Bezpieczeństwo pracy i ergonomia

Dr inż. Marek Kułażyński

[e-mail]

Wrocław 2009

Przeciążenie układu mięśniowo-szkieletowego –
zagrożenia jakie stwarzają ręczne prace transportowe

Mniej dźwigaj!

3

Dlaczego dolegliwości mięśniowo –
szkieletowe?

Rozmiar problemu



Dolegliwości mięśniowo – szkieletowe są najbardziej
rozpowszechnionym problemem zdrowotnym
związanym z pracą w Europie.



39%

pracowników z nowych państw U.E. skarży się

na bóle kręgosłupa, a

36%

na bóle mięśniowe.



W krajach dawnej 15 -

tki proporcje te są

o 14

– 15 pkt. procentowych niższe.

The Fourth Working Conditions Survey, European Fundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2005.

Podstawowe czynniki wpływające na obciążenie
układu mięśniowo-szkieletowego

Pozycja ciała

Wywierana siła

Czas utrzymywania

Dwa rodzaje obciążeń układu mięśniowo-szkieletowego



Obciążenie

statyczne



Obciążenie

dynamiczne

Dwie drogi powstawania urazów

 Urazy kumulacyjne

(powstające w wyniku

wielokrotnego i/lub długotrwałego dźwigania
nawet niewielkich ciężarów w ciągu zmian
roboczych).

 Urazy ostre

(powstające w wyniku przekroczenia

normy podnoszenia ciężarów lub wypadku przy
pracy).

Skutki zdrowotne



Skręcenia stawów,



Zerwania ścięgien,
więzadeł,



Złamania kości,



Uszkodzenia nerwów,



Zapalenia mięśni.

Ręczne prace transportowe wymagają dużego
wysiłku fizycznego i stwarzają poważne zagrożenie
wypadkowe. W ich trakcie dochodzi bowiem do:

Skutki zdrowotne c.d.



W przebiegu dolegliwości mięśniowo-szkieletowych
dominuje ból i dyskomfort (cierpienie), czasem nawet
bez innych objawów potwierdzających wystąpienie
schorzenia.



Najbardziej narażone na urazy są
części ciała takie jak: odcinek
lędźwiowy kręgosłupa, kręgosłup
szyjny, ramiona, nadgarstki, stopy
i dłonie.

Skutki dla pracowników



Pogorszenie stanu zdrowia,



Mniejsza wydajność i zagrożenie
utratą pracy,



Zagrożenie bytu materialnego pracownika
i jego rodziny,



Życie z ciągłym bólem - mniejsza radość życia,



Niepełnosprawność - stygmatyzacja i poczucie, że jest się
obciążeniem dla pracodawcy, rodziny, społeczeństwa,



W ostateczności odtrącenie i pozostawienie samemu sobie.

Skutki dla pracodawcy



Zmniejszenie wydajności pracy cierpiących pracowników,



Częstsze nieobecności pracowników w pracy,



Koszty zwolnień chorobowych,



Kłopoty organizacyjne – brak wykwalifikowanego
personelu,



Koszty szkolenia nowych pracowników,



Koszty wypadków przy pracy,



Strata czasu -

utrata zysków.

Skutki dla społeczeństwa



Koszty dodatkowej opieki zdrowotnej nad cierpiącymi
pracownikami,



Koszty odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy,



Koszty rent z tytułu niepełnosprawności i chorób
zawodowych,



Utrata zdolnych do pracy i wykwalifikowanych członków
społeczeństwa - niewykorzystanie ich potencjału,
wiedzy, umiejętności zawodowych – tzw.: przerwanie
ciągłości społecznej,



Koszty readaptacji zawodowej osób niepełnosprawnych.

Przeciwdziałanie chorobom układu
mięśniowo-szkieletowego

20

Kontekst polityki Unii Europejskiej

Problemy Europy:



Spadek liczby narodzin,



Starzejące się społeczeństwa,



Rozwój sektora usług i nowych technologii,



Brak pracowników fizycznych.

Dlatego, wg strategii lizbońskiej przyjętej przez U.E.:

• DMŚ - Najpowszechniejszy problem zdrowotny wynikający

ze sposobu pracy został określony jako obszar priorytetowy
w zakresie profilaktyki chorób zawodowych i BHP,

• Za priorytetowe obszary prewencji uznane zostały: ręczne

przemieszczanie ciężarów oraz prace polegające na

wykonywaniu czynności powtarzalnych.

21

Kontekst polityki Unii Europejskiej c.d.

Aby to osiągnąć:



Uzgodniono odpowiednie prawodawstwo, które zostało
implementowane także do prawa polskiego,



Partnerzy społeczni (europejscy przedstawiciele organizacji
pracodawców, pracowników i świata nauki) w swoich
stanowiskach dot. powyższej strategii potwierdzili uznanie
DMŚ za sprawę priorytetową

A wszystko po to, aby:



Tworzyć zdrowe miejsca pracy w Europie i zapewnić
pracownikom możliwość pracy do późnego wieku,
a pracodawcom ciągłość zapotrzebowania na zdolny do pracy
i wykwalifikowany personel.

22

Dyrektywa 90/269/EWG



Pracodawca musi minimalizować
konieczność operacji ręcznego
przemieszczania ciężarów przez
pracowników

(art.4)

.



Jeśli nie można uniknąć takich operacji,
to uzgodniono, że:



Praca pracowników musi zostać poddana ocenie

(art. 5)

.



Ryzyko urazów musi zostać zmniejszone.



Miejsce pracy musi zostać odpowiednio wyposażone
i przystosowane

(art. 6)

.



Pracownicy muszą być odpowiednio poinformowani
i przeszkoleni oraz



Poddawani regularnym badaniom medycznym.

23

Europejskie podejście do zapobiegania dolegliwościom
mięśniowo-szkieletowym w miejscu pracy

Zgodnie z nim należy:

• [1]

Unikać planowania i zlecania prac mogących powodować

schorzenia układu mięśniowo-szkieletowego,

• [2]

Eliminować ryzyko powstawania urazów u źródła

(np.: automatyzacja procesu produkcji, ergonomiczne
stanowiska pracy),

• [3]

Przystosowywać pracę i stanowiska pracy do

pracowników, a nie odwrotnie (np.: czas pracy, wysokość
stołów i blatów roboczych)

• [4]

Przystosowywać zakłady i procesy pracy do zachodzących

w świecie zmian technicznych
i technologicznych (zakup nowych maszyn, nowych
technologii).

24

Europejskie podejście c.d.

Zgodnie z nim należy:

• [5]

W pierwszej kolejności wprowadzać środki ochrony

zbiorowej, a dopiero potem środki ochrony indywidualnej
pracowników,

• [6]

Oceniać ryzyko w sytuacjach, w których nie udało się

usunąć ręcznych prac transportowych,

• [7]

Odpowiednio instruować pracowników o pozostałych

zagrożeniach i sposobach zapobiegania im,

• [8]

Zatrzymywać pracowników w pracy (zapewniać im

rehabilitację oraz ponownie włączać do aktywności
zawodowej po jej zakończeniu).

25

Co będą sprawdzać inspektorzy pracy



Ręczne prace transportowe zostały
wyeliminowane tam gdzie to było możliwe
(automatyzacja, wyposażenie pracowników
w sprzęt pomocniczy: wózki, transportery,
podnośniki),



Przeprowadzona została ocena ryzyka
zawodowego uwzględniająca ręczne prace
transportowe,



Pracownicy zostali poinformowani o wynikach tej
oceny i ryzyku resztkowym,

W części kontrolnej kampanii inspektorzy pracy będą
sprawdzać, czy w zakładzie:

26

Co będą sprawdzać inspektorzy pracy c.d.



