GRUPA

ZEUROPSYDY

GADY

SYNAPSYDY

REPTILIA

ANAPSYDY

DIAPSYDY

SYNAPSYDY/GADY

PODGROMADA

ANAPSIDA

DIAPSIDA

SSAKOKSZTAŁTNE

+ SYNAPSIDA

DINOZAURY

NADRZĄD

+ DINOSAURIA

ŻÓŁWIE

ICHTIOZAURY

TERAPSYDY

PELIKOZAURY

CHELONIA

+ ICHTYOSAURIA

+ TERAPSIDA

+ PELYCOSAURIA

TEKODONTY

KAPTORYNOMORFY

+ TECODONTIA

+ CAPTORHINOMORPHA

KROKODYLE

CROCODILIA

RYNCHOCEFALE

PTEROZAURY

RCHYNOCEPHALIA

RZĄD

+ PTEROSAURIA

DINOZAURY

DINOZAURY

GADZIOMIEDNICZE

PTASIOMIEDNICZE

+ SAURISCHIA

+ ORNITISCHIA

ŁUSKONOŚNE

ZAUROPTERYGIE

SQUAMATA

+ SAUROPTERYGIA

REPTILIA

* zmiennocieplne owodniowce

POCHODZENIE

* wywodzą się z płazów

- niektóre z zaawansowanych płazów tarczogłowych (SEJMURIA) wykazywały już tyle cech gadzich w budowie szkieletu, że bywały zaliczane do tzw. kotylozaurów (uważanych za najprymitywniejsze gady)

- okazało się jednak, że zwierzęta te były jeszcze bezowodniowcami (znaleziono ich skamieniałe kijanki)

* owodniowce natomiast znosiły bogate w żółtko jaja, w których zarodek (dzięki błonom płodowym), rozwijał się bez przeobrażenia

- z takich jaj wykluwały się młode od razu podobne do dorosłych

- najstarsze znane owodniowce to kaptorynomorfy (niewielkie zwierzęta o pokroju jaszczurek)

* szkielet pierwszych owodniowców

- odznaczał się silniejszym niż u płazów skostnieniem kręgosłupa i wydłużeniem odcinka szyjnego (liczącego co najmniej trzy kręgi szyjne)

- kręgosłup łączył się z miednicą co najmniej dwoma kręgami krzyżowymi

- występowały zęby bez pofałdowanego szkliwa

* w karbonie prymitywne owodniowce podzieliły się na synapsydy (grupa obejmująca gady ssakokształtne i ssaki) oraz zeuropsydy (grupa obejmująca większość kopalnych owodniowców oraz ptaki i gady współczesne)

- przedstawiciele tych grup różnili się budową czaszki

- pierwotnie czaszka czworonogów miała jedynie parzyste otwory nosowe, parzyste oczodoły, otwór oka ciemieniowego i otwór potyliczny, którym przechodzi rdzeń kręgowy (taką czaszkę anapsydową miały najstarsze synapsydy i żółwie)

- w toku ewolucji pojawiły się w niej dodatkowe otwory, przede wszystkim okna (doły) skroniowe, w których mieszczą się mięśnie szczęk

- u nieco późniejszych synapsydów pojawiła się jedna para okien skroniowych (czaszka synapsydowa) a u części zauropsydów dwie pary (czaszka diapsydowa)

* radiacja adaptatywna gadów

- w erze mezozoicznej opanowały wszystkie środowiska

* przyczyny wielkiego wymierania gadów u schyłku kredy nie zostały do końca wyjaśnione (przypuszczalnie doszło do katastrofy wskutek zderzenia z wielkim meteorytem)

BŁONY PŁODOWE OWODNIOWCÓW

* zapewniają rozwijającemu się embrionowi odpowiednie mikrośrodowisko

* rozwijają się jako worki uwypuklające się z zarodka na wczesnym etapie jego rozwoju

* owodnia otacza zarodek i wypełniona jest płynem, który zastępuje wodę (chroni zarodek przed wstrząsami i umożliwia swobodny rozwój)

* kosmówka to najbardziej zewnętrzna błona, wyściełająca skorupkę od zewnątrz

* produkty przemiany materii zarodka gromadzą są w omoczni, rozwijającej się na przedłużeniu jelita zarodka (i jego kloaki)

