Dokument i jego budowa

Podstawowym elementem tworzenia i przetwarzania tekstu jest dokument.

Po zakończeniu pracy dokument ma zostać wydrukowany – to zawsze jest
domyślnym celem jego tworzenia. Często zmiana domyślnej drukarni zmienia
nieco sposób zredagowania dokumentu.

Dokument zapisywany jest w pliku odpowiedniego typu powiązanego

z programem, w którym został utworzony. Typ domyślny związany jest z edy-
torem, lecz większość współczesnych programów pozwala zapisać plik w kilku
innych formatach, co znacznie ułatwia przenoszenie informacji pomiędzy pro-
gramami.

1. Wprowadzanie tekstu

Po otwarciu nowego dokumentu kursor pojawia się górze nowej strony.

Migający kursor wskazuje, że można rozpocząć pisanie tekstu. Jeśli nie zmie-
niamy ustawień, wszystkie elementu powstającego są ustalone domyślnie, jak
podano podczas instalacji programu lub podczas ich zmiany.

Ustalone są więc rozmiar i układ strony, parametry akapitu oraz czcionka

i jej cechy. Rysunek 1.1 pokazuje fragment tekstu pisany według typowych dla
Polski wartości domyślnych. Linijka u góry pokazuje szerokość tekstu na stro-
nie. Tu wynosi ona 13,7 cm (jak w tej książce). Elementy z opisu są objaśnione
w dalszej części tego rozdziału.

2

Tytuł ksi

ążki

Rysunek 1. Przykładowy tekst

Podczas pisania tekstu trzeba pamiętać o odpowiednim posługiwaniu się

dwoma znakami, na których opiera się redagowanie tekstu – są to zmiana wier-
sza (Enter) i odstęp (spacja). Klawisz Enter naciskamy przy zmianie akapitu,
poza tym wiesze zmieniają się automatycznie zgodnie z ustawieniami margine-
sów. Z kolei spacja służy do oddzielania od siebie wyrazów – naciśnięcie jej
informuje program o tym, że zakończyliśmy dane słowo. Obie te informacje
mają kluczowe znaczenie dla poprawnego redagowania. Dlatego warto pamię-
tać o następujących zasadach:

•

klawisz Enter nie służy do tworzenia większych odstępów między

wierszami lub akapitami; używamy do tego funkcji opisanych w punkcie 3,

•

spacja nie służy do wyrównywania tekstu; do tego przeznaczone są

tabulatory (patrz punkt 5),

•

nie umieszczamy dwóch spacji lub dwóch znaków zmiany wiersza (Enter)

bezpośrednio po sobie,

•

znaki przestankowe powinny być elementem wyrazu, po którym następują;

nigdy nie poprzedzamy znaku przestankowego spacją, zawsze umiesz-
czamy spację po nim.

Akapit tytułu,
wyrównany do
lewej, czcionka
Arial

Linijka

Akapity
justowane
z wci

ęciem,

czcionka Times

Akapit wy

środ-

kowany

Warto zwrócić uwagę, że wszelkie modyfikacje istniejącego tekstu może-

my wprowadzać w dwóch trybach: wstawiania i nadpisywania. W pierwszym
przypadku tekst w miejscu kursora rozsuwa się pozwalając na wstawienie
zmian i uzupełnień. W przypadku nadpisywania tekst od miejsca kursora jest
zastępowany tekstem wpisywanym.

Także usuwanie istniejącego tekstu można wykonywać na dwa sposoby.

Jeśli ustawimy kursor w środku napisanego tekstu, to naciskając klawisz
Backspace możemy usuwać znaki na lewo od kursora, zaś naciskając Del (De-
lete) mamy możliwość usuwania znaków po prawej stronie kursora.