Pracownikom wydaje się potrzebną odzież
roboczą oraz środki ochrony indywidualnej,



Pracownicy poddawani są szkoleniom bhp,



Pracownicy przechodzą odpowiednie badania lekarskie.

W części kontrolnej kampanii inspektorzy
pracy będą sprawdzać, czy w zakładzie:



Będą zbierać informacje i fotografie o dobrych

praktykach (konkurs i promocja polskich zakładów
na forum europejskim).

27

Czynniki ryzyka w sektorze opieki zdrowotnej

Cechy związane

z przemieszczaniem ładunku

Cechy związane ze sposobem

transportowania pacjenta



niestabilno

ść ładunku,



nerwowość pacjenta,



nieproporcjonalna waga

w stosunku do objętości,



brak współpracy ze strony

pacjenta,



nierówne rozmieszczenie

masy,



trudności w oszacowaniu wagi

pacjenta,



trudności w chwytaniu

(brak uchwytów),



ograniczone miejsce uchwytu

dla dłoni.



ostra, śliska lub brudna

powierzchnia ładunku.

28

Zarządzanie ryzykiem w sektorze opieki zdrowotnej

CO?

JAK?

1. ETAP
Wyszukiwanie
sytuacji ryzyka
i ich analiza

Czy pracownicy są narażeni na:



bolesne pozycje ciała?



przemieszczanie ciężarów?



przemieszczanie pacjentów?



obserwacja miejsc pracy



zbieranie informacji od pracowników, od zarządu,

od zespołu ds. BHP działającego na terenie danej
instytucji



analiza wypadków związanych z pracą

2. ETAP
Poszukiwanie
rozwiązań

Na podstawie wyników
uzyskanych w pierwszym
etapie, należy wybrać
odpowiednie środki
zapobiegawcze w celu poprawy
sytuacji.



jakie środki zapobiegawcze już zostały wdrożone?



wybór najbardziej odpowiedniego rozwiązania

zgodnie z u hierarchią:
-

usunąć zagrożenia,

-

zastąpić sytuacje niebezpieczne mniej

niebezpiecznymi,

-

zwalczać zagrożenia u ich źródła.

3. ETAP
Wdrażanie

Zastosowanie rozwiązania w
praktyce i monitorowanie
sytuacji na potrzeby dalszego
rozwoju.



wdrożyć środki i zorganizować dalsze kroki

(informacje, instrukcje, szkolenia),



sprawdzić, czy rozwiązanie jest stosowane,



ocenić wdrożone środki (czy ich wdrożenie dało

oczekiwane wyniki, czy pojawiły się nowe
zagrożenia),



jeśli sytuacja robocza zmieniła się, przeprowadzić

nową analizę ryzyka (wrócić do etapu 1).

29

Rodzaje działań zapobiegawczych w sektorze opieki zdrowotnej

Typ działania

CO?

JAK?

Wyeliminowanie
ryzyka

Uniknięcie
przemieszczania
ręcznego

Całkowita mechanizacja lub automatyzacja
(pionizator, meble na kółkach, łóżka na
kółkach itp.)

Zmniejszenie
ryzyka

Urządzenia
mechaniczne

Użycie podnośników, systemów
podtrzymywania ciała, schodołazów, urządzeń
do transportu krzeseł

Zmiana wysokości

Łóżka, wanny o regulowanej wysokości itp.

Sprzęt do transportu
pacjentów

Prześcieradła przesuwane, deski
transportowe, tarcze obrotowe, pasy
transportowe, wózki do transportu, itp.

Usprawnienie
przechowywania
ładunków

Przechowywanie ładunków ciężkich/często
używanych na wysokości pasa

Zwiększenie
dostępności

Przestrzeń do pracy

Środki organizacyjne

Planowanie pracy, przemienność czynności,
usprawniony rozdział zadań, zwiększenie
liczby personelu

30

Przykłady dobrych praktyk w sektorze opieki zdrowotnej

Rolki do transportu
łóżko-łóżko

Bezpieczne przemieszczanie
pacjenta na krzesło

Bezpieczne obracanie
pacjenta w łóżku

Pionizator
mechaniczny

Łóżko o regulowanej
wysokości

Dostosowanie wysokości stanowisk pracy
do wykonywanych czynności

31

Przykłady dobrych praktyk w sektorze opieki zdrowotnej cd.

Ładunki rzadko używane

Ładunki często używane

Ciężkie ładunki

Urządzenie do transportu krzeseł

Schodołaz

Zasady magazynowania ładunków

Propozycja rozmieszczania ładunków

Źródło: HSE
W zależności od warunków, od
częstości przemieszczania oraz od
danej osoby, konieczne może być
zmniejszenie przedstawionych tu
ciężarów.
Więcej informacji o tym modelu
zamieszczono na stronach:

www.handlingloads.eu

Ładunki rzadko używane

32

Materiały informacyjne dla sektora opieki zdrowotnej

Więcej na:
www.pip.gov.pl

33

Rady dla pracodawcy

Upewnij się, że w Twoim zakładzie:



Ręczne prace transportowe zostały wyeliminowane tam gdzie to
było możliwe (zastosowano dźwigi, taśmociągi, podnośniki, wózki
transportowe, platformy, uchwyty),



Inspektor bhp przeprowadził ocenę ryzyka zawodowego
uwzględniającą pozostałe ręczne prace transportowe,



Pracownicy zostali poinformowani o ryzyku resztkowym,



Pracownicy poddawani są wstępnym, okresowym i kontrolnym
badaniom lekarskim uwzględniającym stan narządu ruchu,



Szkolenia bhp pracowników obejmują swoim zakresem przepisy
i zasady dot. prawidłowego podnoszenia i przenoszenia ciężarów,



Instrukcje dot. sposobu wykonywania ręcznych prac transportowych
są dostępne dla pracowników,

34

Rady dla pracodawcy c.d.

Upewnij się, że w Twoim zakładzie:



Osoby odpowiedzialne za nadzór nad pracownikami zlecają im
prace zgodne z normami podnoszenia i przenoszenia ciężarów,
a pracownicy korzystają z przysługujących im przerw w pracy
i prawa do odpoczynku dobowego,



Zużyte lub niesprawne urządzenia transportowe są wymieniane
na nowe (z odpowiednim wyprzedzeniem sporządza się plany
zakupów),



Prowadzi się monitoring stanu zdrowia pracowników, a pracownicy
cierpiący na dolegliwości mięśniowo-szkieletowe wynikające ze
sposobu wykonywania pracy lub wypadku mają zapewnioną opiekę
lekarską oraz mogą pracować na innym stanowisku lub przy innej
pracy w Twojej firmie.

35

Rady dla pracodawcy c.d.

Upewnij się, że w Twoim zakładzie:



W celu uniknięcia wypadków i urazów mięśniowo-szkieletowych
współpracuje się z dostawcami i wykonawcami (wymaga się od nich
stosowania takich samych standardów bhp).



Skieruj

pracowników nadzoru, przedstawicieli pracowników

liniowych, inspektorów bhp, członków zakładowej organizacji
związkowej na szkolenie w Okręgowym Inspektoracie Pracy.



Jeśli potrzebujesz porady lub konsultacji, zwróć się do zakładowego
inspektora bhp, przedstawiciela firmy tej samej branży, lekarza
medycyny pracy lub najbliższego Okręgowego Inspektoratu Pracy
PIP.

36

Rady dla pracowników - wprowadzenie



Wiesz, dokąd chcesz przenieś dany przedmiot.



Miejsce pracy jest wolne od przeszkód.



Drzwi są otwarte, a na drodze transportu nie ma niczego,
co mogłoby spowodować wypadek.