- omocznia z czasem wypełnia się coraz bardziej i zrasta z owodnią i kosmówką

- opleciona gęstą siecią naczyń krwionośnych stanowi narząd oddechowy zarodka (gazy oddechowe przedostają się przez pory w skorupce

* występuje tu także pęcherzyk (woreczek) żółtkowy, otaczający żółtko

BUDOWA GADÓW

BUDOWA ZEWNĘTRZNA

SZKIELET

* pierwotny pokrój ciała w największym stopniu zachowały jaszczurki i krokodyle, jednak i u

* silnie skostniały

tych grup zachodziły modyfikacje sylwetki

* bardzo mało elementów chrzęstnych

- krokodyle mają wydłużoną głowę

* głowa

- u niektórych jaszczurek (podobnie węży) zanikły kończyny i ciało uległo wydłużeniu

- w pełni ruchoma

- jednoczesne zwiększenie liczby kręgów nadało mu znaczną giętkość

- w odcinku szyjnym kręgosłupa dwa

* żółwie

pierwsze kręgi (dźwigacz i obrotnik) są

- tendencja ewolucyjna była odwrotna

silnie zmienione

- ciało uległo skróceniu i usztywnieniu przez pancerz kostno-rogowy

* czaszka

* kończyny pierwotnie pięciopalczaste

- czaszka połączona z kręgosłupem

- na ogół rozstawione na boki, ale podczas biegu mogą być podciągane bardziej pod tułów, jednym kłykciem potylicznym

który unosi się nad ziemię

- żuchwa złożona jest z kilku części

- zwykle poruszaniu się towarzyszą boczne wygięcia ciała

- występują okna skroniowe,

- kończyny tylne są głównym narzędziem napędowym na lądzie

odgraniczone kostnymi łukami

- współcześnie tylko niektóre jaszczurki potrafią biegać na tylnych nogach

skroniowymi i mieszczące mięśnie

(południowoamerykański BAZYLISZEK biega nawet po wodzie)

szczęk

- dwunożna lokomocja częstsza była wśród dinozaurów

- jaszczurki i węże wtórnie utraciły dolny

- gady wodne mają kończyny płetwiaste

łuk skroniowy, co umożliwiło zwiększenie

- u krokodyli występują błony pławne

ruchomości (kinetyzmu) czaszki

- u żółwi morskich kończyny przednie mają postać jednolitych płetw, służących do

- kość kwadratowa, na której

„podwodnego lotu”

podwieszona jest żuchwa, może się

- palce gadów są zwykle zakończone rogowymi pazurkami

odchylać w tył i w bok

* ogon na ogół długi i ruchliwy

- takie zawieszenie osiągnęło skrajną

- u krokodyli jest narządem napędowym podczas pływania

postać u węży, które mogą połykać bardzo

- u jaszczurek może być odrzucany w czasie zagrożenia (autonomia ogona – w wyniku duże ofiary, rozciągając paszczę dzięki

skurczu mięśni ogon odpada i przez jakiś czas wije się, odwracając uwagę napastnika, potem ruchomym połączeniom elementów

ulega częściowej regeneracji)

czaszki, zwłaszcza szczęk (ponieważ ich

* ubarwienie

żebra nie są połączone po stronie

- wiele jest jaskrawo ubarwionych dzięki komórkom pigmentowym w głębszej warstwie brzusznej, podobnie rozciąga się ich

naskórka

tułów w miejscu, gdzie znajduje się

- może występować zróżnicowanie barw w okresie godowym (np. samiec JASZCZURKI połknięta w całości i powoli trawiona

ZIELONEJ ma jaskrawobłekitne podgardle)

zdobycz), WĄŻ JAJOŻER połyka w całości

- KAMELEONY mają zdolność zmiany ubarwienia w zależności od koloru podłoża i własnego ptasie jajka, ale w przełyku ich skorupkę

nastroju

wgniatają wystające w dół wyrostki

* skóra

kręgów

- ciało pokryte silnie zrogowaciałym naskórkiem tworzącym łuski

* kręgosłup

- nie zawiera gruczołów, więc gady nie tracą wody przez powierzchnię ciała

- wyróżnia się pięć odcinków: szyjny,

- rogowe łuski jaszczurek i węży zachodzą na siebie dachówkowato (u węży łuski na brzuchu piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i

są szczególnie duże i szerokie, pozwalają zaczepiać się o podłoże podczas poruszania się) ogonowy

