Kolegium Nauczycielskie im. Grzegorza Piramowicza we Wrocławiu
ZJAWISKA PATOLOGICZNE
W RODZINIE
Czym jest patologia?
Przez patologię społeczną należy rozumieć ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności z światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane1. Patologia jest stanem zakłócenia równowagi społecznej, zachwiana systemu wartości oraz nieskuteczności kontroli społecznej.
Patologie życia rodzinnego można zauważyć, na co dzień. Jednak niektóre z nich są bardziej widoczne a inne mniej. Alkoholizm, przemoc fizyczna i psychiczna, molestowanie, kazirodztwo. To tylko niektóre przykłady patologii rodzinnych, z jakimi mamy współcześnie do czynienia. Ważne jest to, co skłania rodziców do popełniania destrukcyjnych kroków. Główne przyczyny tych zachowań można przyporządkować takim czynom jak: przestępczość, rozboje, nagminne kradzieże, wymuszenia, okupy, kazirodztwo, stręczycielstwo, dzieciobójstwo, pedofilia2.
Alkoholizm
Wśród występujących w Polsce problemów społecznych zjawisko alkoholizmu ma znaczenie szczególne. Wynika to z faktu jego rozmiarów, konsekwencji społecznych i ekonomicznych. Przyczyny i podłoże tego zjawiska nie ulegają większym zmianom. Zasadniczą rolę wśród nich odgrywają intensywne przemiany społeczno-gospodarcze i wynikające z tego konsekwencje, zmiana hierarchii i kryzys wartości w rodzinie3.
Dzieci pochodzące z domu dotkniętego alkoholizmem są często niechciane i odrzucane. Alkoholik to jedno duże dziecko - odporne na wychowanie i dostarczające najwięcej kłopotów, ogromu złości i rozpaczy. Taki stan rzeczy stwarza sytuacji ważnych braków. Braku stabilności, porządku życiowego, braku możliwości przewidzenia zdarzeń, a więc i planowania, braku kontroli nad własnym życiem. Nie wystarczająco zaspokajane są też potrzeby psychiczne tj. akceptacji, miłości, współdziałania, szacunku i dostatku w rodzinie. Osoba w niej żyjąca jest narażona na przeżywanie trudnych i przykrych emocji: bezradności, wstydu, poczucia winy, lęku, złości, żalu i poczucia krzywdy. Rodzina przeżywa ciągłą niepewność i huśtawkę nastrojów osoby pijącej. Dziecko w takiej rodzinie czuje się nie chciane, nie kochane, niejednokrotnie wmawia się mu, że to przez nie ojciec pije. Tego rodzaju chaos sprawia, że dziecko odrywa się od rzeczywistości. Wobec braku realnej możliwości radzenia sobie z trudną rzeczywistością, która je otacza, tworzy złudną rzeczywistość, mającą jednak bezpieczny stopień uporządkowania.
Zachowania dorosłych- uzależnionych, w rodzinie alkoholowej również są specyficzne. Osoba uzależniona najczęściej wypiera się swego alkoholizmu. Nie wie o tym, że to, co robi świadczy jednak o ciągłym używaniu alkoholu. Jeżeli jeden rodzic nadużywa alkoholu to drugi wypiera się problemu, lub dziecko wypiera się alkoholizmu rodzica. Takie zachowanie świadczy o maskowaniu problemu, który dotyka dana rodzinę. I trzecią rzeczą jest zabawa w „normalną rodzinę”, czyli przyjmowanie pozy przed innymi, że wszystko jest w porządku4.
Przemoc fizyczna
Choć można by pomyśleć, że da się ją zauważyć na odległość często bywa ukrywana i maskowana przez samych maltretowanych. Sprawca zastrasza ofiarę, że ta boi się wyjawić komukolwiek tajemnicę, jaką nosi w sobie. „Przemoc w rodzinie to zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działania przeciwko członkowi rodziny, naruszające prawa i dobra osobiste powodujące cierpienie i szkody5”. Jak widać z definicji działania przeciwko członkom rodziny, które powodują cierpienia i szkody są traktowane jako przemoc.
