Filozofia nowych technologii

Dr Andrzej Kmiecik
Instytut filozofii UKW

Primum scire deinde philosophari

(Najpierw wiedzieć potem filozofować)

Filozofia nowych technologii

01) Czym jest filozofia nauki i techniki

02) Zarys historia nauki i techniki (1)

03) Zarys historia nauki i techniki (2)

04) Technologiczny determinizm. Technokracja.

05) Gry popularne – historia gier wideo i gier komputerowych.

06) Podziemie komputerowe – wczoraj i dzisiaj, gry hakerskie

07) Ludzka natura. Biometria: bezpieczeństwo wolność i prywatność

08) Inżynieria finansowa. O globalizacji, technologii i nowej sprawiedliwości.

09) Racjonalność. Technologiczna racjonalność. Inżynieria wiedzy – przyszłość społeczeństwa

informacyjnego. Metody cyfrowe w humanistyce.

10) Kobiety, feminizm i technologia.

11) Neuronauki. Bioinformatyka i biotechnologia.

12) Nanotechnologia i nanoetyka.

13) Transhumanizm. Kiedy nadejdą roboty i cyborgi ?

14) Teoria sztucznej inteligencji.

15) Symulacje komputerowe zachowań społecznych.

Wykład jest opracowany na podstawie następujących źródeł:

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004.

Val Dusek, Philosophy of Technology: An Introduction, Blackwell Publishing Ltd, 2006.

Jan Kyrre Berg Olsen, Stig Andur Pedersen, Vincent F. Hendricks (red.), A Companion to the Philosophy of

Technology, Blackwell Publishing Ltd 2009.

Literatura dla studentów

Rafał Lizut, Filozofia techniki: problematyka, nurty, trudności,

http://www.sapientiokracja.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=87:filozofia-techniki-

problematyka-nurty-trudnoci&catid=40:rafa-lizut&Itemid=68

M. Bunge, Epistemology & Methodology III: Philosophy of Science and Technology (Treatise on Basic

Philosophy, vol. 7), D. Reidel Publishing Company, Dordrecht 1985, s. 8. Jest to trawestacja klasycznego: primum

vivere deinde philosophari – najpierw żyć potem filozofować.

01) Czym jest filozofia nauki i techniki

Pojęcie filozofii technologii.

Istnieje wiele dyscyplin filozoficznych. Sama filozofia istnieje ok. 2700 lat. Wyodrębniały się one z niej

stopniowo w dziejach filozofii. Filozofia techniki jest od niedawna istniejącą dyscypliną filozoficzną.

Można ją uznać za subdyscyplinę filozofii nauki jak również za subdyscyplinę filozofii społecznej. O tym

będzie mowa w następnych wykładach. Teraz chcę tylko odpowiedzieć na pytanie: co to jest filozofia

technologii (techniki)?

Definicja (robocza)

Filozofia techniki jest to dyscyplina filozoficzna badająca naturę techniki oraz jej wpływ na życie

człowieka i społeczeństwa, jak również na – szeroko rozumianą – przyrodę.

Można powiedzieć, że problematyka filozofii technologii zrodziła się w momencie zbudowania i użycia

pierwszych narzędzi technicznych, to jako samodzielna dyscyplina powstała dopiero w XX wieku.

Filozofowie sporadycznie wypowiadali się na temat techniki. Pierwsze uwagi o technologii podał ok.

1600 Franciszek Bacon, jak również Karol Marks w połowie XIX wieku. Wielcy filozofowie okresu od

czasów renesansu wiele mówili o nauce, ale mało o samej technice. A to dlatego, iż uważano, że

technologia jest po prostu zastosowaniem nauki. Ponieważ dotyczy wytwarzania dóbr, no to uważano,

że nie warto się tą technologią zajmować. We wczesnych czasach nowożytnych słowo „działać”

odnoszono do nauki, do wiedzy naukowej, a nie do techniki. Tradycja romantyczna była pesymistyczna

co do roli w życiu nauki i technologii. Tylko ówcześni akademiccy filozofowie podejmowali jakąś

krytyczną refleksję nad nauką i technologią. Szczególności w Niemczech istniała pesymistyczna literatura

co do roli technologii w społeczeństwie. W krajach anglojęzycznych w połowie XIX wieku tacy krytycy

kultury jak Carlyle, Matthew Arnold, Ruskin, socjalistyczny artysta William Morris, mieli coś do

powiedzenia na temat wartości technologii. Jedynie wybuch bomby atomowej w Hiroszimie i Nagasaki

spowodował w literaturze anglojęzycznej wywołał powszechniejszą dyskusję. Dopiero, gdy wzrosła

świadomość społeczna co do tego, czym jest zanieczyszczenie środowiska naturalnego przez przemysł,

wywołał dyskusję na temat negatywnych skutków rozwoju technologicznego, degradacji środowiska

naturalnego. Uważa się, że za początek dyskusji nad degradacją środowiska można uznać książkę Rachel

Carson “Silent Spring” z 1962, jak również Earth Day of 1970. Szczególny impuls do krytycznej refleksji

nad technologią dało powstanie w latach 70-tych inżynierii genetycznej.

Wymiar instytucjonalny filozofii technologii

W 1958 roku powstało w USA

Society for the History of Technology

. Zaczęło ono wydawać od

1959 czasopismo

Technology and Culture.

W 1976 powstało

Society for the

Philosophy of

Technology.

A więc w ponad dwa tysiące lat po powstaniu filozofii. W trzy stulecia po powstaniu

wiedzy naukowej, a niemalże w sto lat po powstaniu filozofii nauki. Nie tylko filozofia technologii

pojawiła się tak późno. Jest to związane z trudnościami dotyczącymi konsolidacji wiedzy o technologii.

Chodzi tu też o związki z takimi dyscyplinami jak: filozofia nauki, filozofia polityczna i społeczna, etyka,

estetyka nawet filozofia religii. Etycy oraz filozofowie polityki rzadko są uwikłani w problematykę filozofii

nauki, jak i odwrotnie. Natomiast filozofia technologia jest uwikłana w wiedzę o nauce, o

społeczeństwie, w wiedzę o technologii, w historię, w wiedzę antropologiczną. Skoro nikt nie może być

mistrzem w tych wszystkich dziedzinach wiedzy na raz, zatem i w filozofii technologii też nie będzie

mistrzem

Od 1978 zaczęto wydawać Research in Philosophy and Technology, a od 2003 - Techne: Research in

Philosophy and Technology.

Mimo rozwoju instytucjonalnego filozofia techniki nie posiada jeszcze spójnego obszaru badań. Przyczyn

tego stanu rzeczy jest kilka

1) Brak ustabilizowanej terminologii, różnej w różnych tradycjach językowych

W tradycji anglosaskiej słowo „technology” może oznaczać m.in. narzędzia i maszyny; reguły; system;

naukę stosowaną, a ‘technique’ odnoszona jest do umiejętności.

W tradycji francuskiej technologia to zbiór reguł, którym podlegają procesy techniczne. Natomiast

„technique” to czynności, którym podlegają przedmioty.

W Polsce „technologia” to sposób wytwarzania, a „technika”to czynności i środki. Ma to swój wyraz w

polskiej literaturze z za kresy prakseologii (T. Kotarbiński).

2) skomplikowanie samego zjawiska i wielość desygnatów terminów „technika”, „technologia”

desygnat danej nazwy (przy pewnym jej znaczeniu) =

przedmiot przez nią oznaczany

np. wytwarzanie, działanie, wytwory, instytucje. itd.

Jeśli chodzi o Polskę, to literatura w tym zakresie nie jest bogata. Dlatego odwołuję się głównie do

literatury anglo-amerykańskiej.

W Polsce był znany przede wszystkim Mario Bunge, argentyński fizyk teoretyk i filozof. Napisał

wielotomowy traktat „Treatise on Basic Philosophy”, w którym również jest jedne tom w dwóch

częściach poświecony filozofii nauki i technologii.

Co to jest technologia?

Ze względu na te różnice w znaczeniu słów będziemy zamiennie używać „technika” i

„technologia”

Co to jest technokracja?

Jest to słowo wieloznaczne. Może również oznaczać rodzaj muzyki.

Jest to ustrój państwowy oparty na rządach specjalistów

. Zasadniczo jest to pojęcie hipotetyczne.

Modele takiego społeczeństwa pojawiają się w sztuce. Ale też są pewne próby realizowania go w

Val Dusek, Philosophy of Technology: An Introduction, Blackwell Publishing Ltd, 2006, s. 2.

Philosophy of technology, [w:] E. Craig (red.): Routledge Encyclopedia of Philosophy. Jest w czytelni

głównej naszej biblioteki.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Technokracja_(polityka).

rzeczywistości. Pierwotnie ten wyraz odnoszono do prób naukowego rozwiązywania problemów

społecznych – w przeciwieństwie do tradycyjnych podejść w ekonomii, polityce czy filozofii. W takim

państwie technokratycznym władzę „sprawowaliby technicy, eksperci, organizatorzy i kierownicy

produkcji”. Pewien model technokracji chciał realizować Związek Radziecki (materializm historyczny –

czyli pewien rodzaj socjologii). Również idee technokracji pojawiły się w UE, po kryzysie 2008. Np.

premier Włoch ekonomista Mario Monti przedstawił gabinet złożony ze specjalistów w swoich

dziedzinach. Jako przykład technokracji podaje się rządy w Singapurze. Większość członków

Komunistycznej Partii Chin to inżynierowie (zob. obecne demonstracje w Hongkongu przeciwko

wpływom Chin kontynentalnych – wrzesień 2014).

Ten problem jest też w Polsce. Zob., np. proponowany „rząd techniczny” na czele z prof. Glińskim,

socjologiem, jako premierem (propozycja PiS-u). Zwróćmy uwagę na dyskusje wokół osoby posłanki

Teresy Piotrowskiej, teologa z wykształcenia, jako ministra spraw wewnętrznych (w rządzie premier Ewy

Kopacz, wrzesień 2014) i zarzut, że nie jest specjalistką od służb specjalnych. Bycie specjalistą w danej

dziedzinie nauki czy gospodarki nie oznacza, że da się radę w zarządzaniu państwem, województwem,

powiatem, gminą, rodziną, a nawet samym sobą. Trzeba jeszcze posiadać umiejętności społeczne, wgląd

w rzeczywistość. Trzeba również znać język pozwalający się dogadać ze specjalistami z innych dziedzin,

np. fizyk i biolog. W Polsce nie zwraca się uwagi na związek pomiędzy prawem a ekonomią. Nie

prowadzono badań nad związkiem jaki może zachodzić pomiędzy wykształceniem prawniczym osób

pełniących funkcje kierownicze w samorządach i na stanowiskach państwowych a ich gospodarczą

efektywnością i innowacyjnością.

Ideologia technokratyczna, opiera się na następujących założeniach:

1) nauka i technika w wystarczającym stopniu oferuje wartości, cele i środki potrzebne społeczeństwu i

człowiekowi do samodoskonalenia się

2) najważniejsza jest relacja człowiek – przyroda, a stosunki społeczne powinny być na niej wzorowane

(zob. liberalizm gospodarczy)

3) wiedza naukowa w całej okazałości jest dostępna jedynie niewielkiej grupie ludzi

4) technokracja posiada pełne prawo do panowania w społeczeństwie, gdyż tylko ona jest w stanie

doprowadzić ludzkość do świata pod każdym względem idealnego.

W USA był Ruch Technokratyczny - ruch społeczny zapoczątkowany w latach 20-tych

. Promował naukę

i technikę jako metodę poprawy warunków bytu. Obecnie jest mało popularny.

Szczegółowsze określenie tematyki

Aspekty badań filozofii technologii na podstawie „A Companion to the Philosophy of Technology”

Uwaga

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ruch_Technokratyczny.

Jan Kyrre Berg Olsen, Stig Andur Pedersen, Vincent F. Hendricks (red.), A Companion to the Philosophy of

Technology, Blackwell Publishing Ltd 2009.

Seria wydawnicza „Blackwell Companions to Philosophy” liczy ok. 50 tomów. Jest skierowana do
studentów. Każdy tom zawiera ogólnoświatowy przegląd zagadnień z danej dziedziny badań.

Wymienia się następujące główne aspekty badań:

Historia technologii
Technologia i nauka
Technologia i filozofia
Technologia i środowisko
Technologia i polityka
Technologia i etyka
Technologia i przyszłość

Uwaga
Te aspekty badań są określone koniunkcyjnie. Pozwala to nam na szczegółowsze ujęcie związków, np. 1)
Wpływ technologii na naukę, 2) Wpływ nauki na technologię, 3) Wpływ technologii na filozofię, 4)
Wpływ filozofii na technologię, itd.

