GADY

REPTILIA

ZEUROPSYDY

SYNAPSYDY

SYNAPSYDY/GADY

SSAKOKSZTAŁTNE

+ SYNAPSIDA

ANAPSYDY

ANAPSIDA

DIAPSYDY

DIAPSIDA

PELIKOZAURY

+ PELYCOSAURIA

TERAPSYDY

+ TERAPSIDA

DINOZAURY

+ DINOSAURIA

KAPTORYNOMORFY

+ CAPTORHINOMORPHA

ŻÓŁWIE

CHELONIA

ICHTIOZAURY

+ ICHTYOSAURIA

TEKODONTY

+ TECODONTIA

KROKODYLE

CROCODILIA

PTEROZAURY

+ PTEROSAURIA

DINOZAURY

GADZIOMIEDNICZE

+ SAURISCHIA

DINOZAURY

PTASIOMIEDNICZE

+ ORNITISCHIA

ŁUSKONOŚNE

SQUAMATA

RYNCHOCEFALE

RCHYNOCEPHALIA

GRUPA

PODGROMADA

NADRZĄD

RZĄD

REPTILIA

* zmiennocieplne owodniowce

POCHODZENIE
* wywodzą się z płazów

- niektóre z zaawansowanych płazów tarczogłowych (SEJMURIA) wykazywały już tyle cech gadzich w budowie
szkieletu, że bywały zaliczane do tzw. kotylozaurów (uważanych za najprymitywniejsze gady)

- okazało się jednak, że zwierzęta te były jeszcze bezowodniowcami (znaleziono ich skamieniałe kijanki)
* owodniowce natomiast znosiły bogate w żółtko jaja, w których zarodek (dzięki błonom płodowym), rozwijał się

bez przeobrażenia
- z takich jaj wykluwały się młode od razu podobne do dorosłych

- najstarsze znane owodniowce to kaptorynomorfy (niewielkie zwierzęta o pokroju jaszczurek)
* szkielet pierwszych owodniowców

- odznaczał się silniejszym niż u płazów skostnieniem kręgosłupa i wydłużeniem odcinka szyjnego (liczącego
co najmniej trzy kręgi szyjne)

- kręgosłup łączył się z miednicą co najmniej dwoma kręgami krzyżowymi
- występowały zęby bez pofałdowanego szkliwa

* w karbonie prymitywne owodniowce podzieliły się na synapsydy (grupa obejmująca gady ssakokształtne i ssaki) oraz
zeuropsydy (grupa obejmująca większość kopalnych owodniowców oraz ptaki i gady współczesne)

- przedstawiciele tych grup różnili się budową czaszki
- pierwotnie czaszka czworonogów miała jedynie parzyste otwory nosowe, parzyste oczodoły, otwór oka ciemieniowego i

otwór potyliczny, którym przechodzi rdzeń kręgowy (taką czaszkę anapsydową miały najstarsze synapsydy i żółwie)
- w toku ewolucji pojawiły się w niej dodatkowe otwory, przede wszystkim okna (doły) skroniowe, w których mieszczą

się mięśnie szczęk
- u nieco późniejszych synapsydów pojawiła się jedna para okien skroniowych (czaszka synapsydowa)

a u części zauropsydów dwie pary (czaszka diapsydowa)
* radiacja adaptatywna gadów

- w erze mezozoicznej opanowały wszystkie środowiska
* przyczyny wielkiego wymierania gadów u schyłku kredy nie zostały do końca wyjaśnione (przypuszczalnie

doszło do katastrofy wskutek zderzenia z wielkim meteorytem)

BŁONY PŁODOWE OWODNIOWCÓW

* zapewniają rozwijającemu się embrionowi odpowiednie mikrośrodowisko

* rozwijają się jako worki uwypuklające się z zarodka na wczesnym etapie jego rozwoju
* owodnia otacza zarodek i wypełniona jest płynem, który zastępuje wodę (chroni zarodek przed wstrząsami i umożliwia swobodny

rozwój)
* kosmówka to najbardziej zewnętrzna błona, wyściełająca skorupkę od zewnątrz

* produkty przemiany materii zarodka gromadzą są w omoczni, rozwijającej się na przedłużeniu jelita zarodka (i jego kloaki)
- omocznia z czasem wypełnia się coraz bardziej i zrasta z owodnią i kosmówką