W literaturze przedmiotu wskazuje się na cztery kategorie krzywdzenia dzieci:
Przemoc fizyczna to wszelkiego rodzaju działania wobec dziecka powodujące nieprzypadkowe urazy (stłuczenia, złamania, zasinienia itp.).
Seksualne wykorzystanie dzieci to każde zachowanie osoby dorosłej, silniejszej i/lub starszej, które prowadzi do seksualnego zaspokojenia kosztem dziecka. W tym rozumieniu nadużycia seksualne obejmują zachowania ekshibicjonistyczne, uwodzenie, świadome czynienie z dziecka świadka aktów płciowych, zachęcanie do rozbierania się czy oglądania pornografii.
Przemoc emocjonalna to rozmyślne, nie zawierające aktów przemocy fizycznej zachowania dorosłych wobec dzieci, które powodują znaczące obniżenie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka, w tym zaburzenia osobowości, niskie poczucie własnej wartości, stany nerwicowe i lękowe. Do kategorii tego typu zachowań zaliczyć można m.in. wyzwiska, groźby, szantaż, straszenie, emocjonalne odrzucenie, nadmierne wymagania nieadekwatne do wieku i możliwości psychofizycznych dziecka.
Zaniedbywanie dziecka to niezaspokojenie jego podstawowych potrzeb zarówno fizycznych (właściwe odżywianie, ubieranie, ochrona zdrowia, edukacja), jak i psychicznych (poczucie bezpieczeństwa, miłość rodzicielska, troska)6.
Fizycznie znęcający się nad dziećmi rodzice posiadają pewne wspólne cechy. Przede wszystkim charakteryzują się brakiem kontroli nad swoimi odruchami, atakują swoje dzieci za każdym razem, kiedy doznają silnych negatywnych uczuć. Posiadają bardzo małą, jeśli w ogóle ją mała, świadomość konsekwencji tego co czynią wobec swoich dzieci. Fizyczni tyrani często sami pochodzą z rodzin doświadczonych przemocą. Wiele z ich dorosłego zachowania jest powtórzeniem tego, czego sami doświadczyli. Inni tyrani zgłaszają potrzebę bycia zrozumianym. Biją swoje dzieci, a następnie błagają o zrozumienie, czy nawet proszą o wybaczenie. Chcą, by ich własne dzieci przyniosły im ulgę i rozgrzeszenie7.
Fizyczna przemoc wymierzona przeciw swoim dzieciom jest często reakcją na sytuację stresowe, takie jak np. problemy w pracy, kłótnie. Dziecko jest łatwym obiektem na wyładowanie złości: nie mogą oddać i łatwo je zastraszyć. Takie przeniesienie gniewu na bezbronne dziecko przynosi tylko chwilową ulgę, źródło frustracji pozostaje nietknięte i pogłębia się.
Inni tyrani próbują wyjaśnić swoje zachowanie, jako działanie dla dobra dziecka. Wielu rodziców nadal wierzy, że kara fizyczna jest najlepszym sposobem na przekazanie zasad moralnych i norm zachowania. Usprawiedliwiają bicie ukazując je jako niezastąpiony element rytuału czyniące dziecko twardszym, odważniejszym.
W niektórych przypadkach maltretowane dziecko świadomie identyfikuję się z rodzicem tyranem. Gnębione dzieci snują fantazję, że jeśliby posiadały te cechy, byłyby w stanie ochronić siebie. Jako podświadomą obronę rozwijają w sobie cechy te osobowości, których najbardziej nienawidzą u swojego toksycznego rodzica. Jednak nie jest oczywistością, że każde maltretowane dziecko będzie powielało wzorzec swego rodzica. Wiele z tych dzieci staję się całkowicie nieagresywnymi rodzicami.
Przemoc psychiczna jest równie bolesna jak fizyczna. Ciężej ją ocenić pod kątem rozmiarów jednak pomoc w jej wyleczeniu jest trudna i czasami ciężka do osiągnięcia. Do przemocy psychicznej zaliczamy „wszystkie zachowania dorosłych wobe dziecka aktywne lub pasywne, które prowadzą do zniszczenia lub zaburzenia jego pozytywnego obrazu własnej osoby, prowadzą do zaburzonego funkcjonowania społeczno- psychicznego dziecka w przyszłości8”. Rodzice stosujący przemoc psychiczną maja dwa style działania: albo atakują bezpośrednio, czyli otwarcie obrażają, wyzywają i uwłaczają dziecku albo atakują swoje dziecko uszczypliwością, sarkazmem, obraźliwym przezwiskiem i subtelnym upokorzeniem. Ci rodzice często skrywają swoją tyranię pod maska humoru. Przede wszystkim ten typ przemocy nie pozwala na realizację funkcji socjalizacyjno- wychowawczej i emocjonalnej.
