22.

INTERTEKSTUALNOŚĆ.

Intertekstualność

Tradycyjnie mówiło się o

nawiązaniach do stylów indywidualnych

poszczególnych autorów, konwencji pisarskich związanych z określonymi prądami literackimi. Teoretycy
literatury posługują się terminem

: stylizacja literacka

Aluzja (allusio

– łac. przygrywka) literacka

-

świadome nawiązanie do innego tekstu literackiego,

odwołujące się do wiedzy odbiorcy, który to nawiązanie powinien spostrzec i właściwie zinterpretować.
Przywołanie danego tekstu może nastąpić np. przez odwołanie do tytułu dzieła, postaci, sytuacji, przez
nawiązania o charakterze językowym, słownictwo, frazeologię, wersyfikację

Nie - Boska komedia

Krasińskiego Boska komedia Dantego.

J.Słowacki – Do autora trzech psalmów – polemika z poglądami ideowymi wyrażonymi w Psalmach
przyszłości Z. Krasińskiego.
Monolog Kordiana

na szczycie Mont Blanc żywo przypomina Improwizację Konrada z III cz. Dziadów.

Intertekstualność

należy do pojęć najczęściej używanych we wszystkich dyscyplinach zajmujących się

tekstem. Występuje on często w kontekstach, gdzie tradycyjnie używano wyrażeń typu: tradycja literacka,
wpływy literackie, zapożyczenia, cytaty, system stylistyczny –

wszystko, co

tworzy układ odniesienia

dla danego tekstu, interakcja jak wytwarza się wewnątrz jednego tekstu z innymi tekstami

(szerokie rozumienie intertekstowości)
Intertekstualność, choć najlepiej zbadana na gruncie literatury,

nie zamyka się w obrębie utworów

literackich

. Jest zjawiskiem dotyczącym odmian mowy nie tylko pisanych, ale i mówionych.

Intertekstulnośc w pracach semiologicznych

, podobnie jak tekst, dotyczy relacji typu literatura -

malarstwo, muzyka, grafika

, np.

Słotne ogrody Iwaszkiewicza stanowią poetycką trawestację Jardins

sous la pluie

Debussego. Zamiast mówić o intertekstowości można użyć terminu

intersemiotyczność

(

interznakowość

). Propozycja terminologiczna dla odróżnienia relacji interznakowych:

Intersemiotyczność

:



Intertekstualność



Interikon

iczność



Intermuzyczność



Interznakowe struktury mieszane (np. werbalne i ikonograficzne)

Intertekstualność

– zjawisko czysto werbalne.

W zakresie relacji tekst -

tekst w grę wchodzą



Relacje

genetyczne

(np. pieśni Kochanowskiego wobec pieśni Horacego)



Relacje

ewolucyjno-historyczne

, kiedy tekst w danym momencie historycznym stanowi końcowe

ogniwo ewolucji zbioru (np. gatunku powieści kryminalnych- liczy się stopień transformacji,
oryginalność tekstu itp.)



Relacje

synchroniczne

tj. stosunek tekstu do powsta

łych w tym samym okresie tekstów tworzących

np. wspólną szkołę literacka, prąd, kierunek (np. sentymentalizm). W zakres synchronicznych relacji
wchodzą teksty, które w sposób świadomy tworzą kontrpropozycję artystyczną, rodzaj antytekstów.

Rodzaje intert

ekstualności

: (por. typologia H. Markiewicza)

1.

Intekstualizacje



Cytaty

,



Konfaktury

(przeniesienia większości składników budowy ze zmianą sensu tekstu podstawowego,

np. polityczne przekształcenia tekstów modlitewnych)

2.

Transformacje



Tematyczne- modyfikacje zdarzeniowe, postaciowe, czasoprzestrzenne



Generyczne

-

wewnątrzgatunkowe (opowiadanie trzeciooosobowe na pierwszoosobowe,

zewnątrzgatunkowe ( z dramatu na komedię), medialne ( powieść na film)

3.

Nawiązania tematyczne

uzupełnienia fabularne tekstu- dopisywanie dalszego ciągu, wprowadzenie protetekstowych składników
tematycznych.
4.

Ikonizacje



Stylizacje

– odtworzenia częściowe z dystansem jako przynależny odrębnej epoce, kulturze

literackiej



Pastisze

– wierne odtworzenie z lekkim zagęszczeniem i wyjaskrawieniem

Pastisz

-

rodzaj literackiej zabawy, w zamyśle autora doskonała imitacja akceptowanego przez twórcę stylu

poszczególnych tekstów, pisarzy, prądów literackich.

Chodzi o mistrzowskie naśladowanie, bez zabarwienia parodystycznego, ośmieszenia. Służy
intelektualnej zabawie autora i czytelnika.



Parodie

– odtworzenie silnie zagęszczające i wyjaskrawiające właściwości prtototekstu powodujące

efekty komiczne

Parodia

-

tekst naśladujący cudzy styl w celu ośmieszenia go; jej przedmiotem mogą być pojedyncze teksty,

maniery stylistyczne poszczególnych pisarzy , style szkół i prądów literackich

Swoistą odmianą parodii jest trawestacja.

Trawestacja

-

ośmieszająca przeróbka tekstu poważnego na komiczny, zachowująca temat oraz

kompozycje pierwowzoru i przekształcająca jego podniosły, patetyczny styl w styl niski.



Burleski

– odtworzenia wywołujące ze względu na niestosowny temat efekty komiczne

5.

Imitacje

– naśladowanie reguł traktowanych jako autorytatywne wzorzec (od kontynuacji po epigoństwo)

6.

Konfrontacje

– teksty oparte na zasadzie ostentacyjnej opozycji wobec prototekstu

7.

Metatekstualizacje

– teksty dyskursywne na temat innych tekstów lub archetekstów

R

. Nycz „Intertekstualność i jej zakresy, teksty, gatunki, światy” w

„Tekstowy świat”

Intertekstualność

-

pojęcie wywiedzione przez

Julię Kristevę z bachtinowskich dociekań nad

dialogicznością wypowiedzi.

