WSTĘP

Rodzina dla człowieka jest środowiskiem społecznym, w którym czuje się najbezpieczniej, w sensie społecznym, w którym czuje się najbezpieczniej w sensie psychicznym i najlepiej za­spokaja swoje psychospołeczne potrzeby. Jednak i w tym dla człowieka tak istotnym środowisku, podobnie jak w innych komponentach społecznej rzeczywi­stości, dochodzi do najrozmaitszych zakłóceń wywołujących przejściowy lub trwały rozkład podstawowej komórki życia społecznego zwanej rodziną. Wówczas to następuje jej „dez­organizacja, czyli ograniczenie lub zanik dotychczas wypeł­nianych funkcji i ról rodzinnych, zwłaszcza obowiązków mał­żonków wobec siebie i dzieci, a także dzieci wobec rodziców i ewentualnie między rodzeństwem".

„Dezorganizacją życia małżeńsko-rodzinnego poprze­dzają zwykle różne zaburzenia psychospołeczne, określane zja­wiskami patologicznymi, które zaczynają się konfliktami i zdra­dami małżeńskimi, a kończą rozwodem.”

Konflikt utożsamia się z walką, wzajemnym wyrządzaniu sobie przykrości, utrudnianiu życia. Za drastyczną formę wyra­żania uczuć nieprzyjaznych, wrogich uważa się kłótnie, awantu­ry, rękoczyny.

Konflikt międzyosobniczy jest to starcie wywołane roz­bieżnościami postaw, celów, sposobów działania wobec kon­kretnego przedmiotu czy sytuacji. W konflikcie jedna strona dąży do podporządkowania sobie narzucenia drugiej stronie własnych postaw, czy sposobów działania Konflikt może także dotyczyć dążenia do zrealizowania własnych interesów przez wyeliminowanie czy podporządkowa­nie sobie partnera.

Wyróżniamy następujące rodzaje konfliktów:

a) Konflikty trwałe, nierozładowane - mają one miejsce wówczas gdy osoby między którymi dochodzi do konfliktu, nie przejawiają żadnej skłonności czy ochoty do pójścia na ustępstwa, wyjaśnianie i usunięcie problemów spornych, nato­miast nie ujawnią swoich postaw. Siła emocjonalna powsta­łych rozbieżności potęguje coraz bardziej i w każdej chwili grozi uzewnętrznieniem się w postaci gwałtownej, drastycznej. Ta kumulacja napięć stwarza dla rodziny sytuacje najgroźniej­sze, dezorganizuje jej życie poprzez „zaniedbywanie obowiąz­ków jednego lub obu współmałżonków, alkoholizm, często wybuchające spory i kłótnie, zdrady małżeńskie i wreszcie rozbicie rodziny .

b) Konflikty otwarte - nie są ani tak groźne jak poprze­dnie ani tak ostre. W ramach konfliktów otwartych wiele sytu­acji ma charakter zatargów, sprzeczek, wymiany zdań, jednak nie dzielą one i nie wykluczają ich dalszego współżycia, współ­działania. Nie doprowadzają do zerwania się poczucia więzi, wspólnoty.

c) Konflikt w zakresie wartości - występować może za­równo wówczas, gdy dla osób uczestniczących w nim są one wspólne (np. rywalizacja w zawodach sportowych, współza­wodnictwo w pracy, w nauce) jak i wtedy, gdy te wartości są różne (np. odmienność upodobań i zainteresowań, odmienność wyobrażeń o sposobie spędzania wolnego czasu, urządzenia mieszkania itp.). Konflikt wartości dotyczyć może także ocen. Osoby bezpośrednio zainteresowane mogą mieć odmienne po­glądy na moralność, ocenę czyjegoś postępowania, ocenę jakiś faktów historycznych, słuszność takich czy innych form organizacji życia politycznego, społecznego, gospodarczego (jest to konflikt przekonań).

Konflikty i kryzysy w życiu małżeńsko-rodzinnym są nie­uniknione. Ze względu na doniosłą rolę rodziny należy je mini­malizować, gdyż zaledwie nieliczne z nich maj ą konstruktyw­ne następstwa. Konflikt jest sytuacją burzącą porządek i ład społeczny, lecz jego skutki niekiedy mogą być pozytywne Konflikt w rodzinie jest starciem wywołanym rozbieżno­ścią postaw, celów lub samych tylko sposobów realizacji ja­kiegoś zadania. W sytuacji konfliktowej jedna strona stara się drugiej narzucić własne postawy, sposoby działania albo też realizować swoje interesy kosztem tej drugiej strony.

Rozwiązanie podanych konfliktów może być różne. „Najefektywniejszym sposobem jest zawsze uzgodnienie pomiędzy małżonkami czy innymi stronami konfliktu stanowisk i przyjęcie kompromisowych rozwiązań dla rozbieżnych dążeń".

Nie rozładowanie długotrwałych napięć prowadzi do uta­jonego i reperesjonowanego konfliktu. Napięcia w rodzinie wy­wołują agresywność i prowadzą do dezorganizacji życia ro­dzinnego.

Napięcia mogą mieć różne źródła. Najczęściej mają one charakter psychogenny i społeczno-kulturowy. Źródła konflik­tów i napięć w rodzinie maj ą różnorodne podłoże, a jednym z nich bywa brak przystosowania seksualnego małżonków i peł­nienie przez nich poza rodzinnych ról, które dezaprobuje jeden z małżonków bądź członek rodziny. Konflikty i napięcia między małżonkami wywołują nie tylko dezintegrację, ale mogą dopro­wadzić do jej rozbicia.

We współczesnych rodzinach równie częste są konflikty międzypokoleniowe, czyli między rodzicami a dziećmi. Kon­flikty te mają różną etiologię. Najczęstszym ich źródłem jest roz­bieżność międzypokoleniowych systemów wartości i różnice wzorów kulturowych, typowych dla okresu socjalizacji rodzi­ców i ich dzieci. Zdaniem J. Szczepańskiego „konflikty mię­dzypokoleniowe występujące w rodzinie są trudniejsze do roz­wiązania niż konflikty między małżonkami. Często wiodą one do trwałych napięć, jeśli rodzice i dzieci nie zamanifestują postaw tolerancyjnych

O wiele istotniejsze od poznania etiologii konfliktów i sposobów ich rozładowania jest wytwarzanie takich wzorów wy­pełniania wewnątrzrodzinnych ról, aby zapobiegały sytuacjom konfliktowym i napięciom w rodzinie. W życiu małżeńsko-rodzinnym zdarzają się niekiedy sytuacje, w których dochodzi do trwałych napięć, wówczas mamy do czynienia z kryzysem rodziny. Pojęciem tym określamy sy­tuację, w której po zastosowaniu różnych środków nie może dana rodzina wypełniać swych elementarnych funkcji. Jest to wska­źnik zaawansowanej dezorganizacji, która często prowadzi do rozbicia tej podstawowej struktury społecznej. Rozbicie rodzi­ny może przybrać postać opuszczenia przez jednego ze współ­małżonków, separacji lub rozwodu.

Jedną z form rozbicia rodziny jest rozwód. Stanowi on wg M. Jarosz „główny i najczęściej stosowany wskaźnik rozbicia małżeństwa i rodziny".

Z wielu badań prawno-socjologiczno-demograficznych wiadomo, że głównymi przyczynami rozwodu są zdrady mał­żeńskie i alkoholizm. W licznych przypadkach psychospołeczne konsekwen­cje rozwodu są wielowymiarowe i bardzo poważne. Doświad­czają ich przede wszystkim sami rozwiedzeni i ich dzieci oraz w mniejszym stopniu inni członkowie rodziny.Społeczne skutki rozwodu są łatwo dostrzegalne nie tyl­ko na osobowości samych eksmałżonków, ale i ich dzieciach.

Zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny nie są zjawiskiem nowym. Chociaż obecnie wykazują tendencje wzrostowe. Nie ma jednak podstaw - jak uważa Z. Tyszka - do formułowania twierdzeń o przeżywanym obecnie kryzysie rodziny.

Rodziny patologiczne stanowią margines każdego społeczeństwa. Zaliczamy do nich rodziny, których członkowie pozostają w stałej kolizji z prawem i moralnością. Spotykamy w niej zjawiska patologiczne takie jak: nagminne kradzieże, rabunki, rozboje, gry hazardowe, przemyt, prostytucja i stręczycielstwo, włóczęgostwo, uchylanie się od uczciwej pracy, alkoholizm itp. W wyniku tego rodzaju praktyk następuje trwały rozkład współżycia wewnątrz rodziny, zerwanie więzi rodzicielskiej i małżeńskiej. Rodzina patologiczna jest w trwałym konflikcie z działalnością wychowawczą szkoły. Brak jest u niej z reguły stałych podstaw ekonomicznych. Prawie wszystkie elementy działalności wychowawczej rodziny odbiegają znacznie od poziomu tych, które reprezentuje rodzina normalna. Są to najczęściej rodziny o skumulowanych czynnikach patogennych.

Zjawiskami natury dewiacyjnej zajmuje się patologia społeczna, czyli nauka o społecznym cierpieniu. Konsekwencją zjawisk patologicznych jest przede wszystkim cierpienie członków rodzin, głównie kobiet i dzieci.