- łuski tworzą ciągłą warstwę, co pozwala „zrzucać skórę” w całości, czyli linieć (nie mylić ze

- żebra w odcinku piersiowym łączą się

zrzucaniem pancerza przez stawonogi!)

często z mostkiem tworząc sprężystą

- mogą w niej występować skostnienia skórne

klatkę piersiową

- szczególnie rozwinięte są w postaci tarczek na grzbiecie krokodyli

- u żółwi cały tułów zakrywa pancerz złożony m.in. ze zrośniętych tarczek kostnych, pokrytych rogowymi płytkami, granice tarczek i płytek nie pokrywają się ze sobą, dzięki czemu pancerz jest mocniejszy

ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ

ZAPŁODNIENIE WEWNĘTRZNE

JAJA GADÓW

ROZWÓJ GADÓW

* narządem kopulacyjnym samca jest

* mogą rozwijać się na lądzie, dzięki

* młode od razu po wykluciu podobne o

wynicowywane z kloaki prącie

wytworzeniu ochronnej skórzastej skorupki

rodziców i samodzielne

* nasienie trafia do pochwy, a stamtąd

(u niektórych żółwi i krokodyli silnie

* większość gadów nie opiekuje się

może wędrować do zbiorników

Zmineralizowanej, zbudowanej z węglanu

potomstwem

nasienia, gdzie plemniki mogą czekać

wapnia)

* wyjątkowe są krokodyle, które

wiele miesięcy (a nawet lat) na

* jaja takie mogą osiągać spore rozmiary (u

strzegą gniazda, pomagają się

zapłodnienie jaj (co następuje w

dinozaurów do 40cm, mające skorupkę

wykluwać młodym, przenoszą w pysku

górnym odcinku jajowodu)

kilkumilimetrowej grubości) i zawierać dużo

do wody i pilnują jeszcze przez jakiś

* końcowy odcinek jajowodu to tzw.

substancji zapasowych (żółtka)

czas

gruczoł skorupkowy

* składane są do gniazd wygrzebanych w

* zdolność opieki nad potomstwem była

* niektóre jaszczurki i węże są

ziemi w nasłonecznionych miejscach lub

bardziej rozwinięta u dinozaurów (po

jajozyworodne

zbudowanych z roślin (jak u niektórych

których odziedziczyły ją i rozwinęły

krokodyli)

ptaki)

* butwienie roślinności dostarcza ciepła do

* wiele gadów rośnie przez całe życie

inkubacji jaj

* najbardziej długowieczne (ponad

* niektóre węże (PYTONY) wysiadują jaja –

100 lat) są żółwie

ogrzewają je skurczami mięśni w splotach

* długo żyją także krokodyle

własnego ciała (wówczas ich temperatura

rośnie powyżej temperatury otoczenia, co

jest zaczątkiem endotermii)

BUDOWA WEWNĘTRZNA GADÓW

UKŁAD POKARMOWY

UKŁAD KRĄŻENIA

* większość gadów jest drapieżna, polują na owady i drobne

kręgowce (ryby, żaby, gryzonie)

* krew zaopatrywana w tlen wyłącznie w płucach

* krokodyle i największe węże potrafią atakować ssaki

* serce ulega modyfikacji w celu lepszego oddzielenia

* gady mają ruchomy język

krwi natlenionej i odtlenionej

- u węży i jaszczurek rozdwojony na końcu i często (jako

* komora serca zostaje podzielona częściową

narząd zmysłu) wysuwany z pyska

przegrodą (dzięki odpowiedniemu wyprofilowaniu

- niektóre jaszczurki (zwłaszcza KAMELEONY) używają go do

ścian komór i synchronizacji skurczów w sercu

chwytania ofiar na odległość (podobnie jak żaby)

praktycznie nie dochodzi do mieszania się strumieni

* na brzegach pyska gadów znajdują się jednakowe,

krwi tętniczej i żylnej)

stożkowate zęby, zwykle zagięte do tyłu

- u krokodyli przegroda międzykomorowa jest

- liściożerne jaszczurki mają zęby spłaszczone i karbowane na

pełna, ale występuje specjalny otwór między

brzegach

nasadami aort lewej i prawej, umożliwiające

- niektóre węże i północnoamerykańskie jaszczurki HELODERMY

wyłączenie obiegu płucnego na czas nurkowania

mają zęby jadowe (trująca wydzielina gruczołów

jadowych /zmodyfikowanych ślinianek/ spływa do rany

rowkiem wzdłuż zęba)

