 30–50 cm.
b) znaku betonowego, wykonująć stabilizację wielopoziomową.
c) bolca lub trzpienia żelaznego wbitego równo z nawierzchnią jezdni.
d) nie należy utrwalać takiego punktu.

10. Opis topograficzny punktu osnowy geodezyjnej służy do

a) odnalezienia punktu w terenie.
b) lepszej orientacji w terenie.
c) sprawdzenia poprawności pomiaru.
d) sprawdzenia poprawności stabilizacji punktu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

11. Znaki graniczne jednostek podziału administracyjnego zalicza się do

a) I grupy dokładnościowej.
b) II grupy dokładnościowej.
c) III grupy dokładnościowej.
d) szczegół ten nie należy do żadnej grupy dokładnościowej.

12. Elementy podziemne uzbrojenia terenu zalicza się do

a) I grupy dokładnościowej.
b) II grupy dokładnościowej.
c) III grupy dokładnościowej.
d) szczegół ten nie należy do żadnej grupy dokładnościowej.

13. Punkty załamania konturów użytków gruntowych zalicza się do

a) I grupy dokładnościowej.
b) II grupy dokładnościowej.
c) III grupy dokładnościowej.
d) szczegół ten nie należy do żadnej grupy dokładnościowej.

14. Rysunek przedstawia pomiar kątów metodą

a) kierunkową.
a) repetycyjną.
b) pojedynczego pomiaru.
c) nie jest to szkic pomiaru kąta.

15. Rysunek przedstawia pomiar kątów metodą

a) kierunkową.
b) repetycyjną.
c) pojedynczego pomiaru.
d) nie jest to szkic pomiaru kąta.

16. Wzór na długość odcinka zredukowaną do poziomu ma postać (d’ – długość skośna,

α – pomierzony kąt pionowy)
a) d = d’ + cos α.
b) d = d’ - cos α.
c) d

’

= dcos α.

d) d = d’cos α.

17. W skład zespołu pomiarowego w metodzie domiarów prostokątnych wchodzą kierownik

oraz
a) pryzmacista, dwóch pomiarowych.
b) pryzmacista, pomiarowy.
c) dwóch pryzmacistów, pomiarowy.
d) dwóch pomiarowych.

18. Domiar prostokątny nazywany jest

a) rzędną.
b) odciętą.
c) czołówką.
d) obmiarem obrysu obiektu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

19. Podczas pomiaru szczegółu I grupy dokładnościowej metodą domiarów prostokątnych

dopuszczalna długość rzędnej wynosi
a) 15 m.
b) 20 m.
c) 25 m.
d) 30 m.

20. Szkic pomiaru terenowego to dokument należący do

a) zasobu bazowego (ZB).
b) zasobu użytkowego (ZU).
c) zasobu przejściowego (OT).
d) nie włącza się do zasobu.

21. Matryce opisów topograficznych punktów zalicza się do

a) zasobu bazowego ZB.
b) zasobu użytkowego ZU.
c) zasobu przejściowego OT.
d) nie włącza się do zasobu.

22. Na załączonym opisie topograficznym brakuje

a) numeru punktu osnowy.
b) numeru sekcji mapy.
c) adresu położenia punktu.
d) znaku kierunku północy.

23. Mapa numeryczna może powstać na podstawie

a) szkiców przeglądowych osnowy poziomej i wysokościowej.
b) wywiadu terenowego.
c) istniejących map analogowych przez ich przetworzenie.
d) archiwalnych sprawozdań technicznych dotyczących, pomiarów dla celów tworzenia

map analogowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Opracowywanie mapy sytuacyjnej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

21

a

b

c

d

22

a

b

c

d

23

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

6. LITERATURA

1. Jagielski A.: Geodezja I. Wydawnictwo P.W. „Stabil”, Kraków 2003
2. Jagielski A.: Przewodnik do ćwiczeń z Geodezji I. Wydawnictwo P.W. „Stabil”, Kraków

2003

3. Ząbek J.: Geodezja. Oficyna wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2003

Instrukcje geodezyjne:
O-1 Ogólne zasady wykonywania prac geodezyjnych
O-3 Zasady kompletowania dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej
G-1 Pozioma osnowa geodezyjna
G-4 Pomiary sytuacyjno-wysokościowe
K-1 Mapa zasadnicza (1984 r.)
K-1 Podstawowa mapa kraju (1995 r.)
K-1 Mapa zasadnicza (1998 r.)

Wytyczne techniczne
K-1.8 Mapa zasadnicza. Zasady opracowania numerycznego