Metafizyczny idealizm subiektywny

(immanentny i transcendentalny)

dr hab. Andrzej M. Łukasik

dr hab. Andrzej M. Łukasik

Instytut Filozofii UMCS

Instytut Filozofii UMCS

http://

http://

bacon.umcs.lublin.pl

bacon.umcs.lublin.pl

/~

/~

lukasik

lukasik

[e-mail]

[e-mail]

Związek zagadnienia idealizmu metafizycznego

z problematyką epistemologiczną

Zagadnienie źródeł poznania

wersja psychologiczna (genetyczna):

Czy istnieje wiedza wrodzona czy

wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia?

Aprioryzm (natywizm)

istnieje wiedza wrodzona

[np. Platon, Descartes, Leibniz]

Empiryzm genetyczny

umysł jest

tabula rasa

:

nihil est in intellectu, qod non

prius fuerit in sensu

[np. Arystoteles, Locke, Berkeley

Hume, Condillac]

Związek zagadnienia idealizmu metafizycznego

z problematyką epistemologiczną

zagadnienie źródeł poznania

wersja metodologiczna (epistemologiczna)

aprioryzm

metodologiczny

empiryzm

metodologiczny

skrajny

umiarkowany:

istnieją twierdzenia

syntetyczne a priori

skrajny

umiarkowany:

tylko twierdzenia

analityczne są

a priori

Związek zagadnienia idealizmu metafizycznego

z problematyką epistemologiczną

(problem transcendencji)

zagadnienie granic poznania:

Czy umysł może poznać

przedmioty transcendentne?

Tak:

epistemologiczny

realizm

Nie:

epistemologiczny

idealizm

Epistemologiczny

idealizm mmmanentny:

Umysł może poznać

Jedynie własne przeżycia

George Berkeley

Epistemologiczny

idaealizm transcendentalny:

Umysł może poznać

jedynie własne konstrukcje

Immanuel Kant

Metafizyczny idealizm subiektywny

Metafizyczny idealizm subiektywny

–

–

George

George

Berkeley

Berkeley

z

Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że

istnieje materia; nie mogę również z

wrażeń zmysłowych, z idei, z pojęć, z

działań lub uczuć wyprowadzić ani

prawdopodobnego, ani koniecznego

wniosku, aby istniała substancja,

niezdolna do myślenia i postrzegania,

nieaktywna. Natomiast o istnieniu

mojego Ja, to znaczy mojej duszy,

umysłu lub zasady myślącej, posiadam

wiedzę oczywistą na podstawie refleksji.

George

Berkeley

Esse

Esse

est

est

percipi

percipi

Myślę, że każdy będzie tego intuicyjnie pewien, kto tylko

zważy, co się rozumie przez termin istnieć. Kiedy

powiadam, że stół, na którym piszę, istnieje, znaczy to, że

go widzę i dotykam. Jeślibym zaś był poza moją pracownią,

wówczas powinienem powiedzieć, że stół istniał —

rozumiejąc przez to, że gdybym był wewnątrz, mógłbym go

postrzegać lub że jakiś inny duch postrzega go w tej chwili.

Kiedy powiadam, że istniał zapach, znaczy to, że został

odczuty węchem; że istniał dźwięk, znaczy, że został

usłyszany; że istniał kolor albo kształt, znaczy, że został

dostrzeżony lub dotknięty. To jest wszystko, co rozumiem

przez te i tym podobne wyrażenia. Wydaje mi się bowiem

całkowicie niezrozumiałym to, co mówi się o absolutnym

istnieniu przedmiotów niemyślących, bez żadnego związku z

tym, że są postrzegane. Ich

esse

stanowi

percipi

— i jest

niemożliwym to, aby istniały poza umysłem czy myślącymi

przedmiotami, które je postrzegają.