Uzyskało status

podstawowej kategorii teoretycznej o

nieograniczonym i trudnym do określenia zasięgu.

-

krytycy mówili, że

intertekstualność jest zbyt pojemna zakresowo

, bo jest

wszechogarniająca

i

przez to staje się

nieoperacyjna kategorią

. Potem mówili, że jest

zbyt wąska znaczeniowo

i wymaga

dopełnienia. Gdy akceptowano jej przydatność analityczną to zaznaczano konieczność dodawania miejscami
nowej terminologii.

-

Michael Riffaterre

- teorety

k intertekstualności. Uznał zjawiska

cytatu i aluzji

jako zjawiska

fakultatywności

(bo z

ależne od zmiennej kompetencji odbiorcy), a zasadniczo

niekonieczne dla

zrozumienia tekstu,

uznał je też za

wykraczające

poza

zakres relacji

intertekstualnych

.

-

Współczesna praktyka literacka przekonuje, że

relacji międzytekstowych nie da się ograniczyć

w

ewnątrz literackich odniesień

. Obejmują one :

-

związki z pozaliterackimi gatunkami i stylami mowy,

-

intersemiotyczne powiązania z poza dyskursywnymi mediami sztuk i komunikacji (plastyka, muzyka, film,

itd.)

-I

ntertesktualnośc nie jest wyłączną własnością literatury

, lecz stanowi stłumiony lub jawny wymiar

każdego typu wypowiedzi.

-

SZEROKIE ROZUMIENIE INTERTEKSTUALNOŚCI:

-

kategoria obejmująca ten aspekt ogółu własności i relacji tekstu, który wskazuje na uzależnienie jego

wytwarzania i odbioru od znajom

ości innych tekstów oraz „architektów” (reguł gatunkowych, norm

stylistycznych), przez uczestników procesu komunikacyjnego.

-

główny

obiekt

literaturoznawczego poznania to

TEKSTY

, nie są to obiekty niezależne, które pozostałyby

takie same bez względu na to jak i czy są rozumiane.
-

określenie

zakresu intertekstualności

następuje przez same

wskaźniki tekstowej organizacji

.

-

o tym czy są jakieś relacje intertekstualne decyduje istnienie ich wykładników tekstowych w badanym

utworze;

o tym czym są- interpretant, wyprowadzony z cech kontekstowych

.

INTERTEKSTUALNY WYKŁADNIK

-

są 3 różne typy tekstowych wskaźników inferencji:

1) odmiany

presupozycji

- logiczno-semantyczne, egzystencjalne, pragmatyczne. W

skazują na

konieczność uwzględnienia określonych sądów, tekstów i wzorców stylistyczno-gatunkowych.

2)

Tekstowe anomalie-

semantyczne, egzystencjalne i pragmatyczne. T

o zjawiska wyposażenia

jakościowego tekstu, których występowanie nie tłumaczy się dostatecznie ani w ramach idiolektu
danej wypowiedzi ani tez w kontekście aktualizowanych przez nią konwencji i kodów mowy

3) Rodzaje

atrybucji

(jednostkowej, gatunkowej), mówiących o przynależności danego tekstu do

określonych kontekstów. Mówią o podzieleniu przez daną realizację tekstową kształtu słownego,
własności z innymi tekstami.

INTERTEKSTUALNOŚĆ WŁAŚCIWA

danego utworu- jest

obligatoryjna dla każdego odbiorcy;

rozszyfrowanie nie zwerbalizowanego czy nieświadomego tła kontekstowego.

INTERTEKSTUALNOŚĆ FAKULTATYWNA-

Inne związki uwzględniane w lekturze, nie posiadające

określonych wykładników tekstowych, lecz niekiedy wywierające nie mniejszy wpływ na wyczytywanie
znaczenia utworu.

-

Jonathan Culler

„ pojecie intertekstualności trudno jest zaprezentować ze względu na szerokość i

nieokreśloność wypowiedzi, na którą ono wskazuje…”

-

by posłużyć się kategoria intertekstualności trzeba ustosunkować się do

3 relacji

:

-tekst- tekst

- -

związana z szerokim pojmowaniem intertekstualności:

-

decydujące zidentyfikowanie danego elementu tekstu w tekście uprzednim

-

wystąpienie relacji intertekstualnej uzależnia od kompetencji odbiorcy czy

szczęśliwego trafu
-

pozornie bezpośrednia relacja między dwoma tekstami okazuje się być w praktyce

zapośredniczona przez czynnik – klisza
-

operacja cytowania w dwóch podstawowych rodzajach:



Cytowanie fr

agmentów utworów należących do kanonu literackiej tradycji



Cytowanie tekstów zarówno literackich, jak pozaliterackich – spoza owej dziedziny

-tekst- gatunek

- - rodzaj intertekstual

nych atrybucji, dokonujących się dzięki pośrednictwu

stereotypowej reprezentacji realizowanych norm gatunkowych

-

zasadność takiego ujęcia ilustrują ostentacyjnie pewne utwory współczesne –

genologiczne wykładniki odsyłają nie tylko do wcześniejszych konkretnych wypowiedzi
spełniających określone konwencje gatunkowe co do ogólnego dyskursywnego układu
odniesienia możliwych realizacji owych konwencji
- archetekst -

stanowi układ odniesienia dla określonej, gatunkowej kwalifikacji utworu

- prototyp

– reprezentujący egzemplarz idealny, który najlepiej spełnia gatunkowe normy

b

ądź jako reprezentacja rzeczywistego egzemplarza wzorcowego

-

nie ma tekstów poza gatunkowych, tak tez nie ma utworów podpadających całkowicie

pod normy jednego gatunku

-tekst-

rzeczywistość -

-

czy pojęcie intertekstualności służyć winno jedynie objaśnianiu związków

danego tekstu z innymi tekstami i arche tekstami, czy też może pomóc również w

badaniu relacji utworu do tego, co

– jak się przyjmuje – jest nie tylko pozatekstowe, ale

i pozajęzykowe?