Okna i menu popularnych programów nieco się różnią, lecz zestaw zadań

jest zbliżony. Zanim przejdziemy do przykładów ilustracyjnych prezentowa-
nych w ćwiczeniach, warto pokazać wygląd okien podstawowych narzędzi,
którymi będziemy się posługiwać. Rysunek 1.2 przedstawia podstawowe okno
programów Microsoft Word (1.2a) oraz Open Office Writer (1.2b) warz z
objaśnieniem najważniejszych obszarów ekranu.

Rysunek 2a. Podstawowe okno Microsoft Word 2007

Rysunek 2b. Podstawowe okno Open Office Writer 3.2

2. Strona

Elementem każdego dokumentu jest strona, a właściwie kartka papieru,

o określonym wymiarze. W polskich wersjach edytorów domyślnym rozmia-
rem strony jest kartka formatu A4 – 210 mm na 297 mm. To również świadczy
o tym, że dokumenty tworzone są z myślą o ich wydrukowaniu. Na stronie tekst
zorganizowany jest w akapity, które można odrębnie redagować. Ostatnim
elementem są znaki, z których składa się tekst. One także mogą mieć różna
parametry.

Kartki nie zapisujemy od brzegu do brzegu, lecz pozostawiamy marginesy.

Są one określane względem rozmiaru kartki papieru, dlatego rozmiar ten jest
bardzo ważny. Jeśli chcemy, aby nasz tekst miał określone wymiary, na przy-

4

Tytuł ksi

ążki

kład 15 cm szerokości, musimy znać wielkość kartki, a następnie tak ustalić
marginesy, aby różnica pomiędzy szerokością kartki a sumą bocznych margine-
sów wyniosła właśnie 15 cm. Pokazuje to rysunek 3.

Rysunek 3. Kartka papieru z marginesami

Kolejne strony tworzone są automatycznie po osiągnięciu dolnego margi-

nesu. Każda kolejna strona może mieć numer, umieszczony we wskazanym jej
miejscu. Numeracja odbywa się automatycznie, choć nie musi rozpoczynać się
od jedynki – dzięki temu jeden dokument może stanowić kontynuację innego,
choć będą znajdować się w oddzielnych plikach bez widocznego powiązania.
Związanie kilku plików w jeden zestaw jest omawiane w rozdziale dotyczącym
zaawansowanych funkcji edytora.

Elementem budowy strony związanym między innymi z numeracją stron

są nagłówki i stopki. Są to powtarzające się elementy umieszczane na każdej
stronie dokumentu, odpowiednio na górze lub na dole strony. Ich położenie na
stronie jest także wyznaczane w odniesieniu do kartki papieru i jest całkowicie
niezależne od położenia marginesów. Rysunek 1.4 pokazuje jak można rozmie-
ś

cić na stronie nagłówki i stopki.

Marginesy górny
i dolny

Kartka papieru
(standardowo A4)

Poło

żenie

nagłówka

Poło

żenie

stopki

Lewy margines
(wi

ększy niż

prawy)

Nagłówek na
poziomie tekstu
(z boku, poni

żej

marginesu górnego)

Rysunek 4. Przykładowe poło

żenie nagłówków i stopek

Jak widać nagłówki i stopki mogą prócz numeracji stron, zawierać dowol-

ne opisy – na przykład tytuły rozdziałów w nagłówku, jak w tej książce, dane
firmy w stopce itp. Nagłówki i stopki najczęściej umieszcza się na marginesie –
między brzegiem strony, a górą lub dołem kartki. Można je jednak umieścić
także na bocznym marginesie, co także widać na rysunku 4.

Nagłówek i stopka nie muszą być identyczne w całym dokumencie. Istnie-

je kilka możliwych modyfikacji:

•

różne nagłówki i stopki na stronach parzystych i nieparzystych,

•

inny nagłówek lub stopka na pierwszej stronie,

•

zmiana nagłówków i stopek w nowej sekcji dokumentu (podział na sekcje

pozwala podzielić dokument na poddokumenty z różnymi ustawieniami
parametrów strony).