Aspekty szczegółowe

Historia technologii

1 Historia technologii w sensie ścisłym
2 Definicje technologii
3 Technologia Zachodnia
4 Technologia chińska
5 Technologia islamska
6 Technologia japońska
7 Technologia wojenna

Technologia i nauka

8 Technologia i nauka w sensie ścisłym
9 Nauka i technologia: pozytywizm i jego krytyka
10 Nauki inżynierska
11 Wiedza technologiczna
12 Wzajemne oddziaływanie pomiędzy nauką i technologią
13 Narzędzie w nauce i technologii
14 Społeczna konstrukcja nauki
15 Społeczna konstrukcja technologii
16 Teoria zmiany i instrumentacja
17 Biologia i technologia
18 Technologie nuklearne
19 Projektowanie inżynierskie
20 Cybernetyka
21 Chemia i technologia

III

Technologia i filozofia

22 Filozofia i technologia w sensie ścisłym
23 Semiotyka technologii
24 Krytyczna teoria technologii
25 Cyborgi
26 Badania symulacyjne
27 Technologia jako “nauka stosowana”

28 Wytwory technologii
29 Praktyka techniczna
30 Technologiczny pragmatyzm
31 Hermeneutyka a technologie
32 Analityczna filozofia technologii
33 Technologiczna racjonalność
34 Fenomenologia I technologia
35 Ekspertyzm
36 Technologie obrazowania
37 Niebezpieczeństwa związane z rozwojem technologicznym. Niepewność i ostrożność.
38 Technologia i metafizyka
39 Rozległe systemy techniczne
40 Systemy socjotechniczne
41 Technologia informacyjna

Technologia i środowisko

42 Technologia i środowisko w sensie ścisłym
43 Zasada ostrożności (lepiej być bezpiecznym niż zmartwionym)
44 Zagadnienia graniczne takie jak: złożoność, kontekst społeczny, zróżnicowanie
45 Globalne ocieplenie
46 Redukcja CO

47 Nauka o środowisku a technologia
48 Rolnictwo i technologia
49 Budownictwo a środowisko

Technologia i polityka

50 Technologia a polityka w sensie ścisłym
51 Idea postępu
52 Technologia a moc podporządkowywania sobie świata
53 Technologia a kultura
54 Zarządzanie i technologia (m.in. nowe zagadnienie powstają w przypadku różnych technologii
elektronicznych, jak np. e-marketnig, e-hadel. e-gospodarka)
55 Strategia technologii

Wiąże się z zarządzaniem. Konkretniej: problem analizy SWOT (strony mocne i słabe, szanse i

zagrożenia)

56 Technologia a globalizacja
57 Transfer technologii
58 Technologia i kapitalizm
59 Polityka płci a technologia
60 Polityka, ekonomia i technologia europejska
61 Polityka, ekonomia i technologia azjatycka
62 Polityka, ekonomia i technologia amerykańska
63 Geopolityka a energia i technologia

Technologia i etyka

64 Technologia i etyka w sensie wąskim
65 Etyka rolnictwa (w Polsce Ryszard Mandelsztam zajmował się filozofią rolnictwa)
66 Etyka architektury
67 Etyka inżynierii biomedycznej
68 Bioetyka

http://pl.wikipedia.org/wiki/Analiza_SWOT

69 Biotechnologia: rośliny i zwierzęta
70 Etyka informatyczna
71 Konsumeryzm (czyli McDonaldyzacja życia)
72 Etyka rozwoju
73 Etyka zasobów energetycznych (etyczny wymiar konsumpcji zasobów energetycznych)
74 Etyka inżynierska
75 Etyka środowiska naturalnego (technologia zmienia środowisko)
76 Etyka żywienia (produkcja, dystrybucja, konsumpcja żywności)
77 Przyszłość następnych pokoleń (np. z powodu dziury ozonowej)
78 Genetyka
79 Technologia a prawo
80 Etyka mediów
81 Etyka medyczna
82 Nanoetyka
83 Etyka nuklearna (broń jądrowa jako „straszak”, jako narzędzie kontroli porządku światowego, itp.)
84 Religia i technologia (główne dyskusje dotyczą relacji religia – nauka; czy tylko chrześcijaństwo miało
swój udział w powstaniu nowych technologii?)
85 Technologia a moralna odpowiedzialność
86 Projektowanie technologii informatycznych wrażliwych na wartości ludzkie (np. prywatność, zaufanie,
autonomia)

VII

Technologia i przyszłość

87 Technologia, korzystny rozwój, ryzyko
88 Społeczność światowego ryzyka (życie w Europie jest mnie ryzykowne niż np. w Afganistanie)
89 Analiza ryzyka (odpady nuklearne, zanieczyszczenie środowiska)
90 Rozwój społeczeństwa a przyszłe technologie (postęp technologiczny jest warunkiem koniecznym
rozwoju ekonomicznego)
91 Technologie zbieżne (ruch kulturowy zmierzający do teoretycznej unifikacji nanotechnologii,
biotechnologii, technologii informatycznej i technologii opartych na kognitywistyce.
92 Nanotechnologia
93 Technologia odnawialnych źródeł energii
94 Biotechnologia
95 Transport
96 Zmiany globalne (bieda, głód, choroby, wykluczenie społeczne, równość płci, edukacja, śmiertelność
wśród dzieci)
97 Środki chemiczne (efekty uboczne ich stosowania)
98 Przyszłość ludzkości (przedmiot badań filozofii dziejów i rozważań teologicznych)

Aspekty wskazywane przez M. Bungego, w jego filozofii nauki i technologii.

01) Czy psychoterapia werbalna jest naukowa?
02) Czy ekonomia polityczna jest ideologicznie neutralna?
03) Jaki jest ontologiczny status maszyn?
04) Czy inżynieria jest tylko zastosowaniem nauk podstawowych?
05) Czym jest język?
06) Czy istnieją prawa historii?
07) Jakie są mechanizmy rozwoju dziejów?
08) Jakie jest najbardziej owocne podejście w badaniach nad umysłem?
09) Jakie są możliwości tkwiące w genach?
10) Czy gatunki to zbiorowości czy konkretne bioukłady?
11) Czy chemia jest jedynie fragmentem fizyki?
12) Czy współczesna kosmologia potwierdza tezy teologii?

13) Czy teoria kwantowa obaliła realizm naukowy?
14) Jaka filozofia matematyki jest aktualnie wiodąca?
15) Czy komputery są twórcze?
16 ) Jakie siły są motorem dziejów?
17) Czy geny są wszechmocne?

1.1 Założenia filozoficzne wykładu

1.1.1 Co to jest filozofia ?

Tu przyjmuję, że filozofia to badania rzeczywistości w najbardziej ogólnym aspekcie. Ten

najbardziej ogólny aspekt to poszukiwanie przyczyn ostatecznych. Te przyczyny

ostateczne można również traktować jako zasady ostateczne. Tak więc poszukiwanie

filozoficzne to szukanie takich czynników, które są konieczne. Konieczne, tzn.

występujące zawsze i wszędzie. W przypadku gdy przedmiotem badania filozoficznego

jest człowiek, to tymi czynnikami koniecznymi są te, które występują niezależnie od czasu

i miejsca oraz kultury.

Mówimy o najbardziej ogólnym aspekcie a nie o wszechstronnym oglądzie, gdyż cechą

niezbywalną ludzkiego poznania jest aspektywność (prócz tego świadomościowy

charakter i zwrotność, czyli refleksja nad samym poznaniem).

Zwornikiem tego całego wykładu są pewne cechy ludzkiej natury: niewiedza, chciwość.

1.1.2 Kim jest człowiek?

Istnieje wiele religijnych, filozoficznych i naukowych odpowiedzi na to pytanie. Od

odpowiedzi na nie zależy organizacja życia społecznego. Zależy aksjologia (=teoria

wartości), a w szczególności hierarchia wartości. Jeśli występuje konflikt obowiązków, to

oznacza, że hierarchia wartości jest źle skonstruowana. Przykłady tej wadliwości mamy

np. w funkcjonowaniu szpitalu, komorników, sądownictwa.

Jedną z filozoficznych odpowiedzi na pytanie o człowieka jest personalizm. Głosi on
nadrzędność wartości osoby ludzkiej wobec uwarunkowań społeczno-ekonomicznych
oraz historycznych.

Mówimy: człowiek jest osobą (Ujęcie w psychologii humanistycznej i w filozofii

personalistycznej: Emanuel Mounier, Zofia Zdybicka, Tadeusz Styczeń, ,Józef Tischner, Jan

Paweł II).

Politycy przyjmujący personalizm:

1) Herman Van Rompuy, przewodniczący Rady Europy.

2) Pierre Trudeau, premier Kanady

3) Francisco de Sá Carneiro, premier Portugalii.

http://en.wikipedia.org/wiki/Personalism
http://pl.wikipedia.org/wiki/Personalizm
http://pl.wikipedia.org/wiki/Personalizm_chrze%C5%9Bcija%C5%84ski
http://www.polski-personalizm.pl/

Więcej zob.: Z. Uchnast, Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii humanistyczno-egzystencjalnej,
[w:] K. Popielski (red.) Człowiek. – pytanie otwarte. Studia z logoteorii i logoterapii, RW KUL, Lublin 1987,
s. 77-100.

Bogumił Gacka, Personalizm amerykański. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1996.
Borden Parker Bowne, Personalizm. Bogumił Gacka i Jan Kłos (przekład). Lublin: Czas, 1994.

B. P. Bowne reprezentuje tzw. personalizm bostoński.

Jakie są specyficznie ludzkie zachowania

- racjonalność,
- samoświadomość,
- zdolność do doskonalenia siebie i swojego świata.

Oznacza to, że osoba nie jest sprowadzalna, tzn. redukowalna do bardziej elementarnych

jednostek, np. do ciała.

W niektórych tradycjach filozoficznych

: osoba to podmiotowe i samoistne „ja”. Ów

podmiot jest źródłem aktów „moich”. W psychologii humanistycznej uwzględnia się

przede wszystkim aspekt potencjalny osoby, tj. proces stawania się, doskonalenia,

Przymioty osoby (pomijam kwestię ich uzasadnienia, ale wydaje się, że wszyscy mogą się

na nie zgodzić)

a) ukazujące transcendencję w stosunku do przyrody: poznanie, miłość, wolność

b) ukazujące transcendencję w stosunku do społeczności: podmiotowość prawa Tylko

człowiek jest podmiotem relacji prawnej), zupełność (człowiek jest całością, nic do nie

dopełnia), godność.

Krótko mówiąc: osoby się nie bije, nie pali, nie kopie. Osobę się afirmuje, tzn. należy

powiedzieć: dobrze, że istniejesz, gdyby ciebie nie było, to świat byłby smutny, szary… .

Rozwój gospodarczy kraju ma prowadzić do afirmacji osoby. Przywołajmy jednak pewne

fakty, aby uzmysłowić sobie, kim naprawdę jesteśmy.

Z. Uchnast, Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii humanistyczno-egzystencjalnej, s. 77.

M. A. Krąpiec, Człowiek i praco naturalne, 1975, s. 145.

M. A. Krąpiec, Ja – człowiek. Zarys antropologii filozoficznje, TN KUL, Lublin 1979, s. 380.

Istnieje współcześnie wiele dyskusji na temat natury ludzkiej. Tą kwestią interesują nie

tylko filozofowie, ale i psycholodzy. Pytanie o naturę ludzką ważne jest dla stanowiących

prawo, dla ekonomistów, polityków, również dla generałów. Politycy decydują o

wydatkach na naukę i nowe technologie. Np. w 1993 roku senat USA zablokował wydatki

na budowę akcelatora, (kosztowne „zabawki” dla fizyków) i przeznaczył je na badanie w

dziedzinie biologii. Z kolei rząd Polski nie wsparł rodzimej produkcji lasera nie „niebieskie”

światło.

Przykładowa literatura podejmująca tę kwestię natury ludzkiej.

David J. Buller, Adapting Minds Evolutionary Psychology and the Persistent Quest for Human Nature,
Bradford Books 2006.

Peter Ashworth, Psychology and Human Nature, Psychology Press Ltd, 2000.

Fakty ludobójstwa

Poszukując odpowiedzi na pytanie, kim jest człowiek, musimy uwzględnić fakty z jego

dziejów. Te fakty w pierwszym rzędzie dotyczą ludobójstwa. To fakty mówią kim

naprawdę jest człowiek, a nie czysto akademickie rozważania. Z nich wynika następujący

wniosek: człowiek jest skłonny do zła. Czy rozwój nauki i technologii, humanistyki jest w

stanie zmienić tę skłonność dla zła

Bośnia i Hercegowina (1992-1995): zginęło ok. 100 tys. ludzi, a 2 miliony zostało

uchodźcami.

Rwanda (1994): 1 milion Tutsi zostało wyrżniętych maczetami przez plemię Hutu.

Ludobójstwo w Państwie Islamskim (Isis) – 2014.

W przypadku Isis zauważa się wpływ mediów na rozwój terroryzmu: krwawe

przedstawienia.

Mechanizm ludobójstwa:

1) Najpierw wyodrębnia się grupę, która ma być zabita (Ormianie w Turcji, Żydzi w

Europie, Tusi w Rwandzie).

2) Etap dehumanizacji: to wszy, szczury, szmaty, karaluchy, szkodniki; propaganda

hitlerowska w latach 30-tych XX wieku; propaganda Hutu w Rwandzie przez 30 lat.

Suleyman Ozeren (Turcja), Ismail Dincer Gunes (USA), Diab M. Al-Badayneh (Jordan), Understanding

Terrorism: Analysis of Sociological and Psychological Aspects, IOS Press, Amsterdam 2007.

3) Nie przeciwstawianie się tej propagandzie np. przez instytucje religijne (upadek

redukcji paragwajskich w 1772 roku, rządy Pinocheta w Chile).

4) Pranie mózgu za pomocą szkoły, mediów, żeby ci ludzie z pasją później mordowali. Po

latach propagandy nienawiści kaci wierzą, że czyszczą świat ze szkodników zagrażających

ich kobietom o dzieciom (rządy czerwonych Khmerów w Kambodży (=Kampucza) – 1974 -

1979). Współcześnie zob. media rosyjskie oskarżające Ukraińców o wyimaginowane

zbrodnie (wiosna 2014).