Esse

Esse

est

est

percipi

percipi

z

Ciała istnieją = jakiś podmiot ich doznaje, ktoś przeżywa

odpowiednie wrażenia, ktoś jest świadom wrażeń

z

Ciała = wrażenia lub układy wrażeń

z

Wrażenie istnieje = ktoś to wrażenie przeżywa

z

Uznajemy, że świat fizyki jest całkowicie abstrakcyjny i

„nierzeczywisty”, jeżeli pominąć jego związek z

świadomością. Dzięki temu przywracamy świadomości

jej podstawową rolę, zamiast traktować ją jako

nieistotną komplikację, znalezioną okolicznościowo wśród

przyrody nieorganicznej w późnym stadium historii

ewolucji.

Arthur

S. Eddington

David

David

Hume (1711

Hume (1711

–

–

1776)

1776)

z

Treatise on Human Nature

(

Traktat o naturze ludzkiej

) 3

tomy (1739 – 1740)

z

z

empiryzm

empiryzm

z

z

Substancja = to, czemu przysługują cechy, ale co samo

Substancja = to, czemu przysługują cechy, ale co samo

nie może być cechą czegoś.

nie może być cechą czegoś.

Krytyka pojęcia substancji

Krytyka pojęcia substancji

z

z

Na przykład barwę i zapach traktujemy jako cechę tej

Na przykład barwę i zapach traktujemy jako cechę tej

samej substancji

samej substancji

–

–

kwiatu, i przypuszczamy, że dany

kwiatu, i przypuszczamy, że dany

kwiat pozostaje nadal tym samym kwiatem, choćby

kwiat pozostaje nadal tym samym kwiatem, choćby

zmienił barwę i zapach. Jest to

zmienił barwę i zapach. Jest to

–

–

sądzimy

sądzimy

–

–

wiąż ten

wiąż ten

sam kwiat, ta sama substancja, która jest podłożem

sam kwiat, ta sama substancja, która jest podłożem

cech. Jednak przyjmując istnienie substancji wykraczmy

cech. Jednak przyjmując istnienie substancji wykraczmy

poza fakty

poza fakty

–

–

wnioskujemy o istnieniu niedostępnego

wnioskujemy o istnieniu niedostępnego

poznaniu zmysłowemu podłoża cech.

poznaniu zmysłowemu podłoża cech.

z

z

Koncepcja substancji jest oparta na wyobraźni i

Koncepcja substancji jest oparta na wyobraźni i

instynkcie, a nie na rozumowaniu i doświadczeniu, nie

instynkcie, a nie na rozumowaniu i doświadczeniu, nie

ma zatem dla niej miejsca w nauce ani w filozofii.

ma zatem dla niej miejsca w nauce ani w filozofii.

z

z

Przedmiotem ludzkiego poznania jest wyłącznie świat

Przedmiotem ludzkiego poznania jest wyłącznie świat

wrażeń i wszelkie wypowiedzi o ukrytej „istocie rzeczy”,

wrażeń i wszelkie wypowiedzi o ukrytej „istocie rzeczy”,

niedostrzegalnych „przyczynach” są jedynie jałową

niedostrzegalnych „przyczynach” są jedynie jałową

spekulacją.

spekulacją.

z

z

Hume

Hume

-

-

prekursor pozytywizmu

prekursor pozytywizmu

z

z

Pozytywizm, jeden z głównych nurtów w filozofii XIX i XX

Pozytywizm, jeden z głównych nurtów w filozofii XIX i XX

w., który postulował oparcie poznania na faktach

w., który postulował oparcie poznania na faktach

doświadczalnych, oczyszczenie wiedzy z wszelkiej

doświadczalnych, oczyszczenie wiedzy z wszelkiej

metafizyki oraz negację wartości poznawczej ocen i

metafizyki oraz negację wartości poznawczej ocen i

norm.

norm.

z

z

A.

A.

Comte

Comte

,

,

J.S

J.S

.

.

Mill

Mill

, H. Spencer, następnie E. Mach i

, H. Spencer, następnie E. Mach i

Avenarius

Avenarius

(tzw. empiriokrytycyzm).