1. Zjawiska patologiczne w rodzinie :

• alkoholizm

• narkomania

• przemoc w rodzinie

• przestępczość rodziców

1.1 Uzależnienia

Uzależnienia członków rodziny są jedną z najgroźniejszych patologii, która uderza w rodzinę we wszystkich jej obszarach. Stanowią one najgroźniejszy prognostycznie typ środowiska wychowawczego. Alkoholizm traktuje się jako problem, którego skutki odczuwa całe społeczeństwo. Jego konsekwencje pedagogiczne najsilniej zaburzają rodzinę. Alkoholizm czy narkomania destabilizuje życie rodzinne we wszystkich jego obszarach, powoduje dysfunkcyjność w sferze pełnionych ról, zadań i funkcji. Uzależnienia członków rodziny generują kolejne zjawiska patologii społecznej, tj.:

uchylanie się od pracy zarobkowej (pasożytniczy tryb życia),

przestępczość (zdobywanie środków na używki, produkcja i handel narkotykami),

przemoc (m.in. jako konsekwencja ostrych psychoz alkoholowych) itp.

a) Alkoholizm

Alkoholizm jest zjawiskiem, które zasięg i stopień szkodliwości społecznej ma bardzo duży. Od bardzo dawna nadużywanie alkoholu jest problemem, mającym wpływ na zaburzenia funkcjonowania rodziny i pogarsza jej sytuację ekonomiczną. Powoduje samozniszczenie osób uzależnionych i jest często przyczyną dezintegracji i rozpadu rodziny. „Przyjmuje się, że od 2-2,3 mln pije nadmiernie, liczbę zaś alkoholików wymagających leczenia ocenia się na 800-900 tys.” Skala tego zjawiska ciągle rośnie.

Za rodzinę z problemem alkoholowym uważa się rodzinę, w której jedna osoba pije w sposób przynoszący szkodę. Jedna osoba pijąca w sposób destrukcyjny dostarcza wszystkim członkom rodziny problemów życiowych, finansowych i uczuciowych, co sprawia, że cała rodzina boryka się z szeroko rozumianym problemem alkoholowym. Ponieważ wszystko w rodzinie „kręci się” wokół zachowania alkoholika, a ważną figurą jest alkohol, więc dzieci stawiane są na drugim miejscu. Podejmując próbę pomocy dzieciom z rodzin alkoholowych (czy też z rodzin dysfunkcyjnych różnego rodzaju), musimy skupić się nie tylko na samym dziecku, lecz na całym systemie rodzinnym.

Choroba alkoholowa dotyka całą rodzinę, która ponosi różnego rodzaju szkody. Najbardziej jednak dotyka współmałżonka, który głęboko uwikłany w chorobę małżonka, staje się osobą współuzależnioną.

Podobnie jak u alkoholika jądrem współuzależnienia jest psychologiczny mechanizm racjonalizacji i zaprzeczania, utrudniający konfrontację z realną rzeczywistością i prawdą o własnym życiu. Osoby bliskie nie potrafią uchronić się od popadania w system iluzji i zaprzeczeń, jaki prezentuje alkoholik. Rodzina przyjmuje wszelkie (nawet najbardziej absurdalne) wyjaśnienia dotyczące przyczyn picia, poszukują winowajców picia. Współuzależnienie w efekcie podtrzymuje picie, nie sprzyja trzeźwieniu.

Rodzina alkoholowa jest rodziną dysfunkcyjną, którą charakteryzują cztery podstawowe cechy:

• jest rodziną zamkniętą - zdrowa rodzina/ otwartość

• jest rodziną zakłamaną - zdrowa rodzina/ szczerość

• brak wzajemności - zdrowa rodzina/ wzajemność

• sztywny podział ról - zdrowa rodzina/ zmienność ról

Jest rodziną zamkniętą - skłania do izolacji, odosobnienia, nie wywleka brudów. Przestaje zapraszać ludzi z obawy przed tym, co mogą zastać. Dominuje uczucie wstydu. Nie odwiedza się innych z obawy jak zachowa się alkoholik. Dzieci nie zapraszają kolegów. Nie zwracają się o pomoc. Rodzina chroni rodzinny sekret jak skarb. Kontakty są coraz bardziej powierzchowne i konwencjonalne.

Jest rodziną zakłamaną - nie wolno głośno mówić, że tatuś się upił - zawsze „tata źle się czuje” lub „mama jest zmęczona”. Omija się niewygodny temat. Wstyd i lęk każą kłamać nawet przed sobą. Członkowie rodziny nie rozmawiają ze sobą na temat alkoholu, jakby nie było problemu.

Brak wzajemności - nikt nikomu nie pomaga, każdy jest egoistą, myśli tylko o sobie, nie dają sobie oparcia w trudnych chwilach lub występuje nadopiekuńczość. Brak wzajemności w rodzinie alkoholowej powoduje poczucie krzywdy, które nawarstwia się latami, powoduje utratę zaufania do ludzi, poczucie bezwartościowości.

Sztywny podział ról - ogólny typ reagowania na świat, wytrenowane postawy obronne wobec zagrożeń, jakie przeżywają dzieci, żyjące z pijącym i coraz bardziej nieodpowiedzialnym alkoholikiem oraz z drugim rodzicem, obsesyjnie pochłoniętym utrzymaniem kontroli nad alkoholikiem.

Rodzinę z problemem alkoholowym charakteryzuje również:

• Centralność osoby uzależnionej i zachowań związanych z piciem.

• Zaprzeczanie piciu i wstyd.

• Niespójność, niepewność i lęk.

• Złość i nienawiść.

• Poczucie winy i obwinianie.

Dzieci alkoholików (DA) są na świecie miliony. W samej Polsce jest ich ponad 1,5 miliona. Choć często wyglądają jak zwyczajni ludzie - DA nie są zwyczajne. Są napiętnowane cierpieniem!

Dzieci alkoholików należą do grupy wysokiego ryzyka. Częściej niż inni ludzie:

• same stają się alkoholikami (ok. 50%)

• w dorosłym życiu związują się z alkoholikami

• mają problemy (emocjonalne, zdrowotne) związane z własnym dzieciństwem

Dzieci z rodzin alkoholowych (dysfunkcyjnych) przeżywają w dawce zdecydowanie większej niż inne dzieci zakłócenia w stanie poczucia swojego bezpieczeństwa. Doświadczają więcej napięć, lęku, dezorientacji i samotności. Doświadczenie dziecka w rodzinie alkoholowej to doświadczenie totalnego zagubienia i chaosu. Towarzyszy im piętno niepokoju i braku oparcia, chaosu. Nigdy nie wiedzą, na co mogą liczyć, ponieważ wszystko zależy od chwilowego nastroju. Cokolwiek nie zrobią, zrobią źle. Nikt nie chce się wsłuchać w ich problemy. Dorośli raz kochają, a raz nienawidzą. Gdy coś zaboli, raz mama pocałuje, innym razem skrzyczy.

Trudne uczucia, które towarzyszą rodzinie i dzieciom żyjącym z osobą uzależnioną to:

• wstyd - przed rówieśnikami, sąsiadami, rodziną; dzieci pozostają same z chaosem i rozpaczą

• bezradność - pojawia się chęć zwiększenia kontroli, co powoduje poczucie sprawczości

• niepewność - brak oparcia w pijącym i nie pijącym, rozbicie podstawowego porządku świata, huśtawka nastrojów, chaos

• lęk i strach - o życie, przetrwanie, rodziców

• poczucie winy - często słyszą taki komunikat - „piję przez ciebie”, zrzucanie odpowiedzialności za własne picie, a dziecko w to wierzy

• gniew, złość, agresja - kierowana do całego świata ludzi dorosłych

• poczucie krzywdy - rodzi je wielokrotne doświadczenie niezaspokojenia własnych potrzeb oraz związane z tym cierpienia i rozczarowania

Tego rodzaju chaos sprawia, że dziecko odrywa się od rzeczywistości, a efektem tego rodzaju przeżyć jest po prostu dostosowanie się do nienormalności. Życie w rodzinie organizują trzy zasady. Chore zasady, które rzutują na dorosłe życie dzieci z rodzin alkoholowych, ale które pozwalają przetrwać w chaosie, pozawalają przystosować się i przeżyć:

Ø NIE UFAJ!

Ø NIE MÓW!

Ø NIE ODCZUWAJ!

NIE UFAJ! - zasada ta wymaga od dziecka, aby nie obdarzało swoim zaufaniem ani członków rodzin ani innych dorosłych, gdyż ufając naraża się na doznanie krzywdy. Nauka wyniesiona z domu mówi, że nie można opierać się na dorosłych, bo są niepewni, chwiejni zarówno alkoholik, jak i niepijący rodzic. Ich nastroje są zmienne, obietnice niedotrzymywanie, są niekonsekwentni. Brak zaufania sprawia, że dziecko nie może uzyskać poczucia bezpieczeństwa, natomiast stale doświadcza poczucia zagrożenia, przeżycia te zaburzają znacznie poczucie własnej wartości.

NIE MÓW! - należy zachować milczenie na temat tego, czego dziecko doświadcza w rodzinie. Dorośli oczekują od dziecka, aby ukrywało swoje przeżycia zarówno wewnątrz rodziny, jak i na zewnątrz (bo mówienie nasila kryzys). Członkowie rodziny nie rozmawiają, aby nie zaostrzać sytuacji. Na zewnątrz zaś wstyd nie pozwala mówić - „nikogo nie obchodzi, co dzieje się w naszej rodzinie”. Otoczenie nie może przyjść ze skuteczną pomocą. Nie wolno mówić, że ojciec jest alkoholikiem, bo nie wolno mówić źle o ojcu.

