PODRĘCZNIK DLA

SŁUCHACZA

JM 08

ROZPOZNANIE I ZAPOBIEGANIE

ZJAWISKOM PATOLOGII SPOŁECZNEJ

2

SPIS TREŚCI

J E D N O S T K A S Z K O L N A N R 01

Przewodnik dla słuchacza ................................................................................................ 3
Materiały dla słuchacza ....................................................................................................

5

Literatura uzupełniająca ................................................................................................... 20
Sprawdzian postępów ....................................................................................................... 21

J E D N O S T K A S Z K O L N A N R 02

Przewodnik dla słuchacza ................................................................................................ 22
Materiały dla słuchacza .................................................................................................... 25
Literatura uzupełniająca ................................................................................................... 40
Sprawdzian postępów ....................................................................................................... 41

3

PRZEWODNIK DLA SŁUCHACZA

JEDNOSTKA SZKOLNA – JS.01
Nazwa jednostki szkolnej: Rozpoznanie i zapobieganie zjawiskom
patologii społecznej.
Nazwa jednostki modułowej – numer kolejny. Przeciwdziałanie
zjawiskom kryminogennym – SZP 01.JM 08.
Nazwa zawodu/stanowiska pracy: policjant/aplikant
Zakres pracy: Przygotowanie do przeciwdziałania zjawiskom
kryminogennym na poziomie podstawowym.
Stron: 2
Opracował: M. Baranowska, A. Urban.

JM08JS01PS01

Wskazówki dla słuchacza:
1. Wymagania wejściowe.
Wymagane są postawy zawodowe i podstawowe umiejętności z zakresu:
− etyki zawodowej policjanta

− legitymowania,

− zatrzymywania osób,
− stosowania ŚPB,

− nawiązywania kontaktu z dyżurnym jednostki oraz przekazywania drogą radiową danych

do sprawdzenia,

− sporządzania notatek i meldunku informacyjnego.

2.Cele szkolenia.
Po zakończeniu jednostki szkolnej będziesz potrafił:
− określić podstawowe uwarunkowania zachowań patologicznych,

− rozróżnić i scharakteryzować wybrane zjawiska patologii społecznej,

− określić wpływ patologii na przestępczość,
− sporządzić meldunek informacyjny, notatkę urzędową lub służbową z czynności

rozpoznania w zakresie patologii społecznych,

− rozróżnić podstawowe pojęcia z zakresu prewencji kryminalnej,

− określić podstawowe założenia community policing.
− przeprowadzić analizę stosując metodę trójkąta kryminalnego na potrzeby rozwiązania

problemu kryminalnego.

3.Metody nauczania i uczenia się.
W początkowej fazie zajęć podczas wykładu zostaniesz zapoznany z pojęciami z zakresu
patologii społecznych (patologia społeczna, dewiacja, przestępczość, alkoholizm,
narkomania, prostytucja, subkultura, sekta destrukcyjna). Pracując w grupie określisz katalog
czynników warunkujących zachowania patologiczne. Następnie biorąc udział w pogadance
poznasz charakterystykę zjawiska patologii społecznych oraz ich związek z przestępczością.
Pracując w zespołach

na podstawie przygotowanych założeń opracujesz i sporządzisz notatkę

lub meldunek informacyjny dot. opisanego zjawiska patologicznego.

Sporządzona

dokumentacja zostanie oceniona pod względem merytorycznym i formalnym. Popełnione
błędy zostaną omówione. Przedstawione ci zostaną podstawowe pojęcia z zakresu prewencji

4

kryminalnej oraz podstawy prawne działań profilaktycznych. Zostaniesz zapoznany
z założeniami Community policing. Pracując w grupach na podstawie przedstawionych
założeń dokonasz pisemnej analizy problemu kryminalnego na potrzeby działań
profilaktycznych. Opracowana analiza zostanie oceniona a popełnione błędy omówione.
4. Sposoby oceniania.
− Nabywane przez Ciebie wiadomości i umiejętności, sporządzone notatki urzędowe,

meldunek informacyjny oraz analiza problemu kryminalnego, podlegają bieżącej ocenie
według zapisu uogólnionego – zaliczono (zal.) lub nie zaliczono (nzal.).

− Każda negatywna ocena uzyskana w trakcie jednostki szkolnej musi być poprawiona

na ocenę pozytywną,

− Prowadzący zajęcia dokonuje wyboru formy i sposobu zaliczenia jednostki szkolnej

określając czytelne kryteria oceny, o czym zostaniesz poinformowany.

− Zaliczenie jednostki szkolnej polega na ocenie testu osiągnięć i stanowi ocenę okresową.
Obszary podlegające ocenie przy zadaniu praktycznym:
− Umiejętność komunikowania się.
− Umiejętność kreatywnego myślenia.
Obszary podlegające ocenie przy sporządzaniu dokumentacji:
− Merytoryczna zawartość dokumentu.

− Poprawność dokumentu pod względem formalnym.
− Estetyka i przejrzystość dokumentu.

− Poprawność językowa.

5

MATERIAŁY DLA SŁUCHACZA

JEDNOSTKA SZKOLNA – JS 01.
Nazwa jednostki szkolnej: Rozpoznanie i zapobieganie zjawiskom
patologii społecznej.
Nazwa jednostki modułowej – numer kolejny. Przeciwdziałanie
zjawiskom kryminogennym – SZP 01.JM 08.
Nazwa zawodu/stanowiska pracy: policjant/aplikant
Zakres pracy: Przygotowanie do przeciwdziałania zjawiskom
kryminogennym na poziomie podstawowym.
Stron: 11
Opracował: M. Baranowska, A. Urban.

JM08JS01MS01

Kluczowe punkty nauczania

1. Pojęcia z zakresu patologii społecznych.

2.

Uwarunkowania zachowań patologicznych.

3. Charakterystyka zjawisk patologii społecznych.
4. Związki zjawisk patologii z przestępczością.
5. Dokumentowanie czynności rozpoznania w zakresie patologii społecznych.
6. Omówienie sporządzonej dokumentacji.
7. Podstawowe pojęcia z zakresu prewencji kryminalnej.
8. Podstawy prawne działań zapobiegawczych.
9. Podstawowe założenia community policing.
10. Analiza problemu kryminalnego.

Kluczowe punkty nauczania 1-4.

1. Pojęcie patologii społecznej.

Patologia, jako zjawisko, występuje w różnych grupach ludzkich i jest ściśle związana
z rozwojem społeczeństw. Początkowo termin patologia (z gr. pathos – cierpienie, logos –
nauka) był używany w medycynie, a dopiero w końcu XIX wieku zaczęto odnosić
go do zjawisk społecznych. Wykorzystano wówczas ten termin do określenia działań ludzkich
przeciwstawnych ideałom stabilizacji, własności, oszczędności, solidarności rodzinnej
i sąsiedzkiej. Od końca XIX wieku powstało wiele definicji patologii społecznej.

A.Podgórecki uważa, że:

PATOLOGIA SPOŁECZNA - to rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ
funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego czy ten rodzaj struktury jakiegoś systemu
społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze
światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane.

6

Wg Andrzeja Gaberle:

PATOLOGIA SPOŁECZNA jest to dyscyplina naukowa zajmująca się zjawiskami
społecznie patologicznymi. Przez zjawiska społecznie patologiczne należy rozumieć
zachowania działające destruktywnie na społeczeństwo a przy tym niezgodne z
wartościami przyjętymi w danym kręgu kulturowym.

Tadeusz Szymanowski uważa, że:

PATOLOGIA SPOŁECZNA to zespół zjawisk szkodliwych społecznie niezgodnych lub
odbiegających od obowiązujących w społeczeństwie norm obyczajowych i prawnych
oraz wpływających na przestępczość

Z terminem patologia łączy się przestępczość. Często utożsamia się zakres tych pojęć.

Uważna analiza prowadzi do odmiennych wniosków. Wyrażają się one w tym, że pomiędzy
tymi pojęciami zachodzi stosunek nadrzędności i podrzędności. Patologia społeczna
w szerszym rozumieniu obejmuje pojęcie przestępczości mające węższy zakres znaczeniowy.
Z tego wynika, że każde przestępstwo jest przejawem patologii społecznej, ale nie każdy
przejaw patologii jest przestępstwem.
Zjawiska szeroko rozumianej patologii społecznej wyraźnie uwidaczniają się
w ostatnich latach i są charakterystyczne dla dewiacji współczesnej. Świadczy o tym między
innymi

świadomość,

że

żyjemy w coraz bardziej skomplikowanej

i zdehumanizowanej rzeczywistości, w połączeniu ze stale wzrastającym tempem życia,
co prowadzi w konsekwencji do poczucia osamotnienia i zagubienia. Skutkiem tego są
powszechne zjawiska zaburzeń emocjonalnych, trudności w kontaktach interpersonalnych
i świadomość wyobcowania ze środowiska społecznego. W wielu przypadkach niemożność
odnalezienia się w złożonej rzeczywistości społecznej i stworzenia sobie pewnych stałych
zasad postępowania doprowadza do utraty wiary w sens życia i poczucia egzystencjalnej
pustki.
Konsekwencją takiej sytuacji jest chęć oderwania się od groźnej i niezrozumiałej
rzeczywistości. Dotyka to często ludzi młodych. Potęguje ten stan kryzys wartości i sensu
życia.

Podstawą badań w patologii społecznej mogą być następujące problemy:

- pierwszy – dotyczy zjawisk związanych z życiem jednostki i określany jest mianem

patologii indywidualnej;

- drugi – obejmuje negatywne zjawiska związane z życiem rodziny i nosi nazwę patologii

rodziny;

- trzeci – stanowią zjawiska powstające w grupach organizacyjnych (np. rówieśniczych).


Dewiacja - wszelkie zachowanie niezgodne z przyjętą normą pojmowaną jako
wskazówka zachowania, chodzi tutaj zarówno o normę prawną jak i obyczajową
czy moralną.


Do zakresu zachowań dewiacyjnych zaliczyć można:

• przestępczość – różne rodzaje, grupy wiekowe, społeczne, bandy, kliki,

• zachowania patologiczne - dysfunkcjonalność wobec rodziny, społeczności lokalnej,
• samoniszczenie – alkoholizm, narkomania, samobójstwa, a także inne zachowania

7

autoagresywne,

• typy zachowań aspołecznych (np. działania zmierzające do zaostrzenia konfliktów

społecznych, narodowościowych, religijnych, ruchy młodzieżowe, itd),

• dewiacyjne zachowania seksualne, zboczenia,

• inne rodzaje zachowań występujących na podłożu psychospołecznym, np. zaburzenia

psychiczne i nerwice.

Dewiacja prawna
Wszystkie społeczeństwa potępiają pewne formy zachowań. Zabójstwo, zgwałcenie,
kazirodztwo, zdrada i kradzież są przez większość społeczeństw uważane za karygodne.
W nowoczesnych społeczeństwach działania te są zabronione przez sformalizowane kodeksy
prawne, które przewidują za nie odpowiednie kary. Działania, o których mówimy nazywane
są przestępstwami co oznacza, że traktuje się je jako odstępstwo (dewiację)
od prawa.

Dewiacje kryminalne istnieją na całym świecie, ale konkretne normy prawne definiujące

niektóre zachowania jako nieakceptowalne mogą być różne w różnych krajach. To,
co uważane jest za dewiację w sensie prawnym, różni się nie tylko w zależności
od społeczeństwa, ale i wiary, kultury itp.

Dewiacja społeczna
Przestępstwo łatwo zdefiniować jako dewiacyjną formę zachowania. Trudniejsze
do zdefiniowania są formy zachowań, które uważa się za dewiację społeczną; zachowania
takie nie naruszając kodeksów prawnych naruszają normy społeczne. Przykładem mogą być
zachowania uznawane za niestosowne jak np. do niedawna noszenie kolczyków czy
posiadanie długich włosów przez mężczyzn. W latach np. sześćdziesiątych czy
siedemdziesiątych zachowania te uważane były za dewiacje społeczne. Nie przystawały do
ogólnie przyjętych norm społecznych, ale nie stanowiły takiego zagrożenia dla porządku
społecznego, by można było je uznać za przestępcze.