Przedmiot można chwycić w sposób pewny i wygodny.



Jeżeli przedmiot jest transportowany przez więcej osób, wszystkie
wiedzą co będą robić, zanim rozpoczną pracę

.

Podczas wykonywania ręcznych prac transportowych
wcześniej upewnij się, że:

37

Rady dla pracowników – pchanie i ciągnięcie

Podczas pchania lub ciągnięcia:



Wykorzystuj wagę swojego ciała.



Jeśli pchasz – pochyl się do przodu, (sprawdź, czy przyczepność do
podłoża jest wystarczająca),



Jeśli ciągniesz – odchylaj się do tyłu (uwaga na przyczepność),



Unikaj przekrzywiania, skręcania i wyginania pleców,



Zanim rozpoczniesz sprawdź, czy droga transportowa jest twarda,
równa i bez zanieczyszczeń,



Urządzenie transportowe jest sprawne, ma uchwyt dla rąk
i obracające się kółka.

38

Rady dla pracowników – poszukiwanie rozwiązań



Porozmawiaj ze swoim przełożonym.



Porozmawiaj z zakładowym inspektorem bhp
lub członkiem związku zawodowego.



Zasięgnij porady lekarza.



Zgłoś sytuację inspektorowi pracy
Państwowej Inspekcji Pracy.

Jeśli doświadczasz dolegliwości

mięśniowo-szkieletowych związanych z pracą:

39

Dlatego dbaj, aby w Twoim zakładzie:



Przestrzegało się przepisów dot. norm podnoszenia
i przenoszenia ciężarów, zwłaszcza w odniesieniu do
kobiet



Programy wstępnych i okresowych szkoleń bhp
obejmowały przepisy dot. ręcznych prac transportowych
oraz zasady zapobiegania DMŚ.

DMŚ można skutecznie zapobiegać poprzez
przestrzeganie istniejących przepisów prawa

►

Prewencja

Rady dla specjalistów ds. bezpieczeństwa i higieny pracy

40

Rady dla specjalistów ds. bezpieczeństwa i higieny pracy



Ocena ryzyka zawodowego DMS była przeprowadzona
kompleksowo i poza obciążeniem uwzględniała
także wibracje, niskie temperatury, organizację
pracy, doświadczenie zawodowe i stan zdrowia
pracowników.



Pracownicy byli poinformowani o ryzyku zawodowym.



Pracownicy mieli świadomość korzyści płynących ze
stosowania przepisów i dobrych praktyk (

►

ochrona

własnego zdrowia,

►

utrzymanie pracy,

►

zapewnienie

rodzinie środków na utrzymanie,

►

zachowanie

sprawności do późnego wieku,

►

możliwość cieszenia

się życiem pozazawodowym,

►

jednym słowem:

zawodowy profesjonalizm).

41

Rady dla specjalistów ds. bezpieczeństwa i higieny pracy

W ramach prewencji zaproponuj:



Wyeliminowanie lub ograniczanie pracy w niewygodnych
pozycjach.



Wyeliminowanie lub ograniczanie używania dużej siły.



Wyeliminowanie lub ograniczanie wykonywania
powtarzalnych czynności.



Zastosowanie narzędzi elektrycznych i sprzętu pomocniczego
(patrz: dobre praktyki).



Zastosowanie ergonomicznych narzędzi i uchwytów.



Stosowanie przerw w pracy, zapewnienie pracownikom miejsc
do odpoczynku, przekazywanie zadań między pracownikami,
zlecanie pracownikom także innych prac niż ręczne prace
transportowe.

42

Rady dla specjalistów ds. bezpieczeństwa i higieny pracy

W ramach prewencji zaproponuj:



Konsultacje z pracownikami w zakresie doświadczania
przez nich DMŚ i potrzebnych zmian.



Rozszerzenie zakresu profilaktycznej opieki lekarskiej.



Udzielanie pracownikom urlopów zdrowotnych.



Uczestnictwo lekarza medycyny pracy i/lub rehabilitanta
w zakładowych szkoleniach bhp.



Dofinansowanie pracownikom aktywności sportowej.



Wykorzystanie potencjału, wiedzy i doświadczenia
pracowników po urazach na innym stanowisku w waszej
firmie.

43

Rady dla specjalistów ds. bezpieczeństwa i higieny pracy



Stowarzyszenia zawodowego.



Innej firmy tej samej branży.



Organizacji związkowej.



Centralnego Instytutu Ochrony Pracy

–

Państwowego Instytutu Badawczego
w Warszawie.



Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi.



Najbliższego Okręgowego Inspektoratu Pracy.

Jeśli potrzebujesz wsparcia, informacji lub porady
prawnej, technicznej lub organizacyjnej zgłoś się do:

44

Więcej informacji na stronach:

www.pip.gov.pl

www.mniejdzwigaj.pl

www.handlingloads.eu

Dziękuję za uwagę

Rozwój technicznych umiejętności człowieka

Rozwój technicznych umiejętności człowieka

Charakterystykę wytwórczości pierwotnej można przybliżyć, analizując fakty udokumentowane odkryciami archeologicznymi, etnograficznymi

i historycznymi:
2.500.000 lat temu wytwarzanie kamiennych narzędzi ręcznych przez homo habilis (człowieka zręcznego) – Afryka, Tanzania.
1.500.000 lat temu ślady świadczące o umiejętności rozpalania i utrzymywania ognia, prawdopodobne narodziny więzi społecznych i działań
zespołowych – Afryka Środkowa.
500.000 lat temu korzystanie z ognia, wytwarzanie narzędzi kamiennych – Azja, Zhoukoudian koło Pekinu.
300.000 lat temu ukształtowanie się gatunku biologicznego homo sapiens (człowiek myślący) – naszego bezpośredniego przodka.
45.000 lat temu wykształcenie się myślistwa jako sposobu zdobywania pożywienia, wytwarzanie narzędzi myśliwskich: maczug, dzid, oszczepów.
24.000 lat temuwykonywanie malowideł w jaskiniach, początki życia osiadłego w jaskiniach, życie społeczne – Francja, Cro–Magnon.
20.000 lat temuużywanie pieców dołowych (Ukraina), lampek oliwnych (Francja), instrumentów muzycznych: bębnów i fujarek.
15.000 lat temuużywanie sań do transportu – Europa, epoka lodowa.
10.000 lat temuwytwarzanie złożonych narzędzi myśliwskich i broni: łuku, strzał, dmuchawek oraz łodzi dłubanek.
7.000 lat temu udomowienie zwierząt, początki hodowli, uprawy roli, życia osiadłego typu miejskiego (Jerycho).
6.000 lat temu wynalezienie wozu na kołach – m. Uruk, Irak; także: Węgry.
5.500 lat temu wytwarzanie i używanie prostych narzędzi rolniczych: sierpa, motyki, cepa sztywnego, żaren.
5.000 lat temu wytwarzanie papieru z liści papirusu – Egipt.
4.500 lat temu tworzenie wielkich budowli, m.in. piramid w Egipcie.
3.000 lat temu wynalezienie i stosowanie radła, żagla, uprzęży pozwalającej korzystać z siły zwierząt.
2.300 lat temu budowa akweduktów, fontann, kanalizacji, dróg, piętrowych domów – Rzym.
2.000 lat temu wynalezienie i stosowanie młyna wodnego, prasy śrubowej, koła czerpakowego – Rzym.
1.900 lat temu wytwarzanie papieru z włókien roślinnych – Chiny.
1.100 lat temu zastosowanie prochu w celach wojskowych – Chiny (w Europie – XIII wiek, Anglia).
1.000 lat temu wytwarzanie i stosowanie podków żelaznych – usprawnienie transportu.
950 lat temu

wynalazek cepa przegubowego – ułatwienie oddzielania ziarna.