- opleciona gęstą siecią naczyń krwionośnych stanowi narząd oddechowy zarodka (gazy oddechowe przedostają się przez pory w
skorupce

* występuje tu także pęcherzyk (woreczek) żółtkowy, otaczający żółtko

ZAUROPTERYGIE

+ SAUROPTERYGIA

BUDOWA GADÓW

BUDOWA ZEWNĘTRZNA

* pierwotny pokrój ciała w największym stopniu zachowały jaszczurki i krokodyle, jednak i u

tych grup zachodziły modyfikacje sylwetki
- krokodyle mają wydłużoną głowę

- u niektórych jaszczurek (podobnie węży) zanikły kończyny i ciało uległo wydłużeniu
- jednoczesne zwiększenie liczby kręgów nadało mu znaczną giętkość

* żółwie
- tendencja ewolucyjna była odwrotna

- ciało uległo skróceniu i usztywnieniu przez pancerz kostno-rogowy
* kończyny pierwotnie pięciopalczaste

- na ogół rozstawione na boki, ale podczas biegu mogą być podciągane bardziej pod tułów,
który unosi się nad ziemię

- zwykle poruszaniu się towarzyszą boczne wygięcia ciała
- kończyny tylne są głównym narzędziem napędowym na lądzie

- współcześnie tylko niektóre jaszczurki potrafią biegać na tylnych nogach
(południowoamerykański BAZYLISZEK biega nawet po wodzie)

- dwunożna lokomocja częstsza była wśród dinozaurów
- gady wodne mają kończyny płetwiaste

- u krokodyli występują błony pławne
- u żółwi morskich kończyny przednie mają postać jednolitych płetw, służących do

„podwodnego lotu”
- palce gadów są zwykle zakończone rogowymi pazurkami

* ogon na ogół długi i ruchliwy
- u krokodyli jest narządem napędowym podczas pływania

- u jaszczurek może być odrzucany w czasie zagrożenia (autonomia ogona – w wyniku
skurczu mięśni ogon odpada i przez jakiś czas wije się, odwracając uwagę napastnika, potem

ulega częściowej regeneracji)
* ubarwienie

- wiele jest jaskrawo ubarwionych dzięki komórkom pigmentowym w głębszej warstwie
naskórka

- może występować zróżnicowanie barw w okresie godowym (np. samiec JASZCZURKI
ZIELONEJ ma jaskrawobłekitne podgardle)

- KAMELEONY mają zdolność zmiany ubarwienia w zależności od koloru podłoża i własnego
nastroju

* skóra
- ciało pokryte silnie zrogowaciałym naskórkiem tworzącym łuski

- nie zawiera gruczołów, więc gady nie tracą wody przez powierzchnię ciała
- rogowe łuski jaszczurek i węży zachodzą na siebie dachówkowato (u węży łuski na brzuchu

są szczególnie duże i szerokie, pozwalają zaczepiać się o podłoże podczas poruszania się)
- łuski tworzą ciągłą warstwę, co pozwala „zrzucać skórę” w całości, czyli linieć (nie mylić ze

zrzucaniem pancerza przez stawonogi!)
- mogą w niej występować skostnienia skórne

- szczególnie rozwinięte są w postaci tarczek na grzbiecie krokodyli
- u żółwi cały tułów zakrywa pancerz złożony m.in. ze zrośniętych tarczek kostnych,

pokrytych rogowymi płytkami, granice tarczek i płytek nie pokrywają się ze sobą, dzięki
czemu pancerz jest mocniejszy

SZKIELET

* silnie skostniały

* bardzo mało elementów chrzęstnych
* głowa

- w pełni ruchoma
- w odcinku szyjnym kręgosłupa dwa

pierwsze kręgi (dźwigacz i obrotnik) są
silnie zmienione

* czaszka
- czaszka połączona z kręgosłupem

jednym kłykciem potylicznym
- żuchwa złożona jest z kilku części

- występują okna skroniowe,
odgraniczone kostnymi łukami

skroniowymi i mieszczące mięśnie
szczęk

- jaszczurki i węże wtórnie utraciły dolny
łuk skroniowy, co umożliwiło zwiększenie