-

rozpatrzenie związków między tekstem literackim a jego społecznym, historycznym,

kulturowym kontekstem w ramach spójnej perspektywy metodologicznej oraz jednorodnej
aparatury pojęciowej
-

wiedza potoczna stanowi sieć pośrednich konstruktów miedzy nami, tekstami a

kulturowym uniwersum
-

referencjalność uznawana jest powszechnie za podstawowy strukturalno – semantyczny

mechanizm mimetyczności literatury, dzięki temu, iż literacka reprezentacja presuponuje
uprzednie i niezależne od tekstu istnienie jej przedmiotów, co w odbiorze racjonalizowane
jest poprz

ez weryfikację i konkretyzację zgodną z prawdami wiedzy potocznej i własną

kompetencją odbioru
- presupozycja istnienia

– efektywność literackiej referencjalności, wynikajaca z jej

określonym systemem mediacji raczej niż z określonym przedmiotem czy stanem rzeczy
-

retoryka obecności – sposób poetyckiej transpozycji określonej plastycznymi technikami

przedstawieniowymi
-

referencja może być skuteczna choć nie jest poprawna

-

mechanizm odniesienia może służyć odróżnianiu tekstów fikcyjnych od referencyjnych

Trans-Atlantyk, to s

woisty rodzaj manifestu świadomej i intertertekstualnej literatury.

DWA RODZAJE CYTOWANIA:

-

fragmentu utworów należących do kanonu literackiej tradycji,

-

tekstów literackich i pozaliterackich-spoza kanonu.

-

gatunkowy archetekst

- pro

totyp reprezentujący egzemplarz idealny( niekoniecznie realnie istniejący),

który najlepiej spełnia gatunkowe normy bądź jako reprezentacja egzemplarza wzorcowego bądź jako układ
cech najbardziej typowych, bądź jako system cech o najwyższej mocy rozdzielczej ( w stosunku do
egzemplarza wzorcowego innych gatunków).

-

nie ma tekstów pozagatunkowych

,

nie ma

też

utworów

podpadających całkowicie

pod normy

wyłącznie jednego gatunku.

-

Referencjalność

-

powszechnie uważana za podstawowy strukturalno-semantyczny mechanizm

mimetyczności literatury.
-

relacje referencjalne i intertekstualne

nie przebiegają wyłącznie w tej samej płaszczyźnie.

1) referencja może być skuteczna lecz nie jest poprawna (skuteczność zależy od ilości zawartych w
tekście informacji dla odbiorcy do zrozumienia).
2)

mechanizm odniesienia nie służy do odróżnienia tekstów fikcyjnych od referencyjnych

(faktograficznych)
3)zróżnicowanie pojawia się w ujęciu odpowiednich typów kontekstów i modeli rozumienia, od
których zależą skuteczność i prawdziwość odniesienia.

-

czasem referencjalność i fikcjonalność

nakładają się na siebie

ze względu na specyfiki swego

intertekstualnego uwarunkowania.

Intertekstualność a mimesis.

Istanieją dwa stanowiska traktujące o tym aspekcie.

1)

tradycyjno- potoczne

, chodzi o st

osunek słów do słów (tekstu do tekstu) w przypadku

intertekstualności i stosunku słów do rzeczy ( tekstu do rzeczywistości) w przypadku mimesis.
Stanowisko to wykazuje absolutny brak powiązań miedzy mimesis a intertekstualnościa.

O

drębne

relacje tekstowe:

o stosunek słów do słów, tekstu do tekstu,(w przypadku intertekstualności),

stosunek słów do rzeczy, tekstu do rzeczywistości ( w przypadku mimesis)) – miedzy
intert

ekstualnością a mimesis nie ma żadnych stosunków

2)

aktualno-

obowiązujące

(standardowe) mimes

is językowa czy formalna wprowadzona zostaje w

obręb ogólniejszej i bardziej dla niej podstawowej kategorii intertekstualności.

Relacje tekstowe

odmienne wprawdzie w swej genezie, lecz pokrewne rodzajowo, a przy tym wyraźnie nierówno

rzędne i hierarchicznie uporządkowane) – literatura jako typ wypowiedzi językowej odtwarzać może
tylko to co jezykowe

– wówczas jest formą główną będzie ta, która polega na literackim odtwarzaniu

pozaliterackich wzorców mówienia

-

mimesis-

ideał

, skryty cel intertekstualnej akt

ywności.

Z

jawisko w pełni zrozumiałe, bezdyskusyjne,

ważne
-

intertekstualność- ukryty wymiar mimesis.

-

podejście pragmatyczno – hermeneutyczne – (Hamon

) nie chodzi o to by badać w jaki sposób

literatura naśladuje rzeczywistość lecz w jak sposób literatura sprawia ze wierzymy iż naśladuje
rzeczywistość
- z jednej strony

intertekstualność

staje się ukrytym wymiarem mimesis

, z drugiej zaś

mimesis

jawi się jako ideał, skryty cel intertekstualnej aktywności

-

klisza

– elementarna jednostka intertekstualnych procesów, jak też podstawową cegiełką literackiej

mimesis: przezroczystość (dzieki homogenizacji), prawdopodobieństwo, obiektywność przedstawienia

-

współczesne badania interdyscyplinarne

: metahistoryczne, semiotyczne, dekonstrukcjonistyczne,

studia z zakresu lingwistyki tekstu

– dowiodły, że interdyscyplinarność nie jest wyłącznie własnością

literatury, lecz stanowi stłumiony lub jawny wymiar każdego typu wypowiedzi

-

kierunek odczytania

w praktyce określa rekonstruowany z tekstu interpretant, który syntetyzując

najbliższe kontekstowo semantyczne instrukcje odbioru danego fragmentu utworu, wyznacza perspektywę
jego trafnej lektury

S. Balbus „Stylizacja a problem intertekstualności”, w „Między

stylami”

Między stylami, między słowami, między wierszami, to formuły mające podobne znaczenie

-

jest jakaś

istotna treść w między słownej przestrzeni, słowa jako znaki jej nie wytwarzają tylko
sugerują, wyznaczają przestrzeń pozbawioną znaków, a pełną znaczeń.