Dzięki takim ustawieniom, można przygotować nagłówki podobnie jak w

tej książce. Na pierwszych stronach rozdziałów nie ma tu nagłówków, strony
parzyste i nieparzyste mają nagłówki ustawione tak, aby numeracja stron zaw-
sze była na zewnątrz, zaś podział na sekcje pozwala, aby w każdym rozdziale
był inny nagłówek.

Kolejnym elementem ustawienia strony jest orientacja. Na kartce można

pisać w pionie lub w poziomie, To drugie ustawienie jest używane na przykład
w przypadku szerokiej tabeli o wielu kolumnach. Przy drukowaniu kartkę
umieszcza się w zwykły sposób, ale tekst pojawia się w poprzek zgodnie z
ustawieniem edytora.

W niektórych edytorach istnieją dodatkowe, zaawansowane opcje dotyczą-

ce strony. Warto wspomnieć jedynie o układzie tekstu takim jak gazetach – z

Typowy nagłówek
powy

żej marginesu

górnego (mo

że

zajmowa

ć margines

boczny)

Typowa stopka
poni

żej margine-

su dolnego

Pole tekstu (mi

ędzy

marginesami)

6

Tytuł ksi

ążki

podziałem na łamy. Z uwagi na złe tłumaczenie większości programów, przyję-
ło się określenie kolumny stanowiące kalkę z języka angielskiego.

3. Akapit

Akapit stanowi najważniejszy element redagowania tekstu na stronie. De-

finiujemy go jako fragment tekstu dowolnej długości, zakończony naciśnięciem
klawisza Enter. Dopóki nie naciśniemy Enter, tekst wpisywany jest w jednej
linii, przechodząc do kolejnej w momencie natrafienia na margines. Warto
zwrócić uwagę na stwierdzenie „fragment tekstu dowolnej długości”, wynika
stąd bowiem, że akapitem jest każdy fragment zakończony naciśnięcie Enter,
także pojedyncze słowo czy wiersz, a więc na przykład tytuł.

Funkcje dotyczące akapitu odnoszą się zawsze do całego akapitu, tak więc

przy wprowadzaniu zmian nie ma znaczenia położenie kursora. Wystarczy, aby
kursor znajdował się w obrębie akapitu. Funkcje redagowania akapitu pokazane
na rysunku 5 obejmują:

•

wyrównywanie względem marginesów (do lewej, do prawej, do środka lub

justowanie),

•

dodatkowe wcięcia względem marginesu (z lewej lub z prawej), dzięki

czemu dany fragment jest wcięty,

•

interlinia, czy odstęp pomiędzy linijkami w obrębie akapitu,

•

wcięcie pierwszego wiersza akapitu, zwane często wcięciem akapitowym

lub potocznie (niepoprawnie) akapitem,

•

dodatkowy odstęp przed akapitem lub po nim.

Rysunek 5. Elementy redagowania akapitu

Druga grupa funkcji dotyczy związków pomiędzy poszczególnymi akapi-

tami. Często ważne jest, aby akapity były odpowiednio ułożone – na przykład,
aby znajdowały się na jednej stronie. Dobrym przykładem jest połączenie aka-
pitu tytułu z następującym po nim tekstem. Wśród tych funkcji warto wymie-
nić:

•

powiązanie dwóch akapitów ze sobą, aby tytuł nie pozostał w oderwaniu od

tekstu,

•

kontrolę tak zwanych bękartów i wdów, czyli pojedynczych wierszy akapitu

na początku i na końcu strony,

•

utrzymanie całego akapitu razem na jednej stronie,

•

umieszczenie wskazanego akapitu zawsze na początku strony, co pozwala

na wymuszenie umieszczenia tytułu rozdziału u góry strony..

Rysunek 6 pokazuje czym są bękarty i wdowy oraz sytuację powiązania

akapitów ze sobą.