ruchomości (kinetyzmu) czaszki
- kość kwadratowa, na której

podwieszona jest żuchwa, może się
odchylać w tył i w bok

- takie zawieszenie osiągnęło skrajną
postać u węży, które mogą połykać bardzo

duże ofiary, rozciągając paszczę dzięki
ruchomym połączeniom elementów

czaszki, zwłaszcza szczęk (ponieważ ich
żebra nie są połączone po stronie

brzusznej, podobnie rozciąga się ich
tułów w miejscu, gdzie znajduje się

połknięta w całości i powoli trawiona
zdobycz), WĄŻ JAJOŻER połyka w całości

ptasie jajka, ale w przełyku ich skorupkę
wgniatają wystające w dół wyrostki

kręgów
* kręgosłup

- wyróżnia się pięć odcinków: szyjny,
piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i

ogonowy
- żebra w odcinku piersiowym łączą się

często z mostkiem tworząc sprężystą
klatkę piersiową

ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ

JAJA GADÓW

* mogą rozwijać się na lądzie, dzięki
wytworzeniu ochronnej skórzastej skorupki

(u niektórych żółwi i krokodyli silnie
Zmineralizowanej, zbudowanej z węglanu

wapnia)
* jaja takie mogą osiągać spore rozmiary (u

dinozaurów do 40cm, mające skorupkę
kilkumilimetrowej grubości) i zawierać dużo

substancji zapasowych (żółtka)
* składane są do gniazd wygrzebanych w

ziemi w nasłonecznionych miejscach lub
zbudowanych z roślin (jak u niektórych

krokodyli)
* butwienie roślinności dostarcza ciepła do

inkubacji jaj
* niektóre węże (PYTONY) wysiadują jaja –

ogrzewają je skurczami mięśni w splotach
własnego ciała (wówczas ich temperatura

rośnie powyżej temperatury otoczenia, co
jest zaczątkiem endotermii)

ZAPŁODNIENIE WEWNĘTRZNE

* narządem kopulacyjnym samca jest
wynicowywane z kloaki prącie

* nasienie trafia do pochwy, a stamtąd
może wędrować do zbiorników

nasienia, gdzie plemniki mogą czekać
wiele miesięcy (a nawet lat) na

zapłodnienie jaj (co następuje w
górnym odcinku jajowodu)

* końcowy odcinek jajowodu to tzw.
gruczoł skorupkowy

* niektóre jaszczurki i węże są
jajozyworodne

ROZWÓJ GADÓW

* młode od razu po wykluciu podobne o
rodziców i samodzielne

* większość gadów nie opiekuje się
potomstwem

* wyjątkowe są krokodyle, które
strzegą gniazda, pomagają się

wykluwać młodym, przenoszą w pysku
do wody i pilnują jeszcze przez jakiś

czas
* zdolność opieki nad potomstwem była

bardziej rozwinięta u dinozaurów (po
których odziedziczyły ją i rozwinęły

ptaki)
* wiele gadów rośnie przez całe życie

* najbardziej długowieczne (ponad
100 lat) są żółwie

* długo żyją także krokodyle

BUDOWA WEWNĘTRZNA GADÓW

UKŁAD POKARMOWY

* większość gadów jest drapieżna, polują na owady i drobne
kręgowce (ryby, żaby, gryzonie)

* krokodyle i największe węże potrafią atakować ssaki
* gady mają ruchomy język

- u węży i jaszczurek rozdwojony na końcu i często (jako
narząd zmysłu) wysuwany z pyska

- niektóre jaszczurki (zwłaszcza KAMELEONY) używają go do
chwytania ofiar na odległość (podobnie jak żaby)

* na brzegach pyska gadów znajdują się jednakowe,
stożkowate zęby, zwykle zagięte do tyłu

- liściożerne jaszczurki mają zęby spłaszczone i karbowane na
brzegach

- niektóre węże i północnoamerykańskie jaszczurki HELODERMY
mają zęby jadowe (trująca wydzielina gruczołów

jadowych /zmodyfikowanych ślinianek/ spływa do rany
rowkiem wzdłuż zęba)