PRZESTĘPCZOŚĆ – ogół czynów zabronionych przez ustawę pod groźbą kary, które
zostały popełnione na danej jednostce terytorialnej w określonym czasie

Najczęściej popełnianie typy przestępstw:

- przestępstwa przeciwko mieniu w tym kradzieże i kradzieże z włamaniem - czyny te

stanowią ok. 60% przestępstw w Polsce;

- przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu – zabójstwo, rozbój itd.;

-

przestępstwa „bez ofiar” – niektóre przestępstwa są działaniami nie mającymi widocznej
ofiary, osoby, która mogłaby złożyć skargę, np. hazard, publiczne pijaństwo, prostytucja,
używanie narkotyków

Tendencje w przestępczości:
Nasilenie przestępczości w miastach jest około dwuipółkrotnie większe niż na wsi.
W latach 1990-2001nasilenie przestępczości zwiększało się średnio o 4 % rocznie.
Największe nasilenie przestępczości notuje się w woj.pomorskim, zachodniopomorskim
i lubuskim, najmniejsze w woj. podkarpackim, świętokrzyskim, podlaskim

8

Kategoria przestępstwa 2002 2003
Kradzież z włamaniem

304 625

294 654

Kradzież cudzej rzeczy

314 929

336 143

P-twa o charakt.rozbójniczym

46 808

51 688

P-twa narkotykowe

36 178

47 605

Uszkodzenie ciała

16 775

15 669

Bójki i pobicia

14 194

14 010

Zgwałcenia

2 345

2 322

Zabójstwa

1 188

1 039

P-twa o charakt. kryminalnym

1 083 854

1 101 387

P-twa o charakt. gospodarczym

109 698

147 658

Ogółem

1 404 229

1 466 643

Ogólna prezentacja głównych przejawów patologii społecznych w Polsce o charakterze
kryminogennym

• Alkoholizm,

• Narkomania

• Prostytucja,
• Podkultury i sekty religijne,

• Włóczęgostwo, bezdomność i żebractwo,

Alkoholizm

Alkoholizm to jedna z form zespołu uzależnienia od środków psychoaktywnych składającego
się z "objawów behawioralnych, fizjologicznych i zmian procesów poznawczych, które
pojawiają się w toku wielokrotnego używania środka. Zespół charakteryzuje się silną
potrzebą przyjmowania środka, trudnościami kontrolowania tego zachowania, uporczywym
używaniem wbrew szkodliwym następstwom, przedkładaniem przyjmowania środków ponad
inne zajęcia i zobowiązania, zwiększoną tolerancją i niekiedy występowaniem objawów
zespołu abstynenckiego. Zespół uzależnienia może wiązać się z przyjmowaniem określonego
środka (np. tytoniu, alkoholu, diazepamu), klasy środków określonego typu (np. opiatów) lub
szerokiego wachlarza różnych farmakologicznych środków" (X Rewizja Międzynarodowej
Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów).

ALKOHOLIZM – (wg WHO) jest to każda forma pijaństwa, która rozmiarami swymi
przekracza granicę tradycyjnego zwyczajowego, dietetycznego użytku oraz granicę
zgodności ze społecznymi zwyczajami w tej dziedzinie.

Fakty składające się na kliniczny kanon destrukcji alkoholowej:

1. Postępujące samozniszczenie wskazujące na uszkodzenie układu samozachowawczego.
2. Głód alkoholowy, dający poczucie przymusu wewnętrznego.
3. Brak zdolności do skutecznej samokontroli powstrzymującej picie i powtarzające się

niepowodzenia prób zaprzestania picia.

4. Nasilający się stan cierpienia, osamotnienia i bezradności.
5. Głębokie uszkodzenia i rozerwanie podstawowych kontaktów społecznych.

9

6. Gotowość do naruszania norm społecznych i wartości, gdy znajdą się w konflikcie

z dążeniem do picia.

Problemy alkoholowe

Degradacja zdrowia uzależnionych: dotyczy 600-800 tys. osób, w lecznictwie odwykowym
zarejestrowanych jest ok. 120 tys., ale możliwości skutecznej i nowoczesnej terapii ma tylko
20-30% placówek.

Uszkodzenia zdrowia u nadmiernie pijących: ok. 2 mln osób.

Uszkodzenia zdrowia psycho-fizycznego pijącej młodzieży: 10-15 % zagrożonych w grupie
wieku 15-18 lat.

Szkody występujące u członków rodzin z problemem alkoholowym: mamy ok. 3 mln
dorosłych i dzieci współuzależnionych z problemami emocjonalnymi, somatycznymi,
ubóstwem, mniejszymi szansami życiowymi, demoralizacją (programy pomocy rodzinom
obejmują ok. 50 tys. dorosłych i 30 tys. dzieci).

Alkoholowa dezorganizacja środowiska pracy i bezrobotnych: zwłaszcza w regionach
o wysokim bezrobociu, gdzie dodatkowo brak odpowiednich placówek.

Naruszenia prawa i porządku przez osoby nietrzeźwe: przestępczość pod wpływem
alkoholu, przemoc w rodzinie z problemami alkoholowymi i w miejscach publicznych,
prowadzenie pojazdów w stanie nietrzeźwości.

Naruszanie prawa związane z handlem alkoholem: szczególnie nielegalny import,
produkcja i sprzedaż (ok. 20-25% legalnego obrotu), sprzedaż nieletnim i nietrzeźwym,
nielegalna reklama.

NARKOMANIA
Narkomania – stałe lub okresowe używanie w celach niemedycznych środków odurzających
lub substancji psychotropowych, albo środków zastępczych, w wyniku czego może powstać
lub powstało od nich uzależnienie.

Narkomania jest zjawiskiem coraz bardziej rozszerzającym się w naszym kraju. Wskazuje

na to zarówno wzrastająca liczba osób uzależnionych jak i coraz większa liczba osób
podejmujących próby narkotyzowania się. W 1999 r. ESPAD (Europejskie badania
w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków) przeprowadziło badania wśród
młodzieży w 30 krajach Europy. Z badań tych wynikało, że 18 % polskich uczniów zażywa
leki uspakajające bez zezwolenia lekarza. Również 18 % miało kontakt z tzw. ‘twardymi
narkotykami’, co stawia polskich uczniów na 13 miejscu w Europie. Szacuje się, że w Polsce
jest ok.40-60 tys. osób uzależnionych, natomiast ok. 200-300 tys. miało choć raz kontakt
z narkotykiem. Przypuszczalnie te liczby mogą być dużo większe.

Obniża się wiek, w którym dochodzi do pierwszego kontaktu z narkotykami !

Związek narkomanii z przestępczością

10

1. Narkomania nie jest karalna, ale może być czynnikiem stymulującym przestępczość osób,

które same nie muszą być narkomanami. Przestępstwa te unormowane są w Ustawie o
przeciwdziałaniu narkomanii. Produkcja, przemyt, wprowadzanie do obrotu, udzielanie
innej osobie, udzielanie celem osiągnięcia korzyści majątkowych, posiadanie środków
odurzających lub substancji psychotropowych jest przestępstwem. Bez narkotyków
nie istniałyby przestępstwa związane z narkomanią.
Dane dotyczące rozmiarów tego typu przestępczości w)g danych statystyki policyjnej
przedstawiają się następująco:
Przestępstwa stwierdzone (Ustawa z dn. 31.01.85 r. o zapobieganiu narkomanii,
Ustawa z dn. 24.04.97 r. o przeciwdziałaniu narkomanii)

1985 r. – 1763
1989 r. – 2278
1991 r. – 3376
1992 r. – 2173
1997 r. – 7915

1998 r. 16432
2000 r. 19649
2001 r. 29230

2002 r.- 36178

2003 r.- 47605
2004 r.- 31819

Jak widać z powyższych danych dynamika przestępczości narkotykowej w Polsce
wykazuje dużą tendencję wzrostową. W ciągu czterech lat 1997-2001 r. tj. od roku 1997,
w którym weszła w życie Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii- poziom ujawnionej
przestępczości wzrósł prawie czterokrotnie , wykazując stałą tendencje wzrostową. Jednakże
należy stwierdzić, iż dane te nie w pełni obrazują faktyczne zagrożenie przestępczością
narkotykową. Tzw. „ciemna liczba” w przypadku przestępstw narkotykowych jest zawsze
bardzo wysoka i tylko od sprawnej pracy organów ścigania zależy jej zmniejszenie.
Od roku 1989 (zmiany ustrojowe w kraju) Polska staje się rynkiem zbytu narkotyków
klasycznych. Obserwuje się ścisłe powiązania polskich środowisk przestępczych z innymi
krajami w zakresie produkcji narkotyków klasycznych (amfetaminy), tranzytu i przemytu
narkotyków, udziału obywateli polskich w przemycie narkotyków na terenie innych państw.
Od roku 1996 Polska przestała być krajem , w którym notowana największa liczba
przestępstw narkotykowych związana była z nielegalną uprawą maku i domowym wyrobem
opiatów. Największą liczbę przestępstw związanych z narkotykami stanowią obecnie
przypadki nielegalnego wprowadzania do obrotu, udzielania, posiadania środków odurza-
jących, substancji psychotropowych.

2. Potrzeba zażycia narkotyku powoduje, że narkomani najczęściej dokonują przestępstw

skierowanych na zdobycie narkotyków . Do przestępstw tych zaliczamy: kradzieże,
kradzieże z włamaniem (obiekty –apteki otwarte i szpitalne, szpitale, przychodnie
lekarskie, pogotowia ratunkowe, prywatne gabinety lekarskie), fałszowanie recept,
szantażowanie w celu zdobycia narkotyku.

3. Narkomani celem zdobycia środków finansowych na zakup narkotyków dokonują

również przestępstw przeciwko mieniu. Najczęściej popełniane to: kradzieże domowe,
drobne kradzieże sklepowe, mieszkaniowe, kradzieże z włamaniem do piwnic, komórek
strychów, altanek na ogródkach działkowych. Odnotowano również pewien udział
narkomanów w przestępstwach rozbójniczych i pobiciach.

11

4. Kobiety narkomanki, celem zdobycia narkotyków lub środków finansowych potrzebnych

na ich zakup uprawiają prostytucję (prostytucja nie jest karalna ale ściśle związane z tym
zjawiskiem są takie przestępstwa jak stręczycielstwo, sutenerstwo, kuplerstwo). Ponadto
narkomanii obok homoseksualistów i prostytutek należą do grupy wysokiego ryzyka
zarażenia wirusem HIV.

5. Narkotyk odgrywa również wspomagająca rolę w działaniu przestępczym. Osoby będące

pod wpływem działania środków narkotycznych popełniają czyny przestępne na wpół
świadomie lub nieświadomie. Do czynów tych należą: zabójstwa, zgwałcenia, pobicia,
naruszenie porządku publicznego, powodowanie wypadków komunikacyjnych.

Należy jednak zaznaczyć, że żaden narkotyk sam w sobie nie prowadzi do przestępstwa.

O przestępczości wśród narkomanów decydują również inne czynniki, takie jak: osobowość
uzależnionego, wcześniejsze bądź aktualne warunki socjalne, wcześniejsze doświadczenia
przestępcze, środowisko itd.

PROSTYTUCJA – polega na utrzymywaniu przypadkowych, odpłatnych stosunków
seksualnych bez uczuciowego zaangażowania partnerów i w zasadzie bez wyboru. W tym
zakresie można wyodrębnić zarówno stosunki pomiędzy osobami różnej płci (prostytucja
heteroseksualna) jak i tej samej płci (homoseksualna).

