1

Formalizm amerykański – New Criticism

Nowa Krytyka (New Criticism) – obejmuje krytyków uniwersyteckich mających ogromny wpływ na
literaturoznawstwo amerykańskie w latach 1940-1970 (w latach 40. stali się wręcz monopolistami
krytyki uniwersyteckiej; ich antologia przez kilkadziesiąt lat stanowiła wzór analizy literackiej na
amerykańskich uniwersytetach). Stanowili najbardziej wpływową i ortodoksyjną szkołę krytyczną w
USA, byli głównym punktem odniesienia (najczęściej negatywnym) dla wielu nurtów badawczych,
np. dla:
- dekonstrukcjonizmu
- Nowego Historyzmu
- cultural criticism

Główni przedstawiciele:
Cleanth Brooks (1906-1994) i John Crowe Ransom (1888-1974)
-> pochodzili z południa Stanów Zjednoczonych; uważali, że Południe powinno być autonomiczne
gospodarczo. Pogląd ten połączył tamtejszych krytyków, którzy przenieśli to myślenie na myślenie o
poezji, a mianowicie: z autonomicznej farmy na autonomiczny, samowystarczalny wiersz.

- Przedstawiciele Nowej Krytyki byli ściśle związani z rozwojem angielskiego i amerykańskiego
modernizmu (Nowa Krytyka jest literaturoznawczym odpowiednikiem modernistycznych teorii
estetycznych).

Główny cel: uniwersytecka edukacja literacka oparta na obiektywnych regułach czytania.
- esej –> forma, w której ujawnili swoje stanowisko (analiza języka poetyckiego + ujawnienie
struktury dzieła wynikającej z napięć wewnątrztekstowych).

o

Główne osiągnięcia teoretyczne:

1) odrzucenie subiektywno-impresyjnego i biograficznego wzorca krytyki literackiej
(krytyka analizowania dzieła w odniesieniu do prawdziwych uczuć, emocji autora i jego osobistych
doświadczeń)
2) zwrócenie uwagi na autonomiczną wartość dzieł literackich (odrzucenie wszelkich kontekstów
zewnętrznych)

Początki Nowej Krytyki:
- Anglia, lata 20. XX wieku, inspiracja: esej „Tradycja i talent indywidualny” Thomasa Stearnsa
Eliota -> teza: „rozwój artysty to bezustanne poświęcanie samego siebie i stałe wygaszanie własnej
osobowości”, a więc

o

wiersz nie polega na wyrażaniu osobistych uczuć i wzruszeń, ale na tworzeniu „wzruszeń
strukturalnych”, które są efektem przerobienia zwykłych uczuć w uczucia artystyczne, które
są bezosobiste -> tzw. śmierć autora (zasada użyta tutaj po raz pierwszy, rozwinięta później
przez Barthes’a).

Poezja, to nie danie upustu wzruszeniom, ani wyrażanie osobowości, ale: ucieczka od wzruszenia i od
osobowości.
Pisarz musi się wyzbyć swoich uczuć i jednocześnie ‘włożyć’ uczucia do utworu, ale tylko takie, które
stanowią własność samego dzieła. Uczucia te są cechą poezji, a nie biografii pisarza.

2

- sztuka ma być oderwana od rzeczywistości, aby mogła nosić miano dzieła sztuki - ma opierać się na
konwencji, a nie na dążeniu do realizmu. Konwencja wyzwala od osobowości prywatnej autora.
Teoria tzw. „przedmiotowego odpowiednika”:

o przedmiotowy odpowiednik –> tekst ma nie komunikować uczuć bezpośrednio, lecz za

pomocą tekstowej mediacji. Może to być obraz lub symbol istniejący obiektywnie, który:
1) ewokuje nastrój poety
2) wywołuje odpowiedni nastrój u czytelnika
Nie jest rzeczywistym przedstawieniem tego, co poeta czuł podczas pisania.

Zgodnie z tym, dzieło sztuki staje się autonomicznym bytem. Jedynie odnosi się do rzeczywistości
pozaliterackiej, ale się z tą rzeczywistością nie pokrywa.