Słowa tworzą ramę dla przemilczeń i ukierunkowują ich semantykę.

-

słowne interakcje to jedna z głównych zasad mowy poetyckiej.

-

interakcje mogą zachodzić

na płaszczyźnie historii literatury, w obrębie procesów lekturowych

pomiędzy poszczególnymi utworami, stylami poetyckimi i formami.

-

tekst

(dany utwór)

jawnie

(świadomie)

zakłada

powiązania z innymi tekstami

, tym samym buduje z

nimi

pewną znaczeniową

przestrzeń historyczno-literacką

. Sensy jakie w niej powstają nie są przez ów

tekst znakowo wyrażalne, lecz implikowane dzięki wskazanym na poziomie tej konstytucji relacjom
zewnętrznym z innym tekstem.

-

Balbus

:

styl

-

każdy funkcjonalny, mający kwalifikacje semiotyczne, zespół środków

artystycznych pozwalający na obszarach historii literatury ujmować się jako względnie
wyodrębniany system (język).

-

związki pomiędzy tekstami

mogą być

zaczeniorodne

tzn. mogą tworzyć także „na zewnątrz” danego

utworu znaczenia implikowane.

-

intertekstualność

w literaturoznawstwie

polskim i rosyjskim

posiada wnikliwe ujęcia oznaczone

terminem:

STYLIZACJA

(na zachodzie jest to po

jęcie niemal obce).

-

zachód

czasem używał terminów:

-

naśladownictwo,

-transformacja,
-parafraza.

-

stylizacja i parafraza to nie synonimy

! Ich zakresy są różne, aczkolwiek w pewien istotny sposób na

siebie zachodzą.

Stylizacja

jest jednym z

rodzajów intertekstualności

, jej przypadkiem bardzo specyficznym. Balbus

twierdzi, że jest ona dla intertesktualności

kluczowa i centralna

.

-stylizacja najbardziej i najjaskrawiej uwypukla charakter wszelkich zjawisk intertekstualnych tzn.

między

te

kstowych i między słownych. Jest

zjawiskiem artystycznym i semiotycznym

poniekąd

sztucznie

powołanym do życia- troszkę eksperymentalnie.

Narusza naturalne więzi faktów literatury. Imituje

procesy, ale robi to na pokaz.
-

stanowi szczególną semiotyczna i artystyczną metodę dziedzictwa literackiego i ustanawiania aktualnej

tradycji.

Stylizacja zakłada w sposób konieczny

:

1)ujawnienie i ewolucję swego wzorca (podstawy),
2)identyfikalność wzorca jako stylu wobec terenu na którym stylizacji dokonano.
3) (co wyni

ka z poprzedniego) tekst stylizowany musi wskazywać drugi system stylistyczny (drugi język),

stanowiący dla niego bezpośredni układ odniesienia, wobec którego pierwszy może być określony jako
„obcy”, w którego kontekście cały wzorzec stylizacji za pośrednictwem reprezentujących go cech tekstu,
ulega wtórnemu dystansującemu uprzedmiotowieniu i w konsekwencji reinterpretacji.

Pastisz-

najprostszy, wyjściowy model stylizacji.

Tekst stylizowany jako pastisz istnieje jako pewna hipoteza stylistyczna.

-

Kompozy

cja „podwójnego cudzysłowiu”,

metatesktowy charakter utworu stylizowanego-

sprawia, że

odczytujemy go w ramach sytuacji komunikacyjnej, w której obrębie kontaktuje się z nami za pośrednictwem
„cudzego” tekstu, oraz w obrębie sytuacji komunikacyjnej spowodowanej przez konsekwentną
wczesnobarokową stylistykę tekstu, w której kontaktuje się z nami autor rzekomy, oddalony od nas o cztery
stulecia.

-

nowsze opracowania problemu stylizacji sprowadzają się do

cudzysłowości i metatekstowości

wypowiedzi

.

-

utwór stylizowany jest

tekstem

( w różnym stopniu zależnie od nasilenia i typu stylizacji)

semiotycznie

wyalienowany.

-

przywilej pastiszu- funkcje ludyczne i dydaktyczne

.

STYLIZACJA

- (def. )

To styl, który zjawia się i funkcjonuje w niewłaściwej dla siebie pozycji w obrębie

kultury literackiej i ujawnia przy

tym swa genealogię tj. właściwą pozycję kulturową w aktualnym kontekście

stylistycznym utworu.

-

pozycja kulturowa

-

zakres i rodzaj funkcji danej wypowiedzi w obrębie kultury dającej się wyodrębnić i

ująć jako system.

-

teksty niejednorodne wewnętrznie

-

nie imitujące dokładnie wzorca, lecz reprodukujące tylko wybrane

jego cechy umiejscowione w kontekście cech pochodzących ze stylów aktualnych.

-

Bachtin

-

: Stylizacja to „ cudze słowo” w kontekście głosu autora”.

-

Winogradowa

– „Stylizacja to swoiste spotęgowanie fundamentalnej dwuaspektowości języka utworu

literackiego”.

-

zabieg stylizacji-

zabieg formotwórczy

, oparty na kanwie form historycznych, a nie historyczna

transplantacja formy czy stylu.

-

Głowiński

-

„W stylizacji najistotniejsze jest wprowadzenie stylu historycznego w pewien język

współczesny, tak by jego historyczność była uchwytna dla odbiorcy”.

-stylizacje:

-archaiczne,

-gwarowe.

-

qusi- cytaty

cytaty struktury-

Danuta Danek

: cytat struktury stanow

i jakąś literacką langue (styl,

normę, gatunek) wykorzystany jako wyodrębniony segment konstrukcyjny określonego, aktualnego tekstu.
-

cytat wchodzi w porównanie ze strukturą do której jest wprowadzony.

Cytat struktury:

-

przekształca tekst główny w metatekst względem siebie,

-

czyni swój styl częściowo nieprzeźroczystym (staje się przedmiotem przekazu jako styl, język).

-

każdy tekst jest intertekstualny z zasady

, nigdy nie da się zamknąć interpretacji utworu.