900 lat temu

wiatrak o osi poziomej – Anglia.

800 lat temu

taczka, pług, busola magnetyczna – Europa.

550 lat temu

ruchome czcionki drukarskie – Europa.

500 lat temu

zegar sprężynowy – Europa.

350 lat temu

zegar wahadłowy – Europa.

250 lat temu

obrabiarki do metali, seryjna produkcja karabinów.

200 lat temu

maszyna parowa, łódź podwodna, parowiec, parowóz, obrabiarki.

Czasy nam bliższe są tak "zagęszczone" ważnymi wynalazkami, że należałoby poświęcić im odrębne opracowanie.

Rozwój technicznych umiejętności człowieka

Różnica czytelności obiektów wizualizacyjnych i tekstu w zależności od koloru tła:

Różnica czytelności obiektów wizualizacyjnych i tekstu w zależności od koloru tła:

Należy stosowad możliwie ciemne tło aplikacji i przyrządów pomiarowych

Zastosowanie

W podświadomości ludzkiej i innych gatunków zakodowana jest informacja, że kolor czerwony oznacza

niebezpieczeństwo, zakaz

1)

. To kolor krwi. Używany jest w przyrodzie do ostrzegania (np. muchomory,

trujące owoce) lub sugerowania niebezpieczeństwa potencjalnym agresorom przez bezbronne zwierzęta

(np. jaskrawe skrzydła motyli, skóra żab z lasów tropikalnych).

Z tego powodu czerwony kolor powszechnie stosuje się jako kolor niebezpieczeństwa w technice i życiu np.:

❖

Semafory świetlne drogowe i kolejowe - sygnał zakazu

❖

Kolor wyłączników bezpieczeństwa (IEC/EN 60 073, IEC/EN 60 204-1)

Z drugiej strony zielony powszechnie jest kojarzony z bezpieczeństwem i tak jest wykorzystywanyw sygnalizacji
w technice i życiu codziennym, np.:

❖

Semafory świetlne drogowe i kolejowe sygnał zezwolenia

❖

Kolor przycisków załączania napędów (IEC/EN 60 073, IEC/EN 60 204-1)

Definicja, przedmiot i zakres ergonomii.

Ergonomia jako wiedza interdyscyplinarna

Geneza i nazwa ergonomii

Praca jest działalnością celową, nierozerwalnie związaną z egzystencją człowieka jako gatunku

biologicznego. Zróżnicowane i niekiedy bardzo surowe warunki zewnętrzne zmusiły człowieka do

poszukiwania skutecznych sposobów zdobywania żywności, obrony przed wrogami, ochrony przed

zimnem, zachowania zdobytych dóbr itp. Doniosłym odkryciem było posługiwanie się narzędziami –

najstarsze kopalne ślady użycia narzędzi kamiennych pochodzą z terenów Tanzanii w Afryce i określone są

na 2,5 miliona lat. Wcześniej używano zapewne narzędzi z drewna i kości, gdyż materiały te łatwiej

poddają się obróbce – lecz są one znacznie mniej trwałe od kamieni i dlatego nie przechowały się do

naszych czasów.

Posługiwanie się narzędziami – początkowo bardzo prostymi, jak kij, maczuga, odpowiednio

ukształtowany kamień, potem coraz bardziej złożonymi i wyrafinowanymi maszynami i innymi

urządzeniami technicznymi – okazało się niezwykle skuteczne w realizowaniu zaplanowanych zadań.

Człowiek z konieczności związał się na stałe z urządzeniami technicznymi i to w takim stopniu, że dziś

nie jest możliwe przeżycie populacji ludzkiej na Ziemi bez wspomagania techniką i technologią (przez

technikę rozumiemy środki techniczne: narzędzia, maszyny, przyrządy, aparaty i inne urządzenia

techniczne. Technologia natomiast oznacza sposób (sposoby) wykonania, wytwarzania, osiągania celu).

Definicja, przedmiot i zakres ergonomii.

Ergonomia jako wiedza interdyscyplinarna

Geneza i nazwa ergonomii

Uzależnienie człowieka od techniki przynosi rezultaty nie tylko pożądane. Na negatywne skutki

zwracano uwagę już od dawna, lecz początkowo były to spostrzeżenia incydentalne i dotyczyły

pojedynczych, wyizolowanych zjawisk, np. zanieczyszczeń powietrza i hałasu. Trudy związane z

wykonywaniem pracy fizycznej przez wiele wieków nie były przedmiotem uwagi, gdyż w czasach

starożytnych pracę fizyczną wykonywali głównie niewolnicy, traktowani całkowicie przedmiotowo.

Wolnym ludziom też czasem dokuczały pewne uciążliwości, bo w 100 r. p.n.e. Marcus Vitruvius

Polio (Witruwiusz), autor dzieła De architectura libri decem (O architekturze ksiąg dziesięć)

przestrzegał przed budowaniem miast w pobliżu bagien, z uwagi na nieprzyjemne, trujące

wyziewy i niezdrowe powietrze. Podobne problemy dokuczały ludziom od czasów, gdy zaczęli żyć

w dużych skupiskach miejskich.

W XIII wieku władca pewnego niemieckiego księstwa zakazał

moczenia lnu i konopi w pobliżu osiedli ze względu na przykre odory, a król Edward I zakazał

stosowania węgla jako opału z uwagi na nadmierne zadymienie Londynu. Pierwsze urządzenia

odpylające opracowano dopiero w XVIII wieku, lecz znalazły one zastosowanie po 150 latach.

Definicja, przedmiot i zakres ergonomii.

Ergonomia jako wiedza interdyscyplinarna

Hałas to nie jest wynalazek XIX i XX wieku. Już Dante Aligheri (1265-1321)
w Boskiej komedii pisał, że dźwięki są wynalazkiem diabła. Przypadki utraty
słuchu przez rzemieślników pracujących przy obróbce kamienia, brązu i żelaza
odnotowano

już

2000

lat

temu

w

Cesarstwie

Rzymskim.

W 100 r. p.n.e. w Rzymie ustanowiono prawo budowlane zabraniające
lokalizowania

hałaśliwych

zakładów

rzemieślniczych

w

pobliżu

domów

zamieszkiwanych przez uczonych, a w 45 r. p.n.e. ograniczono ruch wozów po
brukowanych ulicach, aby zmniejszyć hałas (ustawa Julia Municipalis).

Jest bezspornym faktem, że – jak dotąd – wraz z rozwojem techniki rosła

liczba osób narażonych na nadmierny hałas. Obecnie na świecie w nadmiernym
hałasie żyją setki milionów ludzi – i to głównie w krajach o rozwiniętej technice i
gospodarce. Jest to najpowszechniejsze zagrożenie spośród wszystkich zjawisk
fizycznych, na jakie są narażeni ludzie w końcu XX wieku. Niestety, nie jest to
zagrożenie jedyne, które zawdzięczamy współczesnej technice.

Z tej konstatacji wynika potrzeba prowadzenia badań naukowych mających

na celu poznanie wpływu techniki na człowieka i określenie zasad tworzenia
techniki "przyjaznej" dla ludzi i ich środowiska.

Definicja, przedmiot i zakres ergonomii.

Ergonomia jako wiedza interdyscyplinarna

Jest bezspornym faktem,

że – jak dotąd – wraz z rozwojem techniki rosła liczba osób narażonych na nadmierny hałas. Obecnie na świecie w

nadmiernym

hałasie żyją setki milionów ludzi – i to głównie w krajach o rozwiniętej technice i gospodarce. Jest to najpowszechniejsze zagrożenie

spośród wszystkich zjawisk fizycznych, na jakie są narażeni ludzie w końcu XX wieku. Niestety, nie jest to zagrożenie jedyne, które zawdzięczamy
współczesnej technice.