Problem dialogu międzyreligijnego

Przytaczam ten problem, aby można było sobie uświadomić własny polonocentryzm i

eurocentryzm. Ale również i po to, aby uświadomić sobie istnienie etnocentryzmu i jego

rolę w zglobalizowanym świecie. Rozwój informatyki stał się podstawą wielu

globalizmów. Najważniejszym jest ten ze względu na podstawową rolę w życiu jest

globalizacja ekonomiczna.

Poza chrześcijaństwem istnieje jeszcze 12 różnych wielkich religii. Toczy się dialog:

buddyzm – hinduizm,
buddyzm – judaizm
chrześcijaństwo – islam,
chrześcijaństwo – konfucjanizm
chrześcijaństwo – buddyzm
hinduizm – chrześcijaństwo
hinduizm – judaizm
judaizm – chrześcijaństwo,
judaizm – islam,
islam – hinduizm,
islam – religie afrykańskie
konfucjanizm – islam
konfucjanizm - judaizm
szintoizm – buddyzm, ,

Istnieje w świecie kilka ośrodków dialogów międzyreligijnego. Celem dialogu jest konstruktywna
wzajemnie postawa, a nie współzawodnictwo.

Problem samobójstw w Polsce

http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/samobojstwa

ROK OGÓŁEM MĘśCZYŹNI KOBIETY

2013

6.097*

5.193

903

2012

4.703

3.569

1.134

2011

3.839

3.294

545

2010

4.087

3.517

570

Catherine Cornille (red.), The Wiley-Blackwell Companion to Inter-Religious Dialogue, John Wiley & Sons,

Ltd 2013. Przytoczona poniżej lista odpowiada tytułom rozdziałów w “Companii”

2009

4.384

3.739

645

2008

3.964

3.333

631

2007

3.530

2.924

606

2006

4.090

3.444

646

2005

4.621

3.885

736

2004

4.893

4.104

789

2003

4.634

3.890

744

2002

5.100

4.215

885

2001

4.971

4.184

787

2000

4.947

4.090

857

1999

4.695

3.967

728

1998

5.502

4.591

911

1997

5.614

4.622

992

1996

5.334

4.392

942

1995

5.485

4.465

1.020

1994

5.538

4.541

997

1993

5.569

4.519

1.050

1992

5.453

4.426

1.027

1991

4.159

3.388

771

Komentarz w „Rzeczpospolitej” zob. http://www.rp.pl/artykul/1089284.html

Te dane sygnalizują nam, że coś jest niewłaściwie zorganizowane w naszym

społeczeństwie. Filozofowie powinni na te fakty odpowiedzieć.

Problem dzietności w Polsce i w Europie

Niska dzietność w Polsce utrzymuje się od 1998 roku. Wartość współczynnika dzietności

jest poniżej 1,5 dziecka na kobietę w wieku rozrodczym. Badacze przemian

demograficznych wskazują, że „istota problemu tkwi w rozbieżnościach między

zamierzeniami rodzicielskimi Polaków a możliwościami ich realizacji”

. Na liście państw,

uszeregowanych wg współczynnika dzietności, na 224 państwa, Polska zajmuje 212

miejsce (szacunki za rok 2013). Mniejszy współczynnik niż Polska maja Ukraina, Czechy,

Litwa, Bośnia i Hercegowina, Tajwan i pomniejsze państwa

. Co roku ten współczynnik

dla Polski jest coraz mniejszy.

W Polsce zasadniczą rolę odgrywają czynniki związane ze stabilnością ekonomiczną

rodziny (mieszkanie, praca), posiadanie partnera i jakość związku.

Niska dzietność w Polsce w kontekście percepcji Polaków. Diagnoza społeczna 2013. Raport tematyczny.

Redakcja: Irena E. Kotowska, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich,
Warszawa 2014, s. 51. Dostępność
http://www.diagnoza.com/pliki/raporty_tematyczne/Niska_dzietnosc_w_Polsce.pdf.
Zob. inne dokumenty: http://www.diagnoza.com/.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Lista_państw_świata_według_wspłóczynnika_dzietności.

Dla rozwoju cywilizacyjnego danego narodu ważna jest odpowiedzieć na pytanie o naturę

ludzką. Na tej podstawie można budować prawo, instytucje życia społecznego. Można

wtedy zauważyć, że rodzina (w aspekcie ekonomicznym) jest podstawową komórką

produkcyjną w społeczeństwie. Tę rolę ukazują prace niektórych laureatów nagrody

Nobla w dziedzinie ekonomi. Szczególnie chodzi tu o Garego Beckera (noblista z 1992,

zm. 2014). Pokazał, że warto państwu inwestować w rozwój człowieka

Kondycja ludzka – filozoficznie

Człowiek jest świadomość swojej słabości bytowej, czyli jest świadom swoje bytowej przygodności. Np.

jest świadom zagrożeń płynących z zachorowania na grypę. Ta świadomość prowadzi go do prób

umocnienia się w bycie. Jedni więc gromadzą żywność, inni pieniądze. Jeszcze inni zbierają się w

gromady (np. partie polityczne). Inni odwołują się do religii, tworzą technologię. Jednak aby przetrwać

trzeba zawierzyć innym: że nie chcę nas otruć oferując żywność za bursztyn czy złoto. Muszę zawierzyć

lekarzowi, kierowcy autobusu. Stąd rola zaufania w życiu społecznym. Zniszczenie zaufania prowadzi do

życia społecznego.

1.2 Typy wiedzy o rzeczywistości.

Rozważania w tej kwestii są przedmiotem epistemologii

. Przedstawiam tu stanowisko S.

Kamińskiego. Wymieniony autor czerpał inspirację z filozofii Arystotelesa. Kamiński pisze, że każda

wiedza teoretyczna wyjaśnia to, co dane, czyli wskazuje na przyczyny danego w doświadczeniu świata.

Pojęcie wyjaśniania jak i pojęcie przyczyny jest tu szeroko rozumiane.

W ciągu dziejów powstało wiele epistemologicznie różnych typów wiedzy. Zawsze istniała

tendencja, aby traktować jeden typ wiedzy za najwartościowszy i wzorcowy dla filozofa lub uczonego.

Ideałem wiedzy od XVIII wieku stała się fizyka. Nie ma jednak racji, aby ustalać jeden typ wiedzy

teoretycznej jako obowiązujący. Wartość epistemologiczna wiedzy jest zależna bowiem od celów

poznania i przedmiotu poznania. Mówiąc krótko, kwalifikacja, że jakiś typ wiedzy teoretycznej jest

cenniejszy od innego typu wiedzy, jest względna (ze względu na pewne okoliczności). Z punktu widzenia

epistemologii rozróżnia się fundamentalne typy wiedzy teoretycznej ze względu na zadanie, jakie i w jaki

sposób osiąga poznanie.

teoretyczna – celem jest prawda

wiedza

praktyczna – dotyczy działania

Wiedzą teoretyczną nazywa się poznanie, które jest:

a) epistemologicznie i metodologicznie zaawansowane

b) o charakterze wyjaśniającym - szeroko rozumianym

http://pl.wikipedia.org/wiki/Gary_Becker.

S. Kamiński, Typy wiedzy teoretycznej, Analecta Cracoviensia 14(1982), s. 11 - 16.

Ad a) Wiedza jest zaawansowana, gdy jest:

1) specjalistyczna - gdy ujmuje swój przedmiot w pewnym aspekcie

2) intersubiektywnie kontrolowalna, tzn. empirycznie lub racjonalnie

uprawomocniona w sposób kontrolowalny

3) treściowo i logicznie uporządkowana

4) intersubiektywnie komunikowalna, tzn. wyrażona w języku informatywnym

Ad b) Poznanie ma charakter wyjaśniający, jeśli wprost lub pośrednio (zasadnie) odpowiada na pytanie,
dlaczego tak jest, było lub być powinno. Gdyż teoria przeciwstawia się wiedzy opisowej i potocznej, czyli
powiązanej koniunkcyjnie. Wiedza teoretyczna natomiast jest:

1) powiązana dowodowo (=inferencyjnie powiazany układ zdań, inaczej mówiąc: układ zdań

powiązany jakimś związkiem wynikania).

2) empirycznie uprawomocniona

3) jednoznacznie sformułowaną odpowiedzią na pytania, żądajace wytłumaczenia

zaobserwowanych danych
Takie rozumienie wiedzy jest szerokie i obejmuje poznanie naukowe i filozoficzne.

S. Kamiński wskazuje - ze względu na przedmiot - na kilka różnych typów wiedzy teoretycznej.
Ze względu na dopuszczalne źródła poznania rozróżnia się:
a) rzeczywistość nadprzyrodzoną i
b) rzeczywistość przyrodzoną.

W związku z (a) dopuszcza się pozaracjonalne źródła poznania (objawienie, wiara religijna). Tą
rzeczywistością zajmuje się teologia rozumiana (przez Kamińskiego) jako racjonalizacja objawienia, czy
jako próbę jej ujęcia rozumowego

W związku z (b) niedopuszczalne są pozaumysłowe źródła poznania

Rzeczywistość nadprzyrodzoną bada teologia, rozumiana – przez Kamińskiego – jako racjonalizacja
objawienia. Jest to inny typ wiedzy niż typ wiedzy dotyczący rzeczywistości przyrodzonej.

nadprzyrodzona – typ wiedzy: teologia

rzeczywistość

przyrodzona

W przypadku rzeczywistości przyrodzonej - przyjmując jako zasadę podziału sposób istnienia - wskazuje
się na następujące typy wiedzy teoretycznej

filozofia

nauki przyrodnicze (przedmioty natury)

R. przyr.

n. realne

nauki humanistyczne (przedmioty kultury)

n. szczegółowe

n. formalne (logika i matematyka)

Użyte zasad podziału: ze względu na sposób poznania, ze względu na sposób wyjaśniania, ze względu na
sposób istnienia, ze względu na przedmiot
(Zob. S. Kamiński, Encyklopedia Katolicka 9, kol. 66).

Nauki szczegółowe badają przedmioty realne i przedmioty idealne.

przedmioty idealne - nauki formalne (logika i matematyka)

Obecnie również medycynę uważa się odrębny typ wiedzy.

Prócz tego, że względu na sposób wyjaśniania, mamy podział wiedzy na:

a) filozofia - wyjaśnianie przez racje ostateczne

b) nauki szczegółowe - nie muszą szukać racji ostatecznych tylko prawidłowości przyrody

Filozofia i nauki szczegółowe stawiają pytanie „dlaczego ?”. Pytanie to ma 10 znaczeń (Ernest Nagel).
Filozofia pyta się o racje ostateczne rzeczywistości, natomiast nauka stawia pytanie „dlaczego” w sensie:
„dlaczego woda zamarza ?”.

Wg Romana Ingardena to jest realne, co stawia opór mojemu świadomemu działaniu

Przedmioty natury istnieją niezależnie od świadomej działalności człowieka. Przedmioty kultury są

wytworem świadomej działalności człowieka.

Filozofia jest całkowicie odmiennym typem wiedzy od wszystkich innych, gdyż zajmuje się
rzeczywistością w najogólniejszym aspekcie. Wskazanie na typy wiedzy teoretycznej ma chronić przed
redukcjonizmem

, np. psychologii do chemii czy do fizyki.

K. Ajdukiewicz nauki dotyczące przedmiotów realnych nazywa naukami realnymi. Naukami

realnymi są więc nauki humanistyczne i przyrodnicze

W języku francuskim i angielskim przez słowo science rozumie się nauki przyrodnicze i matematyczno-
logiczne. Psychologia jest uważana w tych krajach za naukę typu science, czyli naukę przyrodniczą – ze
względu na behawioryzm.

Teologia może rozumiana dwojako, jako (Ks. S. Kamiński):

- racjonalizacja Objawienia (rozumowe ujęcie tez Objawienia)

- rewelacjonizacja Objawienia (teologia jako ujawnienie Objawienia)

Rozumowanie teologiczne jest narażone na błędy. gdyż opiera się na dwóch przesłankach:

- jedna jest wzięta z objawienia

- druga jest przesłanką rozumową (filozofia)

Filozofia daje aparat pojęciowy teologii, stąd mamy różne teologie

- platońska (patrystyka, prawosławie))

- augustyńską (luteranizm)

- tomistyczna (oparta na filozofii Arystotelesa i Tomasza z Akwinu)

- transcendentalna (oparta na filozofii I. Kanta: np. teologia niemiecka - Karl Rahner,

amerykańska - Bernard Lonergan)

- heglowska (ks. Augustyn Cieszkowski)

Redukcjonizm polega na sprowadzaniu zjawiska złożonego do zjawisk prostszych lub na wyjaśnianiu

zjawisk złożonych przy pomocy prostszych. Zasada ta ma swoje granice. Daje się je szczególnie zauważyć przy
systemowym podejściu do rzeczywistości. Na redukcjonizm w psychologii wskazywał A.B. Łuria. Jego stanowisko
wydaje się być warte skonfrontowania ze współczesnym stanem badań w dziedzinie nauk poznawczych (w tym
psychologii poznawczej), zob. A.B. Łuria, O redukcjonizmie w psychologii, Studia Filozoficzne 8 (117) 1975, s. 81-
88.

K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, s. 174.