-

sam termin intertekstualnośc sugeruje, że chodzi głównie o relacje tekst-tekst, ale chodzi tez o

rozpoznanie i typologię relacji między słownych czyli między systemowych.

Kristeva

, gdy wynalazła termin napisała:

każdy tekst jest zbudowany z mozaiki cytatów,

wchłonięciem innego tekstu, a rok później napisała o tekstowej interakcji wewnątrz jednego
tekstu.

-

Barthes

–

formuła „deja vu”-

przestrzeń intertekstualna ustanawia każdorazowo czytelnik na mocy

doświadczeń lekturowych.

DEFINICJA

KOMPROMISOWA DLA INTERTEKSTALNOŚCI

:

-

intertekstualnosć jest nie tyle nazwą dla relacji między dziełem a określonymi wcześniej tekstami, ile

wskazaniem na uczestnictwo dzieła w pewnej przestrzeni wypowiedzeniowej

i na jego

odniesienia do kodów

, które stanowią potencjalna formalizację tej przestrzeni.

TRANSTEKSTUALN

OŚĆ

-

każdy tekst otwiera już wewnątrz swej struktury pozatekstową

perspektywę, w której uplasowują się inne teksty, style, konwencje. Istnieją jej

3 typy (wg Genette’a)

-

architekstualność,

-

intertekstualność (sens zwężony),

-

hipertekstualność.

-

Archittek

stualność

- oznacza

odniesienie tekstu do rozmaitych kodów kultury, do pewnych

zasad „gramatyki” artystycznej,

a więc dotyczy jego relacji z takimi kategoriami, których zasady ów

tekst realizuje i zarazem za których pośrednictwem uplasowuje się wśród innych tekstów podpadających pod
tę samą kategorię.

-

Genette’owska kategoria intertekstualności

-

najbardziej się zbliża do zjawisk stylizacyjnych

i parastylizacyjnych, ale okazuje się niestety zbyt wąska: dotyczy realnych, empirycznych reprezentacji
innoteksto

wych na obszarach danego tekstu, obejmuje więc przede wszystkim aluzje, cytaty, parafrazy.

-

Hipertek

stualność

-

określa przypadki różnego rodzaju jawnych związków pomiędzy konkretnymi

tekstami (hipertekstem a hipo

tekstem), a zatem mógłby odnosić się do stylizacji tylko pod warunkiem, że

pojecie hipotekstu potraktowałoby się nieco metaforycznie, jako kategorialną, stylistyczną właściwość pewnej
„wiązki tekstów wcześniejszych”.

-Tekstualizacja to tekstualne

uwewnętrznienie.

S. Balbus, Stylizacja a problem

intertekstualności

„Słowa […] wyznaczają ową przestrzeń, pozbawioną znaków, a przecież pełną znaczeń”
G

łówne zagadnienie dot.

zjawiska powiązań między tekstami jakie utwór konkretny świadomie

zakłada, założeniami swymi wskazuje na inny tekst budując miedzy nim a sobą pewną
interakcję, znaczeniową przestrzeń historycznoliteracką.
Sensy

w tej przestrzeni powstają tylko dzięki

wywołującym je relacjom zewnętrznym

z innym

tekstem.

Hermeneutyka

to nauka filozoficzna zajmująca się

odczytywaniem i interpretowaniem sensów.

P

ewne utwory już w

tytule

(Doktor Faust

T. Manna) sugerują, że muszą być odczytane poza samym

tekstem

S

tyl: każdy spójny (koherentny), funkcjonalny zespół środków artystycznych, który pozwala

na obszarach historii literatury ujmować się jako odrębny system (np. język danego twórcy,
danego ugrupowania poetyckiego).

C

zęsto twórczość wobec stylu traktowana jest nie tylko jako obiekt, który go posiada (styl), ale jako żywa

reprezentacja = znak indeksalny systemu = synekdocha

I

ntertekstualność (fr., niem.), a stylizacja (pol.) – kwestia terminologii oraz różnica w sposobach ujmowania

istoty zjawisk

-

intertekstualność i stylizacja nie są synonimami

-

stylizacja pojmowana jako rodzaj intertekstualności; centralna i kluczowa

-

stylizacja stanowi szczególną, artystyczną i semiotyczna metodę interpretacji i dziedzictwa

literackiego, ustanawiania aktualnej tradycji

-

stylizacja

najbardziej wyjaskrawia wszelkie przejawy intertekstualności

S

tylizacją

Balbus nazywa taką

kompozycję tekstu, która jest podrobieniem cudzego stylu,

funkcjonującego w społeczeństwie jako „czyjaś własność”

Stylizacja

zakłada

,



ujawnienie swojego wzorca



że można element „cudzy” rozpoznać jako „pożyczny” z dystansem kulturowym



tekst stylizowany musi wykazać jakby

drugie dno

, to znaczy musi mieć znamiona dawnego stylu

rozpoznawalne w „nowym stylu” – wtórne uprzedmiotowienie (reinterpretacja) stwierdza się, że
te

kst oryginalny ma znamiona „sztucznego”, nie zaś ten, który faktycznie naśladuje pierwowzór

S

truktura tekstu stylizowanego powinna mieć rozdźwięki

, niekoniecznie w konstrukcji, to zależy od

rodzaju i gatunku tekstu stylizowanego, np. pastisz ma niezgodność w strukturze wirtualnej sytuacji
komunikacyjnej, nie zaś w strukturze tekstu jako takiego.
Stylizacja

obejmuje wszystkie pietra struktury tekstu,

czyli:



historyczną fazę rozwoju języka np. język w okresie baroku u Sępa-Szarzyńskiego



związki strukturalne tekstu poetyckiego (syntaktyka poetycka)



retorykę poetycką (to, co nadaje wypowiedzi literackiej charakter retoryczny)



wersyfikację (przerzutnie, zatarcie średniówek itp.)



gatunek literacki np. sonet, pieśń itp.



wyobraźnię poetycką (np. epitety zmysłowe nadawane pojęciom abstrakcyjnym)



topikę poetycką tzn. powtarzane w utworze elementy poetyckie np. antynomie, motywy, tematy itp.



metaforykę



światopogląd poetycki i obraz autora

Oprócz ujęcia utworu oryginalnego w cudzysłów i przytoczenia go

w tekście stylizowanym ważny jest

ukryty tryb warunkowy tj. takie sformułowanie tekstu, że ma się wrażenie, że tekst ten jest
znany, chociaż tak naprawdę wcześniej nie istniał jako całość, tylko jego elementy tworzyły

jakiś konkretny utwór

;



Balbus mówi tu o

hipotetyczno

ści historycznoliterackiej

-

każdy utwór stylizowany, nie tylko pastisz jest oparty na hipotezie stylistycznej (patrz. pkt. 17.)