Ivor A. Richards (1893-1979) – „The Meaning of Meaning” -> dwa sposoby użycia języka. Użycie:
1) symboliczne (referencjalne) – odniesienie do rzeczywistości pretendujące do prawdy; sąd, do
którego stosujemy kryteria logiczne (zdania naukowe) -> dyskurs naukowy (symbolizacja)
2) emotywne – nie odsyła do rzeczywistości, nie można o nim powiedzieć, czy jest prawdziwe, czy
fałszywe, wyraża ludzkie postawy; pseudosądy, które nie mogą być weryfikowane przez odniesienie
do rzeczywistości -> dyskurs poetycki (emotywność)

Utwór poetycki jest odwzorowaniem pracy umysłu -> umysł przetwarza bodźce zewnętrzne i układa
je w zrównoważoną strukturę, która jest ważna sama w sobie – nie musimy jej odnosić do
zewnętrznego przedmiotu. Wszystkie elementy wewnętrzne utworu stanowią równowagę.
„Sprawą poety jest nadawać za pośrednictwem słów porządek i spójność, a tym samym wolność –
ogółowi doświadczeń”. Opisane doświadczenia stanowią w tekście poetyckim autonomiczny,
uporządkowany przedmiot, są oderwane od zewnętrznych bodźców, którymi inspirował się autor.

Richards skrytykował pogląd traktujący o tym, że wiersz może znaczyć tylko w jeden sposób (że jest
jednoznaczny za sprawą słów, które posiadają tylko jedno, idealne znaczenie, niezależne od
kontekstu).

Wg Richardsa znaczenie tekstu jest: uzależnione od wewnętrznych relacji między słowami, które
należy badać całościowo. Słowa znaczą dopiero w kontekście całej wypowiedzi, podczas
całościowego interpretowania tekstu.

wieloznaczność – jedna z najważniejszych kategorii semantycznych Nowej Krytyki. Odsyła nie tylko
do różnych znaczeń danego słowa w słowniku, ale także ukazuje niuanse słowne, które umożliwiają
odmienną reakcję na te same cząstki języka.

A więc Richards:
1) oddzielił sądy referencjalne od emotywnych (poetyckich)
2) uznał wypowiedź językową za strukturalnie wieloznaczną

Pierwsza spójna teoria krytyki literackiej w języku angielskim – Principles of Literary Criticism
(1924) Richardsa.

Wiersz jest:
-> oderwany od biografii (Eliot)
-> oderwany od weryfikowalnych faktów (Richards)

3

wiersz = ‘autonomiczny artefakt słowny’ (sformułowanie Wimsatta Jra) – najważniejsza teza Nowej
Krytyki.
- najważniejsze jest odkrycie, co wiersz mówi jako wiersz (sam o sobie) [Brooks]. Intencja i
rzeczywistość nie stanowią odniesienia.

Metoda opisana przez Richardsa w książce Practical Criticism (1929):

o Close reading (uważne czytanie) –> szanująca się poezja zachęca do jej uważnego czytania

(Richards). Polega to na tym, aby pozbawić tekst wszelkich zewnętrznych odniesień i
kontekstów (historycznych, politycznych…) i analizować tylko jego retoryczne, wewnętrzne
mechanizmy.

Eksperyment: Richards przedstawił swoim studentom utwory, nie dając im żadnych zewnętrznych
informacji (dat, nazwisk..) i zachęcił do ich uważnego czytania i opisywania swoich odczuć.

Dzięki temu sformułował przeszkody, jakie można napotkać na drodze do „właściwego” czytania,
m.in.:
- nieuzasadnione skojarzenia
- uległość względem własnych poglądów
- przyjęte przekonania co do tego, czym jest wiersz
- wewnętrzne zakazy
- sentymentalność
W ten sposób sformułował obiektywne zasady uważnego czytania, eliminujące prywatne
doświadczenia czytającego, wiedzę spoza kontekstu narzuconego przez wiersz oraz teoretyczne
presupozycje.
Uważne czytanie, czyli obiektywna analiza wiersza.

o Herezja parafrazy – błąd polegający na opisaniu wiersza własnymi słowami, pozbawiając go

głębi (tekst traci wówczas swoje literackie właściwości).
Najważniejsze jest to, co wiersz mówi jako wiersz (jako autonomiczny artefakt słowny). Nie
można oddzielić formy od jego treści.