- u najbardziej zaawansowanych jadowitych węży
(GRZECHOTNIK, KOBRA, ŻMIJA) zęby jadowe występują z

przodu górnej szczęki i działają jak igła strzykawki (są rurkowate i
zaostrzone), kiedy pysk jest zamknięty oba zęby jadowe składają

się do tyłu
- jad pozwala obezwładnić nawet duże i szybkie ofiary

* największe węże (ANAKONDY, BOA, PYTONY) są niejadowite i
duszą ofiary oplatając je umięśnionymi splotami ciała i

uniemożliwiając ruchy oddechowe
* żółwie są bezzębne, mają szczęki pokryte rogowym dziobem

* gady połykają zwykle ofiarę w całości i rozpuszczają sokami
trawiennymi

- krokodyle, których czaszka nie jest ruchoma jak u węży, czasem
porcjują większą zdobycz wyciągając ofiarę pod wodę i

umieszczając ją w spiżarni (np. pod korzeniami drzew), czekają aż
skruszeje a następnie chwytają w paszczę wybrany kawałek i

wirując wokół własnej osi, ukręcają np. kończynę czy inny kąsek
- w trawieniu mogą pomagać połknięte kamienie żołądkowe

(gastrolity), służące do rozcierania pokarmu(u krokodyli pełnią
także rolę balastu)

* ze względu na niskie tempo metabolizmu współczesne gady
mają niewielkie zapotrzebowanie pokarmowe (jedna zdobycz

wystarcza im nieraz na wiele tygodni)
* zimą gady strefy umiarkowanej zapadają w sen zimowy

(hibernują), więc nie jedzą miesiącami

UKŁAD ODDECHOWY

* gady (nawet wodne) oddychają tylko płucami
* przez zrogowaciałą skórę nie odbywa się wymiana gazowa

* u niektórych gadów (KROKODYLE) wykształciło się wtórne
podniebienie, oddzielające jamę nosową od gębowej, co

pozwala na oddychanie, nawet kiedy pysk jest wypełniony
wodą (nozdrza wewnętrzne otwierają się daleko z tyłu

podniebienia, wprost do gardzieli)
* gardło

* krtań
* tchawica wzmocniona chrzęstnymi pierścieniami, dzięki

czemu się nie zapada
* oskrzela

* parzyste płuca (węże mają zwykle tylko prawe płuco)
- workowate płuca są gąbczaste

- niekiedy na ich końcach występują worki powietrzne,
pozwalające niektórym gadom nadymać ciało (mogą też

służyć jako narząd hydrostatyczny ułatwiając unoszenie się
w wodzie)

* wentylacja płuc odbywa się na ogół dzięki ruchom żeber
współtworzących klatkę piersiową

UKŁAD KRĄŻENIA

* krew zaopatrywana w tlen wyłącznie w płucach
* serce ulega modyfikacji w celu lepszego oddzielenia

krwi natlenionej i odtlenionej
* komora serca zostaje podzielona częściową

przegrodą (dzięki odpowiedniemu wyprofilowaniu
ścian komór i synchronizacji skurczów w sercu

praktycznie nie dochodzi do mieszania się strumieni
krwi tętniczej i żylnej)

- u krokodyli przegroda międzykomorowa jest
pełna, ale występuje specjalny otwór między

nasadami aort lewej i prawej, umożliwiające
wyłączenie obiegu płucnego na czas nurkowania

UKŁAD WYDALNICZY

* narządami wydalniczymi są nerki ostateczne
* moczowody uchodzą do pęcherza moczowego i

kloaki
* mocz większości (z wyjątkiem żółwi i krokodyli

wydalających amoniak i mocznik) jest silnie
zagęszczony, zawiera kryształki kwasu

moczowego
* gady lądowe są więc urikoteliczne

* cechy moczu i nieprzepuszczalna dla wody skóra
pozwoliły wielu gadom (jaszczurkom, wężom,

żółwiom) zasiedlić środowiska pustynne
* do przeżycia wystarcza im często woda zawarta w

pożywieniu

UKŁAD NERWOWY

NARZĄDY ZMYSŁÓW

* oczy

- akomodacja odbywa się przez dociskanie soczewki do pierścieni tarczek kostnych
w twardówce

- mają trzy powieki (górną, dolną i migotkę)
- oczy węży mają odmienną budowę niż pozostałych gadów