NIE ODCZUWAJ! - dziecko nie powinno się zagłębiać w swoje uczucia. Nauka - odczuwać jest zbyt bolesna i przerażająca, dziecko sobie z nimi nie radzi, wiec lepiej znieczulić się od środka. Zabieg tego rodzaju, zbyt często powtarzany, rodzi groźbę odłączenia się od świata własnych emocji. Powoduje osłabienie lub wyłączenie czujnika emocjonalnego niezbędnego w dalszym życiu do orientacji w świecie i w sobie samym.

Obronność i odejście od siebie samego może napełniać dzieci sztywnymi, schematycznymi sposobami działania, narzucać pewne zbroje, które pozwalają unikać kontakty z bolesną rzeczywistością

Opisuje się często pięć obronnych wzorów funkcjonowania dzieci z rodzin o problemie alkoholowym. Wzory te dotyczą dzieci z wszelkich innych rodzin dysfunkcyjnych.

BOHATER RODZINNY

To najczęściej najstarsze dziecko. Osoba pełna wyrzeczeń i poświęceń dla rodziny. Rezygnuje z ważnych, osobistych celów życiowych by godzić rodziców, kształcić młodsze rodzeństwo (kosztem własnego awansu zawodowego), nakładać na siebie rozliczne obciążenia, by inni mieli lżej. Bohater rodzinny nigdy nie powie: Stop! Nie mogę już więcej. Ma małą świadomość własnych potrzeb i nie potrafi dbać w zdrowy sposób o siebie. Zazwyczaj jest bardzo dobrym uczniem, jest posłuszny, nie sprawia kłopotów. Jest dumą całej rodziny.

WSPOMAGACZ

To dziecko najbliższe wzoru współuzależnienia. Często „dziecko-rodzic” zwane tak ze względu na fakt, że przyjmuje postawę opiekuńczą wobec osoby pijącej. Jego głównym zadaniem jest chronić alkoholika przed przykrymi skutkami picia, przez co nieświadomie sprzyja rozwojowi choroby, a nie otrzeźwieniu osoby. To on wylewa alkohol do zlewu, albo przynosi go do domu, by alkoholik nie poszedł się dopić. Angażuje się w poszukiwanie powodów picia i środków, które sprawią, że alkoholik będzie mniej pił. Ćwiczy się w manipulacjach i sprytnych sztuczkach. Picie alkoholika angażuje naprawdę wiele jego energii życiowe. Gdy dorośnie, zostanie żoną alkoholika lub mężem osoby uzależnionej.

KOZIOŁ OFIARNY (WYRZUTEK)

Jest to dziecko szczególnie narażone na niszczącą grę „to przez ciebie” i odpowiadające niepokornym buntem, prowadzącym w stronę marginesu społecznego. Często odbiorca agresji alkoholowej i upokorzeń, zły uczeń, wagarowicz, uciekający z domu. Poszukuje aprobaty i oparcia w grupach rówieśniczych nastawionych antyspołecznie. Oschły i ostry wobec bliskich, odcięty od miękkich uczuć. W odwecie za koszmar życia rodzinnego może zechce zniszczyć coś, co ma najbliżej pod ręką, czyli siebie. Wcześnie sięga po alkohol i inne środki psychoaktywne.

MASKOTKA (BŁAZEN)

Zazwyczaj najmłodsze dziecko w rodzinie. To ktoś przymilny, uroczy, pełen wdzięku, sprawnie rozładowujący napięcia rodzinne przez właściwie wypowiedziany dowcip lub właściwe „rozbrojenie” taty czy mamy. Śmieszek, ukochana córeczka taty, synek mamusi. Dzieci te są wyczulone nawet na najsłabsze sygnały zbliżającej się burzy. Maskotki mają trudność z koncentracją, źle radzą sobie w sytuacjach stresowych, długo pozostają niedojrzałe emocjonalnie. Pewien rodzaj maskotki może być narażony na wykorzystywanie seksualne ( idź połóż się przy ojcu, to zaśnie). Dramat maskotki, błazna polega na tym, że nikt ich nie traktuje poważnie, a oni sami zatracają granicę między serio a żartem, między śmiechem a płaczem, między przyjemnością dawania a bólem. Maskotka uśmiecha się, gdy jest przerażona, a błazen dowcipkuje, gdy wszystko w nim cierpnie.

ZAGUBIONE DZIECKO

( ANIOŁEK, NIEWIDOCZNE DZIECKO)

To ktoś, kogo właściwie nie ma. Dziecko wycofane z życia rodzinnego, izoluje się, unika konfrontacji. Wycofuje się w świat swoich fantazji, marzeń. Ucieka w świat książki i jej bohaterów. Takie dzieci nie sprawiają żadnych kłopotów wychowawczych. Od najbliższych uzyskują najmniej zainteresowania, uwagi. Bierny opór to ich podstawowa formuła funkcjonowania. Trudność kontaktowania się z rzeczywistością i ból, który temu towarzyszy mogą w konsekwencji i dalszym rozwoju wyzwolić różne sposoby „znieczulania”. Najbardziej poręczne sposoby to alkohol, leki i narkotyki. Często jest to najmłodsze dziecko w rodzinie.

Powyższy podział nie wyczerpuje bogactwa wszystkich wzorów funkcjonowania. Jedno dziecko może stosować różne wątki obronne, nie musi być „czystym” typem. W różnych fazach życia dziecko może też przyjmować kolejne wzory funkcjonowania.

JAK IM POMÓC?

Generalny cel pomagania: to wspomaganie dzieci w lepszym, konstruktywnym radzeniu sobie z sytuacją życiową, w jakiej się znalazły.

Pełny proces pomagania dzieciom z rodzin alkoholowych zawiera pięć odrębnych celów:

1. okazanie własnego zaangażowania oraz gotowość słuchania przy jednoczesnym zagwarantowaniu pełnej dyskrecji

2. otwarte zajmowanie się sprawą picia lub alkoholizmu w rodzinie

3. przekazanie podstawowych pojęć i informacji dotyczących alkoholizmu

4. pomoc dziecku w uświadomieniu sobie uzależnienia rodziców

5. ułatwienie dziecku korzystania z dalszej pomocy

Tak więc dzieci potrzebują pomocy między innymi w:

zrozumieniu własnej sytuacji życiowe oraz związku między alkoholizmem rodziców a swoimi trudnościami

pozbyciu się poczucia winy za chorobę alkoholową rodziny

pozbyciu się wstydu i osamotnienia

osłabieniu poczucia krzywdy oraz jego wpływu na przeżycia i zachowania dziecka

zdobyciu wiary, że może mu się w życiu „uda”

zwiększeniu poczucia własnej wartości i docenianiu swoich sukcesów

budowaniu własnego życia, niezależnego od problemów domowych

uzyskaniu kontroli nad własnym losem, a ograniczaniu kontroli nad innymi

korzystaniu z zabawy i relaksu

Doświadczenie z dzieciństwa wpływają na dorosłe życie. Ludzie uczą się w dzieciństwie zachowań, które potem powtarzają w swoim dorosłym życiu. Dlatego dorosłe dzieci alkoholików( DDA ) często:

Mają trudności z wyrażaniem uczuć - jeśli ktoś jako dziecko był zniechęcany do okazywania gniewu, smutku itp., jako dorosły może mieć trudności z wyrażaniem uczuć.

Nie potrafią się odprężyć - DA, które w dzieciństwie nigdy nie miały czasu ani warunków, żeby się pobawić, jako dorośli też nie będą umiały się bawić czy odprężyć.

Są lojalne nawet wbrew rozsądkowi - dzieci, które wiernie ukrywały alkoholizm rodziców, jako dorośli bywają lojalne nawet w stosunku do osób, które wcale na to nie zasługują.

Są nadmiernie odpowiedzialne - zbyt odpowiedzialne dziecko często wyrasta na zbyt odpowiedzialnego dorosłego; niektóre dorosłe DA do tego stopnia polegają wyłącznie na sobie, że nie potrafią nigdy poprosić o pomoc.

Obawiają się utracić kontrolę - myśl o utracie panowania nad sytuacją lub emocjami jest bardzo groźna, a nawet przerażająca dla dorosłych DA, które w dzieciństwie bezskutecznie próbowały zapanować nad tym, co dzieje się w rodzinie.

Mają trudności w kontaktach z ludźmi - dziecko, które jednego dnia jest kochane, a następnego odrzucane, może jako dorosły mieć kłopoty z nawiązywaniem i utrzymywaniem bliskich związków z innymi.

Obawiają się zostać porzucone - niektóre dorosłe DA wolą raczej pozostać w niedobrym i niezdrowym związku niż ryzykować ból opuszczenia i odrzucenia.