Wg Magdaleny Jasińskiej prostytutką - jest osoba, która zaspokaja potrzeby seksualne
przygodnych partnerów za opłatą, bez zaangażowania uczuciowego i w zasadzie bez wyboru.
Prostytucja ma również charakter zachowań typu dewiacyjnego ze względu na związki
z przestępczością i nadużywaniem alkoholu.
B.Hołyst „Kryminologia” str. 673

Małgorzata Kowalczyk Jamnicka - prostytutką jest osoba oddająca własne ciało
do dyspozycji większej liczbie osób w celu osiągnięcia przez nie zadowolenia seksualnego
i pobierająca za to wynagrodzenie materialne

Obowiązujące przepisy prawne nawiązują do ratyfikowanych umów międzynarodowych.
Najbardziej znaczącą jest abolicyjna „Konwencja w sprawie zwalczania handlu ludźmi
i eksploatacji prostytucji” przyjęta przez ONZ w dniu 02.11.1949r., a ratyfikowana
przez Polskę w dniu 29.02.1952r.
Stosując się do przepisów Konwencji, zaniechano w Polsce wszelkich form reglamentacji
(rejestracji policyjnej prostytutek) i ich dyskryminacji (represyjnych akcji policji). Mając
na uwadze naczelne hasło abolicjonizmu, którym jest walka z prostytucją jako zjawiskiem
patologii społecznej, a nie prostytutkami – Polska w swoich przepisach prawnych stosuje
penalizację eksploatacji prostytucji i handlu ludźmi.

Związek prostytucji z przestępczością

Prostytucja nie jest karalna, ale karalna jest eksploatacja prostytucji . Przestępstwa związane

z prostytucją przewidziane są w art. 203-204 kk., tj.:

- doprowadzenie osoby do uprawiania prostytucji – przemocą, groźbą bezprawną,

podstępem lub wykorzystując stosunek zależności lub krytyczne położenie (art. 203 kk);

- stręczycielstwo – nakłanianie do uprawiania prostytucji (art. 204 & 1 kk),

12

- kuplerstwo – ułatwianie uprawiania prostytucji (art. 204 & 1 kk),

- sutenerstwo – czerpanie korzyści majątkowych z uprawiania prostytucji przez inną osobę

(art. 204 & 2 kk),

- zwabienie lub uprowadzenie innej osoby w celu uprawiania przez nią prostytucji

za granicą , tzw.: handel żywym towarem (art. 204 & 4).

Ponadto prostytucja łączy się z przestępstwem doprowadzenia małoletniego poniżej lat 15-tu

do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej (art. 200 kk.) oraz

z rozpowszechnianiem pornografii (art. 202 kk).

Osoby uprawiające prostytucję często dopuszczają się czynów kolidujących z prawem;

- najczęściej są to czyny wykraczające przeciwko porządkowi publicznemu, dokonane

w stanie pod wpływem alkoholu (awantury, zakłócenia porządku i spokoju publicznego,

bójki, wybryki chuligańskie, znieważenia, naruszenia nietykalności cielesnej, opór wobec

czynności podjętych przez funkcjonariusza publicznego),

- drugą grupę czynów stanowią przestępstwa przeciwko mieniu (kradzieże na szkodę

amatorów płatnej miłości, rozboje „na wabia”, paserstwo).

- przestępstwa dokonywane przez tzw. „męskie dziwki” na homoseksualistach (zabójstwa,

uszkodzenia ciała, kradzieże mieszkaniowe, zniszczenie mienia; za wyjątkiem tych

pierwszych - najczęściej nie są one zgłaszane organom ścigania.

Prostytutki są bardzo często ofiarami przestępstw. Prostytutki są narażone na wrogie

akty ze strony sutenerów, konkurencji, a najczęściej klientów. Najczęściej popełniane na nich
przestępstwa to przestępstwa z użyciem przemocy, jak np.: zabójstwa (samosądy stróżów
moralności, chorych umysłowo, niezadowolonych klientów), uszkodzenia ciała, pobicia,
zgwałcenia a nawet kradzież.

Aktualne tendencje:

• Szczególnie niepokojącym zjawiskiem jest prostytucja nieletnich i młodocianych.

Niektóre komendy wojewódzkie policji informują o faktach uprawiania prostytucji przez

12-14 letnie dziewczynki, również z powodów ekonomicznych. Są też informacje

o faktach zatrudniania licealistek „na czarno” w agencjach usług towarzyskich.

Kategoria ta ma specyficzne, środowiskowe nazwy: ”świnki” (teren pogranicza),

„mewki”- Wybrzeże, „zarazy”- nazwa pochodzi od tego, co za ile „razy” dziewczyna

może sobie kupić.

• Poważny problem to pedofilia. Pedofile tworzą międzynarodowe siatki handlarzy żywym

towarem i pornografią dziecięcą. Nie stronią od przemocy: gwałcą lub płacą za usługi

13

seksualne. Ofiary znajdują w środowiskach patologicznych, wśród bezdomnych albo

kupują od rodziców.

• Nowym zjawiskiem stała się prostytucja młodych chłopców wyjeżdżających do Niemiec

z regionu pogranicza. Powodem ich kontaktów nie są preferencje seksualne,

ale motywacja do szybkiego zarobienia pieniędzy. Osoby oferujące seks wywodzą się

z krajów uboższych, klienci z krajów zamożniejszych.

• Od 1992 r. obserwuje się zjawisko stałego napływu do Polski kobiet z terenów byłego

ZSRR , które niezależnie od faktycznego powodu przybycia uprawiają prostytucję. Jest to

również prostytucja hotelowa, lokalowa, uliczna, a także bazarowa, kolejowa czy

okazjonalna. Prostytutki są młode, często z wyższym wykształceniem, ze znajomością

języków obcych, nierzadko o dobrej prezencji ogólnej.

• Nowe zjawisko to również werbunek, wywóz i sprzedaż kobiet do nocnych lokali

zakamuflowanych domów publicznych na terenie Europy Zachodniej.

Według szacunkowych danych od początku lat 90-tych liczba kobiet trudniących się
prostytucją w Polsce wynosiła ok. 10.000. W roku 1997 wzrosła do 13.500 osób, z czego
3.500 stanowiły kobiety z krajów WNP i Bułgarii. Dane policyjne z 2001 wskazują,
że aktualnie prostytucję uprawia ok. 7.500 kobiet w tym cudzoziemek ponad 1000.
Dane pochodzące z innych placówek badawczych określają ogólną liczbę prostytutek
na 12.500. W roku 2002 Policja ustaliła 117, a w 2004 128 nieletnich zajmujących się
prostytucją. Obecnie w Polsce funkcjonuje ok.

od 1000 do 14 tys. agencji towarzyskich

i salonów masażu. Najwięcej agencji jest w Szczecinie, Warszawie i Łodzi. Liczbę
prostytutek szacuje się na ok. 150 tys. osób

SUBKULTURY I SEKTY RELIGIJNE

Subkultura – to względnie spójna grupa społeczna, pozostająca na marginesie dominujących
w danym systemie tendencji życia społecznego, wyrażająca swoją odrębność poprzez
zanegowanie lub podważenie utrwalonych i powszechnie akceptowanych wzorów kultury.

Przykłady subkultur młodzieżowych: skinheadzi, punki, hipisi, heavymetalowcy,
rastafarianie, szalikowcy, sprejowcy, dresiarze, blokersi, technomani itd.

Zagrożenia dla porządku publicznego wynikające z funkcjonowania subkultur

o charakterze kryminogennym:

- dokonywanie przestępstw z użyciem przemocy: pobicia, bójki, uszkodzenia ciała, rozboje,

wymuszanie haraczy, zgwałcenia, zabójstwa (skini, szalikowcy, dresiarze);

- dokonywanie przestępstw przeciwko mieniu: kradzieże sklepowe, kradzieże z włamaniem

do sklepów, kiosków, piwnic, strychów, niszczenie mienia (punki), niszczenie mienia
(szalikowcy, sprejowcy);

- nadużywanie alkoholu, zażywanie narkotyków: alkohol – szalikowcy, punki: narkotyki –

14

punki, rastafarianie, hipisi, technomani;

- odmawianie spełnienia obowiązku służby wojskowej (punki, anarchiści, hipisi);
- łamanie przepisów ruchu drogowego – rolkarze.

Sekta (destrukcyjna) – to ruch totalitarny, najczęściej podszywający się pod grupę religijną,
kulturalną lub terapeutyczną, wymagający od swoich członków całkowitego posłuszeństwa,
oddania się idei oraz darmowej pracy dla tej niewielkiej społeczności i przywódcy, a wskutek
stosowania rozbudowanego systemu kontroli, zakazów oraz kar i technik psychologicznych,
doprowadzający do całkowitej zależności adeptów, niszczący jednocześnie ich związki
rodzinne i społeczne.

Zagrożenia dla porządku publicznego wynikające z funkcjonowania destrukcyjnych sekt.
- znęcanie się psychiczne i fizyczne nad członkami sekty,
- zmuszanie do ciężkiej pracy fizycznej której towarzyszy ograniczanie liczby godzin snu

i wartości energetycznej posiłków, pobicia,

- wykorzystywanie seksualne członków (w tym dzieci),
- przymuszanie wyznawców do prostytucji, produkcji filmów pornograficznych, żebractwa,

kwestowania na rzecz grupy,

- stosowanie narkotyków, uprowadzenia, handel organami ludzkimi.

WŁÓCZĘGOSTWO, ŻEBRACTWO, BEZDOMNOŚĆ – wymeldowani do nikąd,
wychowankowie domów dziecka, ludzie ze wsi szukający pracy, matki, które uciekły przed
przemocą w rodzinie, przyczyną bezdomności jest również alkohol, narkotyki. Bezdomni jako
sprawcy przestępstw a przede wszystkim jako ofiary przestępstw. Liczbę bezdomnych
w Polsce szacuje się na ok. 40 – 200 tys.

3. Uwarunkowania patologii społecznej

Przyczyny patologii społecznych można sklasyfikować następująco:

1. indywidualne
a. osobowościowe – np. problemy z uzyskaniem akceptacji otoczenia i

rekompensowanie tego braku np. w destruktywnych sektach, agresywnych
subkulturach itp.

b. psychiczne – np. zaburzenia psychiczne, zakłócenia w rozwoju psychicznym, przebyte

choroby,

c. fizjologiczne – np. związane z zakłóceniem gospodarki hormonalnej, zakłócenia w

rozwoju fizycznym w okresie dojrzewania,

d. genetyczne – np. dziedziczenia skłonności do nałogów, zachowań agresywnych,

2. Uwarunkowania społeczno – środowiskowe:

a. uwarunkowania ogólnospołeczne:

- sytuacja polityczna i społeczno-ekonomiczna danego społeczeństwa,
- system wartości danego społeczeństwa,
- miejsce rodziny w strukturze społecznej i dystanse społeczne w danym społeczeństwie,
- historycznie ukształtowany model rodziny,
- urbanizacja,

b. uwarunkowania środowiskowe:

15

- środowisko rodzinne - przestępczość rodziców, patologie społeczne (alkoholizm,

narkomania, prostytucja), brak jednego z rodziców, brak opieki rodzicielskiej, system kar
i nagród stosowanych w rodzinie, wzory zachowania w rodzinie (występowanie lub brak
wzorców kryminalnych), styl wychowania i klimat uczuciowy w rodzinie), patologie
rodzinne (libacje, bójki między rodzicami itp.)

- środowisko szkolne – niewłaściwa działalność prowadzona przez środowisko szkolne

(dydaktyczna, opiekuńcza i wychowawcza), brak pomocy pedagoga w przyswajaniu
wiedzy, brak reakcji na negatywne zachowania uczniów, patologie społeczne wśród
uczniów, zachowania przestępcze wśród uczniów,

- środowisko rówieśnicze – przestępczość rówieśników, przynależność do subkultur,

patologie rodzin rówieśników.

Kluczowe punkty nauczania 7-10


Podstawowe pojęcia z zakresu prewencji kryminalnej.

Profilaktyka termin pochodzący od greckiego przymiotnika prophylaktikos –
zabezpieczający przed czym; zapobiegawczy.
Profilaktyka to działalność i sposoby zabezpieczające przed szkodami, wypadkami,
katastrofami itp.; likwidacja przyczyn powstawania niekorzystnych zjawisk.

1

Prewencja – (łac.) praeventio zapobieganie czemu, zwłaszcza przestępstwom.