~ mają żółtawą soczewkę i swoiste receptory wzrokowe (czopki podwójne)
~ nie mają ruchomych powiek ani niektórych mięśni gałki ocznej i pierścienia

kostnego w twardówce
~ patrzą nieruchomym, hipnotyzującym wzrokiem przez zrośnięte, przezroczyste

powieki
- gady pierwotnie miały oko ciemieniowe (dobrze zachowane jedynie u

nowozelandzkiej HATTERII)
- otwór pozostał także w czaszce niektórych jaszczurek, ale oko ciemieniowe

jest u nich szczątkowe
- u pozostałych owodniowców przekształciło się w szyszynkę kierującą

rytmami biologicznymi
* jamki policzkowe

- występują po bokach pyska niektórych węży (GRZECHOTNIKI)
- bardzo wrażliwe na promieniowanie podczerwone (cieplne)

- grzechotnik może wykrywać różnice temperatury rzędu tysięcznych °C
- pozwala mu to po ciemku wykrywać drobne gryzonie

* narząd słuchu
- jedna kostka słuchowa (strzemiączko, zwane z racji wydłużonego

kształtu kolumienką)
- większość ma błonę bębenkową

- żółwie, hatterie i węże nie mają ucha środkowego, więc są głuche (tresowane
przez fakirów KOBRY OKULARNIKI nie słyszą dźwięku piszczałki,

a GRZECHOTNIKI własnej grzechotki)
* zmysł chemiczny

- rozdwojony język węży i niektórych jaszczurek sonduje otoczenie, po czym jego
końce muskają położone na podniebieniu narządy Jacobsona (parzyste kieszonki

zaopatrzone w receptory chemiczne)
- dzięki temu mogą po zapachu sprawnie tropić ofiary, a także inne gady (niektóre

jaszczurki i węże mają gruczoły zapachowe, aktywne zwłaszcza
w okresie godowym)

BUDOWA

* mózgowie znacznie silniej wykształcone niż u płazów

* półkule większe i bardziej wysklepione
* półkule nakrywają międzymózgowie, co prowadzi

do zatarcia liniowego ułożenia poszczególnych części
mózgu

* kresomózgowie
- w ścianach półkul rozwija się niewielki obszar istoty

szarej nazywany korą nową
- w bocznej ścianie obu komór rozwija się dość silnie

skupienie kadłubów neuronów, tworzących ciało
prążkowane

- kora nowa i ciało prążkowane pełnią funkcję
nadrzędnych ośrodków koordynacji nerwowej

gadów
- gady mają małe zdolności uczenia się i

zapamiętywania
* śródmózgowie

- silnie rozwinięte
- rola koordynacyjna tej części uległa ograniczeniu

* tyłomózgowie
- móżdżek ma różne rozmiary i kształty

- lepiej jest rozwinięty u form aktywnych ruchowo
(krokodyle)

- pokryty jest istotą szarą (korą móżdżku)
* rdzeniomózgowie

- rdzeń przedłużony ma esowate wygięcie
charakterystyczne dla wszystkich owodniowców

- względna masa i znaczenie tej części maleje, ponieważ
ograniczone zostało czucie skórne

* mózgowie opuszcza 12 par nerwów czaszkowych

PODZIAŁ SYSTEMATYCZNY GADÓW

SYNAPSYDY

* owodniowce bliżej spokrewnione ze ssakami niż współczesnymi gadami

+ GADY

SSAKOKSZTAŁTNE

* znane od późnego karbonu do wczesnej jury

* w permie zróżnicowały się na wiele form roślinożernych i drapieżnych

+ PELIKOZAURY

* prymitywniejsze

* miały niekiedy na grzbiecie wachlarz skórny, rozpięty na długich wyrostkach kręgów
* żagiel ten mógł służyć jako wymiennik ciepła

+ TERAPSYDY

* stałocieplne

* zachowanie metabolizmu związków azotowych (ureotelicznego) charakterystycznego dla płazów
* pozostałe gady (zwłaszcza diapsydowe) wykształciły metabolizm urikoteliczny i wydalały

nierozpuszczalny w wodzie kwas moczowy

•

mniejsze straty wody i przez skórę (brak gruczołów potowych, rogowe łuski) pozwoliły tej linii gadów

•

odnieść przewagę nad synapsydami w suchym klimacie przełomu paleozoiku i mezozoiku