Są nadmiernie krytyczne wobec samych siebie - niskie poczucie własnej wartości jest dość typowe dla dorosłych DA; obwiniają się, gdy coś się nie uda i nawet kiedy wszystko idzie dobrze nie potrafią siebie docenić.

b) Narkomania

Narkomani wiążą się często w pary we własnym środowisku. Rodziny dorosłych narkomanów są związkami opartymi na uzależnieniu. Aktywność rodziców polega na gromadzeniu i zażywaniu narkotyków. Zachowanie uzależnionych, wywołane zażyciem narkotyku, uniemożliwia podejmowanie z nim jakiegokolwiek rzeczywistego kontaktu. Dodatkowym problemem jest potęgowanie się biedy i ubóstwa materialnego tych rodzin. Czynna narkomania rodziców uniemożliwia prawidłową opiekę nad dzieckiem. Do zaburzeń rozwojowych dzieci rodziców narkomanów należą:

• poważne deficyty związane z nabywaniem podstawowych umiejętności komunikacyjnych,

• małe dzieci z trudem opanowują mowę,

• sprawiają wrażenie ociężałych umysłowo,

• a nawet upośledzonych intelektualnie.

Główną przyczyną takiego stanu rzeczy są skrajne zaniedbania opiekuńczo - wychowawcze rodziców.

c) Zakłócenia w funkcjonowaniu rodziny mające wpływ na dziecko

 Niewątpliwie najważniejszym w grupie czynników społecznych jest zakłócenie prawidłowego funkcjonowania rodziny, nie tylko rozpad rodziny z powodu rozwodu czy śmierci jednego z rodziców, ale także niewłaściwa socjalizacja (szczególnie podatne na zachowania dewiacyjne są dzieci pochodzące z rodzin bądź zimnych emocjonalnie, bądź nadopiekuńczych). Postawa nadopiekuńcza, która generalnie prowadzi do ograniczenia wolności i samodzielności dziecka pod pozorem działania dla jego dobra, charakteryzuje działanie nastawione na realizację oczekiwań rodziców, a nie na pomoc w zaspakajaniu fundamentalnych potrzeb dziecka.
Taka postawa prowadzi w konsekwencji do obniżenia poczucia własnej wartości i wzrostu reakcji lękowych u dziecka, w końcu do buntu w stosunku do rodziców.
Inna postawa, to chłód emocjonalny, czyli nie ujawnianie emocji, szczególnie pozytywnych, z powodu ich braku, czy też nieumiejętności ekspresji.
Taka rodzina jest dla dziecka niebezpieczna, bo tłumi wszelkie emocje i rodzi tendencje do skrywania ich w sobie, co w konsekwencji często prowadzi nie tylko do prób ucieczki, ale i ujawnienia tych emocji poprzez zażywanie narkotyków, a szczególnie w celu pokonania lęku związanego z wyrażaniem tego, co się myśli i czuje. Ponadto przy utrwalonych wewnętrznych konfliktach rodzinnych dzieci często zostają uwikłane i wykorzystywane jako karta przetargowa, traktowane przedmiotowo, a nie podmiotowo.
Zanikająca samodzielność, na rzecz bierności i bezwolności, uniemożliwia prawidłowy przebieg procesu dojrzewania i w tym okresie rozwojowym szczególnie atrakcyjny staje się narkotyk, który daje namiastkę buntu oraz subiektywnie odczuwanie siły i mocy. Według relacji samych rodziców „wyzdrowienie” dziecka często prowadzi do pogłębienia kryzysu rodziny, gdyż koncentracja uwagi na „chorobie” dziecka stanowi ucieczkę od podstawowych problemów rodziny.
Główną przyczyną narkomanii w takich rodzinach jest deficyt podstawowych potrzeb, jakie powinna zaspokajać rodzina, tj. potrzeby bezpieczeństwa i miłości. Są to potrzeby dominujące w procesie rozwoju dziecka i gdy nie są zaspokojone, dziecko kieruje się często w stronę znalezienia substytutu ich zaspokojenia, którym jest, przynajmniej w początkowym stadium, zarówno narkotyk, jak i poczucie przynależności do jakiejś subkultury.

1.2 . Przestępczość rodziców

Przestępczość rodziców jest także utrudnieniem prawidłowego funkcjonowania rodziny. W ciągu roku ok. 20 tys. osób dorosłych jest skazywanych przez sądy za przestępstwa przeciwko rodzinie, głównie za znęcanie się nad rodziną i uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego. Ta liczba ma także tendencje wzrostową. Główny problem stanowią rodziny recydywistów. Problem nasila się, gdy osobą karną była matka. Wówczas dzieci wchodzą w konflikt z prawem o wiele razy więcej, niż gdy recydywistą jest ojciec. „Z analizy sytuacji rodzinnej wychowanków placówek opiekuńczych wynika, że 23% ma rodziców, którzy byli karani pozbawieniem wolności, w tym 5,3% ma aktualnie rodziców w więzieniu, a 11,1% wychowuje się w rodzinach recydywistów.

Farrington i współpracownicy wykazali, że przekonania każdego członka rodziny są silnie związane z opiniami wszystkich pozostałych jej członków. Ten związek jest szczególnie silny między ojcem-kryminalistą a synem, który z młodocianego wyrósł na dorosłego przestępcę. Istnieją niezbite dowody na to, że przestępczość rodziców silnie wpływa na rozwój u dziecka zachowań o cechach kryminalnych. Biorąc pod uwagę ten niezaprzeczalny związek, wielu teoretyków doszło do wniosku, że w rozwoju osobowości aspołecznej muszą odgrywać rolę czynniki genetyczne. Stanowisko takie potwierdzają badania dotyczące bliźniaków i dzieci adoptowanych, w których usiłowano wyróżnić elementy środowiskowe i genetyczne. Okazało się jednak, że wpływy genetyczne są najsilniejsze w tych wypadkach, kiedy zachowania aspołeczne wiążą się z hiperaktywnością i trwają nadal po osiągnięciu dojrzałości. Natomiast jeśli zachowanie aspołeczne i przestępczość są ograniczone do wieku dojrzewania, wówczas wpływy genetyczne odgrywają mniejszą rolę.

Wright zaproponował inne wyjaśnienie tych obserwacji. Opisał, w jaki sposób darwinizm tłumaczył zachowania przestępcze, wskazując na fakt dostosowywania się człowieka do środowiska. Od bardzo wczesnego wieku rozwój moralności dziecka bądź rozwój jego świadomości jest kształtowany przez kontakty z najbliższym otoczeniem. Teoretycy opowiadający się za ewolucjonizmem uważają, że geny programują sposób, w jaki umysł adaptuje się do danych warunków, nie determinują zaś samego zachowania. W tym świetle przestępcy mogą być postrzegani raczej jako ofiary społeczeństwa niż swoich genów. Istnieją dowody potwierdzające cykliczność wzorca przemocy, która prawdopodobnie nie wynika z czynników genetycznych. Na przykład dzieci wyrastające w rodzinach, w których rodzice nadużywają substancji pobudzających, często same mają w przyszłości problemy z narkotykami i alkoholem, jak również skłonności do angażowania się w działalność przestępczą i do okazywania agresji.

Podobnie dzieci, które były surowo wychowywane, miewają problemy z tworzeniem stabilnych, pozbawionych przemocy związków z innymi dorosłymi. Opinia, zgodnie z którą dzieci uczą się zachowań aspołecznych poprzez obserwowanie aspołecznego zachowania swoich rodziców, jest w pełni uzasadniona. W dodatku - co omówimy bardziej szczegółowo w dalszej części - związki między dziećmi a rodzicami mogą ulec zniszczeniu do tego stopnia, że zdolność dziecka do radzenia sobie z innymi ludźmi również ulegnie upośledzeniu.

1.3 Przemoc w rodzinie

Przemoc w rodzinie obejmuje wszelkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie się bronić. Dziecko, jako najbardziej wrażliwe ogniwo rodziny, zawsze najdotkliwiej doświadcza skutków przemocy. Złe traktowanie obejmuje zjawiska związane z zaniedbywaniem dzieci, fizycznym i moralnym znęcaniem się nad nimi oraz popełnianymi w stosunku do dzieci nadużyciami seksualnymi. Ustalenie rozmiarów i charakteru przemocy w rodzinie jest bardzo trudne. Społeczne przyzwolenie na przemoc w wielu jej formach sprawia, że mimo iż jest ona zjawiskiem powszechnym, trudno jest uchwycić rzeczywiste jej rozmiary. Przemoc wewnątrz rodzinna jest najczęściej spotykaną formą agresji interpersonalnej. Przestępstwa w rodzinie zajmują trzecie miejsce w ogólnej skali przestępczości. Prawie co piąta rodzina dotknięta jest w jakimś stopniu stosowaniem przemocy, która może przybierać formy patologizujące jej funkcjonowanie. Każdy rodzaj przemocy upokarza, powoduje cierpienie, rodzi nienawiść, uniemożliwia prawidłowy rozwój dzieci.

„Badania i obserwacje z ostatnich lat ujawniły, że zjawisko przemocy nie dotyczy jedynie rodzin z tzw. marginesu społecznego, istnieje niezależnie od wykształcenia, pozycji społecznej czy zawodowej członków rodziny, czyli dotyczy ono rodzin z różnych środowisk społecznych.” Wiele kobiet doświadczających przemocy jest wykształconych, zajmują wysokie stanowiska. Wielu mężczyzn wykształconych, zajmujących wysokie pozycje społeczne i są sprawcami przestępstw. Z badań przeprowadzonych przez CBOS wynika, że 17% pytanych kobiet doświadczyło przemocy fizycznej, 9% przyznało, że pobicia zdarzały się wielokrotnie, 8% przyznawało, że sporadycznie. Statystyki podają, że 80% przemocy fizycznej dotyczy dzieci.