2

Zapobieganie- pojęcie rozumiane jako zapobieganie przestępczości jest często definiowane
jako całokształt różnorodnych środków mogących wpływać na usuwanie przyczyn
i warunków popełniania przestępstw, a także na ujawnianie innych objawów patologii
społecznej (m.in. przedsięwzięcia ekonomiczne, rozwój oświaty, wychowanie społeczne
itp.).

3

Prewencja kryminalna - ogół bezpośrednich działań instytucji państwowych, społecznych
i obywateli, których celem jest uniemożliwienie lub utrudnienie podjęcia akcji przestępczej,
poprawa bezpieczeństwa jednostki przez eliminowanie poczucia strachu przed staniem się
ofiarą i w konsekwencji stworzenie bezpiecznego środowiska.

4

Dziedziny profilaktyki:

• Profilaktyka kryminalistyczna: cel - uniemożliwienie lub utrudnienie przestępstwa,

1

Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski

2

Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski

3

B. Hołyst, Kryminologia

4

W.Czapiewski, R. Głowacki, Prewencja kryminalna

16

• Profilaktyka kryminologiczna: cel - wpływ na zmianę ujemnych postaw i tendencji,

• Polityka karna: cel - dostosowanie kary do przestępstwa i osobowości sprawcy,

• Profilaktyka penitencjarna cel – resocjalizacja.

Podstawy prawne działań zapobiegawczych.

Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji

Art. 1 ust. 2 Do podstawowych zadań Policji należy:
pkt 1 ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami
naruszającymi te dobra,
pkt 2 ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego...,
pkt 3 inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnianiu
przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałaniu w tym zakresie
z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi.

Art. 14 ust. 2 W granicach swoich zadań Policja w celu rozpoznania, zapobiegania
i wykrywania przestępstw i wykroczeń wykonuje czynności: operacyjno – rozpoznawcze,
dochodzeniowo – śledcze i administracyjno porządkowe.

Zarządzenie 494 KGP z 25 maja 2004 r. w sprawie metod i form wykonywania przez
policjantów pełniących służbę patrolową

§ 7 „Podstawowym zadaniem policjantów pełniących służbę patrolową jest przeciwdziałanie
popełnianiu przestępstw
i wykroczeń, a w szczególności:

• zapobieganie wszelkim zjawiskom mogącym stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa

ludzi i mienia lub naruszających porządek publiczny

• zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń

w miejscach publicznych

• prowadzenie w niezbędnym zakresie działań profilaktycznych

Zarządzenie 15/99 KGP z 23 września 1999 r. w sprawie metod
i form wykonywania zadań przez dzielnicowego i kierownika rewiru dzielnicowych

§ 11 „Dzielnicowy obowiązany jest podejmować niezbędne przedsięwzięcia zmierzające
do zapobiegania popełnianiu przestępstw i wykroczeń...”
§ 17 „Do zadań kierownika rewiru w zakresie zapobiegania i zwalczania przestępczości
należy, w szczególności:

- organizowanie współdziałania dzielnicowych z przedstawicielami organów administracji

państwowej i samorządowej, instytucji, szkół (...),

- inicjowanie spotkań ze społeczeństwem i uczestniczenie w nich (...),
- uczestniczenie (...) w opracowywaniu programów działania w zakresie rozwiązywania

problemów przestępczości i patologii”

5

R.R.Friedmann, Community Policing, New York, 1992

6

J. Czapska, J. Wójcikiewicz, Policja w społeczeństwie obywatelskim, Zakamycze 1999

7

J. Czapska, J. Wójcikiewicz, Policja w społeczeństwie obywatelskim, Zakamycze 1999

8

J. Czapska, J. Wójcikiewicz, Policja w społeczeństwie obywatelskim, Zakamycze 1999

17

Podstawowe założenia community policing.

Community policing -

jest polityką, a zarazem strategią nastawioną na osiągnięcie

skutecznej kontroli przestępczości, zmniejszenie poczucia zagrożenia przestępczością,
poprawienie jakości życia, usprawnienia pracy i podniesienie autorytetu policji poprzez
proaktywne wykorzystanie środków społecznych do zmiany warunków stanowiących podłoże
działań przestępnych.

5

Kluczowe elementy community policing:

• partnerstwo w rejonie
• rozwiązywanie problemów

Elementy community policing:

• zdecentralizowanie jednostek Policji, ulokowanie ich w jednym rejonie, w którym

zapewniać będzie pełen serwis,

• partnerstwo wielu instytucji mogące obejmować wszystkie instytucje zajmujące się

prewencją kryminalną, lokalna prewencja kryminalna np. (neighbourhood watch),

• strategia zbliżenia Policji i społeczeństwa ( jednym ze sposobów jest wprowadzenie

patroli pieszych),

• rejonowe patrole stałe obsady załóg w danym rejonie w celu zbliżenia obywateli

i policjantów,

• komunalne zaangażowanie i konsultacje oznaczają dostosowanie działań policji

do oczekiwań lokalnych społeczności.

6

Community policing odnosi się do:

• zapobiegania przestępczości;

• redukowania zagrożeń porządku społecznego takich jak; prostytucja, wandalizm,

spożywanie alkoholu, w miejscach publicznych itp.;

• podnoszenia poczucia bezpieczeństwa wśród ludzi;

• poprawy relacji między Policją a społeczeństwem;

• poprawy standardu życia jako efektu końcowego.

Cechy konstytutywne CP:

- konsultacje, systematyczne badania na temat określenia potrzeb mieszkańców oraz ich

oczekiwań w stosunku do Policji,

- adaptacja, rozumiana jako zmiana dowodzenia w taki sposób, aby w małych, lokalnych

jednostkach Policji możliwe było decydowanie o przesunięciach sił i środków w celu

zaspokojenia specyficznych potrzeb lokalnych społeczności,

18

- mobilizacja, aktywne zaangażowanie ludzi i instytucji spoza Policji w rozwiązywanie

problemów związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa,

- rozwiązywanie problemów, eliminowanie problemów, które wywołują przestępczość

i strach, a w konsekwencji skoncentrowanie się na powstrzymywaniu przestępstw.

7

Zarzuty dotyczące realizacji community policing:

• CP jest „miękka” wobec przestępczości. Koncentrując się na praworządnych

obywatelach, ich troskach oraz rozdrabniając Policję trudno jest ścigać przestępców,

• CP poprzez nawiązywanie lokalnych kontaktów z lokalną władzą, organizacjami

i obywatelami może prowadzić do korupcji i upolitycznienia działań Policji,

• Nawiązanie ścisłych kontaktów przez policjantów z obywatelami stanowi

możliwość nieograniczonego wręcz zbierania informacji o obywatelach co

w konsekwencji prowadzi do pogwałcenia ich konstytucyjnych praw i wolności.

8

Analiza problemu kryminalnego.

Problem kryminalny:

• szereg powiązanych ze sobą wydarzeń dotyczących grupy ludzi,

• nie zniknie samoistnie,

• skłania do wspólnego działania,

• możliwy do rozwiązania przy pomocy dostępnych środków.

Trójkąt przestępstwa:

19

Trójkąt

przestępstwa

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA

JEDNOSTKA SZKOLNA – JS 01
Nazwa jednostki szkolnej: Rozpoznanie, dokumentowanie i

JM08JS01LU01

20

zapobieganie zjawiskom patologii społecznej
Nazwa jednostki modułowej –numer kolejny: Przeciwdziałanie
zjawiskom kryminogennym SZP 01.JM 08.
Nazwa zawodu/stanowiska pracy: policjant/aplikant.
Zakres pracy: Przygotowanie do działań zapobiegawczych na poziomie
podstawowym.
Stron: 1
Opracował: M. Baranowska, A Urban.

Literatura uzupełniająca:

1.

Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r o Policji - art. 1 ust. 2 pkt 1-3, art. 6, art. 14 ust. 1,

2.

Zarządzenie nr 494 KGP z dnia 25.05.2004 roku w sprawie metod i form
wykonywania zadań przez policjantów pełniących służbę patrolową - § 7,

3.

Z. Żaroń, Prewencja kryminalna. Podstawowe terminy. KGP, Warszawa 2003,

4.

J. Czapska, J. Wójcikiewicz, Policja w społeczeństwie obywatelskim, Zakamycze 1999,

5.

B. Hołyst, Kryminologia, PWN, Warszawa 1999,

6.

Biuletyn statystyczno-informacyjny KGP,

7.

Raport dotyczący demoralizacji i przestępczości nieletnich KGP,

8.

J.Błachut, A.Gaberle, K.Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 1999,

9.

A.Gaberle, Patologia społeczna, Warszawa 1993,

10.

U. Świętochowska., Patologie cywilizacji współczesnej, Toruń 1998, Wydawnictwo
Adam Marszałek.

SPRAWDZIAN POSTĘPÓW

JEDNOSTKA SZKOLNA – JS.01
Nazwa jednostki szkolnej: Przeciwdziałanie zjawiskom

JM08JS01PS01

21

kryminogennym.
Nazwa jednostki modułowej – numer kolejnej: Rozpoznanie i
zapobieganie zjawiskom patologii społecznej – SZP 01.JM 08.
Nazwa zawodu/stanowiska pracy: policjant/aplikant.
Zakres pracy: Przygotowanie do działań zapobiegawczych na
poziomie podstawowym.
Stron: 1
Opracował: M. Baranowska, A Urban.

Sprawdzian postępów:
Na podstawie zrealizowanych ćwiczeń i wykładów w ramach jednostki szkolnej zaznaczając
w odpowiednich miejscach „X” jako odpowiedź „TAK” lub „NIE”, oceń:
TAK

NIE

Czy potrafisz określić pojęcie patologii społecznej?

Czy znasz różnice między subkulturą kryminogenną, a sektą
destrukcyjną?

Czy umiesz wskazać 3 przyczyny indywidualne warunkujące
alkoholizm w Polsce?

Czy potrafisz udowodnić kryminogenny charakter narkomanii podając 5
rodzajów przestępstw związanych z ta patologią

Czy potrafisz wymienić elementy trójkąta kryminalnego

Czy potrafisz wymienić cechy konstytutywne Community Policing

22

PRZEWODNIK DLA SŁUCHACZA

JEDNOSTKA SZKOLNA – JS 02
Nazwa jednostki szkolnej: Ujawnianie nieletnich sprawców czynów
karalnych i wykazujących przejawy demoralizacji.
Nazwa jednostki modułowej – numer kolejny: Przeciwdziałanie
zjawiskom kryminogennym– SZP 01.JM 08.
Nazwa zawodu/stanowiska pracy: policjant/aplikant.
Zakres pracy: Przygotowanie na poziomie podstawowym do wykony-
wania zadań w zakresie ujawniania nieletnich wykazujących
przejawy demoralizacji lub dopuszczających się czynów karalnych.
Stron: 3
Opracował: I. Dziugieł.

JM08JS02PS01

Wskazówki dla słuchacza:
1. Wymagania wejściowe.

− znajomość podstawowych informacji z zakresu legitymowania i zatrzymywania osób,
− umiejętność identyfikowania i kwalifikowania czynów zabronionych,

− znajomość zasad odpowiedzialności karnej dorosłych,

− umiejętność dokumentowania czynności w formie notatki i protokołu,
− umiejętność nawiązywania kontaktu z rozmówcą i kierowania przebiegiem rozmowy,

− znajomość przebiegu postępowania przygotowawczego ze szczególnym uwzględnieniem,

warunków dopuszczalności wszczęcia in rem oraz in personam, warunków
dopuszczalności i zasad przeprowadzania oraz dokumentowania poszczególnych
dowodów.