- wyzwolenia „stara” i „nowa” (marksizm - kraje latynowskie: Gutierez, L. Boff)

- teologia heideggerystów

- teologia fenomenologów (Dietrich von. Hildebrand)

- teologia nadziei (filozofia nadziei – Neusch, Garaudy)

- teologia poznańska – filozofia Lewinasa (ks. Józef Tischner)

- teologia krakowska – filozofia Rozenzweiga

W filozofii chodzi o rozeznanie, identyfikacją bytu. Nie chodzi o dialog. Rola filozofii w kulturze –
pilnowanie realizmu. Realność nie jest przejawem materii. Żródłem realności jest akt istnienia

Współcześni wybitni Polscy teologowie: ks. kard. Stanisław Nagy(KUL), ks. Czesław Bartnik (KUL), bp
Alfons Nosol (Opole)

Powyżej zostały wymienione tylko prądy w teologii. Można chociażby wymienić takie jak: teologię
polityczną (J. Metz), teologię rzeczywistości ziemskich, teologie narodowe (polska, rosyjska, niemiecka,
francuska, irlandzka). Są to tzw. teologie kontekstowe i w kościele rzymskim nie są uznawane za
ortodoksyjne.

Trzeba zwrócić uwagę na to, że w teologii wymienia się w sumie 18 różnych kwalifikacji co do charaktery
twierdzeń teologicznych: od opinii teologa pod dogmat ogłoszony ex cathedra (z urzędu). Zebranie ich
jest [w:] W. Granat, Dogmatyka katolicka, tom 5: Traktat o łasce.

J. Majka: Metodologia teologii.

1.3 Co to jest filozofia nowych technologii i jakie jest jej miejsce ?

Źródło
M. Bunge, Epistemology & Methodology III: Philosophy of Science and Technology, part I (Treatise on Basic

Philosophy, vol. 7), D. Reidel Publishing Company, Dordrecht 1985.

Świat technologii, to świat, który sami stworzyliśmy. Filozofowie zastanawiali się,

jak technologia wpłynęła na ludzkie wartości. Obecnie filozofowie obserwują wpływ –
zarazem fizycznie jak i pojęciowo – na życie, pewnych szczególnych technologii. Czasami
jest tak, że pewne wydarzenia zmuszają do podjęcia refleksji filozoficznej dzieje. Takim
wydarzeniem były studenckie ruchy antywojenne w USA w latach 60- i 70-tych. Studenci
wymusili na akademickich filozofach zajęcie się realnymi problemami moralnymi –
problemem wojny niesprawiedliwej. Czasami problemy filozoficzne są rezultatem badań
naukowych, np. problem mind-body (dusza – ciało), jako rezultat badań
neurobiologicznych, przekształcony w problem umysł – mózg. Obecnie źródłem różnych
problemów filozoficznych jest też rozwój nowych technologii, a nie tylko nauki.
Przykładem mogą być problemy poruszane w ramach bioetyki (transplantacja,
klonowanie, komórki macierzyste, eutanazja, zapłodnienie In vitro, handel organami).

Współczesna filozofia nauki i technologii powstała wraz z narodzinami

matematycznego przyrodoznawstwa w XVI wieku. Tak trwa aż do momentu
wyodrębnienia się tej dyscypliny z filozofii w latach 20-tych XX wieku. Filozofia w tamtych
latach filozofia przyjęła „zwrot” w stronę logiki. Potem ewoluowała przyjmując zwroty w
stronę lingwistyki (ważna jest tylko refleksja nad językiem, cała reszta się nie liczy, np.

teoria. eksperyment, itp.), w stronę historii (spojrzenie na wszystko w nauce i technice z
punktu widzenia historii), w stronę socjologii (fakty są tworzone przez badaczy, badacze
działają wyłącznie pod wpływem bodźców społecznych, obiektywne normy moralne i
prawda mogą nie istnieć). Te „zwroty” w filozofii dawały jednak jednostronne ujęcia
nauki i techniki. Dlatego można aktualnie mówić o potrzebie ściśle filozoficznego ujęcia
problematyki wiążącej się z rozwojem nauki i techniki (ontologia, epistemologia,
antropologia, etyka)

Współcześni filozofowie nie obecnie muszą już używać mętnego języka ani

posługiwać się marksistowską retoryką, aby usprawiedliwić swoje badania

Istnieje wyraźny rozziew pomiędzy naukami przyrodniczymi, formalnymi i techniką

a naukami humanistycznymi. Np. przyrodnik może powiedzieć, co umie zrobić, w
przypadku humanisty jest to trudne do określenia, np. umie przeprowadzić analizę
tekstu, analizę i opis zachowań społecznych.

W kulturze śródziemnomorskiej jest powszechny podział na naukę i całą resztę.

Podstawą wykładu jest refleksja filozoficzna nad skutkami rozwoju technologicznego
społeczeństw i różnoraką globalizacją zawarta w książce. Nasza kultura jest dwutorowa.
Dopełnieniem tej tezy jest stwierdzenie istnienia wielu dziedzin wiedzy, uprawianych
przez specjalistów, nie wykazujących zainteresowania innymi działami dziedzin
badawczych. Jest to tzw. specjalizacja.
Gdybyśmy te tezę o dwutorowości kultury i specjalizacji wiedzy przyłożyli do tego co się
dzieje we współczesnej Polski, to możemy zrozumieć dlaczego tak opornie polska nauka
współpracuje z przedsiębiorcami.

Z drugiej strony jednak widzimy, że poszczególne dyscypliny są ze sobą powiązane.

Dzięki tym związkom możemy mówić o systemie wiedzy ludzkiej. Ze względu na te
związki możemy mówić, że to, co ewoluuje to cały system wiedzy lub, że jest stagnacji.

Powyżej przedstawiłem typologizację całej wiedzy teoretycznej. Podobnie można
przedstawić pewną typologie technologii/techniki.

- inżynieria (nauki politechniczne)

- biotechnika (np. biotechnologia, inżynieria środowiska, itp.); chodzi o przedrostek

bio-.

- socjotechnologia i socjotechnika (np. marketing, teoria zarządzania Petera

Druckera, prakseologia Tadeusza Kotarbińskiego)

- technologia (technika) informacyjna

- ogólna technologia (zob. np. prace T. Pszczołowskiego)

Joseph

Pitt (ed.), New Directions in the Philosophy of Technology, 1995

Kluwer Academic

Publishers, s. VII.

Tak rozumiana technika ma wspólną logikę i matematykę z nauką (science).

Wspólna jest też metoda naukowa (np. w procesie modelowania działania samochodu –
zob. np. symulatory samochodów budowane na Politechnice Warszawskiej).
Nauka i technika mają wspólne zagadnienia epistemologiczne i etyczne. Są to problemy,
które nie były podejmowane w dziejach filozofii.

Ogólnie mówiąc, idzie o to, że filozofowie zajmowali się przeważnie tym

dziedzinami, które były najbardziej – w danym okresie dziejów – zaawansowane
poznawczo. Jest mniej filozofów, którzy by wnieśli jakieś istotne twierdzenia do
wszystkich dziedzin nauki. Świadczy to o rozziewie pomiędzy humanistyką a naukami
przyrodniczymi, techniką, matematyką. Zachodzi potrzeba powiązania tych dwóch
dziejów ludzkiej wiedzy.

Uchylanie tego rozziewu
O próbach uchylania tego rozziewu świadczą pewne związki.
1) Przede wszystkim stowarzysza się technologię/technikę, nauk przyrodnicze z
humanistyką poprzez historię, socjologię, lingwistykę (=językoznawstwo), np. historia
techniki, historia gospodarcza, lingwistyka maszynowa, filozofia ekonomii, filozofia
zarządzania, itd.
2) Inny sposób polega na uświadomieniu naukowcom dwóch kwestii: a) założenia
filozoficzne ich badań oraz b) implikacje filozoficzne wyników ich badań (=konsekwencje).
3) Poprzez rozwijanie dyscyplin dotyczących nauki i techniki/technologii.

Każda z nauk o nauce i technice/technologii dysponuje zwykle własną koncepcją nauki.
1) Psychologia nauki i techniki (traktowana jako gałąź psychologii poznawczej
(kognitywnej) uważa, że proces mentalny zachodzący w jednostce, w podmiocie jest
uwarunkowany mózgowo. Typowe pytanie: jakie układy neuronów są stowarzyszone w
procesie badawczym? co usprawnia poszukiwanie rozwiązania dla postawionego
problemu?
2) Socjologia nauki, łącznie z ekonomią i polityką nauki.

Traktuje naukę jako pewien proces uwarunkowany społecznie. Grupa badaczy, czy

sam jeden badacz jest uwikłany w życie społeczne swojej „małej ojczyzny”, narodu,
państwa, rodziny. W Polsce funkcjonowało jeszcze nie tak dawno powiedzenie, że jeśli
chcesz uprawiać naukę, to musisz się bogato ożenić, ewentualnie bogato wyjść za mąż.
Pytamy się wtedy np. o kulturowe przeszkody w prowadzeniu badań (np. Chiny, kraje
islamskie), o sposób stosowania wyników badań podstawowych (np. budowa elektrowni
jądrowej – decyzja rządu czy lokalnych wspólnot, budowa elektrowni wiatrowej –
mieszkańcy czy wójt, a może radny). Jak stymulować badania innowacyjne ? Jak
rozdzielać środki finansowe na poszczególne jednostki badawcze?

W tym zakresie w Polsce nie ma wypracowanych własnych wzorców. Widać to

szczególnie po słabej efektywności polskich wniosków składanych do Brukseli w ramach
Programów Ramowych. W UE są dwa rodzaje funduszy: a) programy ramowe – fundusze
na badania, b) fundusze strukturalne – na rozwój infrastruktury.

Przykład polskiej specyfiki. Przed przystąpieniem do UE w 2004 r, negocjatorem z

UE ze strony Polski był prof. Michał Kleiber, później prezes PAN. Dzięki jego staraniom
wprowadzono pewne zapisy w umowie z UE, aby uchronić polskich młodych,
innowacyjnych naukowców przed zniszczeniem przez zawistnych profesorów.
Mianowicie, warunkiem uzyskania grantu w ramach niektórych podprogramów Programu
Ramowego jest oświadczenie ze strony danej uczelni, że pokryje 30% kosztów tego
grantu. Miało to chronić badacza przed zwolnieniem z pracy na uczelni pod pretekstem
likwidacji etatu (reorganizacja, restrukturyzacja, optymalizacja zatrudnienia).

Zauważmy, że w Polsce prowadzenie badań na uczelniach jest uwarunkowane

ilością studentów. Od ich liczby bowiem zależy, ile osób będzie zatrudnionych na etatach
naukowych. Jeśli nie ma studentów, to nie ma badań – zwłaszcza na uczelniach słabszych
kadrowo. Taki jaki jest algorytm finansowania uczelni ustanowiony przez MNiSW.

3) Historyk wiedzy.
Traktuje naukę i technikę/technologię jako procesy jednostkowe, rozciągnięte w czasie,
ale też jako procesy społeczne. Są to badania pionowe i poziomie (ze względu na relacje
w czasie i przestrzeni). Inaczej mówiąc wertykalne i horyzontalne albo jeszcze inaczej -
diachroniczne i synchroniczne. Przykład: Asia ma 20 lat; robi sobie rachunek z życia; może
wtedy swoje analizy życia uporządkować prowadząc je w dwóch aspektach –
diachroniczny i synchronicznym.
Traktuje też naukę i technikę jako korpus wiedzy istniejący niezależnie do jednostkowych
badaczy, którzy go kreują, propagują oraz spożytkowują.

Obok takich związków pomiędzy humanistyką a naukami przyrodniczymi i technologią
istnieje filozofia nauki i technologii.
W filozofii nauki i techniki należy odwoływać się do faktycznie uprawianej nauki i techniki,
tworzonej współcześnie w zespole naukowców. Jest to oczywiście pewne zawężenie
zakresu badań.
1) jest to jednak ubogacenie filozofii ideami tkwiącymi w nauce i technice.
2) wspomagamy naukę i technikę wspomagając ją wypracowanymi w filozofii pojęciami,
ale też w ustalaniu związków pomiędzy odległymi dziedzinami wiedzy.
W ten sposób filozofia nauki i technologii staje się przydatną w nauce i technice, a
zarazem jest interesująca dla jej reprezentantów.

Istnieją różne ujęcia nauki i technologii/techniki, np. logiczne, lingwistyczne, historyczne,
socjologiczne. Ale są one jednostronne. Tej jednostronności ujęć ma uniknąć filozoficzne
ujecie nauki i technologii.

Wpływ filozofii nauki i techniki na naukę i technikę.
Filozof podejmujący w/w zagadnienia i kierujący się podanymi warunkami będzie
wpływał na naukę, technikę i humanistykę.
To uczestnictwo wyraża się w:

1) uwyraźnienie filozoficznych założeń teorii praktyki; idąc za M. Bunge można ich

wyliczyć ok. 80 założeń filozoficznych (z zakresu etyki – o uczciwości badań, ontologii,
antropologii, epistemologii);

2) objaśnianie i systematyzacja pojęć filozoficznych: prawda, wyjaśnianie,

świadomość, przypadek, system społeczny;

3) udział w rozwiązywaniu problemów naukowo-filozoficznych (np. natura materii,

życia, języka, itd.);

4) proponowanie racjonalnych rekonstrukcji teorii naukowych, projektów

badawczych;

5) udział w projektowaniu badań.

Przykładem braków współpracy z filozofami jest „Narodowy Program Rozwoju Foresight
Polska 2020”

, „Polska 2030 wyzwania rozwojowe”

. Te raporty przedstawiają pewną

wizję rozwoju Polski – nie uwzględniają jednak hierarchii wartości (aksjologii), które są
istotnie związane z człowiekiem. Raporty te wydają się mieć charakter technokratyczny.