Przemoc rodzinna to nie tylko pobicia i idące za tym widoczne ślady. To także szkody psychiczne ofiar. Sprawcy przemocy chcąc sprawować kontrole zastraszają, znęcają się psychologicznie. Ofiara często jest poniżana i degradowana, zmuszana do bezwarunkowego spełniania poleceń i posłuszeństwa. Przeżywa lęki i bezsilność, jest bezradna i wyczerpana, z czasem staje się osobą zupełnie zniewoloną.

W znacznej większości przypadków przemoc dokonywana jest pod wpływem alkoholu. „Badania prowadzone wśród przypadków zgłaszanych do Ogólnopolskiego Telefonu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” czy w placówkach odwykowych Instytutu Psychologii Zdrowia dowodzą, że około 70% do 80% żon alkoholików doświadczyło różnego rodzaju przemocy ze strony męża.” Rodziny alkoholików są grupami wysokiego ryzyka dla prawdopodobieństwa stosowania przemocy , ale sam alkohol nie jest bezpośrednią przyczyną, lecz staje się katalizatorem uwalniającym agresje i toruje drogę do przemocy. Znaczna część przypadków przemocy dokonywana jest bez udziału alkoholu, a rodziny, w których się ona odbywa, zwykle postrzegane są przez otoczenie jako dobre i zgodne.

1.4 TYPY PRZEMOCY ( sygnały ostrzegawcze świadczące o występowaniu przemocy) według Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie “Niebieska Linia” wyróżniamy:

a) Przemoc gorąca

U podstaw tego rodzaju przemocy, leży furia sprawcy, która jest efektem pękania tamy skumulowanych uczuć gniewu i wściekłości. Uczucia te gromadzone są na skutek doświadczenia frustracji i niemocy przez sprawcę w zderzeniu z problemami życia codziennego. Akt na ofiarę służy jedynie ich okresowemu rozładowaniu.

Sygnały świadczące o występowaniu gorącej przemocy:

• ślady pobicia często tuszowane makijażem,

• wypowiedzi świadczące o przeżywanym strachu wobec partnera,

• silne napięcie i lęk, gdy pytamy o przemoc,

• migrena i bóle głowy,

• bóle szyi i bóle w okolicach lędźwiowych pleców,

• itp.

b) Przemoc chłodna

U podstaw tego rodzaju przemocy, leży konsekwentne realizowanie przez sprawcę pewnego scenariusza przemocy, polegającego na inwazji terytorium ofiary , pogwałceniu jej dóbr i praw.

Sygnały świadczące o występowaniu chłodnej przemocy:

• koncentracja na wymaganiach sprawcy,

• poczucie absolutnej zależności od sprawcy,

• brak zdolności do zachowań niezgodnych z zasadą posłuszeństwa sprawcy,

• poczucie zmęczenia,

• bezsenność,

• chroniczne bóle,

• depresja,

• lek i niepokój,

• anoreksja i bulimia,

• itp.

c) Cykl przemocy w rodzinie:

Faza narastania napięcia - początkiem cyklu jest zwykle wyczuwalny wzrost napięcia, narastają sytuacje konfliktowe. Przyczyny napięcia mogą tkwić poza rodziną, czasem są to błahostki, drobne nieporozumienia powodujące wzrost napięcia, zaczyna pojawiać się agresja.

Faza ostrej przemocy - następuje wybuch agresji, sprawca z normalnego człowieka przemienia się w kata, może dokonać strasznych czynów, nie zwracając uwagi na krzywdę innych. W tej fazie najczęściej ofiary decydują się wzywać pomocy i skarżyć się.

Faza miodowego miesiąca - faza skruchy i okazywania miłości, sprawca jakby na nowo uwodzi ofiarę. Sprawca zaczyna dostrzegać to co się wydarzyło. Próbuje załagodzić sytuację, przeprasza, obiecuje poprawę, staje się uczynny i miły. Przekonuje ofiarę, że teraz będzie inaczej, że sytuacja więcej się nie powtórzy. Ofiary mu wierzą, bo wbrew zdrowemu rozsądkowi, w głębi serca tego właśnie pragną. I nawet jeśli przed chwilą były gotowe uciec, zostają. Sprawca nie jest w stanie długo wytrzymać w takiej roli. Z jakiegoś powodu znowu narasta napięcie i wszystko zaczyna się od nowa.

Cykle takie mogą trwać przez wiele lat.

Przemoc z czasem nasila się, za każdym razem jest coraz gorzej. Sprawca zwykle zaczyna od uszczypliwej uwagi, lekkiego popchnięcia, siarczystego przekleństwa, by po jakimś czasie dopuścić się ciężkiego uszkodzenia ciała, wymyślnych psychicznych tortur, trwałego okaleczenia czy zabójstwa.

Bardzo ważnym zjawiskiem jest brak świadków przemocy w rodzinie. Sprawca skutecznie potrafi odizolować ofiary od źródeł pomocy, skutecznie nakłonić je do milczenia, a jeśli ktoś się dowie albo się domyśla i chce interweniować, zostaje skutecznie zastraszony.

Przemoc w rodzinie to przede wszystkim przemoc wobec dzieci.

Przybiera formy:

• Zaniedbywania - niezaspokajanie potrzeb życiowych i emocjonalnych dziecka;

• Przemoc fizyczna - bicie, szarpanie, kopanie, obezwładnianie, bicie przedmiotami, polewanie substancjami żrącymi, bicie otwarta ręką i pięściami;

• Przemoc psychiczna - emocjonalna (izolowanie, odrzucanie, szantaż emocjonalny) i słowna (poniżanie, dokuczanie, obrzucanie obelgami);

• Przemoc seksualna (wykorzystywanie seksualne) -wykorzystywanie dziecka dla zaspokojenia potrzeb seksualnych, gwałt, kazirodztwo, zmuszanie do oglądania nagości lub pornografii.

• Przemoc ekonomiczna-odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie podjęcia pracy zarobkowej ,nie zaspokajanie podstawowych ,materialnych potrzeb rodziny , itp.

1.5 Zaniedbanie

Zaniedbanie jest to najłagodniejsza forma przemocy, przynosi jednak dramatyczne skutki. „Może obejmować zarówno sferę psychiczną, jak i fizyczną dziecka i definiowane jest jako niezaspokojenie potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju.” Najbardziej znane formy zaniedbywania:

• Niewystarczające pod względem ilościowym i jakościowym odżywianie;

• Niedostateczne zapewnienie schronienia i ubrania;

• Zatruwanie powietrza paleniem papierosów;

• Niewystarczająca dbałość o higienę;

• Brak dostatecznej opieki medycznej;

• Zakłócenia snu dziecka;

• Odbywanie awantur rodzinnych w obecności dziecka;

• Narażenia na wypadki przez zezwolenia na zabawy w pobliżu dróg publicznych;

• Brak czujności w ocenie zagrażających mu wydarzeń;

• Niedostrzegania możliwości napastowania seksualnego;

• Zaniedbywanie edukacyjne, emocjonalne i wychowawcze.

Rodzice zaniedbujący dziecko zmykają jego w osobnym pokoju podczas swojej obecności w domu. Wyłączają jego ze wspólnych zajęć rodziny, izolują od rówieśników, narzucają obowiązki i stawiają wymagania przerastające jego możliwości.

1.6 Przemoc fizyczna

„Przez przemoc fizyczną określa się wszelkiego zachowania agresywne odnoszące się do ciała dziecka - począwszy od klapsów czy szarpnięć, a skończywszy na faktycznym maltretowaniu dziecka obejmując je katowaniem z użyciem wymyślnych narzędzi i sposobów.” Jest ona najłatwiejsza do zdiagnozowania ponieważ pozostawia po sobie widoczne znaki w postaci siniaków, zadrapań, opuchlizny a nawet złamań.

1946 r. w Ameryce został opublikowany artykuł pod tytułem Liczne złamania kości długich u niemowląt z chronicznymi krwiakami podoponowymi, w którym pokazano, że liczne złamania kości u dzieci są wynikiem okrutnego traktowania ich przez rodziców. W 1961 roku wprowadzono termin „syndrom dziecka bitego” , którym posługiwano się dla oddania istoty stosowanej przemocy wobec dziecka, a następnie „syndrom dziecka maltretowanego” przez który rozumiano stan kliniczny u małego dziecka, które doznało poważnego fizycznego obrażenia, stanowiącego przyczynę trwałych uszkodzeń ciała lub śmierci. Na przestrzeni lat zaczęto używać określenia „dziecka maltretowanego” i obejmowano nim nie tylko zachowania o charakterze przemocy fizycznej, ale również wykorzystywanie seksualne dzieci i emocjonalne maltretowanie.

Dziś używamy terminów:

• Maltretowanie dziecka;

• Krzywdzenie dziecka;

• Nadużywanie dziecka;

• Przemoc wobec dziecka.

Przez przemoc wobec dziecka rozumie się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, instytucji, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny.