Brooks: „W poezji, która jest prawdziwie poezją forma i treść zespoliły się tak bardzo, że każda próba
oderwania treści, by mówić o niej osobno, to gwałt na wierszu i grozi redukcją formy do retorycznej
skorupki lub opakowania”.

John C. Ransom – Criticism, Inc -> chciał sprofesjonalizować badania literackie; wg niego
profesorowanie anglistyki powinni badać poezję technicznie, a więc skupić się wyłącznie na tekście
(pomijać nieliterackie konteksty i problemy).

Lista błędów popełnianych przez czytelników poezji skonstruowana przez Warrena i Brooksa:
- pogoń za przesłaniem, które można odnieść do własnego życia
- wyraz uczuć lub ich czyste urzeczywistnienie
- piękne sformułowanie jakiejś wzniosłej prawdy
„Efekt poetycki nie polega na samych uczuciach i ideach, ale na sposobie, w jaki posługuje się nimi
poeta”.
Doprowadziło to do przeciwstawienia prawdziwego języka poezji językowi masowemu. Najgorsza
poezja to taka, w której jednostka posługuje się językiem potocznym, mocno skażonym przez masowe

4

przekazywanie uczuć [Allen Tate]. Błędem jest uznawanie języka masowego za język służący
komunikacji. Tekst poetycki jest tworzeniem formalnego porządku, a nie wzbudzaniem emocji (tak
jak to robi język masowy).

Utwór poetycki nazywany był metaforycznie przez Nowych Krytyków budowlą, artefaktem,
organizmem lub kompozycją muzyczną i np.:
- Ransom –> wiersz = porównywany do konstrukcji domu (struktura logiczna), którego ściany
pokryto np. farbą (znaczeniowy naddatek charakterystyczny dla poezji [tym naddatkiem różni się
poezja od prozy] – nazwany tkanką lub teksturą).

Wiersz:

tkanka (lub tekstura)

struktura

o Tekstura – retoryczno-językowa warstwa utworu, której nie można zredukować do samej

struktury, ponieważ wiersz jest jednością treści i formy (struktury i tekstury).
Tekstura decyduje o poetyckości wiersza.

Celem krytyka jest zbadanie utworu z uwzględnieniem jego struktury i tkanki.
- poezja to tekstura (tkanka) nałożona na strukturę, natomiast proza to sama struktura.



Dlatego wiersz, to autonomiczny i harmonijny byt, przypominający żywy organizm.
(poszczególne części wiersza wzajemnie się warunkują)
-> ważne jest odczytywanie wiersza jako całości (porównanie go do kwiata silnie związanego
z łodygą – elementy składające się na roślinę są nierozłączne).



Coś na wzór kompozycji muzycznej – do istoty poezji należy harmonizacja kontrastów i
pogodzenie różnic w wierszu [Brooks].



„Dobra poezja jest jednością wszystkich znaczeń” [Allen Tate].

Dramatem budowy dzieła jest ironia -> która stanowi kwintesencję struktury literackiej. Ironia
oznacza wewnętrzne napięcie między poszczególnymi elementami dzieła (a nie figurę retoryczną!).
Stanowi podstawowy chwyt poetycki dla Nowych krytyków -> utwór jako struktura ironiczna.
- jest źródłem wieloznaczności dzieła oraz jego jedności (paradoks)
- istotą znaczenia poetyckiego jest „język paradoksu” [Brooks] -> pojednanie pozornie sprzecznych ze
sobą znaczeń oraz umysłu poety z rzeczywistością.
- utworu nie można zredukować do intencji poety (błąd intencji), ani do wpływu, jaki wywiera na
czytelnika (błąd afektywności)

o

Błąd intencji – błędne przekonanie, że intencja autora odgrywa jakąkolwiek rolę w
interpretacji. Osoba autora nie odgrywa w procesie czytania żadnej roli (jest postacią
historyczną).

o

Błąd afektywności – błędne rozumienie, że interpretacja dzieła powinna bazować na
subiektywnych uczuciach odbiorcy. O wartości dzieła decyduje ono samo, a nie indywidualne
uczucia czytającego.