Za rozwój społeczny i moralny są odpowiedzialni naukowcy i filozofowie. Dlaczego ?
Wyniki badań są tylko fragmentem pojęciowym podejmowanych decyzji. Filozofowie są
twórcami klimatu epoki, zwłaszcza przez postawy wobec nauki i techniki.
Stąd motto: Primum scire deinde philosophari – najpierw wiedzieć, a potem filozofować.
Postawa wyrażona za pomocą zdania „Primum vivere deinde philosophari” promuje
iluminizm i obskurantyzm. Nauka i technologia są w centrum kultury. Stąd wybór jakiegoś
filozoficznego ujęcia nauki i technologii jest doniosły.

Największą część PKB na rozwój nauki przeznacza Izrael, 4,4%. Polska pod tym względem
plasuje się na 43 miejscu z wynikiem 0,74% PKB. Najniższe wydatki na naukę w świecie
ma Gambia- 0,02% (2010).

Zestawienie w miliardach dolarów z 2010.

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_research_and_development_spending

Wskaźniki Banku Światowego

http://data.worldbank.org/data-catalog/world-development-indicators

Biblioteka Otwarta Banku Światowego – ponad 17 tys. publikacji.

http://www.worldbank.org/reference/

Problemy etyki technologii informacyjnej.

Technologia informacyjna jest integralną częścią instytucji społeczeństwa

postindustrialnego. Dlatego jest źródłem nowych problemów moralnych dotyczących:

http://www.nauka.gov.pl/prognozy-rozwoju/narodowy-program-rozwoju-foresight-polska-2020.pdf.

http://www.lider.szs.pl/biblioteka/download.php?plik_id=1455&f=artykul_145.rtf.

prywatności informacji i bezpieczeństwa, dostępu do wiedzy, e-zaufanie (e-trust),

teledemokracji, własności intelektualnej, odpowiedzialności przed kimś za coś

(accountability), odpowiedzialności moralnej (responsobility), przyjaźni, przyzwolenie

społeczne. Intymność i prywatność online.

02) Historia nauki 03) i techniki w pigułce

Cztery drogi nauki

1) Droga indukcji
2) Droga dedukcji – co można osiągnąć w oderwaniu od doświadczenia, np. w

matematyce

3) Droga symulacji
4) Droga eksploracji danych

Serie wydawnicze
Transformations: Studies in the History of Science and Technology
Jed Z. Buchwald – redaktor naczelny serii
W swoich wykładach będę korzystał z monografii wydanych w ramach tej serii.

2.1 Trudności w przedstawieniu tego zagadnienia

Historia nauki i techniki to jedna z nauk o nauce. Wcześniej wspominaliśmy o

wieloznaczności słowa nauka. Ten problem ujawnia się w historii nauki. Opis rozwoju

nauk szczegółowych i techniki wymaga znajomości danej dyscypliny jak posiadania

umiejętności historyka.

Istnieją również historie poszczególnych dyscyplin

historia fizyki, prof. K. Wróblewski

historia teologii

historia teologii moralnej

historia matematyki (w Polsce prof. Murawski)

Historia psychologii (np. j. Pieter, J. Pastuszka)

Istnieją monografie poświęcone rozwojowi nauki w poszczególnych krajach

, jak

również poszczególnym dyscyplinom w poszczególnych krajach (np. historia

telekomunikacji w USA

Science at the Bar: Law, Science, and Technology in America (Twentieth Century Fund Book) 1997

Tu trzeba wspomnieć choćby o epokowym dziele Josepha Needhama o historii cywilizacji

Chin.

Istnieją również monografie poświęcone poszczególnym odkryciom, np. dotyczące

heliocentryzmu Kopernika, tw. Fermata, hipoteza Poincarego, odkrycie DNA,

poszczególnych szkół naukowych, tradycji badawczych.

Temat do zbadania: rola mikrośrodowiska w tworzeniu się talentów, np. w regionie

Kujaw.

Pierwotnie nauka to była filozofia. Tym terminem w starożytności obejmowano całą

ówczesną wiedzę.

1) Czasy prehistoryczne

Od początku swoich dziejów człowiek interesował się zjawiskami astronomicznymi.

Świadczy o tym kościana płytka pochodząca z przed 32 tys. lat, znaleziona we Francji, na

której zaznaczono symbolicznie fazy Księżyca. O zainteresowaniach astronomicznych

świadczy również konstrukcja sanktuarium megalitycznego w Stonehenge. Jest ono

datowane na lata 3000-1700 p.n.e.

Podobne znaczenie ma usytuowanie i podporządkowana astronomii konstrukcja

sanktuarium megalitycznego z epoki neolitu – Stonehenge w Anglii (datowanego na ok.

3000-1700 p.n.e.). Ogólnie mówiąc okres prehistorycznym i początki starożytności uznaje

się za epokę przednaukową. W tej epoce ludzie ubóstwiali siły przyrody albo próbowali je

opanować za pomocą magii. Nie szukano przyczyn rządzących zjawiskami przyrody.

2) Starożytność

Egipt i Mezopotamia

Egipcjanie budowali piramidy, podobnie jak starożytni Sumerowie. To wymagało

znajomości pisma, geometrii, mechaniki, hydrauliki. Umiano rozwiązywać problemy

geometryczne dla potrzeb praktycznych, jak np. mierzenie pola powierzchni.

Sumerowie tworzyli listy miast, gatunków roślin i zwierząt, gór i rzek, minerałów. Było to

porządkowanie rzeczowe i był to pierwszy krok do utworzenia systematycznej wiedzy.

author(s)

Sheila Jasanoff

Shaping American Telecommunications: A History of Technology, Policy, and Economics 2005
author(s)

Christopher H. Sterling

Powstaje pierwszy kodeks prawny – kodeks Hammurabiego (ok. 1600 p.n.e). Później

powstaje biblijny kodeks prawny, to księga Powtórzonego prawa.

Wiedzę o tamtych czasach czerpiemy z tabliczek glinianych wykopanych w Ur (Zatoka

Perska), Ugarit, El-Amarna.

Grecja

Pierwszym, który zaczął racjonalizować zbiór wiedzy ze Wschodu i Południa był Tales z

Miletu (ok. 624-547 przed Chr., czyli przełom VII i VI wieku). Wiadomości z geometrii i

astronomii zaczął przekształcać w twierdzenia ogólne. Oderwał się od mitycznego

wyjaśniania zjawisk, Np. dlaczego może faluje ? – odpowiedź mityczna: bo Posejdon śpi;

odpowiedź naturalistyczna: bo wieje wiatr. Powstanie filozofii, a tym samym i nauki wiąże

się z przejściem od wyjaśniania mitycznego do wyjaśniania naturalistycznego.

Wyjaśnianie naturalistyczne zjawisk polega na szukaniu ich przyczyn w świecie, a nie w

micie.

Nauka u swoich początków nie tylko byłą ściśle związana z filozofią, ale się z nią wręcz

utożsamiała. Nauka (=filozofia) powstała w Grecji. Pytanie: dlaczego rewolucja naukowo-

techniczna nie powstała w Chinach?

Stopniowo wyodrębnia się przyrodoznawstwo. To byli pitagorejczycy. Np. Archytas z

Tarentu (ok. 428-365 przed Chr., czyli IV wiek) – tworzył zaczątki mechaniki, jego uczeń

Eudoksos z Knidos (ok. 408-355 przed Chr.), jeden z największych matematyków

starożytności. Pitagorejczyk Alkmajon z Krotonu (koniec V wieku) uważany jest za ojca

medycyny. Za właściwego twórcę meycyny uważa się Hipokratesa z Kos

(prawdopodobnie 460-380 przed Chr.): posługiwano się tu indukcją eliminacyjną i

krytyczną obserwacją.

Zagadnienia typu humanistycznego weszły do nauki dzięki sofistom (V wiek). Oni

interesowali się kulturą, a szczególnie językiem (Protagoraz s Abdery), poezją i retoryką

(Gorgiasz z Leontynoi na Sycylii), polityką, obyczajami i sztuką (Hippiasz z Elidy). Nie

szukali oni jednak głębszych wyjaśnień, ale ograniczali się do stwierdzania faktów i

związków między nimi. Zbliżali oni wiedzę do umiejętności praktycznej, pozwalającej

działać sprawnie i zasadnie

Za ojca historii uważa się Herodota z Halikarnasu (ok. 484-425); krytycznie opisał dzieje

wielkich ateńczyków. Tukidydes (456-396) opisał wojnę peloponeską zachowują sporą

dozę obiektywizmu i racjonalizmu; próbował przedstawić motywy działających postaci.

S. Kamiński, Metodologia ogólna, s. 51.

W tym samym czasie powstają wielkie systemy filozoficzne. Wymieńmy najpierw

Sokratesa (469-399), działający równocześnie z sofistami. Twórcą ogromnego systemu

filozoficznego jest jego uczeń Platon (427-347). Twórcą następnego wielkiego systemu

filozoficznego jest Arystoteles (384-322) – uczeń Platona. Platon i Arystoteles są

pierwszymi twórcami teorii nauki (rodzaje poznania, sposoby uzasadniania twierdzeń).

Arystoteles jest twórcą logiki, psychologii, poetyki).

W okresie hellenistycznym wraz z rozprzestrzenianiem się języka greckiego powstaje

muzeum i biblioteka w Aleksandrii. Był to olbrzymi instytut naukowy z biblioteką,

utrzymywany przez państwo, a kierowany przez kapłana. Posiadał cztery działy:

matematyki i fizyki, astronomii, medycyny (biologia), literatury. Szczytowy okres rozwoju

tej instytucji przypada na lata 300-200.

Wymieńmy jeszcze z tego okresu następujące postacie:

- Euklides z Aleksandrii (ok. 330-265). W swoich Elementach przedstawił

aksjomatycznie system geometryczny; zapoczątkował też optykę geometryczną. Tym

samym wywarł wspływ na sposób myślenia naukowego na następne tysiąclecia.

- Erastotenes z Cyreny (ok. 275-190): zastosował metodę geometryczną do

obliczenia obwodu ziemi.

- Arystarch z Samos (310-230): wysunął hipotezę heliocentryzmu.

- Archimedes (ok. 280-212): największy matematyk, fizyk i technik starożytności. W

odkrywaniu prawd posługiwał się modelami mechanicznymi. Sformułował prawo dźwigni.

- Wymieńmy jeszcze historyków rzymskich: Pliniusz Starszy (23-79 n.e.):

encyklopedysta. P.C. Tacyt (55-120): największy historyk rzymski. M. T. Warron (116-27)

językoznawca i twórca pierwszej gramatyki łacińskiej

Ptolemeusz (90-168 po Chr.: erudyta; napisał Almagest, czyli Wielki zbiór, zawierający

całokształt ówczesnej wiedzy geograficznej i astronomicznej; jego system geocentryczny

panował przez czternaście wieków.

Technika starożytności

Mechanizm z Antykythery (150-100 pne.) – jest to szczytowe osiągnięcie astronomii i

techniki okresu hellenistycznego. jest to analogowy komputer służący do obliczania

położenia planet. Urządzenie o takiej złożoności nie pojawia się aż do XIV wieku, gdy w

Europie powstają pierwsze zegary astronomiczne.

Heron z Aleksandrii (ok. 200 pne.) skonstruował pierwszą turbinę parową. Projekt ten

pojawił się na nowo dopiero 2 tys. lat później.

Upadek nauki starożytnej wiąże się z barbarzyńskimi wędrówkami ludów.

Dla lepszego rozumienia tamtych czasów na Bliskim Wschodzie zwróćmy uwagę na

historię polityczną tamtych czasów, a więc czasy panowania Sumerów, Asyryjczyków

Bibilończyków, Persów, Rzymian. W 586 roku przed Chr. upada państwo Izraelskie,

zniszczone przez Babilończyków. Powstanie chrześcijaństwa.

Swoje osiągnięcia ma nauka starożytnej Azji. W Indiach rozwija się astronomia i

arytmetyka. Ok. 1100 roku p.n.e obliczyli nachylenie ekliptyki do równika, budowali

sejsmometry. W Chinach rozwijała się matematyka i astronomia. Działali tacy filozofowie

jak Konfucjusz, czy Lao-Tse. Państwo Chińskie jako jedyne na świecie trwa nieprzerwanie

od pięciu tysięcy lat. Ta bogata kultura została przerwana w czasie rewolucji kulturalnej.

Polegało to na uproszczeniu pisma, a tym samym oderwano chińczyków od ich kultury.

Nieprzerwana tradycja kultury chińskiej przetrwałą na Tajwanie.

Tę wielką tradycję przedstawia monumentalne dzieło zapoczątkowane przez brytyjskiego

biochemika Josepha Needhama „Science and Civilisation in China” . Obecnie liczy sobie

ono 27 tomów, po ok. 500 stron każdy i dotyczące wszelkich aspektów życia, nauki i

techniki

Ze względu na rolę współczesną rolę Chin we współczesnym kryzysie finansowym, o czym

będzie mowa w wykładzie poświęconym inżynierii finansowej, jak również powstające

centrum kulturowe zwane Chindiami (Chiny + Indie) warto wspomnieć chociażby o

chińskiej filozofii nauki, odmiennej od tej europejskiej

Należy wspomnieć w tym miejscu o roli Kujaw w rozwoju cywilizacyjnym ówczesnej

Europy. Chodzi o rolę miejscowości nazywanej przez Ptolemeusza z Aleksandrii –

Askaukalis. Miejscowość ta mieściła się na szlaku bursztynowym Imperium Rzymskiego.