Po tym
akapicie jest
odst

ęp na pół

wiersza

8

Tytuł ksi

ążki

Rysunek 6. Przykład zwi

ązków między akapitami

Wybranie opcji kontroli wdów i bękartów spowoduje, że pojedynczy

wiersz nie pozostanie na starej stronie, ani nie zostanie przeniesiony na nową.
Tak więc akapity złożone z trzech linii nie zostaną rozdzielone w żadnej sytu-
acji. Dodatkowa opcja pozwala zapobiec dzieleniu nawet dłuższych akapitów
między strony.

Wszystkie poniższe ćwiczenia będą odnosiły skutek względem akapitu, w

którym znajduje się kursor lub też względem zaznaczonej grupy akapitów.

4. Znaki

Tekst składa się ze znaków, a każdy znak można oddzielnie zdefiniować.

Zwykle definicja dotyczy pewnej grupy znaków lub większego fragmentu
tekstu. Każdy znak definiuje kilka parametrów:

•

rodzaj czcionki określany umowną nazwą,

•

wielkość czcionki, czyli jej wysokość wyrażania w punktach drukarskich,

•

wyróżnienie czcionki odpowiednim krojem pisma.

Tekst pisany jest czcionką ustaloną przed rozpoczęciem pisania. Jeśli

chcemy zmienić wygląd istniejącego tekstu, musimy zaznaczyć tekst (wyróżnić
go), a następnie wybrać określony rodzaj, wielkość i krój czcionki.

Wdowa - pojedynczy
wiersz na ko

ńcu

strony, a reszta
akapitu na nast

ępnej.

4.1. Kroje czcionek

Gdy spojrzymy na listę nazw czcionek w jakimkolwiek programie do pisa-

nia tekstów, zadziwi nas ich liczba. Zwykle wybieramy czcionkę domyślną lub
dobieramy ją „wizualnie”, gdyż nam się podoba jej krój. Istnieją jednak pewne
zasady doboru czcionek, zaś ich typy można podzielić na grupy według róż-
nych kryteriów. Warto pamiętać, że typografia to dziedzina związana z krojami
pisma, której zasady tworzono przez kilkaset lat. Dziś mamy definicje kompu-
terowe – w tym kontekście czcionka dotyczy jednego znaku, zaś do grupy
znaków o tym samym kroju używa się określenia font. Aby uniknąć zagłębiania
się w niuanse techniczne dalej określenie „czcionka” będzie używane w odnie-
sieniu do znaku i grupy znaków. Podział na grupy podano w sposób uproszczo-
ny, bez specjalistycznego słownictwa używanego w poligrafii.

Warto przedstawić dwa podstawowe podziałów krojów pisma na grupy:

kroje stałe i proporcjonalne oraz kroje szeryfowe i bezszeryfowe. Prócz tego
wymienia się kroje jednoelementowe i dwuelementowe oraz nietypowe jak
antykwa czy imitacje pisma odręcznego, co jednak wykracza poza zakres tej
książki.

Kroje stałe nie uwzględniają różnic w szerokości poszczególnych znaków.

Każdy znak zajmuje dokładnie tyle samo miejsca, choć dobrze wiemy, że litera
„w” jest znacznie szersza od „i”. Taki układ musiał być stosowany w maszy-
nach do pisania, gdzie układ kół zębatych po każdym znaku wykonywał taki
sam skok. Dziś nie jest to konieczne, ale czcionki proste pozwalają, aby znaki
były zapisane dokładnie jeden pod drugim, co czasami jest przydatne na przy-
kład przy zapisie programów komputerowych. Przykładem kroju stałem w
popularnych edytorach jest Courier i jego odmiany.

Przeciwieństwem kroju prostego jest krój proporcjonalny. W tym zapisie

stały, proporcjonalnie do wysokości, jest odstęp między znakami, natomiast
szerokość jest taka, jakiej danych znak potrzebuje. Większość stosowanych dziś
czcionek to czcionki proporcjonalne. Porównanie tych dwóch krojów widać na
rysunku 7. Wielkość (wysokość) czcionki jest w obu przypadkach identyczna.
Proszę zwrócić uwagę na przykład na litery „l” oraz „m” w ostatnim słowie.