2. Cele szkolenia.
Po zakończeniu jednostki szkolnej będziesz potrafił:
− wyjaśnić znaczenie pojęć ustawowych,

− identyfikować sytuacje i fakty stwarzające dla małoletniego zagrożenie demoralizacją,
− identyfikować zachowania małoletnich świadczące o ich demoralizacji,

− odróżniać czyny karalne od innych czynów zabronionych,

− opisać zasady prowadzenia rozmowy interwencyjnej z dzieckiem ,
− udokumentować dane i własne spostrzeżenia świadczące o zagrożeniu małoletniego

demoralizacją, świadczące o demoralizacji nieletniego lub o popełnieniu przez niego
czynu karalnego,

− sporządzić notatkę zawierającą informację dla specjalisty ds. nieletnich i patologii

o czynach karalnych lub nieletnich zagrożonych demoralizacją,

− ocenić istnienie warunków dopuszczalności zatrzymania nieletniego w Policyjnej Izbie

Dziecka i podjąć decyzję o zatrzymaniu nieletniego sprawcy czynu karalnego lub
nieletniego w trakcie samowolnego pobytu poza zakładem poprawczym lub schroniskiem
dla nieletnich,

− określić sytuacje, w których dokonuje się ujęcia nieletniego,

− udokumentować fakt ujęcia nieletniego, sporządzić protokół zatrzymania nieletniego,

− określić sytuacje, w których zbiera się i utrwala dowody czynów karalnych w wypadkach

nie cierpiących zwłoki i wykonywać czynności zlecone przez sędziego rodzinnego.

23

3. Wskazówki dotyczące sposobu uczenia się.
W początkowej części zajęcia przewidziane są w formie wykładu i pogadanki, w trakcie
których zapoznasz się z podstawowymi pojęciami oraz wybranymi przepisami ustawy
o postępowaniu w sprawach nieletnich. Wskazane zostaną również sytuacje i fakty
stwarzające dla małoletniego zagrożenie demoralizacją oraz opisane zachowania małoletnich
świadczące o ich demoralizacji. Sporządzisz notatkę dla specjalisty ds. nieletnich dotyczącą
nieletniego zagrożonego demoralizacją lub czynu karalnego popełnionego przez nieletniego.
Poznasz istotę społecznego i prawnego obowiązku zawiadamiania o przejawach
demoralizacji oraz czynach karalnych. W oparciu o przygotowane założenia sporządzisz
notatkę urzędową z ujęcia i protokół zatrzymania nieletniego. Poznasz również warunki
dopuszczalności czynności wykonywanych w trybie art. 37 upn. Po zapoznaniu się
z zasadami prowadzenia rozmowy interwencyjnej z dzieckiem będziesz brał udział
w symulacji, którą udokumentujesz.
4. Sposoby oceniania:
− Nabywane przez Ciebie wiadomości i umiejętności, sporządzone notatki urzędowe oraz

protokół zatrzymania nieletniego, podlegają bieżącej ocenie według zapisu uogólnionego
– zaliczono (zal.) lub nie zaliczono (nzal.).

− Każda negatywna ocena uzyskana w trakcie jednostki szkolnej musi być poprawiona

na ocenę pozytywną,

− Zaliczenie jednostki szkolnej stanowi ocenę okresową. i dokonywane jest w oparciu

o uzyskaną średnią z ocen bieżących

Obszary podlegające ocenie przy zadaniu praktycznym:
− Praworządność działania (znajomość i stosowanie zasad postępowania w sprawach

nieletnich).

− Umiejętność komunikowania się.

− Postawa zawodowa (opanowanie emocjonalne, etyczne postępowanie, oddziaływanie

wychowawcze).

Obszary podlegające ocenie przy sporządzaniu dokumentacji:
− Merytoryczna zawartość dokumentu.
− Poprawność dokumentu pod względem formalnym.

− Estetyka i przejrzystość dokumentu.

− Poprawność językowa.

Od prowadzącego zajęcia otrzymasz niezbędne materiały wymagane do realizacji zajęć
oraz wykaz literatury i aktów prawnych. Masz obowiązek zapoznać się ze wskazaną
literaturą i przepisami prawa, do których odsyłał nauczyciel albo o których mowa
w literaturze zagadnienia. Informacje, jakie uzyskasz na zajęciach, muszą być przez Ciebie
pogłębione. Nauczyciel wskaże Ci treści, które będziesz musiał opanować w ramach
samokształcenia.

W trakcie zajęć korzystaj z pomocy prowadzącego zajęcia W przypadku niezrozumienia
określonych treści masz prawo zabrać głos ad vocem albo skorzystać z konsultacji
w terminie wyznaczonym przez wykładowcę. Masz obowiązek aktywnego uczestniczenia
w zajęciach, co nie pozostaje bez wpływu na ocenę Twojego zaangażowania.

24

Masz obowiązek uzupełnić te obszary wiedzy w których stwierdzono jej niedostatek,
a także zaliczyć każde ćwiczenie, którego realizacja nie powiodła Ci się. Sporządzanie
dokumentacji możesz ćwiczyć w ramach samokształcenia. W razie potrzeby zwróć się
do nauczyciela o potrzebne Ci formularze. Nie odkładaj w czasie uzyskiwania zaliczeń
i poprawy ocen negatywnych, co zapobiegnie narastaniu zaległości.

25

MATERIAŁY DLA SŁUCHACZA

JEDNOSTKA SZKOLNA – JS 02.
Nazwa jednostki szkolnej: Ujawnianie nieletnich sprawców czynów
karalnych i wykazujących przejawy demoralizacji.
Nazwa jednostki modułowej – numer kolejny: Przeciwdziałanie
zjawiskom kryminogennym– SZP 01.JM 08.
Nazwa zawodu/stanowiska pracy: policjant/aplikant.
Zakres pracy: Przygotowanie na poziomie podstawowym do wykony-
wania zadań w zakresie ujawniania nieletnich wykazujących przejawy
demoralizacji lub dopuszczających się czynów karalnych.
Stron: 14
Opracował: J. Kudrelek

JM08JS02MS01

26

1. Pojęcia „demoralizacja”, „czyn karalny”, „nieletni”, „mediacja”.

1.1. Nieletni

Podstawowym pojęciem dla całej u.p.n. jest termin „nieletni” (art. 1 § 1 u.p.n.). Ustawa

ustanawia trzy kręgi osób objęte wspólną nazwą „nieletni”, wobec których przewidziane jest
stosowanie środków wychowawczych i poprawczych.

Pojęcie „nieletni” w u.p.n. zostało zróżnicowane w zależności od rodzaju

prowadzonego postępowania i wieku osób, wobec których stosowane mogą być poszczególne
postępowania:

a) w zakresie postępowania dotyczącego zapobiegania i zwalczania demoralizacji

nieletnim jest osoba, która nie ukończyła 18 roku życia (art. 1 § 1 pkt 1);

b) w zakresie postępowania o czyny karalne nieletnim jest osoba, która dopuściła się

czynu po ukończeniu 13 roku życia, a przed ukończeniem 17 lat (art. 1 § 1 pkt 2);

c) trzecie znaczenie nieletniości przewidziane w u.p.n. związane jest wyłącznie

z postępowaniem wykonawczym, w zakresie bowiem wykonywania środków
wychowawczych lub poprawczych za nieletniego uważana jest osoba, względem
której środku takie zostały orzeczone choćby ukończyła 18 lat, nie dłużej jednak
niż do ukończenia lat 21 (art. 1 § 1 pkt 3).

Ustawa nie precyzuje dolnej granicy nieletniości, chociaż jest oczywiste, że nie może

mieć zastosowania do bardzo małych dzieci. W praktyce ustalenie dolnego progu wieku ma
istotne znaczenie, gdyż Sąd musi mieć jasny pogląd na temat, czy podjąć decyzję o wszczęciu
postępowania wyjaśniającego w sprawie zapobiegania i zwalczania demoralizacji,
czy zastosować wobec nieletniego środki wychowawcze. W praktyce uznano, że odpowie-
dzialność nieletnich w Polsce zaczyna się z ukończeniem 7 roku życia.

W ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich ustalono dolny próg

odpowiedzialności nieletniego za czyn karalny. Stanowi go ukończenie 13 lat w chwili
popełnienia czynu karalnego. Takie rozwiązanie oznacza, że popełnienie czynu karalnego
przez osoby, które nie osiągnęły tego wieku traktowane będzie jako przejaw demoralizacji
i uzasadnia prowadzenie postępowania opiekuńczo-wychowawczego, tj. postępowania
uregulowanego w przepisach art. 44–47 u.p.n. (popełnienie czynu zabronionego wymienione
jest bowiem w art. 4 § 1 u.p.n. wśród innych okoliczności świadczących o demoralizacji
nieletniego).

Celem postępowania opiekuńczo – wychowawczego jest zapobieganie i zwalczanie

demoralizacji z możliwością zastosowania wobec nieletniego środków wychowawczych
przewidzianych w art. 6 u.p.n.

1.2. Czyn karalny

Wprowadzone w art. 1 § 1 pkt 2 u.p.n. pojęcie „czyn karalny” zostało zdefiniowane w §

2 tego artykułu. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu przez „czyn karalny” rozumieć należy

czyn zabroniony przez ustawę jako:

a) przestępstwo (art. 1 k.k.) a więc zbrodnia lub występek,

b) przestępstwo skarbowe (art. 2 k.k.s.),

c) wykroczenie określone w następujących przepisach kodeksu wykroczeń:

27

- art. 51 (zakłócenie wybrykami porządku publicznego),

- art. 62 (znęcanie się nad zwierzętami)

9

,

- art. 69 (niszczenie i uszkadzanie znaków umieszczonych przez organ państwowy),

- art. 74 (uszkadzanie znaków lub urządzeń zapobiegających niebezpieczeństwu),

- art. 76 (rzucanie kamieniami w pojazd będący w ruchu),

- art. 85 (samowolna zmiana znaków lub sygnałów drogowych),

- art. 87 (prowadzenie pojazdów przez osobę po użyciu alkoholu),

- art. 119 (kradzież lub przywłaszczenie mienia o wartości do 250 zł),

- art. 122 (paserstwo mienia o wartości 250 zł),

- art. 124 (niszczenie lub uszkadzanie mienia, jeśli szkoda nie przekracza 250 zł),

- art. 133 (spekulacja biletami wstępu),

- art. 143 (utrudnianie korzystania z urządzeń przeznaczonych do użytku publicznego).

Ustawodawca zaliczając do czynów karalnych w art. 1 § 2 pkt 6 u.p.n. enumeratywnie

wyliczone wykroczenia z kodeksu wykroczeń, tym samym stanął na stanowisku, że

dopuszczenie się przez nieletniego innego wykroczenia przewidziane w k.w. stanowi jedynie

zachowanie świadczące o jego demoralizacji, co uzasadnia wszczęcie i prowadzenie

postępowania na podstawie art. 1 § 1 pkt 1 u.p.n. i prowadzenie go w trybie opiekuńczo-

wychowawczym, tj. opartym na przepisach art. 44–47 u.p.n. Należy zwrócić uwagę także na

wykroczenie określone w art. 62 k.w. — znęcanie się nad zwierzętami — otóż przepis ten

został skreślony z kodeksu wykroczeń, co oznacza że nieletni nie popełnia takowego czynu

karalnego. Nie uwzględnia tego jednak art. 1 § 2 pkt 6 u.p.n., pomimo jej nowelizacji.

Znęcanie się nad zwierzętami obecnie stanowi wykroczenie zawarte w ustawie o ochronie

zwierząt — zachowanie nieletniego wypełniające ustawowe znamiona tegoż wykroczenia

będzie traktowane jako przejaw demoralizacji.

9

Art. 62 kw został uchylony i zastąpiony odpowiednim unormowaniem w Ustawie o ochronie zwierząt z 21

sierpnia 1997, Dz.U. 97, nr 111, poz. 724.