- u najbardziej zaawansowanych jadowitych węży

(GRZECHOTNIK, KOBRA, ŻMIJA) zęby jadowe występują z

przodu górnej szczęki i działają jak igła strzykawki (są rurkowate i

zaostrzone), kiedy pysk jest zamknięty oba zęby jadowe składają

się do tyłu

- jad pozwala obezwładnić nawet duże i szybkie ofiary

* największe węże (ANAKONDY, BOA, PYTONY) są niejadowite i

UKŁAD ODDECHOWY

duszą ofiary oplatając je umięśnionymi splotami ciała i

UKŁAD WYDALNICZY

uniemożliwiając ruchy oddechowe

* gady (nawet wodne) oddychają tylko płucami

* żółwie są bezzębne, mają szczęki pokryte rogowym dziobem

* narządami wydalniczymi są nerki ostateczne

* przez zrogowaciałą skórę nie odbywa się wymiana gazowa

* gady połykają zwykle ofiarę w całości i rozpuszczają sokami

* moczowody uchodzą do pęcherza moczowego i

* u niektórych gadów (KROKODYLE) wykształciło się wtórne

trawiennymi

kloaki

podniebienie, oddzielające jamę nosową od gębowej, co

- krokodyle, których czaszka nie jest ruchoma jak u węży, czasem

* mocz większości (z wyjątkiem żółwi i krokodyli

pozwala na oddychanie, nawet kiedy pysk jest wypełniony

porcjują większą zdobycz wyciągając ofiarę pod wodę i

wydalających amoniak i mocznik) jest silnie

wodą (nozdrza wewnętrzne otwierają się daleko z tyłu

umieszczając ją w spiżarni (np. pod korzeniami drzew), czekają aż

zagęszczony, zawiera kryształki kwasu

podniebienia, wprost do gardzieli)

skruszeje a następnie chwytają w paszczę wybrany kawałek i

moczowego

* gardło

wirując wokół własnej osi, ukręcają np. kończynę czy inny kąsek

* gady lądowe są więc urikoteliczne

* krtań

- w trawieniu mogą pomagać połknięte kamienie żołądkowe

* cechy moczu i nieprzepuszczalna dla wody skóra

* tchawica wzmocniona chrzęstnymi pierścieniami, dzięki

(gastrolity), służące do rozcierania pokarmu(u krokodyli pełnią

pozwoliły wielu gadom (jaszczurkom, wężom,

czemu się nie zapada

także rolę balastu)

żółwiom) zasiedlić środowiska pustynne

* oskrzela

* ze względu na niskie tempo metabolizmu współczesne gady

* do przeżycia wystarcza im często woda zawarta w

* parzyste płuca (węże mają zwykle tylko prawe płuco)

mają niewielkie zapotrzebowanie pokarmowe (jedna zdobycz

pożywieniu

- workowate płuca są gąbczaste

wystarcza im nieraz na wiele tygodni)

- niekiedy na ich końcach występują worki powietrzne,

* zimą gady strefy umiarkowanej zapadają w sen zimowy

pozwalające niektórym gadom nadymać ciało (mogą też

(hibernują), więc nie jedzą miesiącami

służyć jako narząd hydrostatyczny ułatwiając unoszenie się

w wodzie)

* wentylacja płuc odbywa się na ogół dzięki ruchom żeber

współtworzących klatkę piersiową

UKŁAD NERWOWY

BUDOWA

NARZĄDY ZMYSŁÓW

* mózgowie znacznie silniej wykształcone niż u płazów * oczy

* półkule większe i bardziej wysklepione

- akomodacja odbywa się przez dociskanie soczewki do pierścieni tarczek kostnych

* półkule nakrywają międzymózgowie, co prowadzi w twardówce

do zatarcia liniowego ułożenia poszczególnych częśc -

i mają trzy powieki (górną, dolną i migotkę)

mózgu

- oczy węży mają odmienną budowę niż pozostałych gadów

* kresomózgowie

~ mają żółtawą soczewkę i swoiste receptory wzrokowe (czopki podwójne)