Bicie jest powszechną formą przemocy wobec dzieci. Często są stosowane kary fizyczne. „Przemoc wobec dziecka jest zjawiskiem, które w naszym świecie jest powszechnie znane od czasu gdy ludzie zaczęli rejestrować swoją historie.” Stosowaną surowość, a nawet okrucieństwo, wobec dziecka uważano za skuteczny środek chroniący młodych przed demoralizacją, wykolejeniem i zejściem na złą drogę. Większość szkód fizycznych, jakich dziecko doznaje w wyniku złego traktowania, powodujących nie rzadko nieodwracalne skutki, powstaje przypadkowo, w czasie stosowania praktyk pedagogicznych, jakimi są kary. Blisko połowa ankietowanych w badaniach CBOS uważa, że bicie nikomu jeszcze nie zaszkodziło. Dla 30% badanych jest to metoda jak każda inna. Kary fizyczne są stosowane wobec dzieci od najmłodszych lat, a wielu rodziców stosuje tę metodę aż do osiągnięcia przez dzieci dorosłości. 60% badanych stosuje kary fizyczne wobec swoich dzieci aż do 19 roku życia, 14% przyznało, że w ciągu ostatniego roku sprawiło swojemu dziecku porządne lanie.

Badania przeprowadzone wśród tzw. porządnych rodzin w Warszawie ujawniły, że 81% dzieci jest bitych, poszturchiwanych, maltretowanych przez swych własnych rodziców. 4-5% dzieci jest regularnie bite. Zjawisko to potwierdzają również badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii czy Stanach Zjednoczonych.

Najbardziej narażone na przemoc są najmłodsi członkowie rodzin. 40-45% dzieci do 5-go roku życia trafia do szpitala z powodu złego traktowania przez opiekunów. W wypadku małych dzieci częściej są krzywdzeni chłopcy aniżeli dziewczynki. Oni również doświadczają surowszych form przemocy. Okres od 3 do 5 roku życia jest wiekiem największego ryzyka dla chłopców. Użycie przemocy wobec dzieci w wieku 10-14 lat spada o jedną czwartą. Natomiast tylko jedna trzecia dzieci w wieku 15-17 lat jest źle traktowana. Najrzadziej karane fizycznie są dzieci dorosłe - 8%.

Literatura podaje, że matki częściej niż ojcowie wymierzają dotkliwe kary fizyczne. Natomiast mężczyźni mają po wymierzeniu kary poczucie dobrze spełnionego obowiązku. Stosowanie kar fizycznych i zaniedbywanie dziecka częściej występuje w rodzinach o niskim statusie społecznym, w rodzinach o wyższym statusie społecznym bardziej powszechne są kary psychiczne.

1.7 Przemoc psychiczna

Przemoc psychiczna jest to rozmyślne niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka od wyzwisk poczynając przez emocjonalne odrzucenie, po nadmierne wymagania i nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi dziecka.” Jest ona trudna do zdiagnozowania ponieważ nie pozostawia widocznych śladów. Przemoc psychiczna to wyzywanie, krzyczenie, poniżanie, nadmierne wymagania wobec dziecka itp. “Psychiczne krzywdzenie jednostki jest najbardziej nieuchwytną, najbardziej zdradliwa formą maltretowania. Nikt nie jest w stanie zmierzyć prawdziwych rozmiarów psychicznego krzywdzenia ani określić wszystkich tego typu zachowań.”

Przykładowo, w obszarze przemocy psychicznej wyróżnia się obecnie wiele szczegółowych rodzajów:

• izolację fizyczną i społeczną,

• ograniczanie snu i pożywienia,

• narzucanie własnych sądów,

• agresja werbalna,

• groźba i zastraszanie,

• terroryzowanie i szantażowanie,

• odmowę uczuć i emocjonalne odrzucenie,

• obniżanie poczucia wartości,

• degradacja werbalna( wyzywanie, poniżanie, upokarzanie),

• hipnoza,

• narkotyzowanie,

• groźba zabójstwa

• oraz zachowania takie jak :

• ignorowanie,

• dyskryminowanie,

• korumpowanie i deprawowanie,

• niszczenie przedmiotów i dręczenie zwierząt należących do ofiary,

• wzbudzanie poczucia winy,

• a także grożenie samouszkodzeniem lub samobójstwem.

Maltretowanie może prowadzić nie tylko do uszkodzenia ciała, ale tak że do krzywd emocjonalnych, powodujących, że ofiara przemocy ma negatywny obraz własnej osoby, często traci na całe życie zdolność kochania innych ludzi i ufania im.

Maltretowanie psychiczne to także rozpowszechniona metoda straszenia dziecka, aby wymusić na nim posłuszeństwo lub ukarać za jakieś przewinienia typu „jak będziesz niegrzeczny będziesz spał w piwnicy”. Straszy się również mówiąc, że jeśli nie będzie dobre dla mamusi to mamusia umrze i tym podobne.

Do tego typu przemocy należy również często stosowany w wychowaniu krzyk. Rodzice „nie zwracają się do dziecka normalnie jak do człowieka, ale o byle co podnoszą głos.”

Również straszne dla dziecka są różnego rodzaju wyzwiska, epitety piętnujące dostrzeżone w nim słabości, typu “jesteś taka brzydka a do tego jeszcze tak niezdara, nawet nie potrafisz sama się ubrać”.

„Maltretowanie psychiczne występuje też wtedy, gdy gwałci się prawo dziecka do intymności, do posiadania własnych tajemnic, indywidualnych doznań i przeżyć.” Są to wszelkiego rodzaju przeszukiwania biurek, czytanie pamiętników, listów a potem czytanie ich głośno na przykład podczas kolacji w celu ośmieszenia dziecka.

Następną formą psychicznej przemocy jest moralizowanie na przykład, jakim to dziecko jest niewdzięcznikiem, złym dzieckiem.

Izolacja, która jest stosowana w wielu rodzinach oprócz kar cielesnych, sprawia również cierpienie. Przykładem izolacji są tak zwane „szlabany”, czyli zakazy spotkań z przyjaciółmi, często również małe dzieci zamyka się w ciemnym pokoju.

W literaturze spotykamy się z portretem dziecka wzrastającego w domu, gdzie jedno z rodziców znęca się nad drugim. Jest to tak zwany świadek przemocy.

Dziecko takie jest:

• nad odpowiedzialne,

• lękliwe,

• ma poczucie winy,

• ma lęk przed porzuceniem,

• ma silną potrzebę zainteresowania się ze strony dorosłych,

• przenosi lęk z matki na siebie.

1.8 PRZEMOC SEKSUALNA

Seksualne wykorzystanie jest jedną z najbardziej drastycznych form krzywdzenia dziecka. Pospiszyl uważa, iż przemoc seksualna wobec dzieci to wszelkie niechciane kontakty seksualne z osobą poniżej 18 roku życia. Zachowanie takie określa się najczęściej terminami: wykorzystywanie, nadużywanie, molestowanie seksualne.

Wykorzystanie seksualne wobec dziecka charakteryzuje się dwoma kategoriami zachowań:

• Pedofilii

• Kazirodztwa

Pierwsza z kategorii mieści się w drugiej, to znaczy pedofil może być jednocześnie kazirodcą. K.Imieliński stwierdza, że pedofilia jest odchyleniem seksualnym przejawiającym się w skłonności do praktyk seksualnych z dziećmi. W tym ujęciu płeć nie ma tak wielkiego znaczenia, gdyż ciało dziecięce, to jest wykazujące cechy niedojrzałości stanowi właściwą podnietę seksualną. Spośród osób wykorzystywanych seksualnie w młodym wieku wywodzi się także pewna liczba przyszłych pedofilów. Niejednokrotnie problem ten wiąże się z falą dziecięcej prostytucji.(…) Obecnie statystyki notują tylko czyny nierządne z osobami poniżej 15 roku życia. W roku 1994 stwierdzono 1492 przypadki, w 1995-1477, w 1996-1737.

Kazirodztwo jest terminem trudnym do definiowania, ponieważ definicja sadowa jest niezwykle wąska. S.Forward uznaje zwykle kazirodztwo jako stosunek seksualny między krewnymi. Psychologiczna definicja kazirodztwa obejmuje szerszy zakres zachowań i kontaktów seksualnych. Wykorzystanie seksualne dzieci przez osoby im najbliższe, a mianowicie przez rodziców jest najbardziej okrutnym, podłym i szokującym doświadczeniem w życiu człowieka. Jest ono zdradą, jakiej dopuszczają się rodzice wobec swoich dzieci.” Do kazirodczych stosunków dochodzi zazwyczaj pomiędzy 6 a 9 rokiem życia dziecka i przeciętnie trwają dwa lata zanim dojdzie do ujawnienia. W wielu wypadkach matki wiedzą o tych faktach, ale milczą bo:

• obawiają się przemocy,

• rozpadu rodziny,

• utracenia środków do życia.

Utrzymuje fakt w tajemnicy bo:

• boi się kary,

• niedowierza,

• wstydzi się,

• boi się odrzucenia.

Kazirodcze praktyki zdarzają się we wszystkich środowiskach, ale do ujawnienia łatwiej dochodzi w grupach upośledzonych ekonomicznie i kulturowo.

Obecnie w krajach kultury euro amerykańskiej istnieje zasada bezwzględnej ochrony dziecka przed wykorzystywaniem seksualnym. „Prawnej ochronie dziecka przed tego typu przemocą służą m.in. Międzynarodowa Konwekcja Praw Dziecka z 1989 roku, ratyfikowana przez Polskę w 1991 roku oraz kodeksy karne poszczególnych krajów. W Polsce kara pozbawienia wolności od roku do lat dziesięciu grozi sprawcy czynu lubieżnego wobec osoby poniżej lat 15. dotyczy to wszystkich zachowań o charakterze seksualnym, niezależnie od stopnia dziecięcego zaangażowania. Jest to przestępstwo ścigane z urzędu, a więc zgłaszanie przez kogokolwiek faktu jego zaistnienia zobowiązuje organy ścigania do wszczęcia postępowania.”