Kazirodztwo
Kazirodztwo jest najbardziej okrutnym i zaskakującym doświadczeniem człowieka. Jest ono zdradą podstawowego zaufania między dzieckiem a rodzicem. Doprowadza do całkowitego spustoszenia emocjonalnego. Młode ofiary są całkowicie zależne od swoich napastników, ponieważ nie mają gdzie i do kogo uciec.
Istnieją dwie definicję kazirodztwa: definicja sądowa oraz psychologiczna. Definicja sądowa jest bardzo wąska, określa kazirodztwo jako stosunek seksualny między krewnymi. Z psychologicznego punktu widzenia kazirodztwo obejmuję dużo szerszy zakres zachowań i kontaktów. Dotyczy fizycznego kontaktu z ustami dziecka, piersiami, zewnętrznymi narządami płciowymi, odbytem, czy innymi częściami ciała, mającego na celu seksualne pobudzenie napastnika. Napastnik nie musi być krewnym, może być kimś, kogo dziecko postrzega jako członka rodziny (np. macocha, ojczym)9.
Napastnicy dopuszczający się kazirodztwa wzmacniają swoją psychologiczną przewagę groźbami kar cielesnych, korzystają z pogróżek („Jeśli powiesz, mama się rozchoruję”).Większość ofiar kazirodztwa nigdy nie przyznaję się nikomu do tego, co im się przydarzyło lub dzieję się nadal. Milczenie jest spowodowane nie tylko strachem przed skrzywdzeniem, ale w dużej mierze obawą przed rozpadem rodziny. W myśli ofiary to ona będzie odpowiedzialna za to, że rodzina się rozpadła. Każda ofiara kazirodztwa wie, że musi to pozostać tajemnicą, nawet jeśli nie mówiono mu, aby milczał. Tak samo jak dzieci maltretowane werbalnie czy fizycznie, winę przypisują sobie, w tym przypadku wina pogłębiona jest przez uczucie wstydu.
Napastowane seksualnie dzieci wcześnie uświadamiają sobie, że ich wiarygodność jest żadna, w porównaniu z wiarygodnością napastnika, szczególnie jeśli jest to osoba na wysokim stanowisku, powszechnie szanowana.
Sposobem na poradzenie sobie z traumą kazirodztwa jest psychologiczne ukrycie jej poprzez zepchnięcie określonych wspomnień tak głęboko w podświadomość, że mogą one się nie ujawniać przez lata, albo nawet nigdy. Nawet kiedy wspomnienia wracają, wiele ofiar próbuje je ponownie wyprzeć odmawiając im prawdziwości. Każdy dorosły człowiek, który jako dziecko był napastowany, wynosi z dzieciństwa poczucie beznadziejności, czuję się złym i zepsutym. Większość z tych ofiar ma problemy z dorosłymi związkami miłosnymi, często odczuwają wstręt na myśl o seksie.
A.Podgórecki, Patologia życia społecznego, Warszawa 1969.↩
Izdebska J., Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku, niepokoje i nadzieje, Białystok 2000.↩
Raport o działaniach Policji w zakresie zapobiegania przestępczości oraz zjawiskom patologii społecznej w 2007r., http://www.policja.pl/download.php?s=1&id=24746.↩
Forward S., Buck C., Toksyczni rodzice, Warszawa 2006.↩
http://www.niebieskalinia.pl/index.php?assign=krzywdzenie_dzieci↩
Forward S., Buck C., Toksyczni rodzice, Warszawa 2006.↩
Izdebska J., Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku, niepokoje i nadzieje, Białystok 2000s. s. 67.↩
Forward S., Buck C., Toksyczni rodzice, Warszawa 2006↩