- w ścianach półkul rozwija się niewielki obszar istoty ~ nie mają ruchomych powiek ani niektórych mięśni gałki ocznej i pierścienia szarej nazywany korą nową

kostnego w twardówce

- w bocznej ścianie obu komór rozwija się dość silnie

~ patrzą nieruchomym, hipnotyzującym wzrokiem przez zrośnięte, przezroczyste skupienie kadłubów neuronów, tworzących ciało

powieki

prążkowane

- gady pierwotnie miały oko ciemieniowe (dobrze zachowane jedynie u

- kora nowa i ciało prążkowane pełnią funkcję

nowozelandzkiej HATTERII)

nadrzędnych ośrodków koordynacji nerwowej

- otwór pozostał także w czaszce niektórych jaszczurek, ale oko ciemieniowe

gadów

jest u nich szczątkowe

- gady mają małe zdolności uczenia się i

- u pozostałych owodniowców przekształciło się w szyszynkę kierującą

zapamiętywania

rytmami biologicznymi

* śródmózgowie

* jamki policzkowe

- silnie rozwinięte

- występują po bokach pyska niektórych węży (GRZECHOTNIKI)

- rola koordynacyjna tej części uległa ograniczeniu

- bardzo wrażliwe na promieniowanie podczerwone (cieplne)

* tyłomózgowie

- grzechotnik może wykrywać różnice temperatury rzędu tysięcznych °C

- móżdżek ma różne rozmiary i kształty

- pozwala mu to po ciemku wykrywać drobne gryzonie

- lepiej jest rozwinięty u form aktywnych ruchowo

* narząd słuchu

(krokodyle)

- jedna kostka słuchowa (strzemiączko, zwane z racji wydłużonego

- pokryty jest istotą szarą (korą móżdżku)

kształtu kolumienką)

* rdzeniomózgowie

- większość ma błonę bębenkową

- rdzeń przedłużony ma esowate wygięcie

- żółwie, hatterie i węże nie mają ucha środkowego, więc są głuche (tresowane charakterystyczne dla wszystkich owodniowców

przez fakirów KOBRY OKULARNIKI nie słyszą dźwięku piszczałki,

- względna masa i znaczenie tej części maleje, ponieważ a GRZECHOTNIKI własnej grzechotki) ograniczone zostało czucie skórne

* zmysł chemiczny

* mózgowie opuszcza 12 par nerwów czaszkowych

- rozdwojony język węży i niektórych jaszczurek sonduje otoczenie, po czym jego końce muskają położone na podniebieniu narządy Jacobsona (parzyste kieszonki zaopatrzone w receptory chemiczne)

- dzięki temu mogą po zapachu sprawnie tropić ofiary, a także inne gady (niektóre jaszczurki i węże mają gruczoły zapachowe, aktywne zwłaszcza

w okresie godowym)

PODZIAŁ SYSTEMATYCZNY GADÓW

SYNAPSYDY

* owodniowce bliżej spokrewnione ze ssakami niż współczesnymi gadami

+ GADY

* znane od późnego karbonu do wczesnej jury

SSAKOKSZTAŁTNE

* w permie zróżnicowały się na wiele form roślinożernych i drapieżnych

+ PELIKOZAURY

* prymitywniejsze

* miały niekiedy na grzbiecie wachlarz skórny, rozpięty na długich wyrostkach kręgów

* żagiel ten mógł służyć jako wymiennik ciepła

+ TERAPSYDY

* stałocieplne

* zachowanie metabolizmu związków azotowych (ureotelicznego) charakterystycznego dla płazów

* pozostałe gady (zwłaszcza diapsydowe) wykształciły metabolizm urikoteliczny i wydalały nierozpuszczalny w wodzie kwas moczowy

•

mniejsze straty wody i przez skórę (brak gruczołów potowych, rogowe łuski) pozwoliły tej linii gadów

•

odnieść przewagę nad synapsydami w suchym klimacie przełomu paleozoiku i mezozoiku ZEUROPSYDY