Rysunek 7. Krój stały i proporcjonalny

10

Tytuł ksi

ążki

Drugi podział to czcionki szeryfowe i bezszeryfowe. Szeryfy to ozdobniki

liter, niewielkie kreski stanowiące pozostałość po ornamentach dawnego pisma
(rysunek 8). Krój szeryfowy sprawia, że tekst łatwiej się czyta, mniej męczy
oczy. Tekst książki pisany jest czcionką szeryfową, najczęściej stosowaną typu
Times (tu nosi nazwę Times New Roman). Krój bezszeryfowy jest prosty –
litery składają się z prostych linii. Takie pismo lepiej wygląda w tytułach, na
billboardach, a także na ekranie komputera, ale nie nadaje się do pisania ksią-
ż

ek. Tu krój ten występuje właśnie w tytułach i podtytułach – używana jest

czcionka Arial, typowy krój bezszeryfowy edytorów tekstu.

Rysunek 8a. Krój szeryfowy (dwie pierwsze linie) i bezszeryfowy Linia trzecia i

czwarta)

Rysunek 8b. Kilka liter w powi

ększeniu

Grafika pozwoliła rozbudować zestawy czcionek, zwłaszcza w programach

graficznych. Także w edytorach są zestawy znaków specjalnych, jak czcionka
Wingdings zawierająca różne symbole graficzne. Jednak większość tekstów
pisanych jest krojami podstawowymi i do tych elementów ograniczymy się w
tej książce.

Szeryfy

Czcionka bez
szeryfów

4.2. Wielko

ść

czcionek

Wielkość czcionki ustalana jest w tak zwanych punktach typograficznych.

Istnieje kilka systemów oznaczania wielkości punktu typograficznego, jednak
na potrzeby tej książki ograniczymy się do jednego, który wykorzystywany jest
w popularnych programach do edycji tekstów. Używany jest tu punkt należący
do systemu zwanego Pica, wykorzystywany w Ameryce (stąd nazwa punkt
amerykański), którego wielkość 1/72 cala, czyli 0,3514 mm. Wyposażeni w tę
wiedzę możemy zawsze określić wielkość czcionki w milimetrach i dobrać
właściwą liczbę punktów typograficznych

*

.

Trzeba pamiętać, że wielkość czcionki jest ustalona niezależnie od stoso-

wanych wyróżnień. Szerokość znaków jest funkcją wysokości i nie jest od-
dzielnie regulowana. Rysunek 9 przedstawia kilka wielkości czcionek dla
dwóch podstawowych krojów pisma.

Rysunek 9. Wielko

ści czcionek – zestawienie 12, 16 i 24 punkty

Dysproporcje między czcionkami nie powinny być za wielkie. Jeśli pisze-

my tekst czcionką 12, na tytuł punktu użyjemy zapewne wielkości 15-16, co
wraz z innym krojem da oczekiwany efekt.

4.3. Wyró

ż

nienia czcionek

Wyróżniamy czcionkę zmieniając nieco wygląd danego kroju przy zacho-

waniu proporcji znaków oraz ustalonej w punktach wysokości. Istnieją trzy
podstawowe wyróżnienia stosowane powszechnie w edytorach:

•

pogrubienie (ang. bold),

•

kursywa (ang. italic)

•

podkreślenie (ang. underline).

*

W edytorach mo

żna zwykle dobierać wielkość czcionki z dokładnością do pół punktu. Ty-

powa czcionka pisma urz

ędowego ma zwykle 12 punktów, tj. około 4,2 mm. Odpowiada to

wielko

ści czcionek tradycyjnie używanych w mechanicznych maszynach do pisania.