50 lat temu miejsce to zidentyfikowała prof. Aleksandra Cofta-Broniewska z UAM w

Poznaniu. Okazało się, że jest współczesna Krusza Zamkowa

. Był to trwający 600 lat

ośrodek władzy, kultu religijnego, i rzemiosła (garncarstwo, biżuteria z bursztynu,

warzelnie soli, próby metalurgii i wytopu szkła). Wokół Kruszy Zamkowej było

J. Needham, Science and Civilisation in China, Cambridge University Press.

Fan Dainian, Robert S. Cohen (red.), Chinese Studies in the History and Philosophy of Science and

Technology, trans. Kathleen Dugan, Jiang Mingshan, Springer-Science+Business Media, B.V. , Dordrecht 1996.
(Seria: Boston Studies in the Philosophy of Science, t. 179).

http://pl.wikipedia.org/wiki/Krusza_Zamkowa

rozmieszczonych ok. 140 pomniejszych ośrodków gospodarczych. Tereny te zamieszkiwali

również Celtowie. oni organizowali „szlak bursztynowy”

Dojazd z Inowrocławia drogą 15 do Tupadeł. A stamtąd 412 w stronę Przedbojewic. Droga do Kruszwicy.

Nauka i technika po upadku Imperium Rzymskiego na Zachodzie i rola uczonych

arabskich (Nauka średniowieczna)

Trzeba pamiętać, że średniowiecze jako epoka trwało tysiąc lat. Dlatego nie można jej

oceniać w całości jako tzw. „ciemne średniowiecze”. Ta ostatnia ocena dotyczy

zasadniczo tylko X wieku

Przyjmuje się, że starożytność kończy się wraz z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego

Zachodniego w 475 roku. Okres wojen nie sprzyjał rozwojowi nauki. W tamtych czasach,

aby przeżyć, trzeba było umieć władać mieczem, a nie piórem. Dopiero w XII pojawia się

tzw. średniowieczny renesans. Niemniej w tych pierwszych wiekach średniowiecza

istniały w Europie pewne centra kultury: klasztor benedyktyński na Monte Cassino (529),

Vavarium Kasjodora (ok. 555-580). Kultura rozwijała się na wyspach brytyjskich. Opieka

ówczesnego Kościoła sprzyjała powstawaniu uniwersalnych encyklopedii (Izydor z Sevilli –

570-630), Będą Czcigodny (672-735), Hraban Maur (776-856). Starano się w ten sposób

zgromadzić całość wiedzy po niszczycielskich wędrówkach ludów. Znanym filozofem

tamtych wieków jest Boecjusz (480-525). Rolę kulturotwórczą pełnili benedyktyni

(Benedykt z Nursji 480-547).

Większy wkład w naukę mieli dopiero Arabowie. Nawiązali do tradycji greckiej i łączyli

wiedzę i wiarę. W elementy racjonalne włączali elementy irracjonalne. Stad ich

największe osiągnięcia były nie tyle na polu astronomii, matematyki, fizyki i medycyny, ile

alchemii, magii i astrologii

. Najwybitniejszym myślicielem arabskim był Avicenna z

Buchary (980-1037). Sławnym badaczem był również Awerrores z Kordoby (1126-1198).

Kalifat w Kordobie był w X-XI wieku stał się centrum naukowym.

Ożywienie w kulturze łacińskej dokonuje się na skutek kontaktu z kulturą arabska w

czasie wypraw krzyżowych. Arabowie przejęli dorobek szkół chrześcijańskich

mieszczących się w Azji Mniejszej (np. Aleppo we współczesnej Syrii, zniszczono w czasie

działań wojennych 2013), Nissibis i inne. Były to również pisma greckich filozofów

przetłumaczone na język syryjski, a potem z syryjskiego na język arabski. W końcu z języka

Informacje pochodzą z konfenrencji „Krusza Zamkowa – Askaukalis – Inowrocław w 40. rocznicę

okdrycia”, 26-27 września 2014 roku. Konferencja odbyła się w Inowrocławiu. Organizowali ją m. In. pracownicy

Instytutu Prahistorii UAM.

Szczegóły zob. B. Kumor, Historia Kościoła, cz. 1-8, KUL, Lublin 1976-2003.

S. Kamiński, Metodologia ogólna, s. 64.

arabskiego tłumaczono je na język łaciński. Tak długa była droga dorobku naukowego i

technicznego Greków do Europy XII wieku. W XII wieku istniała słynna szkoła katedralna

w Chartres. Zajmowano się w niej przyrodoznawstwem i humanistyką. Szukano

naturalnych przyczyn zjawisk. Warto dodać – ze względu na późniejszą rolę metody

teologii w badaniach przyrodniczych XVII wieku – że już w połowie XII wieku oddzielano

metodologicznie filozofię i teologię.

Wiek XIII to „złote średniowiecze”. Powstają pierwsze uniwersytety (Paryż i Oksford),

powstają wielkie systemy filozoficzne. Było to spowodowane odkryciem oryginalnych

pism greckich filozofów i przetłumaczenie ich na łacinę.

W badaniach posługiwano się metodą scholastyczną. Wzięła ona swoją treść z idei

racjonalizacji prawd wiary. „Opiera się na założeniu, iż porządek spraw Bożych i świata

jest logiczny i konieczny”

. Polega na rozważaniu argumentów za i przeciw, stosowaniu

subtelnych rozróżnień pojęciowych, stosowaniu rozumowań sylogistycznych,

sprowadzaniu do sprzeczności. Metoda ta funkcjonowała w Europie od 1100 do 1700.

Koniec tej metody wiąże się z nadejściem renesansowego humanizmu. Z czasem

terminem „scholastyka” zaczęto nazywać wszystko, co wykładano na uniwersytetach

średniowiecznych. Oprócz średniowiecznej była również później scholastyka luterańska,

reformowana (kalwińska), scholastyka renesansowa, hiszpańska, neoschalstyka.

W XIV wieku zaczyna się schyłek scholastyki, a w XV wieku – upadek. Scholastyka wtedy

przerodziła się w pustą refleksję nad pojęciami (nadmiar rozważań o charakterze

semiotycznym). Trzeba też pamiętać o „czarnej śmierci” która wyludniła w XIV Europę.

Mała populacja ludzi musiała znaleźć nowe sposoby funkcjonowania. Stąd poszukiwano

praktycznych zastosowań technologii.

Rewolucja technologiczna w średniowieczu

Istotnym narzędziem dla rozwoju technologii było przejęte ze starożytności koło wodne. Z

wyjątkiem obszaru Morza Śródziemnego w Europie wody było pod dostatkiem. Rozwija

się chirurgia, pomiar czasu, wykorzystywanie siły wody i wiatru, poszukiwanie „wiecznego

motoru” (perpetuum mobile), teorie impetu, budowa katedr (pierwsza powstaje w

Chartres). Chemia była w tym czasie zdominowana przez alchemię. W XIII wieku, dzięki

podróżom Marco Polo, ludzie dowiadują się, że istnieje rozwinięta cywilizacja chińska. W

tym samym czasie cywilizacja arabska była bardziej rozwinięta iż europejska. Ok. 1000

roku wikingowie docierają do Ameryki. Rozwój budownictwa okrętowego pozwolił na

odbywanie dalekich podróży morskich. W tym czasie następuje również import

S. Kamiński, Metodologia nauk, s. 67.

technologii z Chin na Zachód. Centrum technologii stopniowo przesuwało się z Azji do

Europy. Potem z Europy do Ameryki Północnej. A obecnie – z Ameryki z powrotem do Azji

A. C. Crombie, Nauka średniowieczna i powstanie nauki nowożytnej, t.I-II, Instytut

Wydawniczy Pax, Warszawa 1960.

Renesans i rewolucja naukowa (1453 - 1659)

U końca XV wieku rodzi się nowa epoka dziejów. Jej przyczyną powstania były wielkie

odkrycia geograficzne, odrodzenie sztuki i litratury antycznej, reformacja, wynalazek

druku przez Gutenberga (1441)

Epoka renesansu nie wydała żadnych wielkich filozofów. W tym czasie raczej jest upadek

filozofii i badań logicznych. Rozwija się natomiast sztuka, literatura, architektura. Kult

myśli antycznej zabarwia się mistycyzmem i myśleniem magicznym. Niemniej zmiany w

kulturze umysłowej doprowadziły do powstania w XVII wieku nowoczesnej nauki

przyrodniczej

Wraz z przyjęciem nowej technologii wielu artystów stało się architektami i twórcami

nowych technologii. Przykładem jest Leonardo da Vinci. Na uniwersytety sprawdzano

matematykę, traktowaną jako podstawę sztuki (ze względu na perspektywę). Innym

czynnikiem – poza „morowym powietrzem” było tzw. „małe zlodowacenie”, które miało

początek 1150, ale intensywnie zaczęło się ok. 1450 i trwało do końca XIX wieku. Pojawia

się stabilność finansowa (ok. 1470), ale kryzys ludnościowy XIV i XV wpływa na rozpad

systemu feudalnego. Pojawia się wczesny kapitalizm (manufaktury). Jego rozwój został

przyśpieszony przez tezy wystąpienia Marcina Lutra 1517.

Za początek rewolucji naukowej uznaje się opublikowanie przez Mikołaja Kopernika

dzieła „O obrotach sfer niebieskich” (De revolutionibus orbium coelestium) oraz dzieła

Vesaliusa z zakresu anatomii w 1543 roku. Zaczyna się tworzyć nowożytna nauka

posługująca się eksperymentem, aparatem matematycznym i krytycznym myśleniem.

Niemal 100 lat później wizji Kopernika sprzeciwili się przedstawiciele Kościoła rzymskiego

jak i luterańskiego. Głośna wtedy była tzw. „sprawa Galileusza”, który stawał przez

inkwizycją za swoje poglądy heliocentryczne. Galileusz żył w latach 1564-1642. 400 lat

później papież Jan-Paweł II zrehabilitował Galileusza i uznał, że został Galileusz

skrzywdzony przez Kościół.

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 93-130.

S. Kamiński, Metodologia nauk, s. 74.

S. Kamiński, Metodologia nauk, s. 75.

Karol Linneusz tworzy systematykę roślin. Matematycy zaczynają tworzyć język

symboliczny matematyki. Pojawia się pierwsza tablica logarytmów. Postęp w chemii jest

niewielki, gdyż dalej funkcjonuje alchemia. Galileusz konstruuje lunetę. W tym samym

czasie co Galileusz żyje René Descartes (Kartezjusz) (1594-1650). Jest on twórcą nowego

systemu filozoficznego, nowego podejścia w filozofii. Jest też twórcą geometrii

analitycznej. Holender Christiaan Huygens (1629-1695) buduje zegar wahadłowy i

formułuje falową teorię światła (1687)

. Pojawia się postulat (Kartezjusz)matematyzacji

wiedzy.

W XVII było wiele okoliczności niesprzyjających rozwojowi nauki: długotrwałe wojny,

prześladowania religijne, nieurodzaje, zarazy. Mimo tego był to wiek rozkwitu nauki.

Wskażmy jeszcze tylko nazwiska osób, które są związane z rozwojem humanistyki: filolog

L. Valla (1406-1457), Erazm Z Rotterdamu (1465- 1526) – krytyka źródeł; M. Machiavelli z

Florencji (1469-1527) – wykład nowoczesnej historii politycznej; francuski prawnik J.

Bodin (1530-1596) opracowuje metodykę historii

Zamykając te skrótowe dzieje nauki XVII wieku wspomnijmy, że zaczynają się pojawią

pierwsze instytucje naukowe, służące komunikacji pomiędzy badaczami. Powstałe wtedy

niektóre instytucje trwają do dziś, np.: Académie Francaise (1635), Royal Society w

Londynie (1632). Zaczynają się ukazywać pierwsze czasopisma naukowe, np.

„Philosophical Transaction of the Royal Society of London”.

Od rewolucji naukowej do czasów oświecenia. Wczesny wiek XVIII.

Niektórzy autorzy ten okres datują właśnie od momentu powstania pierwszych

towarzystw naukowych – wyżej wymienionych. Późny wiek XVII i wczesny wiek XVIII

zostały zdominowane przez idee Isaaca Newtona. W pewnym stopniu również przez myśl

Gottfrieda Wilhelma Leibniza. Druga połowa XVIII wieku jest znana jako oświecenie.

Jest to czas dominacji europejskiej w świecie. Rozwój nauki został ograniczony do

niewielkiego obszaru: Wielka Brytania, Francja, Niderlandy. Europejczycy rządzili

bezpośrednio lub pośrednio lokalnymi rządami i ekonomią w Afryce, Ameryce, Azji. W

Afryce panowało arabskie niewolnictwo, a europejczycy dopełnili destrukcję wielkich

państwa przez spowodowanie walk plemiennych. W Azji były despotyczne rządy

władców, którzy nie dopuszczali do zmian społecznych. W Ameryce miejscowa ludność

została wyniszczona przez choroby przywleczone przez europejczyków. Emigranci z

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 141-193.