ZEUROPSYDY

* z tej grupy wywodzą się wszystkie współczesne gady i gady właściwe

ANAPSYDY

* pierwotniejsza forma bez okien skroniowych czaszki

+ KAPTORYNOMORFY

ŻÓŁWIE

* mają anapsydową budowę czaszki

* znane od późnego triasu
* ich pozycja systematyczna i pokrewieństwo z anapsydami budzi wiele wątpliwości

* wykształciły formy lądowe (w tym pustynne), słodkowodne i morskie

DIAPSYDY

* diapsydowa budowa czaszki

* gady właściwe znane od środkowego karbonu

+ ICHTIOZAURY

RYBOJASZCZURY

* żyły od wczesnego triasu do połowy kredy

* rybokształtne
* żyworodne, dzięki czemu mogły całkowicie zerwać ze środowiskiem lądowym

* najpospolitsze w morzach jurajskich, gdzie polowały głównie na głowonogi (np. belemnity)
* miały olbrzymie oczy, które pomagały im wypatrywać ofiar w głębinach

* musiały wypływać na powierzchnię dla zaczerpnięcia oddechu
* sylwetka przypominająca rekina lub delfina z pionową płetwą ogonową, płetwą grzbietową i dwiema parami

płetw parzystych to klasyczny przykład konwergencji, związanej z przystosowaniem do określonego trybu życia

+ TEKODONTY

* wczesne, triasowe owodniowce
* zęby osadzone w zębodołach (tekach)

* współcześnie nieliczne formy słodkowodne
* długopyskie, azjatyckie GAWIALE, amerykańskie ALIGATORY, KAJMANY

* w mezozoiku przystosowały się do życia na lądach i w morzach

KROKODYLE

+ PTEROZAURY

* gady latające
* kończyny tylne rozstawione na boki

* prawdopodobnie uczestniczyły w napinaniu błony lotnej na bardzo wydłużonym czwartym palcu kończyny
przedniej

* były to pierwsze i największe kręgowce aktywnie latające
* PTERODAKTYLOWCE z kredy osiągały rozpiętość do 12m (np. Quetzalcoatlus nazwany na cześć

azjatyckiego boga Kecalkoatla – Pierzastego Węża)
* były stałocieplne i mogły mieć okrywę izolacyjną podobną do włosów

DINOZAURY

* dominujące kręgowce lądowe mezozoiku

* wywodzą się z nich ptaki

GADZIOMIEDNICZE I

PTASIOMIEDNICZE

* występowały od późnego triasu do końca kredy na wszystkich kontynentach (dzięki temu, że w triasie

lądy połączone były w jeden superkontynent Pangen)
* w Polsce znane są jedynie z jurajskich tropów z Gór Świętokrzyskich i nielicznych triasowych kości z

Opolszczyzny
* osiągały największe rozmiary spośród wszystkich zwierząt lądowych w dziejach Ziemi

* gadziomiednicowe, długoszyje i roślinożerne ZAUROPODY (SEJSMOZAUR, ARGENTYNOZAUR) osiągały
około 100t i 50m

* niektóre TEROPODY (dinozaury drapieżne) ważyły zaledwie 1kg
* większość dinozaurów była jednak dużymi zwierzętami

* przodkowie dinozaurów byli dwunożnymi drapieżnikami, ale większość (z wyjątkiem teropodów) wtórnie
przystosowała się do roślinożerności

* ZAUROPODY rozcierały paszę w żołądku połykanymi kamieniami (gastrolitami), a ptasiomiednicze DINOZAURY
ROGATE/CERATOPSY i KACZODZIOBE wykształciły skomplikowane uzębienie umożliwiające szatkowanie i

żucie pokarmu
* wiele dużych roślinożernych dinozaurów przeszło wtórnie do czworonożnego trybu życia

* kończyny były ustawione pionowo pod tułowiem, a nie rozstawione szeroko na boki, jak u większości
gadów usprawniało to lokomocję i umożliwiało utrzymanie ciężkiego ciała nad ziemią stosunkowo

niewielkim wysiłkiem
* mózg był mały w stosunku do wielkości ciała

* wiele dinozaurów tworzyło duże stada, z których mogły się porozumiewać dźwiękiem (zwłaszcza
KACZODZIOBE miały komory rezonansowe w kostnych grzebieniach na głowie)

* duże dinozaury mogły być stałocieplne
* niektóre dinozaury drapieżne były upierzone

* znosiły jaja o budowie skorupy podobnej do ptasiej i niektóre opiekowały się potomstwem