28

1.3. Demoralizacja

Pojęcie to, stanowiące novum w polskim ustawodawstwie, odgrywa rolę kryterium

oceny nieletniego z punktu widzenia podstawy do podjęcia działań przewidzianych

w ustawie. Stwierdzić należy, że użycie w u.p.n. pojęcie „demoralizacji” wzbudziło

szczególne kontrowersje w literaturze prawniczej ze względu na brak w ustawie definicji tego

pojęcia. Było też ono przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego. Ustawodawca w wielu

przepisach posługuje się pojęciem demoralizacji, np. w: art. 1 § 1 pkt 1, art. 2, art. 10, art. 11;

w art. 4 § 1 u.p.n. ustawodawca stara się przykładowo (o czym świadczy sformułowanie

„w szczególności”) wyliczyć okoliczności świadczące o demoralizacji. Przepis ten brzmi:

„Każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego,

w szczególności naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego,

systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie

alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie

nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych, ma społeczny obowiązek

przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienia o tym rodziców lub opiekuna

nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, Policji lub innego właściwego organu”.

Z treści przytoczonego przepisu wynika, że wymienione w nim przykładowo zachowania,

które mają świadczyć o przejawach demoralizacji nieletniego winna cechować trwałość

i powtarzalność, o czym świadczą użyte w tym przepisie sformułowania: systematyczne”,

„uprawianie”, „używanie”. Zważywszy, że pojedyncze zachowania nieletniego mogą być

dokonywanie pod naciskiem okoliczności zewnętrznych, w nauce kryminologii słusznie

podkreśla się, że „dopiero drastyczność pojedynczego zachowania pozwala z większym

prawdopodobieństwem wnioskować o stanie demoralizacji jako jego wewnętrznej przyczynie.

Należy zgodzić się z poglądem, że zachowania wymienione w art. 4 § 1 u.p.n. rozważane

w oderwaniu od właściwości psychologicznych nieletniego mogą być wynikiem

przypadkowej lub zewnętrznej okoliczności, która nie ma nic wspólnego z demoralizacją.

Ustawodawca przez demoralizację rozumie takie zachowania, które polegają na naruszaniu

norm etycznych (np. uprawianie nierządu) lub naruszaniu norm prawnych (popełnianie czyny

zabronionego, udział w grupach przestępczych), a ponadto zachowania polegające na

niewypełnieniu obowiązków uczniowskich (systematyczne wagarowanie lub niepodejmowanie

nauki zawodu).

29

P. Górecki przyjmuje, że demoralizacja w świetle przepisów ustawy o postępowaniu w

sprawach nieletnich oznacza szczególnie intensywną i względnie trwałą postać

nieprzystosowania społecznego. Demoralizacja to pewien proces odchodzenia od

obowiązujących w społeczeństwie wartości moralnych, a przejawiających się niekiedy

poprzez przestępczość, czy wykolejenie jednostek. Demoralizacja jako termin ustawy ma

zdecydowanie pejoratywny i stygmatyzujący charakter.

Istotne jest spostrzeżenie, że u.p.n. przewiduje podjęcie działań w stosunku do

nieletniego, który już przejawia demoralizację. Zatem poza uregulowaniem prawnym

pozostała problematyka przeciwdziałania demoralizacji, gdy nieletni nie wykazał jeszcze jej

przejawów, a jedynie jest nią zagrożony. W takiej sytuacji w celu izolacji go od tych zagrożeń

pozostaje droga postępowania w trybie kodeksu postępowania cywilnego (art. 568 k.p.c.) oraz

kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie bowiem z art. 109 § 1 k.r.o. sąd rodzinny może

wydawać stosowne zarządzenia, zawsze gdy dobro dziecka jest zagrożone.

1.4. Mediacja

To postępowanie prowadzone w odniesieniu do zdarzenia będącego źródłem

wiktymizacji przez neutralną osobę trzecią, tzw. Mediatora, którego celem jest

doprowadzenie do ugodowego rozwiązania konfliktu przez jego strony, czyli przez sprawcę i

ofiarę wiktymizacji. Wyróżnia się także inne definicje mediacji:

„ Mediacja to próba doprowadzenia do ugodowego, satysfakcjonującego obie strony

rozwiązania konfliktu karnego w drodze dobrowolnych negocjacji prowadzonych przy

udziale trzeciej osoby, neutralnej wobec stron i ich konfliktu, czyli mediatora, który wspiera

przebieg negocjacji, łagodzi powstające napięcia i pomaga – nie narzucając stronom jednakże

żadnego rozstrzygnięcia – w wypracowaniu kompromisu”.

Wprowadzając instytucję mediacji do postępowania w sprawach nieletnich liczy się na

to, że w praktyce ułatwi ona stronom konfliktu, a więc pokrzywdzonemu czynem karalnym

(tj. ofierze) oraz nieletniemu (tj. sprawcy), zawarcie porozumienia, w szczególności

dotyczącego naprawienia szkody lub innego pojednania się.

30

2. Społeczny obowiązek zawiadamiania o przejawach demoralizacji i o czynach

karalnych.

Art. 4 § 1 u.p.n. nakłada na każdego - kto stwierdził istnienie okoliczności

świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności naruszenie zasad współżycia

społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku

szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu

wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach

przestępczych - społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede

wszystkim zawiadomienia o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego,

Policji lub innego właściwego organu. Społeczny obowiązek uzasadniają względy moralne.

Nie wywiązywanie się jednak z tego obowiązku nie powoduje żadnych sankcji prawnych.

3. Prawny obowiązek zawiadamiania o czynach karalnych ściganych z urzędu.

Zgodnie z treścią art. 4 § 3 u.p.n.instytucje państwowe i organizacje społeczne, które w

związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przez nieletniego czynu

karalnego ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym sąd rodzinny

lub Policję ; ale maja także obowiazek przedsięwziąć czynności niecierpiące zwłoki, aby nie

dopuścić do zatarcia śladów i dowodów popełnienia przestępstwa czynu, który popełnił

nieletni. Czynnościami tymi będzie więc zabezpieczenie miejsca popełnienia czynu,

niedopuszczenie w to miejsce osób postronnych i ewentualnie ustalenie świadków zdarzenia.

Obowiązek niezwłocznego zawiadomienia sądu rodzinnego lub Policji spoczywa na

kierownictwie danej instytucji państwowej czy organizacji.

4. Dokumentowanie informacji o czynach karalnych oraz o przejawach demoralizacji.

Policja, obok sądu rodzinnego, jest organem uprawnionym do przyjęcia zawiadomienia

o popełnieniu czynu karalnego przez nieletniego ( o czym stanowi art. 4 § 2 i 3

u.p.n.)Jednakże, gdy Policja zostanie powiadomiona przez osobę (lub inny podmiot)

realizujący społeczny obowiązek, o przejawach demoralizacji nieletniego, to ma prawny

obowiązek właściwego udokumentowania tej informacji i przekazania jej sądowi

rodzinnemu

10

. Jeżeli przytoczone w zawiadomieniu okoliczności świadczące o demoralizacji

10

Zdaniem P. Góreckiego w razie zgłoszenia organom Policji popełnienia przez nieletniego

czynu karalnego „funkcjonariusz Policji powinien sporządzić protokół z przyjęcia ustnego
zawiadomienia o przestępstwie czy wykroczeniu (art. 143 § 1 pkt 1 k.p.k.). Wydaje się, że
funkcjonariusz Policji powinien sporządzić protokół również wówczas, gdy zawiadomienie
dotyczyć będzie takiego zachowania się nieletniego, które wskazywać będzie na jego

31

nieletniego (czy czynie karalnym) nasuwają znaczne wątpliwości, można je sprawdzić w

drodze czynności operacyjnych, (art. 14 ust. 1 ustawy o Policji) a materiały przekazać

sędziemu rodzinnemu. Wydaje się, że we wskazanej sytuacji Policja jest także uprawniona do

wdrożenia postępowania sprawdzającego określonego w art. 307 k.p.k. Jeśli zaś Policja ma

wiadomość o takim czynie z własnych spostrzeżeń, to sporządza wyczerpującą notatkę

urzędową i przekazuje ją wraz z odpowiednim wnioskiem sądowi rodzinnemu. Także zgodnie

z § 5 cytowanego zarządzenia policjant, który wykonując czynności służbowe uzyskał

informację o okolicznościach świadczących o demoralizacji nieletniego lub popełnionym

przez niego czynie karalnym, ma obowiązek udokumentowania tej informacji w formie

notatki urzędowej. Kopię notatki policjant przekazuje komórce do spraw nieletnich i patologii

w swojej macierzystej jednostce Policji. Zadania w przedmiocie przeciwdziałania przejawom

demoralizacji nieletnich i popełnienia przez nich czynów karalnych realizują policjanci

wszystkich komórek. Także dyżurni jednostek Policji zobowiązani są do przyjmowania i

dokumentowania zgłoszeń o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego lub o

okolicznościach świadczących o jego demoralizacji (§ 13 zarządzenia). W wymienionych

wypadkach przejawów demoralizacji nieletniego (także popełnienia czynu zabronionego)

Policja podejmując wszelkie czynności, ma obowiązek kierowania się przede wszystkim

dobrem nieletniego, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowanie się

nieletniego (art. 3 § 1 u.p.n.). W przypadku ujawnienia okoliczności świadczących o

demoralizacji nieletniego Policja — za wyjątkiem ich udokumentowania — nie jest

uprawniona do podejmowania żadnych działań zmierzających do przeprowadzenia

i zabezpieczenia dowodów (np. przesłuchiwania świadków, poddawania nieletniego

zagrożonego demoralizacją badaniom na zawartość alkoholu, itp.). Uprawnienia Policji

kończą się tu na udokumentowaniu okoliczności świadczących o przejawach demoralizacji

(głównie będzie to opis zdarzenia w notatce urzędowej), przekazaniu do sądu rodzinnego

z wnioskiem, który zgodnie z art. 21 u.p.n. jest jedynym organem uprawnionym do wszczęcia

postępowania. Wszczęcie tego postępowania jest odpowiednikiem wszczęcia postępowania w

sprawie (in rem). W praktyce jednak sędzia rodzinny wydaje na ogół jednocześnie zarówno

postanowienie o wszczęciu postępowania, jak i o wszczęciu postępowania wyjaśniającego

demoralizację. W pozostałych sytuacjach, gdy sporządzenie protokołu nie będzie konieczne,
sporządza się jedynie notatkę urzędową. Zawiadomienie o którym mowa, wraz z odpowiednią
dokumentacją powinny być niezwłocznie przekazane sędziom rodzinnym. P. Górecki, Udział
Policji w postępowaniu w sprawach nieletnich, „Prokuratura i Prawo” 1999, nr 3, s. 41.

32

(in personam), o którym mowa w art. 34 § 1 u.p.n. Jeżeli więc sędzia rodzinny uzyska

wiarygodną wiadomość o okolicznościach świadczących o demoralizacji nieletniego, to

regułą powinno być wszczęcie postępowania. Odmowa wszczęcia postępowania jest więc

wyjątkiem od zasady legalizmu, dozwolonym w ustawie o postępowaniu w sprawach

nieletnich ze względu na dobro nieletniego (art. 21 § 2 u.p.n. — tzw. zasada celowości).

Oczywiście decyzję może podjąć tylko sędzia rodzinny. Prowadząc postępowanie

wyjaśniające, sędzia rodzinny może w trybie art. 37 § 2 u.p.n. zlecić Policji określone

czynności, a wyjątkowych wypadkach dokonanie czynności w określonym zakresie

5. Warunki dopuszczalności zatrzymania nieletniego.

Tylko w przypadkach niecierpiących zwłoki, w szczególności gdy istnieje obawa

ucieczki nieletniego, Policja może ująć nieletniego. Po ujęciu należy nieletniego

„niezwłocznie” przekazać sędziemu rodzinnemu (art. 37 § 1 u.p.n.). Natomiast zatrzymanie

nieletniego dopuszczalne jest tylko w policyjnej izbie dziecka. Ustawa o postępowaniu w

sprawach nieletnich reguluje warunki takiego umieszczenia. Jeżeli jest to niezbędne ze

względu na okoliczności sprawy, Policja może umieścić nieletniego w policyjnej izbie

dziecka, co do którego istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełnił czyn karalny, a zachodzi

uzasadniona obawa ukrycia się tego nieletniego lub zatarcia śladów, albo gdy nie można

ustalić tożsamości nieletniego (art. 40 § 1 u.p.n.). Tak więc oprócz występowania czynu

karalnego, niezbędną przesłanką umieszczenia w policyjnej izbie dziecka jest wystąpienie

przynajmniej jednej z następujących przesłanek:

•

uzasadniona obawa ukrycia się nieletniego,

•

uzasadniona obawa zatarcia śladów czynu,

•

niemożności ustalenia tożsamości nieletniego.