S. Kamiński, Metodologia nauk, s. 77.

Europy utworzyli w Ameryce i Afryce państwa wzorowane na swoich europejskich, nie

licząc się z miejscowymi tradycjami. Efekt był taki, że europejczycy stali się najbogatszymi

ludźmi na świecie, i jednocześnie najbardziej zaawansowanymi technologicznie. W ciągu

700 lat europejskie społeczności przeszły drogę od najmniej zaawansowanych

technologicznie do najbardziej zaawansowanych. Nauka i technologia rozwijały się w

Europie, a znikały w reszcie świata

Przykładem narzucania europejskiego porządku rzeczy był tzw. spór o akomodację

chrześcijaństwa w Chinach i Indiach. Twórcami nowego sposobu misjonowania byli

jezuici: była to metoda polegająca na dostosowaniu chrześcijaństwa do mentalności

miejscowych mieszkańców. Było to nowatorskie rozwiązanie dotyczące sposobu

prowadzenia misji w krajach o wysoko rozwiniętej kulturze. Spór ten toczył się przez

dziesiątki lat pomiędzy jezuitami a pozostałymi zakonami i Stolicą Apostolską. Dotyczył on

również obrządku malabarskiego w Indiach. W 1742 roku papież Benedykt XIV wydał

bullę zakazującą akomodacji. W efekcie, w tym samym wieku następuje utrata Chin dla

chrześcijaństwa. Nigdy tego skutku nie dało się już odwrócić.

Innym przykładem mogą być założone przez jezuitów tzw. redukcje paragwajskie (1609-

1772).

To są dwa przykłady wydobyte z pośród wielu licznych negatywnych przykładów myślenia

eurocentrycznego. Powinno one być ostrzeżeniem również dla współczesnej Unii

Europejskiej.

W tym miejscu trzeba sobie postawić pytanie, dlaczego rewolucja naukowa i techniczna

nie pojawiła się w Chinach skoro wyprzedzały one cywilizacyjnie Europę ?

W 1938 roku to pytanie postawił wspomniany wyżej Joseph Needham, brytyjski

biochemik, człowiek, który zakochał się w Chinach. Badał historię nauki chińskiej i

przedstawił wyniki – obecnie w 27 tomach – pod ogólnym tytułem całej serii: Science and

Civilisation In China.

Oto odpowiedź – ważna również dla współczesnej Polski.
Rewolucję tę uniemożliwiło:

1) chińskie prawo
2) chińska biurokracja
3) brak idei autonomicznego bytu najwyższego.

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 195.

Idea bytu najwyższego był pierwotnie w kulturze chińskiej. Ale szybko utracił on

osobowość i twórczość. Nigdy nie rozwinęła się idea Boga jako twórcy praw świata

„podksiężycowego”. Ani też nigdy nie powstała idea Boga jako twórcy świata, jak to było

w kulturze hebrajskiej czy greckiej. W kulturze chińskiej nigdy nie było Bytu-Twórcy praw

przyrody. Nie oznacza to jednak, że przyrodzie panował chaos. Porządek w przyrodzie

oczywiście był. Jego rezultatem był sam człowiek była zrozumiała dla człowieka. W

Europie przyrodoznawstwo Laplace’a uznało, że idea Boga jest zbędna wyjaśnianiu

zjawisk świat. Niemniej pozostaje pytanie, czy bez fazy „teologicznej” nauka w Europie by

się rozwinęła. W każdym razie koncepcja prawa przyrody nigdy się nie rozwinęła w

kulturze chińskiej, nie powstała z chińskiej teorii prawa państwowego. Brak takiego

pojęcia bytu absolutnego osobowego uniemożliwił w konsekwencji formułowanie

abstrakcyjnych praw przyrody. Myśl chińska traktuje przyrodę jako organizm, a nie jako

uhierarchizowaną, mechaniczną całość

Wg niektórych przedstawicieli filozofii nauki (A. C. Crombie, Stanisław Kamiński +1986)

rozwój nauki w okresie Oświecenia był możliwy dzięki przeniesieniu do nauk

przyrodniczych metody teologii. W tamtych wiekach najbardziej pewną dyscypliną była

teologia, gdyż posługiwała się metodą dedukcyjną. Dzięki przeniesieniu tej metody do

nauki wytworzyła się wiara w moc rozumu ludzkiego, a teologia zaczęła tracić na

znaczeniu.

W wieku XVIII upowszechnia się mechanistyczny model świata. Mimo to wzrasta

zainteresowanie humanistyką, nawet bardziej niż przyrodoznawstwem. Wiek oświecenia

zaczyna się od Johna Locke’a. Ideałem stała się wiedza niekoniecznie ścisła, ale dostępna

dla umysłu. Oświecenie podniosło naukę do rangi ideologii. Nauka ma przede wszystkim

służyć walce z ciemnotą. A dla wielu nauka i religia wydawały się wtedy nie do

pogodzenia

. Ten spór trwa do dzisiaj. Osobom pracującym w tym obszarze badań

przyznaje się nagrodę Fundacji Templetona. Otrzymał ją m.in. polski filozof i matematyk

ks. prof. Michał Heller z Krakowa.

Wiek XVII to wiek metody naukowej. Historycy nauki wyliczają, że w tym czasie powstało

co najmniej 100 rozpraw na temat metody badań. Najbardziej znaną rozprawą naukową

drugiej połowy XVII wieku były „Principia” Isaaca Newtona. Stały się podstawą fizyki na

następne 200 lat, ale dały bazę pod metodę naukową. Kartezjusz bronił metody

dedukcyjnej a Newton oparł się na dokładnym sprawdzaniu zjawisk. Newton swoją

J. Needham, Science and Civilization in China: History of Scientific Thought, Cambridge University Press

1991, vol. 2, s. 582.

S. Kamiński, Metodologia ogólna, s. 88

metodę nazwał metodą analizy i syntezy. Była to procedura, która zawierała etapy

indukcji jak i dedukcji.

Technologiczne i naukowe osiągnięcia tego czasu

1) Teoria grawitacji Netwona

2) Doskonalenie teleskopów

3) Anton van Leeuwenhoek konstruuje mikroskop

4) Ustalenie eksperymentalnych podstaw chemii (Robert Boyle)

5) Nadania nad zjawiskiem elektryczności

6) Powstanie rachunku różniczkowego i całkowego (Lebniz i Newton).

7) Powstają pierwsze maszyny parowe wypompowujące wodę z kopalń (Wielka Brytania);

powstanie głębokich kopalń węgla kamiennego.

8) Jest to czas budowy kanałów.

Oświecenie i rewolucja przemysłowa: od 1735 do 1819.

Termin „oświecenie” został ukuty w celu odzwierciedlenia zmian jakie zaszły w

filozoficznym myśleniu w stosunku do poprzednich wieków, w których dominowała wiara

w Boga lub wiara w autorytety starożytności.

Dopiero w okresie oświecenia tworzy się teoria poznania humanistycznego. Znaną

postacią jest Giambatista B. Vico (1668-1744). Daje podstawy przyszłej socjologii i historii.

Jest to koncepcja humanistyki jako „nauki o dziejach idei ludzkich dotyczących

konieczności lub potrzeb życia społecznego oraz metafizyki ludzkiego umysłu”. Wg niego

poznanie humanistyczne jest ważniejsze od przyrodniczego, gdyż świat społeczny można

zrozumieć. Jest bowiem wytworem człowieka. U Vico pojawia się też koncepcja filozofii

dziejów. Obecnie można się zastanawiać, który rodzaj poznania naukowego jest

ważniejszy, ale ze względu na co ?. Jeśli mówimy o ważności czegoś, to musimy wpierw

określić, ze względu na co, jest ważniejsze (wartościowsze, lepsze, itd.). W Polsce kładzie

się nacisk na rozwój nowoczesnych technologii i nauk przyrodniczych, a jednocześnie

obserwujemy naganne moralnie (i etycznie) działanie przedsiębiorców, urzędników

państwowych (w tym sędziów). Przykład: nieetyczne oferty firm pożyczkowych; reklamy

telewizyjne w których firmy pożyczkowe oferują pożyczkę 5 tys. zł. w ratach po 75 zł.

miesięcznie (nie dodaje się, że jest to na 10 lat, a spłata wyniesie drugie tyle, czy w sumie

10 tys. zł.); sądy nagminnie łamią zasady interpretacji (klauzule) prawa. Jedna z nich

mówi: summum ius, summa iniuria (szczyt prawa to szczyt krzywdy ludzkiej).

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 195-230.

Humanistyka jest niezbędna dla rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw, jeśli to ma być

świat ludzki, a nie świat pracowników czy robotników i elity szczęśliwych technokratów,

właścicieli środków produkcji, banków.

W okresie oświecenia pojawia się również ekonomia polityczna Adam Smitha (1723-

1790). Bada naturę i przyczyny bogactwa narodów. Przedstawił teorię wartości opartej na

pracy. Dzieło to może być jednym z motywów refleksji nad współczesnym kryzysem

finansowym. Zaczął się on a październiku 2008. Jego źródłem była chciwość bankowców.

Ze względu na brak miejsca i czasu wymieńmy tylko z nazwiska innych myślicieli

humanistyki z czasów oświecenia: J. J. Winckelmann (1717-1768) – historia sztuki

starożytnej; Ch. L. de Secondat Montesqieu (1689-1755) – kulturowe wartościowanie

procesów dziejowych (naturalizm); P. Bayle (1647-1706) – sceptycyzm wobec teorii; B. de

Fontenelle (1657-1757) – zerwał z koncepcją nauki uniwersalnej; Voltaire (1694-1778) –

przypisywał większą rolę przypadku w dziejach; A. de Condorcet (1743-1794) –

zbiorowość ludzka tworzy proces dziejowy, które siłą napędową jest wiedza

Są to czasy, gdy tworzy się nowy ideał osobowości związany z duchem czasu i

organizmami narodowymi. Ten nowy ideał wprowadzają: J. G. Herder (1744-1803) oraz

Johann. W. Goethe (1749-1832). Jest to romantyzm.

W tym czasie działa angielski filozof David Hume (1711-1776).

W XVIII w. opublikowano pierwsze encyklopedie. Były one przeznaczone dla szerokiego

ogółu ludzi. Przyczyniły się one do rozpowszechnienia osiągnięć nauki i techniki.

Najbardziej znane to: Wielka Encyklopedia Francuska (1772), Encyklopedia Britannica

(1771).

Osiągnięcia naukowe i techniczne

1) Sukces mechaniki Newtona w wyjaśnianiu ruchu plant wpływa na powstanie „filozofii

mechanicznej”: pojawia się przekonanie, że wyjaśnienia mechaniczne (tzn. za pomocą

zbioru prawa Newtona) powinny pojawić się również w chemii i biologii. Inni uważali, że

wszystkie zjawiska, w tym społeczne należy wyjaśniać mechanicznie (francuscy

materialiści: Diderot, de la Metrie, Holbach).

S. Kamiński, Metodologia ogólna, s. 89-90.

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 231-307.

W tym czasie były dwa podejścia w filozofii: empiryzm i racjonalizm. Połączył je w jeden

system Immanuel Kant. Był wiodącym filozofem tego czasu

3) Od Leibniza wywodzi się idea ciągłego łańcucha bytów. Jest to idea ciągłości istnienia.

Np. dla organizmów żywych: nieprzerwany łańcuch od pchły do człowieka, bez luk. Ideę

tę wykorzystywano również w systematyce roślin (Comte de Buffon, Charles Bonnet).

Przez cały XVIII wiek do tego nieprzerwanego łańcucha bytów wprowadzano stopniowo

ideę drobnych modyfikacji. Jest prekursor teorii ewolucji Darwina.

4) Badania nad gotująca się wodą, które doprowadziły do skonstruowania maszyny

parowej zaczęły się już w XVII wieku. W tamtych latach powstawały różne projekty

„maszyny ogniowej”. Praktycznie użyteczną maszynę parową skonstruował James Watt w

1769 (Glasgow University). Jego maszyna był udoskonaleniem powstałej 50 lat wcześniej

maszyny Newcomena

. Nie jest więc tak, że wynalazca pracuje w „próżni”

intelektualnej.

4) Rewolucja przemysłowa.

Przez cały wiek XVIII buduje się maszyny, które czynią pracę szybszą i efektywniejszą.

Historycy zwracają uwagę, że motywy tego rozwoju nie są jednak jasne. Pewne zmiany,

jak np. zwrot w stronę węgla kamiennego były spowodowane obiektywnym czynnikiem

jakim było brak drewna. Drugim czynnikiem było sprowadzanie bawełny z Indii z Ameryki.

Być może właśnie te dwa czynniki były powodem rewolucji przemysłowej i początku

kapitalizmu. Rozwój kapitalizmu zaczyna się najpierw w Anglii, a potem w Europie, USA i

Kanadzie.

Rewolucja przemysłowa z kolei wpłynęła na rozwój badań w zakresie termodynamiki

Powstaje zawód inżyniera. Przede wszystkim byli to inżynierowie brytyjscy jak:

budowniczowie kanałów i mostów James Brindley, Marc Isambard Brunel, George Cayley,

John Ericsson, James Watt, itd .

5) 1738 zaczęły się prace wykopaliskowe w Pompejach i Herkulanum, od których datuje

się rozwój archeologii nowożytnej.

Historię rozwoju maszyn parowych przedstawia Robert Henry Thurston (New York 1878) A history of the

growth of the steam-engine, reprint 1939 (dostępność także:

http://www.history.rochester.edu/steam/Thurston/1878/. W XIX wieku mówiło się o filozofii maszyny parowej.

Była ona przyczyną rozwoju ekonomicznego społeczeństw. Wydawało się, że władza człowieka nad przyrodą

będzie rosnąć w nieskończoność, gdyż wzrasta nasza wiedza o jej prawach (zob. tamże rozdział 7 i następne).

6) Odkrycie elektromagnetyzmu w 1820 - Hans Christian Oersted.