Badacze amerykańscy stwierdzili, że 27% kobiet i 16% mężczyzn doświadczyło w dzieciństwie jakieś formy wykorzystywania seksualnego, badacze kanadyjscy, odpowiednio - 22% i 10%. W Polsce głównym źródłem informacji na ten temat są akta sądowe, które jednak odnotowują tylko najbardziej drastyczne przypadki. Ok. 300 - 600 rocznie. Zdaniem prawników sprawy te stanowią jedną dwudziestą, a nawet jedną setną prawdziwych rozmiarów zjawiska. Bliższe prawdy prezentuje dane Lew Starowicz, że w Polsce 24,9% dziewcząt oraz 22,3% chłopców zostało poddanych oddziaływaniu pornografii, 5,4% dziewczynek i 1,9 chłopców - różnym czynom lubieżnym, 9% dziewcząt i 2% chłopców - pobudzeniu narządów płciowych.

Sprawcami przemocy seksualnej wobec dzieci są na ogół ludzie dziecku znani. Około 80-90% stanowią członkowie bliższej i dalszej rodziny oraz przyjaciele domu. Do nadużyć seksualnych najczęściej nie wykorzystują siły, starają się dziecko zjednać i przekupić, bądź wywierają na nim presję, występując z pozycji autorytetu, posługując się szantażem.

Konsekwencje przemocy seksualnej wobec dzieci są rozległe i trwałe. „Jedną z nich jest obniżanie poziomu globalnej samooceny, poczucia własnej wartości ofiary nadużyć.” Uważają się za gorsze, mniej popularne i mniej atrakcyjne, mają niską samoocenę i trudności w nawiązywaniu kontaktu z innymi ludźmi. Lęk przed dojrzałością i odrzuceniem własnej roli seksualnej utrudnia im późniejsze życie. Mają trudności w uzyskiwaniu pełnej niezależności emocjonalnej od rodziców. Często dochodzi do prób samobójczych i wyboru destruktywnych stylów życia.

Aleksandra Malec przeprowadziła badania, w 2005 roku w domach studenckich w poznaniu, w celu porównania poziomu samooceny osób wykorzystywanych seksualnie w dzieciństwie, otrzymała następujące wyniki:

• średni wiek dziecka w momencie epizodu wykorzystywania seksualnego przez osobę dorosłą wynosił 10 lat, w grupie osób z doświadczeniami nadużyć seksualnych w dzieciństwie najwięcej było wykorzystywanych pomiędzy 10 a 12 rokiem życia, a następnie osoby w wieku od 13 do 15 lat;

• ponad 44% ofiar odczuło w wyniku doświadczenia wykorzystywania seksualnego bardzo silny stres, jednocześnie co dziewiąta osoba nie relacjonowała odczuwania cierpienia ani jakiegokolwiek napięcia spowodowanego występowaniem nadużyć;

• w 41,6% przypadków sprawcami były osoby należące do najbliższej rodziny ofiary, podobna ilość dzieci była wykorzystywana przez osoby z dalszej rodziny lub znajomych, a w 21,6% sprawcami były osoby zupełnie nie znane;

• ponad ¾ osób wykorzystywanych doświadczyło więcej niż jednego epizodu, najwięcej osób było wykorzystywanych kilkakrotnie, 27% podlegało wielokrotnemu wykorzystywaniu;

• średni poziom samooceny osób wykorzystywanych seksualnie w dzieciństwie wynosił 28 punktów, a średni poziom samooceny osób niewykorzystywanych 29,84 punktów ( na 40 możliwych). W śród osób, które uzyskały najniższe wyniki, tj. od 10 do 24 punków, znajduje się aż 26,31% osób wykorzystywanych seksualnie w dzieciństwie i tylko 9,99% osób bez takich doświadczeń. Niska samoocena występowała ponad 2,5 razy częściej u osób wykorzystywanych niż u pozostałych;

TABELA 1. Formy wykorzystania doświadczone przez badane ofiary

Lp.	Forma WSD	ofiar %
1	Krępujące dla dziecka dotyk i pocałunki	50,00%
2	Eksponowanie dziecku narządów i czynności płciowych	47,36%
3	Dotyk innych części ciała dziecka	44,73%
4	Rozmowa o treści seksualnej	28,94%
5	Nakłanianie dziecka do rozebrania się, pokazania części intymnych	18,42%
6	Skłanianie dziecku propozycji seksualnych	18,42%
7	Penetracja palcem lub przedmiotem pochwy/odbytu dziecka	7,89%
8	Pobudzanie innych części ciała dziecka	5,26%
9	Nakłanianie dziecka do pobudzania innych części ciała sprawcy	5,26%
10	Głębokie pocałunki w usta	5,26%
11	Podglądanie dziecka	2,63%
12	Stosunek seksualny z dzieckiem	0,00%

Źródło: Dane z badań własnych. Ze względu na to, że ofiara mogła doświadczyć więcej niż jednej formy WSD, wyniki nie sumują się do 100%.

Analiza wniosków wykazała istotność różnic w średnim poziomie samooceny pomiędzy ofiarami wykorzystania seksualnego w dzieciństwie a osobami bez takich doświadczeń. Ofiary mają niższą samoocenę niż osoby, które nie były wykorzystywane.

W literaturze przedmiotu niska samoocena jest uznawana za jeden z negatywnych i często długoterminowych skutków wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie.

1.9 Przemoc ekonomiczna

Przemoc ekonomiczna czyli każde zachowanie, którego celem jest ekonomiczne uzależnienie ofiary od sprawcy.

Przykłady: zabieranie wynagrodzenia, kart kredytowych, zakazywanie , wykonywania pracy zawodowej, niszczenie rzeczy osobistych, odmawianie pieniędzy na dom, kontrolowanie wydatków, ukrywanie informacji o stanie finansów rodziny, zmuszanie do podpisywania zobowiązań finansowych (kredyt, pożyczka, weksel) .

2. Pomoc pokrzywdzonym

Zadaniem, jakie stoi dziś przed organizacjami i instytucjami, jest zapewnienie profesjonalnej pomocy interwencyjnej i terapeutycznej dzieciom i ich rodzinom. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia", Fundacja Dzieci Niczyje oraz instytucje i organizacje, które zawiązały koalicję na rzecz przeciwdziałania zaniedbywaniu i krzywdzeniu dzieci podjęły działania zmierzające do zorganizowania Ogólnopolskiej Kampanii pod hasłem "DZIECIŃSTWO BEZ PRZEMOCY".

Fakt: Prawie jedna trzecia kobiet w pewnym okresie swojego życia staje się ofiarą przemocy w rodzinie. Dane te dotyczą zarówno przemocy fizycznej, seksualnej jak i znęcania się psychicznego.

Sprawdź, czy doznajesz przemocy?

Czy zdarza Ci się, że ktoś bliski:

• popycha Cię, policzkuje, uderza, szarpie?

• traktuje Cię w sposób, który Cię rani?

• obrzuca Cię obelgami, wyzwiskami?

• zmusza Cię do robienia rzeczy, które Cię poniżają?

• nie pozwala Ci widywać się z przyjaciółmi i rodziną?

• grozi, że Cię zabije lub zrani?

• zabiera Ci pieniądze, każe o nie prosić?

• niszczy Twoją własność

Jeśli odpowiedziałaś twierdząco choć na jedno pytanie, istnieje duże prawdopodobieństwo, że doznajesz przemocy w rodzinie. Musisz coś z tym zrobić dla dobra własnego.

Wyróżnia się cztery wymiary krzywdzenia dzieci. Są to:

• Wykorzystywanie seksualne

• Przemoc emocjonalna

• Zaniedbywanie

U dziecka względem, którego dokonuje się aktu przemocy można zaobserwować objawy psychosomatyczne:

• bóle głowy i brzucha,

• wysypki alergiczne o nieustalonej etiologii,

• spowolnienie i zahamowanie rozwoju fizycznego,

• zaburzenie snu,

• zaburzenia łaknienia.

3. Prostytucja

Całe rodziny wkraczają na drogę przestępstwa w celu zarobkowym. Bieda, długotrwałe bezrobocie i marazm społeczny stwarzają usprawiedliwienie dla świadomego przekroczenia norm. Nawarstwiające się problemy ekonomiczne i socjalne, rozluźnienie więzi rodzinnych często powodują, że wyraźnemu zachowaniu podlega moralność i system wartości w rodzinie. Drastycznym dowodem na to może być obraz rodziny z problemem prostytucji większości jej członków.

Prostytuowanie się dzieci za zgodą rodziców może mieć rozmaitą genezę. Prostytucja młodzieży może być konsekwencją rodzinnego zaniechania i braku reakcji społecznej. Do najczęstszych powodów zalicza się:

• przyczyny ekonomiczne,

• przyzwalający system wartości i norm rodzinnych ( konsumpcjonizm w zakresie seksu, swoista dehumanizacja seksu),

• czerpanie wzorców rodzinnych i odwzorowanie zachowań rodziców.