Z tej konstatacji wynika potrzeba prowadzenia

badań naukowych mających na celu poznanie wpływu techniki na człowieka i określenie zasad

tworzenia techniki "przyjaznej" dla ludzi i ich

środowiska.

Mało znanym orędownikiem humanizowania pracy był polski jezuita, ksiądz Stanisław Solski. W 1690 r. (czasy króla Jana III Sobieskiego !) w

Krakowie

wydał on drukiem imponujące dzieło z dziedziny inżynierii, budownictwa i architektury, pt.: Architekt polski, to jest nauka ulżenia wszelkich

ciężarów, używania potrzebnych machin... Stanisławowi Solskiemu przyświecały dwa cele. Pierwszy, można rzec: dydaktyczno–oświatowy polegał na
tym,

że dzieło to wbrew ówczesnym zwyczajom zostało napisane w języku polskim, z tłumaczeniem obcojęzycznych terminów technicznych, aby

rzemieślnicy polscy mogli z niego czerpać wiedzę na poziomie światowym.

Przy

ówczesnym poziomie techniki podstawową uciążliwością w pracy był zapewne wyłącznie nadmierny wysiłek fizyczny, stąd też "XVII–wieczna

ergonomia" tym

właśnie problemem się zajmowała.

Nazwa stosunkowo młodej dyscypliny naukowej, jaką jest ergonomia, etymologicznie wywodzi się z dwóch greckich słów: ergon praca oraz
nomos prawo, zasada. Potrzebę rozwijania tej nowej dyscypliny oraz jej nazwę zaproponował po raz pierwszy w świecie – polski przyrodnik,
prof. Wojciech Bogumił Jastrzębowski, drukując w 1857 r. w czterech kolejnych numerach (od nr 29 do nr 32) poznańskiego czasopisma
Przyroda i Przemysł obszerną pracę pt.: Rys Ergonomji czyli Nauki o Pracy, opartej na prawdach poczerpniętych z Nauki Przyrody.
Znajdziemy tam następującą definicję :

"Nazwiskiem Ergonomji, wziętem od wyrazu greckiego ergon (ergon) praca i nomos (nomoz) prawo, zasada, oznaczamy Naukę o Pracy, czyli o

używaniu nadanych człowiekowi od Stwórcy sił i zdolności".

Definicja, przedmiot i zakres ergonomii.

Ergonomia jako wiedza interdyscyplinarna

Nazwa stosunkowo młodej dyscypliny naukowej, jaką jest ergonomia,
etymologicznie wywodzi się z dwóch greckich słów: ergon praca oraz nomos
prawo, zasada. Potrzebę rozwijania tej nowej dyscypliny oraz jej nazwę
zaproponował po raz pierwszy w świecie – polski przyrodnik, prof. Wojciech
Bogumił Jastrzębowski, drukując w 1857 r. w czterech kolejnych numerach
(od nr 29 do nr 32) poznańskiego czasopisma Przyroda i Przemysł obszerną
pracę pt.: Rys Ergonomji czyli Nauki o Pracy, opartej na prawdach
poczerpniętych z Nauki Przyrody. Znajdziemy tam następującą definicję :

Problemy wynikające z "niedopasowania" techniki do człowieka pojawiły się w sposób wyraźny dopiero na

początku XX wieku, w okresie intensywnego uprzemysławiania niektórych dziedzin wytwórczości (głównie:
włókiennictwa, hutnictwa, górnictwa, budowy maszyn). Idea maksymalizacji zysku doprowadziła do traktowania
człowieka jako "dodatku do maszyny", a przy tym – mało sprawnego, zawodnego, wymagającego nadzoru i
przymusu. Zasady organizacji pracy wprowadzane w angielskim przemyśle przez Fredericka Taylora stwarzały dla
osób tam pracujących nieludzkie warunki przez całkowite podporządkowanie człowieka systemom maszynowym
(warto przypomnieć sobie obraz pracy przy taśmie produkcyjnej w znanym filmie z Charlie Chaplinem). Wady
"tayloryzmu„ próbowali łagodzić Frank Gilbreth i jego żona Lillian, którzy zainicjowali systematyczne badania
sposobów pracy ludzkiej i wykonywania ruchów roboczych. Wyniki ich badań pozwoliły na opracowanie

"zasad

ekonomiki ruchów" i zapoczątkowały głębokie zmiany w wartościowaniu ludzkiej pracy.

W okresie II wojny światowej nasycenie techniką każdego przejawu ludzkiej działalności, a szczególnie

pracy, oraz konieczność intensyfikacji produkcji na potrzeby wojenne spowodowały, że liczne przypadki
niedostosowania urządzeń technicznych do możliwości człowieka–operatora miały przebieg drastyczny,
powodując wiele szkód, urazów i śmierci. Prowadzenie systematycznych, naukowych badań nad pracą ludzką
wspomaganą przez technikę stało się koniecznością.

W 1949 r. w Wielkiej Brytanii powstało pierwsze w świecie Towarzystwo Badań Ergonomicznych

(Ergonomic Research Society, ERS). W 1957 r., w 100 lat po opublikowaniu pracy W. Jastrzębowskiego, w USA
powołano Towarzystwo Czynnika Ludzkiego (Human Factors Society, HFS). W następnych latach w wielu
państwach powstały lokalne towarzystwa zajmujące się badaniami ergonomicznymi, a w 1959 r. w Oxfordzie
odbyła się pierwsza międzynarodowa konferencja, na której powołano Międzynarodowe Stowarzyszenie
Ergonomiczne (International Ergonomics Association, IEA).

W 1977 r. zawiązano Polskie Towarzystwo Ergonomiczne, PTErg, które jest członkiem IEA.

Definicja, przedmiot i zakres ergonomii.

Ergonomia jako wiedza interdyscyplinarna

Definicja, przedmiot i zakres ergonomii.

W literaturze spotkać można wiele definicji ergonomii. Nie są one wzajemnie sprzeczne czy konkurencyjne, lecz raczej się uzupełniają,

akcentując różne odcienie znaczeniowe, zależnie od pierwotnej dyscypliny naukowej autorów definicji.

Na pierwszym miejscu należy przytoczyć definicję zamieszczoną w Statucie Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego z 1983 r. :

"Ergonomia jest to nauka stosowana, zmierzająca do optymalnego dostosowania narzędzi, maszyn, urządzeń, technologii,

organizacji i materialnego środowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego użytku do wymagań i potrzeb fizjologicznych, psychicznych
i społecznych człowieka".

W statucie Międzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA) w 1967 r. zawarto następujące określenie tej nowej dyscypliny

wiedzy :

"Ergonomia zajmuje się związkami zachodzącymi pomiędzy człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i otoczeniem (materialnym)

w najszerszym znaczeniu, włączając w to pracę, wypoczynek, sytuację w domu i w podróży".

Międzynarodowe Biuro Pracy w 1961 r. określiło ergonomię jako:

"...łączne zastosowanie niektórych nauk biologicznych i technicznych dla zapewnienia, w stosunkach pomiędzy człowiekiem

a pracą, optymalizacji warunków wzajemnego dostosowania, w celu zwiększenia wydajności pracy i przyczynienia się do pomyślności
pracownika" .