* z tej grupy wywodzą się wszystkie współczesne gady i gady właściwe

ANAPSYDY

* pierwotniejsza forma bez okien skroniowych czaszki

+ KAPTORYNOMORFY

ŻÓŁWIE

* mają anapsydową budowę czaszki

* znane od późnego triasu

* ich pozycja systematyczna i pokrewieństwo z anapsydami budzi wiele wątpliwości

* wykształciły formy lądowe (w tym pustynne), słodkowodne i morskie DIAPSYDY

* diapsydowa budowa czaszki

* gady właściwe znane od środkowego karbonu

+ ICHTIOZAURY

* żyły od wczesnego triasu do połowy kredy

RYBOJASZCZURY

* rybokształtne

* żyworodne, dzięki czemu mogły całkowicie zerwać ze środowiskiem lądowym

* najpospolitsze w morzach jurajskich, gdzie polowały głównie na głowonogi (np. belemnity)

* miały olbrzymie oczy, które pomagały im wypatrywać ofiar w głębinach

* musiały wypływać na powierzchnię dla zaczerpnięcia oddechu

* sylwetka przypominająca rekina lub delfina z pionową płetwą ogonową, płetwą grzbietową i dwiema parami płetw parzystych to klasyczny przykład konwergencji, związanej z przystosowaniem do określonego trybu życia

+ TEKODONTY

* wczesne, triasowe owodniowce

* zęby osadzone w zębodołach (tekach)

KROKODYLE

* współcześnie nieliczne formy słodkowodne

* długopyskie, azjatyckie GAWIALE, amerykańskie ALIGATORY, KAJMANY

* w mezozoiku przystosowały się do życia na lądach i w morzach

+ PTEROZAURY

* gady latające

* kończyny tylne rozstawione na boki

* prawdopodobnie uczestniczyły w napinaniu błony lotnej na bardzo wydłużonym czwartym palcu kończyny przedniej

* były to pierwsze i największe kręgowce aktywnie latające

* PTERODAKTYLOWCE z kredy osiągały rozpiętość do 12m (np. Quetzalcoatlus nazwany na cześć azjatyckiego boga Kecalkoatla – Pierzastego Węża)

* były stałocieplne i mogły mieć okrywę izolacyjną podobną do włosów DINOZAURY

* dominujące kręgowce lądowe mezozoiku

* wywodzą się z nich ptaki

GADZIOMIEDNICZE I

* występowały od późnego triasu do końca kredy na wszystkich kontynentach (dzięki temu, że w triasie PTASIOMIEDNICZE

lądy połączone były w jeden superkontynent Pangen)

* w Polsce znane są jedynie z jurajskich tropów z Gór Świętokrzyskich i nielicznych triasowych kości z Opolszczyzny

* osiągały największe rozmiary spośród wszystkich zwierząt lądowych w dziejach Ziemi

* gadziomiednicowe, długoszyje i roślinożerne ZAUROPODY (SEJSMOZAUR, ARGENTYNOZAUR) osiągały około 100t i 50m

* niektóre TEROPODY (dinozaury drapieżne) ważyły zaledwie 1kg

* większość dinozaurów była jednak dużymi zwierzętami

* przodkowie dinozaurów byli dwunożnymi drapieżnikami, ale większość (z wyjątkiem teropodów) wtórnie przystosowała się do roślinożerności

* ZAUROPODY rozcierały paszę w żołądku połykanymi kamieniami (gastrolitami), a ptasiomiednicze DINOZAURY

ROGATE/CERATOPSY i KACZODZIOBE wykształciły skomplikowane uzębienie umożliwiające szatkowanie i żucie pokarmu

* wiele dużych roślinożernych dinozaurów przeszło wtórnie do czworonożnego trybu życia

* kończyny były ustawione pionowo pod tułowiem, a nie rozstawione szeroko na boki, jak u większości gadów usprawniało to lokomocję i umożliwiało utrzymanie ciężkiego ciała nad ziemią stosunkowo niewielkim wysiłkiem

* mózg był mały w stosunku do wielkości ciała

* wiele dinozaurów tworzyło duże stada, z których mogły się porozumiewać dźwiękiem (zwłaszcza KACZODZIOBE miały komory rezonansowe w kostnych grzebieniach na głowie)

* duże dinozaury mogły być stałocieplne

* niektóre dinozaury drapieżne były upierzone

* znosiły jaja o budowie skorupy podobnej do ptasiej i niektóre opiekowały się potomstwem