Poza tym w policyjnej izbie dziecka może być umieszczony nieletni, który zbiegł ze

schroniska dla nieletnich lub zakładu poprawczego — na czas niezbędny do przekazania go

właściwemu zakładowi, nie dłużej jednak niż na 5 dni (art. 40 § 7 u.p.n.).

33

W policyjnej izbie dziecka może być umieszczony nieletni pomiędzy 13 a 17 rokiem

życia, o ile zachodzi uzasadnione prawdopodobieństwo popełnienia przez niego czynu

karalnego. W przypadku dostarczenia do izby nieletniego, który nie ukończył lat 13, Policja

ma obowiązek przewiezienia go do najbliższego pogotowia opiekuńczego. Nieletniego w

wieku poniżej 3 lat przewozi się do najbliższego domu małego dziecka (zob. rozporządzenie

Ministra Spraw Wewnętrznych z 7 maja 1983 r., w sprawie zasad pobytu nieletnich w

policyjnej izbie dziecka, DzU nr 26, poz. 122). Od chwili zatrzymania nieletni może

przebywać w izbie do chwili ustania przyczyn jego osadzenia, jednak nie dłużej niż 72

godziny (art. 40 § 6 pkt 4 u.p.n.). O umieszczeniu nieletniego w izbie zawiadamia się

niezwłocznie jego rodziców lub opiekunów z podaniem przyczyny zatrzymania (art. 40 § 4

u.p.n.). Forma takiego zawiadomienia nie jest przez ustawę określona.

6. Dokumentowanie ujęcia lub zatrzymania nieletniego.

W przedmiotowej sprawie wykonano czynności zgodnie z przedstawionym wyżej

unormowaniem ustawowym. Ujęcie nieletniego w ramach niezbędnego zabezpieczenia

śladów i dowodów przestępstwa zgodne było z art. 37 § 1 u.p.n. i nie ma tu zastosowania (w

omawianej sprawie) art. 243 k.p.k. przewidujący także ujęcie sprawcy czynu zabronionego

(tak jak powołują się rozpatrujący skargę w I instancji). Uzasadnieniem takiego stanowiska

jest fakt, iż ustwa o postępowaniu w sprawach nieletnich ujęcie nieletniego reguluje i nie

można odpowiednio stosować w tym zakresie przepisów innych ustaw (art. 20 u.p.n.). Ustawa

jak również odpowiednio stosowany k.p.k. nie zawierają obowiązku sporządzania protokołu z

czynności ujęcia sprawcy czynu karalnego (taki status prawny posiadał nieletni wskazany

przez pokrzywdzonego jako sprawca). Z ujęcia nieletniego należy sporządzić notatkę

urzędową zawierającą opis przyczyn ujęcia i okoliczności ujęcia, w tym szczególnie czas

i miejsce, oraz informację o pouczeniu nieletniego o prawie złożenia zażalenia.

Niezgodne natomiast z ustawą w przedmiotowej sprawie było dalsze postępowanie

policjantów. Mianowicie zgodnie z art. 37 § 3 u.p.n. „Po dokonaniu czynności określonych

w § 1 sprawę przekazuje się niezwłocznie sędziemu rodzinnemu”.

Zdaniem P. Góreckiego i S. Stachowiaka

11

jak również A. Gaberle i M. Korcyl-Wolska

12

Policja po ujęciu nieletniego (na podstawie art. 37 § 1 u.p.n.) i wykonaniu czynności ma w

każdym przypadku obowiązek przekazania go „niezwłocznie sędziemu rodzinnemu.

11

Zob. P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, Komentarz, wyd. II,

Kraków 2002, s. 123.

34

Interpretacja taka jednoznacznie wynika z treści art. 37 § 3 u.p.n. Wykładnia literalna

„sprawę przekazuje się niezwłocznie sędziemu rodzinnemu” pozwala wyprowadzić tu normę

nakazującą określone obowiązki. Z kolei „sprawę” nie oznacza przekazania samych akt czy

protokołów przeprowadzonych czynności zabezpieczających, lecz również ujętego

nieletniego. W sądzie o każdej porze doby zapewniony jest dyżur sędziego, i czy zechce on

skorzystać z możliwości wysłuchania nieletniego czy poleci go zwolnić to decyzja należy do

niego, gdyż jest on „gospodarzem” postępowania wyjaśniającego w sprawach nieletnich. Ze

względu jednak, że praktyka organów ścigania w zakresie ujęcia nieletniego i doprowadzenia

go do sędziego rodzinnego jest odmienna i niezgodna z treścią art. 37 § 3 u.p.n. ewentualne

konsekwencje prawne w przedstawionej sprawie należałoby rozważyć in concreto z dużą

dozą ostrożności. Żelazną zasadą postępowania wyjaśniającego powinno być badanie stanu

faktycznego z całą pedanterią i sumiennością przeprowadzającego czynności. Echa

stwierdzonych nieprawidłowości podczas wykonywania czynności w trybie art. 37 § 1 u.p.n.

powinny w głównej mierze być wykorzystywane w kierunku eliminacji ich w przyszłości.

Wszak prawo (art. 37 § 3 u.p.n.) wyraźnie zobowiązuje Policję do określonego postępowania.

A limine też należy sprzeciwić się błędnej praktyce, że zbędne jest przekazywanie ujętego

nieletniego sędziemu rodzinnemu, jako warunku sine qua non przekazania sprawcy i

nieletniego zgodnie z regulacją art. 37.

7 . Umieszczenie nieletniego w Policyjnej Izbie Dziecka.

W policyjnej izbie dziecka może być umieszczony nieletni pomiędzy 13 a 17 rokiem

życia, o ile zachodzi uzasadnione prawdopodobieństwo popełnienia przez niego czynu

karalnego. W przypadku dostarczenia do izby nieletniego, który nie ukończył lat 13, Policja

ma obowiązek przewiezienia go do najbliższego pogotowia opiekuńczego. Nieletniego w

wieku poniżej 3 lat przewozi się do najbliższego domu małego dziecka (zob. rozporządzenie

Ministra Spraw Wewnętrznych z 7 maja 1983 r., w sprawie zasad pobytu nieletnich

w policyjnej izbie dziecka, DzU nr 26, poz. 122). Od chwili zatrzymania nieletni może

przebywać w izbie do chwili ustania przyczyn jego osadzenia, jednak nie dłużej niż 72

godziny (art. 40 § 6 pkt 4 u.p.n.). O umieszczeniu nieletniego w izbie zawiadamia się

niezwłocznie jego rodziców lub opiekunów z podaniem przyczyny zatrzymania (art. 40 § 4

u.p.n.). Forma takiego zawiadomienia nie jest przez ustawę określona.

12

A. Gaberle i M. Korcyl-Wolska, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Gdańsk

2002, s. 74.

35

Istotną gwarancję procesową dla nieletniego jest obowiązek niezwłocznego (nie później

niż w ciągu 24 godzin od chwili zatrzymania) poinformowania właściwego sądu rodzinnego o

fakcie zatrzymania (art. 40 § 5 u.p.n.). W związku z tym sędzia rodzinny ma w każdym czasie

prawo wstępu na teren nadzorowanej jednostki. Ma więc prawo wstępu do wszystkich

pomieszczeń, może przeglądać dokumenty i żądać wyjaśnień od administracji izby. Może też

przeprowadzić rozmowy z nieletnimi oraz badać zasadność ich próśb i skarg (art. 77 § 2

u.p.n.).

Nieletniego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania, o prawie

złożenia zażalenia i innych przysługujących mu uprawnieniach (art. 40 § 2 u.p.n.). Z

zatrzymania sporządza się protokół.

Zatrzymanego nieletniego należy obligatoryjnie zwolnić z policyjnej izby dziecka i

przekazać go rodzicom lub opiekunom, jeżeli:

•

ustanie przyczyn zatrzymania,

•

poleci to sąd rodzinny,

•

w ciągu 24 godzin nie zdołano powiadomić właściwego sądu rodzinnego o

zatrzymaniu,

•

w ciągu 72 godzin od chwili zatrzymania nie ogłoszono nieletniemu postanowienia o

umieszczeniu w schronisku dla nieletnich lub w tymczasowej placówce opiekuńczo-

wychowawczej albo zakładzie lub placówce wymienionej w art. 12 u.p.n. (art. 40 § 6 u.p.n.).

Komentowany przepis powinien być bezwzględnie przestrzegany. Wydanie przez sąd

rodzinny (sędziego rodzinnego) postanowienia o zatrzymaniu nieletniego w schronisku dla

nieletnich uprawnia do zatrzymania nieletniego w policyjnej izbie dziecka na okres

przekraczający 72 godziny. Niemniej jednak czas ten powinien jedynie obejmować okres

niezbędny do przewiezienia zatrzymanego do schroniska dla nieletnich. Przytrzymywanie

nieletniego w policyjnej izbie dziecka przez kilka dni (np. z powodu braku miejsc w

schronisku dla nieletnich, braku środka transportu itp.) jest sprzeczne z treścią postanowienia

o zastosowaniu środka tymczasowego.

Maksymalny okres pobytu nieletniego w policyjnej izbie dziecka z przyczyn

wymienionych w art. 40 § 1 u.p.n. wynosi 72 godziny i terminu tego nie można przedłużyć.

Artykuł 102 u.p.n. stracił moc prawną, także w § 2 upoważniającym sędziego do przedłużenia

pobytu na okres do 14 dni.

36

Maksymalny termin pobytu nieletniego w policyjnej izbie dziecka z powodu

samowolnego oddalenia się ze schroniska dla nieletnich lub zakładu poprawczego jest

dłuższy, nie może jednak przekraczać 5 dni. Czas trwania zatrzymywania należy obliczać od

chwili faktycznego zatrzymania nieletniego, a nie od momentu doprowadzenia do policyjnej

izby dziecka. Na podstawie art. 38 § 1 u.p.n. na zatrzymanie nieletniemu przysługuje

zażalenie. Właściwym do rozpoznania zażalenia jest sędzia rodzinny Sądu Rejonowego, na

obszarze którego znajduje się policyjna izba dziecka (art. 38 § 2 u.p.n.).

Przy przyjęciu nieletniego do izby odbiera się posiadane przez niego przedmioty, które

mogą stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia. W wyjątkowych wypadkach, gdy zachowanie

nieletniego może spowodować niebezpieczeństwo dla jego życia lub zdrowia albo życia lub

zdrowia innych osób, można izolować go w bezpiecznym, przystosowanym do tego celu

pomieszczeniu — izolatce. W izolatce nieletni może przebywać do czasu ustania zagrożenia,

o którym mowa wyżej, nie dłużej jednak niż 24 godziny, a nieletni w wieku poniżej 14 lat —

nie dłużej niż 12 godziny. W razie szczególnej agresywności nieletniego należy niezwłocznie

wezwać lekarza.

8. Dopuszczalność zbierania i utrwalania dowodów czynów karalnych w wypadkach

niecierpiących zwłoki lub na polecenie sądu.

Zbieranie i utrwalanie dowodów o popełnieniu czynu karalnego w wypadkach

niecierpiących zwłoki (art. 37 u.p.n.)