5

- dzieło nie daje się zredukować do samej treści (nie można pozbawić go formy językowej, czyli
tekstury), ani nie daje się przepisać w innym języku (innymi słowami), gdyż stanowi nierozerwalną
całość odczytywaną całościowo. Parafraza pozbawi wiersza tego, co decyduje o nim samym.
- odczytywanie wg reguł Nowej Krytyki - tzw. normatywna teoria lektury immanentnej, która spotkała
się z krytyką zwolenników pragmatycznego interpretowania tekstu poetyckiego i zainteresowanych
zewnętrznymi kontekstami dzieła.
- Nowa Krytyka jako postawa filozoficzna mówiąca o tym, że interpretacja utworu poetyckiego
dokonuje się w bezinteresownej i zdystansowanej kontemplacji.
Kontemplujemy dzieło literackie w stanie niewinności (nie ‘połykamy go’ od razu). Możemy je pojąć
ze względu na jego własną egzystencję, ze względu na niego samego.

Podsumowanie

1) Język poetycki (emotywny) różni się od języka referencjalnego (symbolicznego), tak samo słowo
poetyckie różni się od słowa prozaicznego.
Słowo prozaiczne jest funkcjonalne i jednopłaszczyznowe, natomiast słowo poetyckie jest rzeczą samą
w sobie (zawiera wszystkie swoje znaczenia).

2) Utwór poetycki jest poezją wyobraźni i intelektu autora, a nie poezją wzruszeń. Odsyła do
wyobraźniowego życia poety scalającego rozbieżne doświadczenia.

3) Utwór poetycki jest autonomiczną, samowystarczalną całością, zbudowaną z wewnętrznych napięć
(ironii i paradoksów). Odczytujemy tekst za pomocą uważnego czytania (close reading), rezygnując z
jakichkolwiek pozaliterackich kontekstów.

4) Język poezji zrywa z nawykami potocznej komunikacji. Poezja nie jest podporządkowana żadnemu
celowi (jest autoteliczna), nie jest czymś oczywistym (zbija nas z pantałyku), stanowi „doskonałą
bezużyteczność”.

5) Odczytywanie dzieła to inaczej scalanie jego pozornej niespójności.

6) Krytyka nie interesuje się ani intencją autora, ani wpływem poezji na czytelnika, ponieważ ważne
jest tylko znaczenie tekstu samego w sobie. Dlatego krytyka wg Nowej Krytyki jest naukowa i
obiektywna.

7) Celem życia nie jest rozumienie świata, ale przeżycie życia najlepiej, jak tylko można. Podobnie
jest z interpretacją wiersza -> nie chodzi o jego zrozumienie, ale o samą przyjemność z
kontemplowania tak pięknego, autonomicznego przedmiotu. Odbiór wiersza powinien być
bezinteresowny – odsunięty od jakichkolwiek odniesień do sytuacji pisarza i czytelnika (pozbawiony
tego indywidualnego pierwiastka zewnętrznego).

8) Krytyka wyznaczyła sobie cel wydobycia dla własnej publiczności tego, czego ona pragnie (smaku
epoki).

9) Nowa Krytyka przyczyniła się do zarzucenia redukcjonistycznej i impresjonistycznej postawy
wobec dzieła literackiego (śmierć autora) oraz stworzenia w Ameryce warunków do profesjonalizacji i
formalizacji krytyki (w rozumieniu: badań literackich) jako osobnej dyscypliny.

Monika Frącz