+ ZAUROPTERYGIE

* formy przystosowane do środowiska morskiego

* w jurze i kredzie reprezentowane m.in. przez pełnomorskie drapieżniki: PLEZJOZAURY osiągające kilkanaście metrów długości

* większość z plezjozaurów miała długą wężowatą szyję i małą główkę (ELASMOZAUR)

* plezjozaurem ma być także potwór z Loch Ness, chociaż kryptozoolodzy (poszukiwacze tajemniczych, często legendarnych zwierząt) nadali mu legendarną nazwę, jego istnienie należy włożyć między bajki

* zauropterygie używały swych płetwiastych kończyn jako dwóch par „podwodnych skrzydeł”, umożliwiających im sprawne poruszanie się w wodzie

RYNCHOCEFALE

* dziś reprezentowane przez reliktową HATTERIĘ zamieszkującą kilka wysepek u brzegów Nowej Zelandii

* ma jaszczurkowaty pokrój ciała i mocną czaszkę (bez ruchomych połączeń typowych dla łuskoskośnych)

* dobrze rozwinięte oko ciemieniowe

ŁUSKONOŚNE

* pierwotnie reprezentowane przez niezbyt duże lądowe JASZCZURKI

* podzieliły się na kilka grup, np.

- południowoamerykańskie LEGWANY

- pospolite w tropikach Afryki, Azji i Australii GEKONY, SCYNKI, AGAMY, afrykańskie KAMELEONY, beznogie PADALCE

* GEKONY wykształciły na palcach przylgi umożliwiające im poruszanie się po pionowych powierzchniach (skałach, pniach drzew), radzą sobie nawet z chodzeniem po suficie

* KAMELEONY

- również prowadzą nadrzewny tryb życia, ale gałęzi chwytają się przeciwstawnymi palcami rąk i stóp (po dwa i trzy) oraz chwytnym ogonem

- ich osobliwością są niezależnie poruszające się wyłupiaste oczy okryte zrośniętymi powiekami

- dzięki stereoskopowemu widzeniu celnie trafiają ofiary językiem

- poruszają się bardzo powoli ale drapieżnikom trudno je dostrzec z racji mistrzowskiego kamuflażu barwnego

* WARANY stały się drapieżnikami swych ekosystemów (WARAN z Komodo przekracza 3m)

* pod koniec mezozoiku żyły olbrzymie morskie jaszczurki, spokrewnione z waranami – MOZAZAURY, przekraczające 10m długości

WĘŻE

- ich pochodzenie jest niejasne

- wczesne formy wykazują wiele podobieństw z prymitywnymi MOZAZAURAMI ale zmiany w narządach zmysłów (zanik bębenków i powiek) przemawiają za ryjącym trybem życia przodków węży i ich pokrewieństwem z żyjącymi pod ziemią ŚLEPUCHAMI (AMFISBENAMI)

GADY

* ze względu na dość chłodny klimat są nieliczne

W POLSCE

* jedyny żółw krajowy to słodkowodny drapieżnik ŻÓŁW BŁOTNY

* żyją u nas cztery gatunki jaszczurek: ZWINKA, ŻYWORÓDKA, ZIELONA, PADALEC

* węże w naszym kraju to: jadowita ŻMIJA ZYGZAKOWATA, GNIEWOSZ PLAMISTY, WĄŻ ESKULAPA, ZASKRONIEC

(najpospolitszy spotykany w pobliżu zbiorników wodnych, gdzie poluje na żaby i ryby

* żmija zygzakowata

- występuje w różnych odmianach barwnych (całkiem czarnej, szarej lub brązowej z czarnym zygzakiem na grzbiecie

- najłatwiej rozpoznać ją po tym, że z powodu obecności gruczołów jadowych głowa jest z tyłu rozszerzona, wyraźnie szersza niż szyja

- żmije niesprowokowane nie atakuje ludzi, więc należy je omijać

- w razie ukąszenia (które powoduje bolesny obrzęk, nudności i inne objawy, ale rzadko bywa śmiertelne) należy założyć opaskę uciskową powyżej miejsca ukąszenia, aby zahamować rozprzestrzenianie się jadu i jak najszybciej podać surowicę przeciwjadową

* wszystkie gady krajowe objęte są ochroną