Komitet Ergonomii Polskiej Akademii Nauk w 1982 r. zaaprobował takie sformułowanie:

"...zadaniem ergonomii jest optymalne dostosowanie wytworów materialnych człowieka i warunków ich użytkowania do

właściwości psychicznych i fizjologicznych człowieka, uwzględniając czynniki środowiska materialnego oraz środowiska społecznego.
Celem ergonomii jest zapewnienie dobrostanu człowieka (zadowolenia, dobrego samopoczucia, satysfakcji, poczucia komfortu) w systemie
człowiek–technika zarówno w działalności zawodowej, jak i pozazawodowej .

Można wyróżnić następujące elementy pojawiające się w różnych definicjach ergonomii:

jest to nauka stosowana (w odróżnieniu od nauk teoretycznych) dlatego, że tematyka badań wynika z zapotrzebowania

praktycznego, a dorobek naukowy może i powinien być weryfikowany

przez zaprojektowanie i zrealizowanie zmian w zastanej

rzeczywistości

charakteryzuje się humanocentryzmem, tzn. ocena rozwiązań technicznych i organizacyjnych, związanych ze

współdziałaniem człowieka i środków technicznych, dokonywana jest przy założeniu, że dobro (dobrostan) człowieka musi być traktowane
priorytetowo w stosunku do kryteriów technicznych lub ekonomicznych, co w kontekście inżynierskim przekłada się na zasadę, zgodnie z
którą technikę należy dostosować (doprojektować, dopasować) do człowieka, a człowieka do techniki – jedynie w ograniczonym zakresie
akcentowana jest konieczność harmonijnego, efektywnego współdziałania człowieka i środków technicznych zainteresowania ergonomii
dotyczą określonego systemu działania, złożonego z podsystemu ludzkiego i podsystemu technicznego zainteresowania ergonomii rozciągają
się na wszystkie przejawy kontaktów człowieka ze środkami technicznymi, mające miejsce podczas pracy, nauki, rekreacji, sportu, podróży,
zajęć domowych, leczenia, rehabilitacji, wspomagania niepełnosprawności itd.

Cele i przyczyny działań ergonomicznych

Cele i przyczyny działań ergonomicznych

Cele i przyczyny działań ergonomicznych

Ergonomiczność ma więc ścisły związek z ekonomiką ludzkich działań. Jako składnik

ogólnej jakości urządzeń technicznych musi być też traktowana jako czynnik kosztotwórczy;
uzyskanie wyższej jakości ergonomicznej musi więcej kosztować w pierwszych fazach
istnienia wyrobu: procesach koncepcyjno–projektowych i wykonawczych.

Przede wszystkim niezbędna jest większa wiedza z zakresu techniki, poszerzona o wiedzę o
człowieku. Często konieczne jest stosowanie droższych materiałów i droższych metod
obróbki lub innych sposobów wytwarzania. Koszty powyższe są ponoszone tylko podczas
konceptualnego i fizycznego tworzenia obiektów technicznych, a więc w stosunkowo
krótkim czasie.

Podczas użytkowania obiektu technicznego o odpowiednio wysokim poziomie ergonomicznej
jakości, który często rozciąga się na wiele lat i obejmuje wielu ludzi, odbierane zyski
prawdopodobnie wielokrotnie przewyższają poniesione wcześniej nakłady. Niestety, trudno
przedstawić rachunek ekonomiczny, ujmujący wszystkie składniki kosztów i przychodów,
gdyż brak pełnych i obiektywnych danych obecnie to uniemożliwia.

Ergonomia należy do grupy nauk ergologicznych, które w różnych aspektach zajmują się

pracą ludzką. Szczególnie silne związki łączą ergonomię z następującymi dziedzinami
(podano do nich wybrane definicje):

ochroną pracy – jest to "zespół środków i metod zawartych w aktach prawnych

nakładających na zakład pracy obowiązek kształtowania warunków pracy, które by
zabezpieczały pracowników przed zagrożeniami dla ich życia lub zdrowia oraz umożliwiały
regenerację utraconych sił biologicznych również poza pracą„

bezpieczeństwem i higieną pracy – "zespół minimalnych warunków określonych

przepisami prawnymi, mających na celu zabezpieczenie pracowników przed zagrożeniami
dla ich życia lub zdrowia, występującymi podczas pracy„

organizacją pracy – "suma działań technicznych, ekonomicznych i organizacyjnych,

skierowanych na stworzenie optymalnego połączenia siły roboczej i środków produkcji
(przedmiotów i środków pracy) oraz zapewnienia człowiekowi właściwych warunków pracy".
W ujęciu prakseologicznym organizowanie dotyczy układu elementów uporządkowanych
i powiązanych ze sobą w taki sposób, że elementy te przyczyniają się do powodzenia
całości, czyli – osiągnięcia celu.

Cele i przyczyny działań ergonomicznych

Tematyka badań ergonomicznych

Przedmiotem zainteresowań współczesnej ergonomii są wszelkie przejawy
działalności ludzkiej wspomaganej środkami technicznymi. W tym kontekście
ergonomia zbliża się do problematyki prakseologii – nauki o sprawnym działaniu,
lecz w przeciwieństwie do niej, operuje sprecyzowanym systemem wartości
humanocentrycznych. Takie ujęcie współczesnej problematyki ergonomicznej
pojawiło się w wyniku wielu dyskusji od lat prowadzonych w kręgach specjalistów
z

różnych

dyscyplin

naukowych,

zajmujących

się

różnymi

aspektami

współdziałania ludzi i środków technicznych.
Ewolucja pojmowania ergonomii doprowadziła do włączenia w obszar jej badań
kolejnych zagadnień, co spowodowało, że dziś możemy wyróżnić pewne
specjalizujące się nurty (sfery) ergonomii.

Najwcześniej (w latach pięćdziesiątych) wyróżniono dwie sfery:



ergonomię warunków pracy



ergonomię wyrobu.

Tematyka badań ergonomicznych

Do zadań ergonomii warunków pracy należy badanie wpływu na człowieka oraz odpowiednie
kształtowanie zewnętrznych warunków pracy. Tworzą je dwie grupy czynników:
1. czynniki materialnego środowiska pracy:

drgania mechaniczne
hałasy: infradźwiękowe, słyszalne, ultradźwiękowe
mikroklimat (temperatura, wilgotność i ruch powietrza oraz promieniowanie

cieplne)

emisja energii szkodliwej (promieniowanie elektromagnetyczne, przenikliwe)
oświetlenie
zanieczyszczenia powietrza (gazowe, cieczowe i pyłowe)
kontakt z substancjami agresywnymi, chorobotwórczymi, nieprzyjemnymi itp.

2. czynniki techniczno–organizacyjne, głównie:

pozycja ciała przy pracy (uwarunkowana wymiarami urządzenia technicznego

i sposobami pracy)

rytm (powtarzalność) i tempo (szybkość ruchów) pracy
przerwy w pracy
metody pracy.

Tematyka badań ergonomicznych

W zakres tych zadań wchodzą następujące zagadnienia:

wykonywanie pomiarów oraz określenie dopuszczalnych wartości (norm)

intensywności

czynników

tworzących

fizyczne,

chemiczne

i biologiczne środowisko pracy

określanie wpływu tych czynników na człowieka, zarówno podczas

badań diagnostycznych (określanie stanu istniejącego), jak

i

prospektywnych

(prognozowanie

skutków

w

procesie

projektowania systemu)

określanie sposobów eliminacji uciążliwości i zagrożeń powodowanych

przez

czynniki

środowiskowe

oraz

realizacja

projektów

korygujących warunki pracy.

Tematyka badań ergonomicznych

Ergonomia wyrobów zajmuje się przede wszystkim:

dostosowaniem obiektów technicznych do wymiarów i kształtów ciała

człowieka

funkcjonalnością obiektu technicznego (np. sprawnością, odpowiedniością

formy i funkcji, niezawodnością, podatnością na regulacje i naprawy,
łatwością likwidowania po zużyciu)

bezpieczeństwem i komfortem użytkowania obiektu technicznego
estetyką kształtów i barw obiektu technicznego.