12

Tytuł ksi

ążki

Podano tu nazwy angielskie, gdyż nawet w wersji polskiej programów

przyjęło się oznaczać te wyróżnienia pierwszymi literami nazwa angielskich, tj.
B, I oraz U. Na rysunku 10 pokazano fragment tekstu pisany tą samą czcionką z
zastosowaniem kilku wyróżnień.

Rysunek 10. Porównanie tej samej czcionki podstawowej i wyró

żnionej

Warto zwrócić uwagę, że przy zachowaniu tej samej wielkości i kroju,

tekst pogrubiony jest szerszy, a pisany kursywą nieco węższy.

Do wyróżnień można też zaliczyć indeksy górne i dolne. Przy takim wy-

różnieniu odpowiedni fragment pojawia się na innym poziomie, a czcionka zos-
taje zmniejszona. Można też imitować trójwymiarową postać czcionki w posta-
ci uwypuklenia, wgłębienia lub dodania konturu, ale te opcje są rzadziej stoso-
wane. Wyróżnienie obejmuje także kolory, które można wybierać wśród barw
standardowych lub skomponować z palety barw.

5. Tabulatory

Przy redagowaniu dokumentów stosowanych jest szereg dodatkowych

znaków, które są niewidoczne na ekranie, lecz możemy obserwować ich skutki.
Najważniejszym z tych znaków są tabulatory. Służą one do wyrównywania
tekstów.

Znak tabulatora znajduje się po lewej stronie klawiatury. Zwykle jest opi-

sany jako „tab”. W większości edytorów można zdefiniować cztery rodzaje
tabulatorów: do lewej, do prawej, do środka oraz dziesiętny. Ten ostatni służy
wyrównywaniu liczb na pozycji przecinka.

Położenie tabulatora określa się w centymetrach, względem lewego margi-

nesu i punkt ten jest ustalony, co pozwala mieć pewność, że w kolejnych wier-
szach znajdzie się on dokładnie w tym samym miejscu. Rysunek 11 pokazuje
ten sam fragment tekstu wyrównany za pomocą różnych tabulatorów.

Rysunek 11. Tabulatory (linia pionowa pokazuje ustawienie tabulatora)

6. Zapisywanie dokumentu

Dopóki dokument jest tworzony, pozostaje w pamięci RAM komputera.

Wyłączenie zasilania spowoduje, że wprowadzone zmiany znikną. Dlatego
bardzo ważne jest zapisanie naszej pracy na dysku. Nowy dokument oznaczony
jest nazwą domyślną jako Dokument1, Dokument2 itp. (W edytorze Writer jest
nazwa Bez tytułu 1).

Przy pierwszym zapisie trzeba więc wybrać nazwę pliku lub pozwolić na

użycie nazwy domyślnej, gdyż plik na dysku musi mieć nazwę, która go identy-
fikuje. Dlatego pierwsze polecenie zapisu powoduje otwarcie okna dialogowe
Zapisz jako

. Musimy w nim podać nazwę pliku lub zaakceptować nazwę do-

myślną, wskazać folder zapisu (zwykle domyślnie jest to ostatnio używany
folder) oraz określić typ pliku. W tym ostatnim przypadku domyślnym typem
jest format charakterystyczny dla danego edytora – na przykład Dokument
programu Word

lub Dokument tekstowy OpenDocument. Można jednak wy-

14

Tytuł ksi

ążki

brać inny format, co pozwala na zapisanie dokumentu w postaci przeznaczonej
dla innego programu.

Po dokonaniu pierwszego zapisu kolejne wybranie opcji Zapisz spowoduje

aktualizacje zapisu na dysku do aktualnej zawartości dokumentu. Poprzednia
zawartość jest zastępowana przez nową.

Jeśli nie zapiszemy dokumentu i zakończymy pracę, system ostrzeże nas

przed utratą naszej pracy. Można w tym momencie zapisać plik pod wcześniej
wybraną nazwą lub zrezygnować z zapisu tracąc ostatnio wykonaną pracę.