Kazimierz Wyka tworząc z tekstów Sępa-Szarzyńskiego pastisz staje się właścicielem tej wypowiedzi, jednak
właścicielem stylu jest tylko sam barokowy poeta.
„Pewna wyodrębniana historycznie i semiotycznie kultura formułuje” własny język w wypowiedzi cudzej,
„pożyczonej” z innej kultury.

S

tylizacja do tekstu oryginalnego ma się jak prosta wypowiedź do mowy pozornie zależnej

(stylizac

ja jest taka mowa pozornie zależną, bo nie jest ani mową zależną ani mową niezależną, stoi jakby

po środku kompetencji tych dwóch typów mowy)
W przypadku

stylizacji ‘wejście do wewnątrz stylu jest […] artystycznie zakazane, może się odbywać tylko na

poziomie artystycznej gry.
W

pastiszu Wyki dostrzega się przekaz obudowany na wirtualnej sytuacji komunikacyjnej; proces

przedstawiony przez badacza to

reinterpretacja przywołanej stylizacyjnie tradycji

(bo Sęp-

Szarzyński swoje utwory pisał zupełnie na odwrót):



porozumiewanie się z Sępem-Szarzyńskim poprzez elementy jego tekstu; językiem przekazu jest
jego indywidualny styl



demonstracja konkretnej struktury zbudowanej za pomocą stylu Sępa



obraz autora jako fikcyjnego „bohatera” (postaci) tej komunikacji językowej



tradycja i ówczesna wrażliwość artystyczna przedstawiona na gruncie historii kultury



temat i treść utworu (jest ona na końcu, dlatego, że trzeba dojść do tego, że to nie autor jest
bohaterem, który mówi o danej sytuacji, dopiero jak to zrozumiemy, to możemy przejść do treści)

„Stylizacja to styl, który zjawia się i funkcjonuje w niewłaściwej dla siebie pozycji w obrębie
kultury literackiej” i ujawnia swoja właściwą funkcję „w obrębie kultury dającej się
wyodrębnić jako system”

Stylizacji inkrustacyjnej

zostały poddane teksty, które nie imitują dokładnie wzorca, ale tylko jego

wybrane cechy w kontekście cech pochodzących ze stylów aktualnych

Maria Renata Mayenowa

stylizację pojmuje jako

dwuaspektową

:

styl

(funkcja indeksalna) i

przedmiot

(funkcja referen

cyjna) w stosunku do znaku ikonicznego przywołanego (ewokowanego) stylu

Wg

Bachtina

stylizacją jest „obcy styl” w zaproponowanej czytelnikowi przez autora komunikacji

artystycznej

Wg

Winogradowa

stylizacja jest spotęgowaniem dwuaspektowości języka utworu literackiego (fakt, że

literatura piękna o szczególnym typie mowy artystycznej pozostaje mimo wszystko zanurzona w historycznej
zmienności i różnorodności form)

G

łowiński:

stylizacja zachodzi już wtedy, gdy autor wybiera gatunek utworu, który będzie stylizowany.

„W stylizacji najważniejsze jest wprowadzenie stylu historycznego w pewien język współczesny, tak by jego
historyczność była uchwytna dla odbiorcy”

 Stylizacja konstrukcyjna

odnosi się do fakt, że stylizuje się na dany gatunek znany z jakiegoś

ok

resu, a nie mający konkretnej cezury w okresie historycznoliterackim (S. Skwarczyńska)

T

ermin stylizacja został ukuty przez nauki Zachodu we wczesnym klasycyzmie jednak jego obecny kształt i

rozumienie jest połączeniem polskich i rosyjskich badań literaturoznawczych

Josefa T. Shipleya

stylizacja to styl nadmiernie naukowy (scjentystyczny), wynik sztucznej,

artystowskiej deformacji mowy naturalnej

G. von Wilperta

stylizacja jest „redukcją przypadkowych i ubocznych cech form naturalnych w celu

uwypuklenia art

ystycznej osobliwości [odrębności] najczęściej w funkcji ornamentacyjnej”

M

odernistyczny prąd Jugendstil

przeniesiony na teren polskiego modernizmu:



antymimetyzm

(przeciwieństwo naśladowania natury), twórcza transformacja rzeczywistości i

języka naturalnego



nienaturalność

, konwencjonalność ekspresji literackiej



manieryczna

(udziwniona) deformacja języka i świata

 stylizacja archaiczna/gwarowa

utożsamiana jest z faktem użycia w tekście literackim mniej lub

bardziej zagęszczonych form archaicznych/gwarowych języka (B. Tomaszewski, A. Obrębska-
Jabłońska, K. Budzyk, H. Kurkowska,S. Skorupka)

1. wg

Balbusa

archaizacja czy dialektyzacja taka, jak w językowym stylu Zagłoby u Sienkiewicza ma

niewiele wspólnego ze stylizacją; inaczej to się ma gdy narracja jest poprowadzona w stylu
archaicznym, a elementy batalistyczne stylem homeryckim zaczerpniętym z Illiady – tak wg Balbusa
może być

2. wg

Danuty Danek

istnieje coś takiego, co nazwała

quasi-cytatami

i są to takie konstrukcje, które:



współtworzą dany cytat jako element artystyczny



reprezentują zewnętrzne, niebezpośrednie reguły strukturalne tworzenia tekstów innego obcego
stylu