+ ZAUROPTERYGIE

* formy przystosowane do środowiska morskiego
* w jurze i kredzie reprezentowane m.in. przez pełnomorskie drapieżniki: PLEZJOZAURY osiągające

kilkanaście metrów długości
* większość z plezjozaurów miała długą wężowatą szyję i małą główkę (ELASMOZAUR)

* plezjozaurem ma być także potwór z Loch Ness, chociaż kryptozoolodzy (poszukiwacze tajemniczych, często
legendarnych zwierząt) nadali mu legendarną nazwę, jego istnienie należy włożyć między bajki

* zauropterygie używały swych płetwiastych kończyn jako dwóch par „podwodnych skrzydeł”, umożliwiających
im sprawne poruszanie się w wodzie

* dziś reprezentowane przez reliktową HATTERIĘ zamieszkującą kilka wysepek u brzegów Nowej Zelandii

* ma jaszczurkowaty pokrój ciała i mocną czaszkę (bez ruchomych połączeń typowych dla
łuskoskośnych)

* dobrze rozwinięte oko ciemieniowe

RYNCHOCEFALE

* pierwotnie reprezentowane przez niezbyt duże lądowe JASZCZURKI

* podzieliły się na kilka grup, np.
- południowoamerykańskie LEGWANY

- pospolite w tropikach Afryki, Azji i Australii GEKONY, SCYNKI, AGAMY, afrykańskie KAMELEONY, beznogie
PADALCE

* GEKONY wykształciły na palcach przylgi umożliwiające im poruszanie się po pionowych powierzchniach
(skałach, pniach drzew), radzą sobie nawet z chodzeniem po suficie

* KAMELEONY
- również prowadzą nadrzewny tryb życia, ale gałęzi chwytają się przeciwstawnymi palcami rąk i stóp (po dwa

i trzy) oraz chwytnym ogonem
- ich osobliwością są niezależnie poruszające się wyłupiaste oczy okryte zrośniętymi powiekami

- dzięki stereoskopowemu widzeniu celnie trafiają ofiary językiem
- poruszają się bardzo powoli ale drapieżnikom trudno je dostrzec z racji mistrzowskiego kamuflażu barwnego

* WARANY stały się drapieżnikami swych ekosystemów (WARAN z Komodo przekracza 3m)
* pod koniec mezozoiku żyły olbrzymie morskie jaszczurki, spokrewnione z waranami – MOZAZAURY,

przekraczające 10m długości

WĘŻE
- ich pochodzenie jest niejasne

- wczesne formy wykazują wiele podobieństw z prymitywnymi MOZAZAURAMI ale zmiany w narządach zmysłów
(zanik bębenków i powiek) przemawiają za ryjącym trybem życia przodków węży i ich pokrewieństwem z żyjącymi

pod ziemią ŚLEPUCHAMI (AMFISBENAMI)

ŁUSKONOŚNE

* ze względu na dość chłodny klimat są nieliczne

* jedyny żółw krajowy to słodkowodny drapieżnik ŻÓŁW BŁOTNY
* żyją u nas cztery gatunki jaszczurek: ZWINKA, ŻYWORÓDKA, ZIELONA, PADALEC

* węże w naszym kraju to: jadowita ŻMIJA ZYGZAKOWATA, GNIEWOSZ PLAMISTY, WĄŻ ESKULAPA, ZASKRONIEC
(najpospolitszy spotykany w pobliżu zbiorników wodnych, gdzie poluje na żaby i ryby

* żmija zygzakowata
- występuje w różnych odmianach barwnych (całkiem czarnej, szarej lub brązowej z czarnym zygzakiem na

grzbiecie
- najłatwiej rozpoznać ją po tym, że z powodu obecności gruczołów jadowych głowa jest z tyłu rozszerzona,

wyraźnie szersza niż szyja
- żmije niesprowokowane nie atakuje ludzi, więc należy je omijać

- w razie ukąszenia (które powoduje bolesny obrzęk, nudności i inne objawy, ale rzadko bywa śmiertelne) należy
założyć opaskę uciskową powyżej miejsca ukąszenia, aby zahamować rozprzestrzenianie się jadu i jak najszybciej

podać surowicę przeciwjadową
* wszystkie gady krajowe objęte są ochroną

GADY

W POLSCE