Obiektami zainteresowań ergonomii wyrobów są tzw. artefakty

użytkowe, np.: narzędzia, maszyny i inne urządzenia techniczne, pojazdy,
wyroby powszechnego użytku.

Ergonomiczna jakość (ergonomiczność) jako istotny składnik ogólnej jakości
wyrobu ma coraz większe znaczenie marketingowe i w warunkach gospodarki
rynkowej nabiera znaczenia ekonomicznego.

Tematyka badań ergonomicznych

Obiektami zainteresowań ergonomii wyrobów są tzw. artefakty użytkowe, np.:

narzędzia, maszyny i inne urządzenia techniczne, pojazdy, wyroby powszechnego
użytku. Ergonomiczna jakość (ergonomiczność) jako istotny składnik ogólnej
jakości wyrobu ma coraz większe znaczenie marketingowe i w warunkach
gospodarki rynkowej nabiera znaczenia ekonomicznego.

Nieco później wyodrębniono takie kolejne sfery działań ergonomicznych, jak:

ergonomia mieszkania
ergonomia czasu wolnego, rekreacji i sportu
ergonomia dla ludzi starszych i niepełnosprawnych
ergonomia prac biurowych (w tym stanowisk komputerowych)

ergonomia świata dziecięcego

ergonomia prac ekstremalnych (np. na dużych wysokościach, pod

wodą, w kosmosie, w ratownictwie przemysłowym, górnictwie)

ergonomia prac operatorskich, zautomatyzowanych

i zrobotyzowanych

ergonomia systemów złożonych.

Ergonomia jako element sztuki inżynierskiej

Ergonomia dla projektanta i konstruktora

Z powodu znacznego stopnia skomplikowania współczesnych obiektów technicznych, tworzenie ich
wymaga projektowania opartego na zasadach naukowych. Projektant zawsze tworzy coś więcej niż tylko
obiekt techniczny. Niezależnie od tego czy to sobie uświadamia, czy też nie tworzy on zawsze system
złożony z człowieka (lub ludzi) i obiektu technicznego (jednego lub wielu). Projektowanie
systemu złożonego z tak różnych elementów: człowieka i maszyny, wymaga głębokiej wiedzy o każdym z
nich oraz o specyfice ich współdziałania. W tradycyjnych metodach projektowania technicznego nie ma
miejsca na wiedzę o człowieku, o jego psychice, anatomii i fizjologii pracy. Dlatego efekty takiego
projektowania odbiegają od wymagań dzisiejszych użytkowników techniki.

Celem projektowania jest stworzenie nie tylko sprawnie działającej maszyny, lecz przede

wszystkim – sprawnie działającego systemu złożonego z ludzi i obiektów technicznych, przy czym dobro
ludzi w systemie musi być traktowane priorytetowo. Nowego celu projektowania nie można zrealizować
za pomocą starych metod. W ostatnich latach podejmowane są próby stworzenia specyficznych
metod projektowania ergonomicznego, w których ważną rolę spełniają kryteria ergonomiczne. Są one
pomocne przy podejmowaniu decyzji projektowych, kierując je w stronę rozwiązań poprawnych
pod względem ergonomicznym. Pomocą merytoryczną dla projektantów są też programy komputerowe
ułatwiające

projektowanie

przestrzeni

pracy

i

rozmieszczenie

elementów

obiektów

technicznych, a także fantomy płaskie, czyli makiety sylwetek ludzkich o różnych charakterystykach
antropometrycznych, służące do tego samego celu. Pewien zakres wiedzy ergonomicznej
zawarto również w normach polskich: Dane ergonomiczne do projektowania, a także Ergonomia i
Ochrona pracy, lecz charakter danych zawartych w tych ostatnich wskazuje na możliwość
wykorzystania ich raczej w procesach oceny gotowych rozwiązań, a nie w procesach tworzenia koncepcji
projektowych.

Ergonomia jako element sztuki inżynierskiej

Ergonomia dla inżyniera kierującego procesem produkcyjnym
Inżynier związany zawodowo z procesem wytwarzania spotyka się z najszerszym
zakresem

zagadnień ergonomicznych. Stanowiska pracy, które nadzoruje, są

przecież elementarnymi systemami typu: człowiek–maszyna, człowiek–narzędzie,
zespół ludzi–środki techniczne itp. Problemy ergonomiczne dotyczą np.:

kontaktu człowieka z maszyną, narzędziem, przyrządem, materiałem

obrabianym

wpływu na człowieka czynników środowiska pracy: drgań mechanicznych,

hałasu, temperatury, wilgotności i ruchu powietrza, promieniowania cieplnego,
oświetlenia, zanieczyszczeń powietrza i innych

wpływu na człowieka określonych rozwiązań organizatorskich: wymaganego

tempa pracy, stresu psychicznego, monotonii, wysiłku fizycznego, czasu pracy,
rozłożenia przerw w pracy, zasad współdziałania z innymi pracownikami.

Zakres problematyki ergonomicznej jest zbyt szeroki, aby

możliwe było

skuteczne

rozwiązywanie pojawiających się problemów bez naukowego wsparcia.

Metodyczną pomocą mogą być tu tzw. "listy kontrolne" (check–lists), znane w
praktyce

inżynierskiej już od lat pięćdziesiątych XX wieku (stosowane początkowo

w lotnictwie do sprawdzania stanu technicznego

samolotów przed startem).

Ergonomia jako element sztuki inżynierskiej

Ergonomia dla inżyniera służby utrzymania ruchu
Eksploatacja jest to faza istnienia wyrobu, w której kontaktuje się z nim

największa liczba ludzi, i kontakt ten często trwa najdłużej (np. w przypadku

maszyn produkcyjnych). Dla wielu obiektów technicznych w fazie eksploatacji

można wyróżnić dwa stany: stan użytkowania i stan obsługiwania.

Użytkowanie obiektu technicznego polega na wykorzystaniu jego cech i

właściwości do wykonania celowych, zaplanowanych działań, natomiast

obsługiwanie jest to zbiór czynności koniecznych do wykonania w celu

przywrócenia obiektowi technicznemu jego utraconych cech i właściwości (np.

naprawy, regulacja, smarowanie).

Ergonomia jako element sztuki inżynierskiej

Ergonomia dla inżyniera służby utrzymania ruchu

W warunkach produkcji przemysłowej mówimy o pracy operacyjnej i pracy serwisowej.

W pierwszym przypadku dany obiekt techniczny jest narzędziem umożliwiającym wykonanie pracy, zaś

w drugim – jest on przedmiotem pracy. Rozróżnienie to jest istotne w tym sensie, że ma wpływ na dobór

kryteriów oceny ergonomicznej. Często zdarza się, że kryteria ergonomiczne dotyczące działalności

operatorskiej są sprzeczne z kryteriami ergonomicznymi dotyczącymi działalności serwisowej.

Inżynier odpowiedzialny za procesy obsługiwania urządzeń technicznych powinien szczególną uwagę

zwrócić na dobór narzędzi używanych w pracach serwisowych oraz ich stan techniczny, sposób

wykonywania zadań oraz przygotowanie miejsca pracy. Jeśli praca serwisowa jest wykonywana w

pomieszczeniu produkcyjnym, obok innych pracujących urządzeń, to warunki środowiskowe mogą

znacznie utrudnić wykonywanie tej pracy, a nawet spowodować zagrożenie wypadkowe.