3. wg

Blooma

: „aby tekst zaistniał jako znaczący fakt kultury musi zaistnieć w jakiejś przestrzeni

intertekstualnej […] zazwyczaj nie da się […] dojść do jego ‘ostatecznego’ sensu”

P

ojęcie

„cytat struktury”

oznacza zacytowanie nie fragmentu wypowiedzi w sensie semantycznym,

ale zacytowanie fragmentu utworu poprzez przywołanie jego konstrukcji, a nie wewnętrznego układu
znaczeniowego. Cytat struktury s

prawia, że



tekst główny staje się dla siebie metatekstem, gdyż świadomie analizuje swój własny układ
pochodzący od tekstu oryginalnego (metatekst-kiedy tekst mówi o nim samym)



tekst staje się nieprzezroczysty, nie wiadomo do końca co zostało zaczerpnięte od czego

I

ntertekstualność nie jest związana z utworem, ale z jego strukturą,

z wewnętrzną kompozycją

tekstu, czyli jego funkcją metatekstową

R

odzaje i zakresy intertekstów (hipotekstów):



tekst-

tekst (zbiór konkretnych tekstów)



tekst-system (styl, gatunek, tradycja)



tekst-nieograniczony horyzont kultury

Barthes

:

przestrzeń intertekstualną ustala za każdym razem czytelnik na mocy swoich

doświadczeń lekturowych

, gdyż tekst jest „tkanką cytatów wywodzących się z różnych źródeł kultury”

I

ntertekstualność jest nie tyle nazwą dla relacji między dziełem a określonymi wcześniejszymi tekstami, ile

wskazaniem na uczestnictwo dzieła w pewnej przestrzeni wypowiedzeniowej i na jego odniesienia do kodów,
które stanowią potencjalna formalizację tej przestrzeni”

Genette

, autor „

teorii palimpsestów”

twierdzi, że:



każdy tekst ma charakter palimpsestu, gdyż wchłania w siebie formy i sensy innych tekstów, stylów
itp.



każdy otwiera już w swoim wnętrzu pozatekstową perspektywę, w której uplasowują się inne style,
teksty i konwencje



Genette nazywa to

trans

tekstualnością

, na którą składają się:



intertekstualność



hipertekstualność



architekstualność

K. Kłosiński: Mimesis w chłopskich powieściach Orzeszkowej

WSTĘP

-

powieść – dwoista, należy do nauki i sztuki (Orzeszkowa). Pisarz ma być encyklopedystą;

-

encyklopedyzm

powieści decyduje o jej

mimetyczności

(powieść klasyczna XIX wieku –

wypowiedź encyklopedyczna, mimesis);

- do XX wieku

(Barthes)

literatura inscenizuje całą wiedzę o świecie z danej chwili;

-

literatura jako połączenie mimesis i mathesis

(kompletne pole wiedzy). Teraz -

nie może

tworzyć mathesis (stąd nieobecność powieści realistycznej);

-

to nie encyklopedia wywołuje efekt pisarski, a

dzieło przywołuje zaplecze tekstów

(„encyklopedii”);

-

s. 9

powieść jest zatem wchłanianiem innych tekstów, jest kombinowaniem cytatów, jest

intertekstualnością;

-

intertekstualność – termin Julii Kristevej do Bachtina –

dialogowy stosunek do cudzego słowa

w odpowiedzi słuchacza – dialogowość;

stosunek do cudzego słowa w przedmiocie –

intertekstualn

ość (oś pozioma: podmiot – adresat, oś pionowa – tekst – kontekst);

-

każdy tekst – z mozaiki cytatów, wchłonięcie i przekształcenie innego tekstu;

-

Kristeva

– powieść jako tekst – permutacja tekstów

. Dla niej ideologi

em to przecięcie

organizacji tekstowej z

wypowiedziami przez nią wchłanianymi lub przywoływanymi z zewnątrz;

-

Kristeva

– dzieło to nie statyczny obraz a rezultat transformacji tekstu w tekst;

-

Barthes

– l. 70 – przejmuje pojęcie intertekstualności od Kristevej;

-

Kristeva

–

analiza intertekstualna to

nie „wpływologia

”, nie atomizuje powieści na drobiny z

zewnątrz;

stosunki intertekstualne

– odpersonalizowane

; teksty ujmuje się jako

organizmy

abstrakcyjne

(nieważne cechy indywidualne). Kristeva chce

znieść opozycję geneza –

struktura

. Zastępuje strukturę strukturowaniem (produkowanie i przekształcanie sensu). Potem –

Kristeva mówi o

presuponowanym kontekście – ma 2 funkcje

– 1) nadawanie prawa i

2) branie w posiadanie. Relacje intertekstualne opierają się na presupozycji;

-

Barthes

– źródło to nazwane pochodzenie, a intertekst nie ma możliwego do odszyfrowania

pochodzenia. U Barthesa

strukturowanie

to

nie

praca

pisania (jak u Kristevej), a

czytania

;

-

Kristeva

– pojęcie kodu

(teksty poddane grze intertekstualnej ujmuje pod kątem ich

gatunkowości, jako reprezentację kodu) – kod – uogólniona presupozycja;

-

Barthes

– kod to nie lista do odtworzenia

, a miraż struktur, 1 z głosów, z których utkany jest

tekst. Kod jako umożliwienie tekstu, źródło;

-

Kristeva i Barthes

– zapoczątkowali badanie powieści jako strukturowanie;

-

Barthes

– każdy opis literacki to widzenie

. Analiza tekstowa (wyławia kody) – ma opisać tekst

jako wielość, a nie ma opisywać struktury dzieła;

-

Mimesis, intertekstualność i strukturowanie – oderwanie od traktowania powieści jako przedstawienia
„ideologicznego”.

Michał Głowiński „O intertekstualności”

Pamiętnik Literacki, 1986, z .4

O intertesktualności



Jest to termin

teoretycznoliteracki

. Z czasem zaczęto

różnie podchodzić do samego pojęcia

i

dookreślać jego zakres badań. Badacz intertekstualności np. przyglądając się cytatowi, zaczerpniętemu
od jakiegoś autora, nie będzie tylko ograniczał się do wyjaśnienia skąd ten cytat, ale będzie go obchodził
powód dla którego cytat ten został zaczerpnięty, w jaki sposób go wprowadził, czy umotywował ów cytat,
ja

ką funkcję on pełni i jak współbrzmi z innymi przytoczeniami, odwołaniami, aluzjami.