(tzw. empiriokrytycyzm).

z

z

Lata dwudzieste XX wieku

Lata dwudzieste XX wieku

-

-

neopozytywizm, zwany też

neopozytywizm, zwany też

empiryzmem logicznym. Głosił program walki z

empiryzmem logicznym. Głosił program walki z

metafizyką i uprawiania „filozofii naukowej” pojmowanej

metafizyką i uprawiania „filozofii naukowej” pojmowanej

jako logiczna analiza języka nauki. Reprezentowany był

jako logiczna analiza języka nauki. Reprezentowany był

zwłaszcza przez Koło Wiedeńskie (m.in. M.

zwłaszcza przez Koło Wiedeńskie (m.in. M.

Schlick

Schlick

, R.

, R.

Carnap

Carnap

, O.

, O.

Neurath

Neurath

) oraz H.

) oraz H.

Reichenbacha

Reichenbacha

, E.

, E.

Nagla

Nagla

,

,

A.

A.

J

J

.

.

Ayera

Ayera

.

.

Metafizyczny idealizm transcendentalny

Metafizyczny idealizm transcendentalny

Immanuel

Immanuel

Kant (1724

Kant (1724

–

–

1804)

1804)

z

z

Kritik der reinen

Kritik der reinen

Vernuft

Vernuft

, 1781

, 1781

(

(

Krytyka czystego rozumu

Krytyka czystego rozumu

)

)

z

z

Kritik der praktischen

Kritik der praktischen

Vernuft

Vernuft

,

,

1788 (

1788 (

Krytyka praktycznego

Krytyka praktycznego

rozumu

rozumu

)

)

z

z

Kritik der Urteilskraft

Kritik der Urteilskraft

,

,

1788

1788

(

(

Krytyka władzy sądzenia

Krytyka władzy sądzenia

)

)

Kantowski podział sądów

Kantowski podział sądów

sądy

sądy

analityczne

analityczne

syntetyczne

syntetyczne

a priori

a priori

a posteriori

a posteriori

z

z

jak jest możliwe, że niezależnie od doświadczenia (czyli

jak jest możliwe, że niezależnie od doświadczenia (czyli

a

a

priori

priori

) jesteśmy w posiadaniu wiedzy o świecie, który

) jesteśmy w posiadaniu wiedzy o świecie, który

ukazuje się nam w doświadczeniu?

ukazuje się nam w doświadczeniu?

z

z

jak są możliwe sądy syntetyczne

jak są możliwe sądy syntetyczne

a priori

a priori

?

?

Fenomenalizm i agnostycyzm

Fenomenalizm i agnostycyzm

z

z

Przedmioty, które ukazuje nam doświadczenie nie są

Przedmioty, które ukazuje nam doświadczenie nie są

istniejącymi niezależnie od doświadczenia rzeczami

istniejącymi niezależnie od doświadczenia rzeczami

samymi w sobie (

samymi w sobie (

Dinge

Dinge

an

an

sich

sich

), lecz są tylko

), lecz są tylko

konstrukcjami naszego umysłu.

konstrukcjami naszego umysłu.

z

z

Umysł ludzki (zarówno zmysły jak i rozum) nie jest w

Umysł ludzki (zarówno zmysły jak i rozum) nie jest w

akcie poznania bierny, lecz aktywny: narzucamy światu

akcie poznania bierny, lecz aktywny: narzucamy światu

doświadczenia określone struktury, które są subiektywne

doświadczenia określone struktury, które są subiektywne

w tym sensie, że istnieją w podmiocie poznającym jako:

w tym sensie, że istnieją w podmiocie poznającym jako:

1. Aprioryczne formy zmysłowości

1. Aprioryczne formy zmysłowości

-

-

przestrzeń i czas

przestrzeń i czas

2. Transcendentalne kategorie intelektu

2. Transcendentalne kategorie intelektu

–

–

substancja,

substancja,

przyczynowość (i in.)

przyczynowość (i in.)