Charakter zadań i kwalifikacje zawodowe pracowników serwisu wymagają zapewnienia warunków

umożliwiających pracę koncepcyjną – co nie zawsze jest konieczne przy pracy produkcyjnej, zwłaszcza

przy dużej powtarzalności i prostocie operacji.

Ergonomia jako element sztuki inżynierskiej

Ergonomia dla inżyniera – organizatora pracy
Ergonomia oferuje inżynierowi – organizatorowi pracy bardzo potrzebną i użyteczną wiedzę o

kształtowaniu związków zachodzących między ludzkimi i technicznymi elementami systemu pracy oraz o

wpływie czynników otoczenia na działanie systemu. Celem organizowania pracy jest przecież takie

uporządkowanie i powiązanie ze sobą elementów systemu pracy, aby wszystkie przyczyniały się do

"powodzenia" całości. Zachodzi wówczas zjawisko synergii, czyli wzmacniania pozytywnych efektów

współdziałania elementów w taki sposób, że łączny efekt jest większy niż suma efektów cząstkowych.

Inżynier odpowiedzialny za organizację pracy powinien mieć ugruntowane przekonanie, że podmiotem w

procesie pracy jest człowiek, a nie np. wyniki produkcji, stan maszyn czy zużycie surowców.

Człowiek jest najcenniejszym elementem systemu pracy, gdy posiada: odpowiednie kwalifikacje,

inteligencję, umiejętności praktyczne, energię i motywację. O wynikach pracy w ostatecznym

rozrachunku zawsze decyduje człowiek.

Pracownik nadmiernie zmęczony, zatrudniony niezgodnie ze swoimi kwalifikacjami i predyspozycjami,

zmuszany do aktywności jedynie presją ekonomiczną, narażony na nadmierny hałas, zapylenie, złe

oświetlenie, niewygodę będzie osiągał wyniki znacznie poniżej swych możliwości.

Ergonomia dla inżyniera – organizatora pracy

Nowoczesne podejście do procesu organizacji pracy polega na poszukiwaniu nowych, skutecznych

środków zaradczych, które umożliwiłyby pełniejsze przystosowanie pracy do człowieka oraz racjonalny

dobór ludzi do pracy po uwzględnieniu np.: kwalifikacji, umiejętności, predyspozycji psychofizycznych,

stanu zdrowia, wieku).

Organizator pracy nie musi być jednocześnie ergonomistą – musi jednak znać i rozumieć ergonomię w

takim stopniu, aby móc określić problem, i – jeśli rozwiązanie wykracza poza jego kompetencje, wiedzę i

możliwości działania – zainicjować współpracę ze specjalistami z zakresu danego zagadnienia.

Najprostszym, zachowawczym sposobem działania organizatora pracy w przypadku stwierdzenia

niektórych uciążliwości i zagrożeń, zwłaszcza ze strony czynników środowiskowych (np. hałasu, drgań,

zanieczyszczeń powietrza, mikroklimatu, promieniowania energii szkodliwej) jest skracanie czasu

narażenia pracownika, a przez to – zmniejszanie przyjmowanej przez niego dawki czynnika szkodliwego.

Takie rozwiązanie problemu traktować należy jako doraźne.

W celu ograniczenia uciążliwości występujących przy pracach powtarzalnych i monotonnych, skuteczne

są proste techniki organizatorskie. Bardziej radykalne i skuteczniejsze działania noszą nazwę humanizacji

pracy.

Proste techniki organizatorskie

Rozszerzanie pracy (job enlargement), czyli przydzielanie pracownikowi nowych, bardziej

złożonych zadań, poszerzanie zakresu czynności wykonywanych na stanowisku pracy

(dodanie operacji), umożliwienie wykonywania całego wyrobu lub znacznej jego części.

Wiele prac w przemyśle polega na wykonaniu prostych, powtarzających się zadań. Sytuacja

taka prowadzi do marnotrawienia potencjału ludzkiego, nudy, zmęczenia psychicznego i

fizycznego.

Rozszerzanie pracy jest jedną z prób zwiększenia zainteresowania pracą. Praca powinna być

tak pomyślana, aby stanowiła pewną zamkniętą całość, w której przynajmniej jeden

element lub zespół był samodzielnie wykonany przez jednego wykonawcę. Ważna jest nie

sama długość cyklu, lecz fakt, aby zadanie stanowiło zamkniętą całość mającą początek,

czas trwania i zakończenie.

Poszerzanie zakresu pracy pociąga za sobą poziome rozszerzenie zadań wykonawcy. Pozwala

to na zwiększenie liczby zadań do wykonania na tym samym poziomie działania systemu.

Proste techniki organizatorskie

Wzbogacanie pracy (job enrichment), czyli scalanie czynności o różnym stopniu trudności w ramach

jednego zadania, zwiększanie stopnia swobody i podejmowania decyzji w zakresie wykonywanych przez

pracownika czynności, umożliwienie mu samodzielnego planowania i organizowania pracy.

Programy poświęcone wzbogacaniu pracy podejmują próby zwiększania liczby zadań, jakie ma wykonać

pracownik, usytuowanych zarówno w hierarchii poziomej, jak i pionowej (tzn. zadań zarówno ze szczebla

równego formalnym kompetencjom pracownika, jak i ze szczebla wyższego). Przykładem może być

obarczenie pracowników odpowiedzialnością za kontrolę jakości własnej pracy. Takie podejście zwiększa

stopień odpowiedzialności za wykonywaną pracę. Kontrola jakości jest zwykle wykonywana przez osobę

na wyższym stanowisku, np. przez kierownika.

Przenoszenie

części

funkcji

kierowniczych

na

pracownika

stanowi

wzbogacenie

pracy

niewykwalifikowanego pracownika, ale równocześnie prowadzi do zubożenia pracy kierownika i

pojawienia się

nowych, złożonych problemów, jak pytanie, czy większej odpowiedzialności winno

towarzyszyć wyższe wynagrodzenie.

Proste techniki organizatorskie

Wymienność pracy (

job rotation

), czyli zmiana rodzaju pracy i rodzaju czynności.

Rotacja prac polega na zamianie jednego wykonawcy na innego przy danej pracy.

Okres rotacji ustala się w taki sposób, aby nie dopuścić do powstania uczucia monotonii

poprzez skrócenie czasu wykonywania jednostajnej i nużącej pracy.

Szeroko zaplanowana wymienność prac wymaga dobrej organizacji oraz dodatkowych

nakładów związanych z rozplanowaniem robót i szkoleniem załogi.

Proste techniki organizatorskie

Wymienność stanowisk pracy (

job switching

), czyli zmiana miejsca pracy w ciągu dnia,

tygodnia i dłuższych okresów.

Z badań przeprowadzonych w wielu przedsiębiorstwach wynika, że wprowadzenie

elastycznych struktur pracy pozwala na lepsze wykorzystanie pracowników, powoduje

polepszenie jakości produkcji, zwiększenie wydajności pracy, wzbogacenie jej treści,

eliminację konieczności długotrwałego utrzymywania tej samej, wymuszonej postawy ciała

przy pracy, większe poczucie odpowiedzialności u pracownika, większe zadowolenie

z pracy, ograniczenie absencji i fluktuacji oraz lepszy klimat pracy.

Ergonomiczne organizowanie pracy, najogólniej mówiąc, polega na stosowaniu nowych form

uczestnictwa

człowieka

w

procesach

produkcyjnych,

zgodnych

z jego

rytmem

fizjologicznym, zainteresowaniami i innymi potrzebami psychofizycznymi. Sprowadza się do

grupowania zadań, które mają być wykonane przez różnych ludzi, tworzenia różnych

wariantów rozwiązań możliwych do wyboru oraz ustalenia optymalnych powiązań.