Sfera intertekstualności

zawiera obręb relacji z innymi utworami(znaczeniowe, zamierzone,

widoczne). Faktem intertekstualności jest np. oddziaływanie ballad Niemcewicza na ballady Mickiewicza.



W obręb badań wchodzą również

wyrażenia cudzysłowowe

.

Stosunek do koncepcji Bachtina



Bachtin wytyczył drogę, nie można jednak dociekań intertekstualnych traktować jako jedną z realizacji
jego programu badawczego. Bachtin analizował problemy, które stały się przedmiotem rozważań
badaczy intertekstualności, ale ich w sposób jasny nie wyodrębniał. Nie rozróżniał dialogiczności
wewnętrznej, wynikającej z jej struktury, a dialogiczności, wynikającej z wypowiedzi innych.



Dalej, dzięki Bachtinowi, zwrócono uwagę że intertekstualność to także sprawy stylizacji, czyli
naśladowanie języka innego środkami jeżyka własnego. Dialogiczność jest pojęciem szerszym niż
intertekstualność.

Kategorią naczelną

jest

trans-

tekstualność

( w książce Genetta). Istnieje

5 podstawowych

typów relacji transseksualnych.

1.

Intertekstualność

, rozumiana nader wąsko jako rzeczywiste występowanie tekstu w tekście, wchodzi

więc tu w grę cytat, aluzja, plagiat.

2.

Para-

tekstualność,

w jego obręb wchodzą wszelkie komentarze do utworu zawarte w nim samy, a

więc przedmowy, posłowia, tytuły, epigrafy itp.

3.

Meta-

tekstualność

, występuje wówczas gdy w jednym tekście pojawiają się komentarze dotyczące

tekstu innego, jest to więc relacja ze swej struktury krytyczna

4.

Hipertekstualność

, mam

y z nią do czynienia wówczas, gdy zachodzi relacja jednocząca tekst

B(hipertekst) z wcześniejszym tekstem A( hipotekst).

5.

Archi tekstualność

, polega na tym, że tekst odsyła zawsze do ogólnych reguł, wg których został

zbudowany, co czasem bywa w sposób para-tekstowy zaznaczone( powieść, sielanka, esej)



Najłatwiejszym do uchwycenia

przykładem działania intertekstualności są te typy wypowiedzi

literackich, w których odwołania do innych tekstów stały się głównym czynnikiem wyróżniającym, a więc

parodia, pastisz, trawestacja, parafraza, burleska

itp.



Odwołanie intertekstualne jest

zawsze odwołaniem zamierzonym

, a więc wprowadzonym

świadomie( choć stopień świadomości jest różny),

adresowanym do czytelnika, który powinien

zdać sobie sprawę

, że z takich czy innych powodów autor mówi w danym fragmencie swojego dzieła

cudzymi słowami.



fakcie z zakresu

poetyki

mówimy gdy uznajemy że

odwołanie jest świadome

, gdy zaś jest

nieświadome, uznajemy je za przypadek z zakresu psychologii twórczości.



Odwołanie intertesktualne stanowi składnik struktury znaczeniowej tekstu, nie przesądza jeszcze z góry o
jego funkcji, n

ie określa też stosunku do tego, co zostało przejęte. Element zapożyczony może w nowym

dla siebie otoczeniu

pełnić rolę najrozmaitsze, czasem przeciwstawne tym, w jakie został wyposażony w

swym otoczeniu macierzystym. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem

dekontekstualizacji i

rekontestualizacji



Dekontesktualizacji

, bo jakiś element wyjęty został z tekstu lub pewnego typu tekstów, odłączony od

tego, co nadało mu znaczenie.



Rekontekstualizacji, ponieważ został wprowadzony w kontekst nowy, i to w nim właśnie ma
funkcjonować, nie tracąc zresztą tego, co nazwać by można świadectwem pochodzenia.

Kategoria

interpretantu



Interpretant to

zespół czynników, który określa w nowym kontekście stosunek do tekstu

przyjętego

czy w terminologii, jaką posługuje się Riffaterre, a także wielu badaczy francuskich

intertesktu. Interpretant to

wskaźnik

, w pewien sposób

instruujący

,

jak ów element należy

traktować, wyznaczający perspektywę, z jakiej ma być postrzegany

. O wyposażeniu

decyduje właśnie interpretant.



Sprawa interpretantu wiąże się bezpośrednio ze sprawą

odbioru konstrukcji intertekstualnych



Pisząc o specyficznych właściwościach itnertekstualności renesansowej, wprowadzono termin

alegacji

.

Określił w ten sposób te przypadki, w których

przywołanemu tekstowi przyznaje się

swoistą autorytatywność.

Alegacje to odwołania tekstowe nie łączące się z żywiołem dialogiczności,

takie, w których cytat czy aluzja nie tylko nie staje się czynnikiem wielogłosowości, ale utwierdza
jednogłosowość. Dzieje się tak wówczas, gdy przywołany tekst traktowany jest jako autorytatywny,
obowiązujący, a priori słuszny i wartościowy; w konsekwencji

tekst cytujący zostaje

podporządkowany tekstowi cytowanemu.

P

ierwszy ma stać się autorytatywny za sprawą

autorytatywności drugiego. Alegacja występuje w literaturze min.

w zadaniach propagandowych

Historycznoliterackie cechy intertekstualności



Intertekstualność staje się komponentem kolejnych historycznych poetyk. Ujawnia się to już w wyborze
sfer odwołania, a więc swoistego kształtowania zespołu hipotek stów. Niektórzy twierdzą, że pewnego
typu relacje intertekstualne służą świadomemu wyeliminowaniu odwołań innych, a więc kształtowaniu
repertuaru. Postać i zakres tego repertuaru nie jest nigdy faktem obojętnym.