W wypadku „niecierpiących zwłoki” Policja działa z własnej inicjatywy (art. 37 § 1

u.p.n.). Policja powinna zatem przeprowadzić jedynie tzw. dochodzenie w niezbędnym

zakresie (art. 308 k.p.k.), po czym akta przekazać niezwłocznie sądowi rodzinnemu jako

wyłącznie uprawnionemu do prowadzenia spraw nieletnich (art. 15 u.p.n.). Zgodnie z art. 20

u.p.n. Policja w zakresie zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów stosuje przepisy

kodeksu postępowania karnego. Konsekwencją tego unormowania jest ograniczenie

czynności Policji tylko do wymienionych w art. 308 k.p.k. Tylko w przypadkach

niecierpiących zwłoki Policja może ująć takiego nieletniego i niezwłocznie przekazać

sędziemu rodzinnemu. Kontrowersje niekiedy wywołuje czy Policja może wykonywać

czynności w trybie art. 37 § 1 u.p.n. w sytuacji, gdy nieletni popełnił czyn karalny przed

ukończeniem 13 lat (w takim przypadku nie może on odpowiadać za czyn karalny, a tylko za

czyn który uważa się za przejaw demoralizacji).

37

Wydaje się, że należy udzielić odpowiedzi akceptującej uprawnienia Policji gdyż to sąd

decyduje o wszczęciu odpowiedniego postępowania, jak również utrata śladów i dowodów

mogłaby być bezpowrotna.

Prowadzenie czynności zleconych przez sąd rodzinny

Zlecenie Policji części postępowania wyjaśniającego jest wyjątkiem od ogólnej zasady

prowadzenia postępowania wyjaśniającego osobiście przez sędziego rodzinnego. Przypadki

takie ogranicza ustawodawca do „wyjątkowych wypadków”. Czynności w określonym

zakresie są związane z pewnymi fragmentami postępowania wyjaśniającego i mają szerszy

zakres, niż czynności ściśle określone. Nie dopuszczalne jest zlecenie Policji

przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego w całości. W literaturze zwraca się uwagę na

to, że zlecenie Policji określonych czynności powinno być ograniczone do niezbędnego

minimum.

Przesłuchanie nieletniego w charakterze sprawcy czynu karalnego w sytuacji

niecierpiącej zwłoki

Zgodnie z art. 39 u.p.n. w przypadku zabezpieczenia śladów i dowodów popełnienia

czynu karalnego, czy to działając z własnej inicjatywy w warunkach określonych w art. 37 § 1

u.p.n., czy to wykonując zlecone przez sędziego rodzinnego określone czynności, Policja jest

uprawniona do przesłuchania nieletniego. W zdaniu 2 art. 39 u.p.n. określono warunki, w

jakich powinno się odbyć przesłuchanie. Z przepisu tego wynika, że w każdym przypadku

nieletniego należy przesłuchać w obecności rodziców, opiekuna lub obrońcy nieletniego.

Jeżeli zapewnienie obecności tych osób przy przesłuchaniu nieletniego byłoby niemożliwe,

należy wezwać nauczyciela lub przedstawiciela organizacji społecznej zainteresowanej

sprawami wychowawczymi. Zdaniem Sądu Najwyższego, wyjaśnienia nieletniego odebrane

bez zachowania wymogów przewidzianych przez art. 39 u.p.n. nie mogą stanowić dowodu w

postępowaniu karnym.

Dyskusyjną kwestią jest czy przesłuchanie o którym mowa, może dotyczyć nieletniego

poniżej 13 lat. Część doktryny uważa, że Policja może przesłuchać tylko nieletniego w wieku

od 13 lat, bowiem art. 37 u.p.n. ogranicza możliwość działania Policji do spraw tych

nieletnich, którzy dopuścili się czynów karalnych. Należy opowiedzieć się jednak za poglą-

38

-dem zezwalającym na przesłuchanie nieletniego sprawy czynu karalnego nawet przed

ukończeniem przez niego 13 lat. Przemawia za tym fakt, że czynu karalnego może dopuścić

się także nieletni poniżej 13 lat, a fakt ten może być potraktowany jako przejaw

demoralizacji. Dlatego też przesłuchanie może stanowić dowód popełnienia takiego czynu

przez nieletniego.

Z przesłuchania nieletniego w trybie art. 39 u.p.n. sporządza się protokół przesłuchania

nieletniego sprawcy czynu karalnego. Powinien on być podpisany przez prowadzącego

przesłuchanie, nieletniego i osobę uczestniczącą przy przesłuchaniu, a wymienioną w

powołanym przepisie. Obowiązujący k.p.k. dopuszcza możliwość założenia wyjaśnień na

piśmie (art. 176 § 1 k.p.k.). Z przepisu tego wynika, że w postępowaniu przygotowawczym na

żądanie oskarżonego lub jego obrońcy należy umożliwić w toku przesłuchania złożenie

wyjaśnień na piśmie. Przesłuchujący może jednak z ważnych powodów odmówić zgody na

złożenie przez oskarżonego pisemnych wyjaśnień (art. 176 § 2 k.p.k.). Pisemne wyjaśnienia

oskarżonego podpisane przez niego stanowią załącznik do protokołu (art. 176 § 4 k.p.k.).

Wydaje się, że przepis ten będzie miał pełne zastosowanie w postępowaniu w sprawach

nieletnich.

Może się bowiem zdarzyć, że w sprawie o czym karalny popełniony w okolicznościach

wyjątkowo drastycznych, nieletni będzie wolał napisać aniżeli osobiście wyjaśniać. Na

żądanie więc nieletniego lub jego obrońcy, funkcjonariusz Policji będzie mógł umożliwić

nieletniemu założenie wyjaśnień na piśmie. Do przesłuchania nieletniego zastosowanie ma

art. 19 u.p.n., który określa warunki przesłuchania. Przy przesłuchaniu nieletniego należy

dążyć do zapewnienia mu pełnej swobody wypowiadania się. Samo przesłuchanie powinno

odbywać się w warunkach zbliżonych do naturalnych, w miarę potrzeby w miejscu

zamieszkania nieletniego. Należy unikać wielokrotnego przesłuchania nieletniego. Przed

przesłuchaniem nieletni powinien być pouczony o prawach i obowiązkach, a zwłaszcza o

uprawnieniu z art. 175 § 1 k.p.k. Należy poinformować go także o treści zarzuconego mu

czynu. Jeżeli w przesłuchaniu nie biorą udziału rodzice nieletniego w protokole powinna

zaleźć się informacja na temat przyczyny nieobecności. Nadzór nad wykonaniem przez

Policję czynności określonych w art. 37 i 39 u.p.n. sprawuje sędzia rodzinny (art. 41 u.p.n.).

Przepis art. 39 u.p.n. nie ma zastosowania do przesłuchania gdy odbywa się ono według

przepisów kodeksu postępowania karnego z możliwością, a niekiedy potrzebą udziału

biegłego lekarza lub biegłego psychologa.

39

9. Specyfika rozmowy interwencyjnej z dzieckiem.

Rozmowa przeprowadzona przez Policję z dzieckiem w związku z przeprowadzoną

interwencją powinna uwzględniać jego poziom rozwoju intelektualnego. Powinna zmierzać

do wykazania nieletniemu na czym polega jego zachowanie w aspekcie naruszonych norm

prawnych, także moralnych. Również omawianie zakresu konsekwencji prawnych powinno

zmierzać do wywarcia na rozmówcy przekonania, co do negatywnej oceny swojego

zachowania, zaś potrzeba odbycia kary jako możliwość „odkupienia się” za niewłaściwe

zachowanie.

10. Omówienie sporządzonej dokumentacji.

Specyfika postępowania w sprawach nieletnich powoduje, że w trakcie wykonywania

czynności procesowych sporządza się dokumentację określoną w ustawie o postępowaniu w

sprawach nieletnich co do zasady. Nie można jednak pominąć treści art. 20 u.p.n. który

normując zabezpieczanie śladów i dowodów przez Policję stanowi o odpowiednim

stosowaniu kodeksu postępowania karnego

.

W szczególności Policja przeprowadza takie

czynności, jak:

- przeszukanie,

- oględziny,

- wywiady środowiskowe ( z reguły dotyczące ustalenia miejsca zamieszkania

nieletniego),

- użycie alkomatu,

- okazanie, konfrontację,

- powołanie biegłego.

Należy przypomnieć, że podczas przeprowadzania wyżej wymienionych czynności

dowodowych Policja zobowiazana jest do przestrzegania przepisów Kodeksu

postępowania karnego. W zakresie dokumentowania będą to art. 143 § 1 i 2, oraz

art.148 do 153 k.p.k.

40

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA

JEDNOSTKA SZKOLNA – JS 02
Nazwa jednostki szkolnej: Ujawnianie nieletnich sprawców czynów
karalnych i wykazujących przejawy demoralizacji.
Nazwa jednostki modułowej: Przeciwdziałanie zjawiskom
kryminogennym SZP 01. JM 08.
Nazwa zawodu/stanowiska pracy: policjant/aplikant.
Zakres pracy: Przygotowanie na poziomie podstawowym do
wykonywania zadań w zakresie ujawniania nieletnich wykazujących
przejawy demoralizacji lub dopuszczających się czynów karalnych.
Stron: 1
Opracował: I. Dziugieł, T. Wewiór

JM08JS02LU01

Literatura uzupełniająca:
1. Ustawa z dnia 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (DzU 1982, nr 35, poz.

228 z późn. zm.; nowela 15.09.2000 r. z późn. zm.).

2. Konwencja o prawach dziecka z dnia 20.11.1989 r. (DzU 1991, nr 120, poz. 526)
3. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18.05.2001 r. w sprawie postępowania

mediacyjnego w sprawach nieletnich (Dz.U.2001.56.591).

4. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21.01.2002 r. w sprawie

zasad pobytu nieletnich w policyjnych izbach dziecka (Dz.U. 2002, nr 110, poz. 104)

5. Zarządzenie nr 590 Komendanta Głównego Policji z dnia 24 października 2003 r. w sprawie

metod i form wykonywania zadań przez policjantów w zakresie przeciwdziałania demoralizacji
przestępczości nieletnich

6. Decyzja nr 346 Komendanta Głównego policji z dnia 9 sierpnia 2004 roku w sprawie pełnienia

służby w policyjnych izbach dziecka. (Dz.U. KGP nr 16 poz.101.)

7. Raport o rozpoznanych zjawiskach patologii społecznej, przestępczości i demoralizacji

nieletnich w 2003 r. KGP BSP, Warszawa 2004.

8. Krystyna GROMEK Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich Warszawa

2001.

9. Violetta KWIATKOWSKA-DARUL Przesłuchanie dziecka Zakamycze 2001.
10. Wybrane aspekty postępowania w sprawach o czyny karalne nieletnich. Biblioteka

Doskonalenia Zawodowego KGP nr 27/2003

41

SPRAWDZIAN POSTĘPÓW

JEDNOSTKA SZKOLNA – JS 02
Nazwa jednostki szkolnej: Ujawnianie nieletnich sprawców czynów
karalnych i wykazujących przejawy demoralizacji
Nazwa jednostki modułowej – numer kolejnej Przeciwdziałanie zjawiskom
kryminogennym – SZP 01.JM 08.
Nazwa zawodu/stanowiska pracy: policjant/aplikant.
Zakres pracy: Przygotowanie na poziomie podstawowym do wykonywania
zadań w zakresie ujawniania nieletnich wykazujących przejawy
demoralizacji lub dopuszczających się czynów karalnych.
Stron: 1
Opracował: I. Dziugieł.

JM08JS02SP01

Sprawdzian postępów:
Na podstawie zrealizowanych ćwiczeń i wykładów w ramach jednostki szkolnej zaznaczając
w odpowiednich miejscach „X” jako odpowiedź „TAK” lub „NIE”, oceń:
TAK

NIE

Czy potrafisz zdefiniować pojęcie nieletniego?

Czy potrafisz określić czym jest czyn karalny ?

Czy potrafisz wskazać przykłady okoliczności świadczących o
demoralizacji?

Czy znasz rodzaje obowiązku zawiadamiania o przejawach demoralizacji na
których podmioty na których on spoczywa

Czy potrafisz okreslić jakie czynności procesowe z inicjatywy własnej
Policja może przedsięwziąć wobec nieletniego?

Czy umiesz określić warunki dopuszczalności zatrzymania nieletniego?

Czy znasz tryb postępowania wobec zatrzymanego nieletniego?

Czy potrafisz wskazać przykłady sytuacji uzasadniających umieszczenie
nieletniego w Policyjnej Izbie Dziecka?