Zdarza się, że matka prostytutka wdraża córkę do uprawiania podobnego procederu. Coraz częściej mówi się o postrzeganiu prostytucji przez dziewczęta i chłopców jako formy zaradności ekonomicznej i społecznej, a nawet możliwości zyskania w grupie rówieśniczej poprzez demonstrowanie drogich ubrań i przedmiotów. Rodziny takie w opinii lokalnej społeczności są postrzegane jako normalne, co najwyżej biedne. Negatywny wpływ zjawiska patologii na dziecko może być rozpatrywany w płaszczyznach:

• zaburzeniach relacji poszczególnych funkcji rodziny,

• niezaspokojeniu podstawowych potrzeb psychicznych dziecka,

• negatywnej atmosfery wraz ze złymi przykładami i wzorcami zachowań.

W życiu rodzinnym te płaszczyzny wzajemnie się zazębiają, udaremniając prawidłowe kształtowanie osobowości dorastających jednostek. Wzory zachowań wyniesione z rodziny są przez dziecko przenoszone na inne rodzaje sytuacji i stosunków interpersonalnych.

3.1 Prostytucja nieletnich dziewcząt

Dziewczęta niechętnie mówią o swoich doświadczeniach seksualnych. Swoje odczucia i opinie wyrażają w sposób pośredni np. opowiadają o fikcyjnych koleżankach - prostytutkach lub mówią o tym podczas badań metodami projekcyjnymi. Około 90% badanych dziewcząt mówi o życiu seksualnym jako czymś oderwanym od uczucia, traktowane jest ono w kategoriach wysiłku fizycznego. Dokonując opisów dziewczęta używają wielu wulgaryzmów. Inaczej zachowują się rozmawiając z koleżankami. Bogate doświadczenia seksualne traktowane są jako element nobilitujący, nadający wyższą rangę w społeczności. Nie znalazła potwierdzenia teza, iż większość nieletnich uprawiających nierząd to osoby upośledzone umysłowo. W grupie dziewcząt w PMOW w Kwidzynie ( jest to placówka dla dziewcząt upośledzonych umysłowo) tylko 16,7% trudniło się nierządem. W literaturze polskiej badaniem wpływu czynników biologicznych i psychosocjalnych na wybór drogi życiowej, polegającej na uprawianiu prostytucji, zajmowała się J. Pabian.

Z przedstawionych analiz wynika, że powodem uprawiania prostytucji jest najczęściej wczesna inicjacja seksualna ( przed 17 rokiem życia ), brak zainteresowania nauką, bierna postawa wobec pracy, prymitywizm umysłowy i powierzchowność myślenia.

Stwierdzono spaczenie popędu seksualnego polegającego na obojętnym traktowaniu partnerów i na łatwości korzystania z perwersyjnych technik seksualnych oraz nie przeżywaniu orgazmu. Miało to związek z nieprawidłowym rozwojem osobowości i niekorzystnymi wpływami środowiska. Osoba wychowująca się w atmosferze pozbawionej miłości jest narażona na fiksację emocjonalną , niezdolność do przeżywania uczuć i bardzo podatna na " realizowanie popędu w prostytucji ". Odrębny problem stanowią nadużycia seksualne , na które narażone były prostytutki w okresie dzieciństwa. Badania przeprowadzone wykazały, iż odsetek napastowanych seksualnie dziewcząt jest bardzo pokaźny . Negatywne doświadczenia wywołujące uczucie upokorzenia, wstydu i bezsilności mogą stanowić przyczynę prostytuowania się. Istotnym elementem jest wpływ grupy rówieśniczej, nacisk kolegów zwłaszcza z grup patologicznych. Współcześnie panuje tendencja do wieloczynnikowego ujmowania zjawisk, w tym - także prostytucji. Niewątpliwe znaczenie mają więc czynniki ekonomiczne, sytuacja rodzinna dziewczyny oraz jej predyspozycje osobowościowe. Rola poszczególnych czynników jest różna u poszczególnych osób, stąd wynika konieczność indywidualnego ich traktowania. W nowej rzeczywistości ustrojowej w Polsce prostytucja staje się pokusą dla młodych dziewcząt, które postrzegają swoją sytuację życiową jako beznadziejną. Perspektywa dostatniego życia często osłabia opory natury moralnej i zagłusza świadomość negatywnych następstw wynikających z wyboru drogi życiowej opartej na uprawianiu nierządu.

Zakończenie:

Naturalnym środowiskiem życia człowieka jest rodzina. W niej się rodzi, wychowuje,

kształci, dorośleje, w niej "hoduje" własną przyszłość. Nie zawsze jednak środowisko to spełnia należycie swoje podstawowe funkcje wobec dzieci.

Nie dla wszystkich dom rodzinny jest miejscem pełnym ciepła, miłości i bezpieczeństwa. Wiele dzieci jest krzywdzonych przez tych, których najbardziej kochają - własnych rodziców.

Przemoc wobec dzieci jest faktem wstydliwym i bolesnym, ale przecież istnieje zarówno w rodzinach biednych, jak i zamożnych, na wsi, w małych miasteczkach i wielkich miastach. Do przemocy dochodzi, gdy dziecko jest poniżane, okrutnie karane lub zaniedbywane przez swoich rodziców, czy opiekunów i doznaje z tego powodu cierpień, a także bardzo często poważnych fizycznych uszkodzeń ciała.

Przemoc w rodzinie to zamierzone, wykorzystujące przewagę sił działanie przeciw członkowi rodziny, naruszające prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienie i szkody.

Przemoc w rodzinie jest przestępstwem! (Art. 207§1k.k.)-

art. 207 §1 k.k. Znęcanie się fizyczne lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny - podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat (ścigane z urzędu).

Przemoc to każde zachowanie, które nas poniża, narusza nasze prawa i powoduje psychiczne lub fizyczne cierpienie. Nie musi wiązać się z fizycznymi obrażeniami. Znęcanie się psychiczne i wymuszanie współżycia seksualnego są również formą przemocy.

Przemoc wobec dzieci i ich złe traktowanie jest poważnym problemem społecznym: 60% dorosłych Polaków stosuje kary fizyczne wobec swoich dzieci do 19 roku życia; co szósty 12-latek przyznaje, że w wyniku przemocy ze strony rodziców doznał urazów takich jak siniaki, zadrapania; blisko 23% polskich studentów przyznaje, że w ich domach przynajmniej kilkakrotnie dochodziło do przemocy fizycznej, a 37% mówi o kilkakrotnym wystąpieniu sytuacji, w której doszło do przemocy psychicznej; 34% pacjentów lecznictwa odwykowego stwierdza, że w okresie intensywnego picia używało przemocy fizycznej wobec dzieci, a 50% stosowało przemoc psychiczną. Większość przypadków krzywdzenia dzieci pozostaje jednak tajemnicą rodzinną. Krzywdzenie dzieci może zaburzać ich funkcjonowanie we wszystkich dziedzinach życia.

Bibliografia:

1. S. Badora, B. Czeredrecka, D. Marzec, Rodzina i formy jej wspomagania”, Oficyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001

2. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Tom IV, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2005

3. Niebieska linia, Dwumiesięcznik poświęcony problematyce przemocy, nr 3/44/2006

4. L.Krzętowska, Przemoc seksualna wobec dziecka w rodzinie w Agresja i przemoc we współczesnym świecie pod red. Z.Brańka, M.Szymański, Kraków 1998

5. I.Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka akcyjna, Warszawa 1994

6. S. Kawula, J. Brągiel, Andrzej W. Janke, Pedagogika rodziny, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002

7. Jundziłł, Dziecko - ofiara przemocy, WSiP, Warszawa 1993

8. Niebieska linia, Dwumiesięcznik poświęcony problematyce przemocy, 1/48/2007

9. http://zss-zywiec.strefa.pl/publikacje/Alkohol.doc

10.http://www.prudnik.policja.gov.pl/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=95

Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Tom IV, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2005, s 65

S. Badora, B. Czeredrecka, D. Marzec, Rodzina i formy jej wspomagania”, Oficyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001, s57

http://zss-zywiec.strefa.pl/publikacje/Alkohol.doc

Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Tom IV, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2005, s 66

Niebieska linia, Dwumiesięcznik poświęcony problematyce przemocy, 1/48/2007, s 7

S. Badora, B. Czeredrecka, D. Marzec, (op.cit.), s 61

http://www.prudnik.policja.gov.pl/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=95

J. Brągiel, Zienie przemocy wobec dziecka w rodzinie, S. Kawula, J. Brągiel, Andrzej W. Janke, Pedagogika rodziny, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002, s 255-256

Tamże, s 255-256

S. Badora,(op.cit), s 63

J. Brągiel, (op.cit.), s 256

I.Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka akcyjna, Warszawa 1994, s 104

I. Jundziłł, Dziecko - ofiara przemocy, WSiP, Warszawa 1993, s 43

I. Jundziłł, (op. cit), s 44

L.Krzętowska, Przemoc seksualna wobec dziecka w rodzinie w Agresja i przemoc we współczesnym świecie pod red. Z.Brańka, M.Szymański, Kraków 1998, s.109-110

S. Badora,(op.cit.), s 64

A. Melec, Stategia na przeżycie, Niebieska linia, nr 3/44/2006

A. Melec, Stategia na przeżycie, Niebieska linia, Dwumiesięcznik poświęcony problematyce przemocy, nr 3/44/2006

Tamże s,44

Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Tom IV, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2005, s 67-68

---