7) Na początku XIX w. toczyły się spory w dziedzinie nauk o Ziemi i biologii. Pierwszy z

nich dotyczył kształtowania się powierzchni Ziemi. Neptuniści uważali, że to głównym

czynnikiem było morze. Przeciwnicy – plutoniści, że jest to rezultat działalności

wulkanicznej. Inny spór dotyczył rozwoju życia na Ziemi. Jedni (zwolennicy Georges'a

Cuviera) uważali, że w dziejach Ziemi katastrofy niszczące okresowo życie (katastrofiści).

Drudzy uważali, że rozwój życia na Ziemi przebiega w stopniowy, ewolucyjny sposób

(aktualiści). Zwolennik tego poglądu, Jean-Baptiste de Lamarck sformułował koncepcję

ewolucji organicznej, opierającą się na idei ciągłości życia. Przeciwny tej idei był Cuvier.

Nie wierzył również w istnienie człowieka w przeszłych epokach geologicznych. Te dwa

spory przyczyniły się do przełomu w rozumieniu dziejów Ziemi w połowie XIX wieku

(Darwin).

Nauka i technologia XIX wieku: od 1820 do 1894.

Jest to czas po rewolucji francuskiej 1789. Zmienił się ówczesny świat. Wzrosła liczba

ludności. Sprawy wyżywienia, walka z chorobami, usprawnienie transportu, mechanizacja

pracy wymagały wynalazków i innej roli nauki niż dotychczas. Zbudowana w 1764 przez

Jamesa Watta maszyna parowa spowodowała przewrót w komunikacji: kolej parowa w

Anglii 1825. Pierwsza przemysłowa maszyna elektryczna pojawia się dopiero w 1869. Aby

sprostać wzrastającym wymaganiom postępu uniwersytety zaczęły wchodzić w nową fazę

rozwoju. Przedtem zajmowały się tylko wzbogacaniem wiedzy. Teraz trzeba było inaczej

zorganizować uprawianie nauki. Uniwersytety powoli stawały się placówkami naukowo-

badawczymi oraz przygotowującymi do takich badań. Zaczęto uwzględniać badania, które

również miały cele doniosłe pod względem praktycznym. Mimo tych tendencji rozwój

nauki dokonywał się często w oderwaniu od życia: specjaliści nie zerwali z praktyką, ale

również swoje badania nie zawsze z nią łączyli. Najwcześniej zmiany dokonały się w

Niemczech (Getynga, Berlin). Pojawiły się osobne instytuty naukowe. Powstały

ministerstwa oświaty. Pierwszym ministerstwem oświaty była Komisja Edukacji

narodowej (1773-1774). Wzrosły nakłady finansowe na badania. Poprawiła się sytuacja

uprawiających naukę. Wszystko to sprawiło, że wiek XIX diametralnie różnił się od

poprzedniego okresu. Nastąpił rozrost poszczególnych nauk do tego stopnia, zaczęły się

rozpadać na dyscypliny szczegółowe. Wynalazki o odkrycia były tak liczne, że nie zawsze

zdołano je odnotować i docenić

S. Kamiński, Metodologia ogólna, s. 96-98.

Badacze osiemnastowieczni byli zafascynowani elektrycznością. Jednak dopiero po

publikacjach Oersteda w 1820 dotyczących elektromagnetyzmu zaczął się postęp w tej

dziedzinie badań.

Obrazowo mówiąc wiek XVII fascynował się „maszynami ogniowymi”, wiek XVIII

elektrycznością, a wiek XIX maszynami parowymi i elektrycznością.

Michael Faraday 1821 buduje pierwszy prototyp silnika elektrycznego, a 10 lat później

pierwszą prądnicę. Wielu badaczy z XIX wieku rozpoczyna swoje odkrycia od

elektromagnetyzmu ich matematycznego sformułowania w postaci równań Maxwella.

Pod koniec XIX w. następuje odkrycie tzw. „promieni katodowych”, co prowadzi

bezpośrednio do odkrycia promieni rentgenowskich. Chociaż cały ten okres można

określić jako stojący poda znakiem elektryczności i elektromagnetyzmu to jednak

dokonują się tu odkrycia również w innych dziedzinach wiedzy.

Mendelejew buduje okresowy układ pierwiastków.

Michelson i Morley obalają hipotezę eteru.

Karl Benz buduje w Niemczech w latach 80-tych XIX wieku pierwszy samochód z silnikiem

benzynowym. Nie wzbudziło to wtedy zbyt wielkiego zainteresowania. Nastąpiło ono 20

lat później.

Najpierw zwróćmy uwagę na biologię. Rozwój zmierza od teorii komórki w 1938, poprzez

teorię ewolucji 1958, do praw dziedziczenia Mendla z 1860. Ich ponowne odkrycie

następuje w 1900 r. W latach 1870 następuje rozpoznanie roli bakterii.

Jeśli chodzi o aspekt organizacyjny badań, to uprawianie nauki stało się płatną profesją.

Jeśli chodzi o filozofię, to w tym czasie panował kantyzm, filozofia Hegla (1770-1831).

najpierw miało to miejsce w Niemczech. Tam w ciągu kilku dekad uniwersytety rozwinęły

się w centra naukowe. Justus von Liebig tworzy laboratorium chemiczne na

Uniwersytecie w Giessen. W ten sposób zapoczątkowuje tendencję, który przechodzi na

inne uniwersytety. Dydaktyka została powiązana z prowadzeniem badań. Ważnym się

staje piśmiennictwo naukowe. W Niemczech zostaje zwołany w 1822 pierwszy

międzynarodowy kongres naukowy. Te kongresy sprzyjają później tworzeniu się jedności

narodowej Niemców. Wzrasta wymiana informacji naukowej pomiędzy narodami.

Istnieją też różnice narodowe dotyczące organizacji nauki. W pierwszych dekadach XIX

wieku wiodącym krajem jeśli chodzi o badania jest Francja. Jest to związane z polityką

Napoleona i wpływami Ecole Polytechnique. W tym czasie nauka w Niemczech była mniej

rozwinięta niż we Francji czy Anglii. Niemcy były w tym czasie pod silnym wpływem pojęć

średniowiecznych i renesansowych. Wielu wybitnych badaczy niemieckich musiało

opuścić wtedy Niemcy dla celów edukacyjnych. Np. Friedrich Wohler wyjechał do Szwecji,

aby studiować zjawiska elektryczne u Jakoba Berzeliusa. Zaowocowało to konstrukcją

baterii w 1800. Liebig udał się do Paryża, aby studiować u Joseph Louis Gay-Lussac.

Wkrótce jednak Niemcy stały się liderem postępu naukowego. Dlaczego ? Otóż

uniwersytety francuskie cierpiały na biurokrację. Tymczasem nauczanie na

uniwersytetach niemieckich było o wiele bardziej zliberalizowane. Chociaż niemieckie

uniwersytety były kontrolowane przez państwo, to jednak koncepcja wolności

akademickiej, wolności profesorów i studentów co do wyboru przedmiotu badań, stała

się ważnym czynnikiem w rozwoju badań. Niemiecki termin „Wissenschaft” jest tak

szeroki, że obejmuje wszelką systematyczną wiedzę, a więc taką jak filozofia, jak filozogia

czy historia. A również i teologia. Ta szeroka wizja zachęciła do wymiany informacji

pomiędzy przedstawicielami różnych dyscyplin, i doprowadziła np. do powstania

psychologii jako dyscypliny naukowej.

W Anglii styl badań na początku XIX wieku był taki sam jak w XVIII w. Prowadziła je

garstka utalentowanych ludzi. Wielu badaczy w ogólne nie miał akademickich stanowisk.

Ogólnie mówiąc w Anglii brakowało akademickiego treningu w badaniach naukowych,

chociaż istniało wiele prywatnych towarzystw naukowych. Istniało kioka szkół

technicznych. Najbardziej zaawansowane badania prowadzono w Oksfordzie i w

Cambridge, będących pod kontrolą Kościoła anglikańskiego. Odmienna sytuacja był w

Szkocji, gdzie uniwersytet w Edynburgu nie podlegał władzom kościelnym. Byłą tam np.

swoboda jeśli chodzi o rozwój szkoły medycznej. Uniwersytety szkockie rozwijały się

szybko. Przyciągały dużą liczbę studentów studiujących. Ale ich rozwój został szybko

zahamowany przez uzależnienie pensji profesorów od liczby studentów: po prostu

zmniejszyła się liczba prowadzonych badań.

Wtedy USA przykładano małą wagę dla badań naukowych. Populacja rosła ze względu na

imigrację. Nie było zainteresowania wiedzą teoretyczną. Natomiast rozwijają się

technologia. Ze względu na wysokie koszty pracy fizycznej rosło zainteresowania

urządzeniami ułatwiającymi tę pracę. Stąd była ogromna rola wynalazców i

przedsiębiorców w rozwoju gospodarczym. Wielu przedsiębiorców było wynalazcami jak

Alexander Graham Bell, George Westinghouse, Thomas Edison.

Filozoficzna baza XIX wieku

Na początku XIX wieku w Niemczech panowała romantyczna reakcja przeciwko

mechanistycznej i materialistycznej filozofii, leżącej u podstaw naukowego rozwoju.

Heglowska filozofia przyrody, mająca postawy w pojęciach apriorycznych, a nie

eksperymentalnych, panowała przez połowę stulecia. Tacy naukowcy jak niemiecki poeta

Johann Wolfgang von Goethe próbował znaleźć naukowe wyjaśnienia przez użycie

ogólnych filozoficznych zasad: wg Newtona białe światłe jest mieszanką kolorów,

natomiast Goethe twierdził, że białe światłe powinno być w zasadzie prostsze i czystsze w

złożeniu niż kolorowe światło. Idea, że nauka powinna wyjaśnić wszystkie zjawiska

naukowe stawała się coraz silniejsza. Filozofia przyrody traciła wpływy na rzecz

materializmu. Materia i siła stały się głównymi pojęciami nowej filozofii. Materię i siłę, a

później materię i ruch widziano jako wyjaśnienie rzeczywistości. Francuski filozof August

Comte stał mocnym wyrazicielem nowych tendencji. Zostały one wyrażone w szkole

nazwanej pozytywizmem. Widział naukę jako najwyższe stadium rozwoju wiedzy. Pod

koniec wieku Ernest Mach wyraża idee, które później wpłynęły na Alberta Einsteina.

Mach traktował wrażenia jako fundament wszelkiej wiedzy i był sceptycznie nastawiony

do prób ustalenia całkowicie pewnych związków pomiędzy przyczyną a skutkiem.

Krytykował mechanikę Newtona za jej założenia co do absolutnego czasu i absolutnej

przestrzeni. Byłą to najważniejsza cześć jego filozofii mająca znaczenie dla nauki. W XIX

wieku nie było jeszcze jasnej granicy pomiędzy filozofią a nauką, jak to jest dzisiaj.

W Cambridge 1883 William Whewell zaproponował użycie słowa „scientist:” na

oznaczenie tych, którzy zajmowali się nauką (science), w analogii do „artist” , którzy

najmowali sztuką (art). Termin ten przyjął się zaczął wypierać „filozofa przyrody”

Humanistyka

Zajęciu się nią sprzyjał romantyzm. Na tym gruncie religioznawca F. E. D. Schieiermacher

(1768-1834) z Wrocławia zapoczątkował metodę hermeneutyki jako sposobu uprawiania

całej humanistyki. Rozwijały się metody poznania historycznego. Najbardziej znaną jest

koncepcją historii krytycznej L. von Rankego (1793-1886). August Comte ((1798—1857)

tworzy socjologię.

Ważne dla matematyki i filozofii jest utworzenie geometrii nieeuklidesowych. Kończy się

trwający cztery stulecia kryzys w logice: powstaje logika matematyczna. W latach 7-tych

XIX wieku powstaje tzw. „stara teoria kwantów” – zauważono bowiem niezgodności w

przypadku promieniowania całą doskonale czarnego pomiędzy pomiarami a

przewidywaniami płynącymi z mechaniki Newtona.

W 1873 Maxwell pokazuje, że światło jest falą elektromagnetyczną. A w 1887 Hertz

wytwarza pierwsze fale radiowe.

W 1856 odkryto pozostałości po neandertalczykach. 1859 0 Darwin ogłasza swoją teorię

ewolucji. W 1822 Jean Champollion odczytuje egipskie hieroglify. Odkryto starożytne

biblijne miasta Niniwę i Ur. Hermann Schliemann odkopuje Troję. W Ameryce są

prowadzone badania nad cywilizacją Majów. W Peru w latach 1870-tych odkryto

nieznane cywilizacje.

Więcej szczegółów zob.: Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and

Technology, Houghton Mifflin Company, Boston, New York 2004, s. 309-437.

Powstanie nauki współczesnej I technologii: od 1895 do 1945.

Co do poprzedniego okresu trzeba dodać, że w tym wieku „pary i elektryczności”

uważano, iż w XX wieku chrześcijaństwo zaniknie. Takie głosy były spowodowane z jednej

strony sukcesami nauki, a z drugiej – ogromnym zamętem w teologii zachodnio-

europejskiej. Reakcją na ten zamęt był zwołany w Kościele Rzymskim w 1870 Sobór

Watykański I.

Nowa era rozpoczyna się niespodziankami w 1895 r. Wilhelm Konrad Roentgen odkrywa

promienie X natomiast J.J. Thomson i Antoine Becquerel odkrywają promieniotwórczość

(1895–97).

Zanim się zaczął wiek XX, to pojawiła się serią odkryć w dziedzinie fizyki: odkrycie

promieni X, radioaktywności, cząstek subatomowych, względności, teorii kwantowej,

które doprowadziło później do rewolucji naukowej w dziedzinie pojmowania materii i

energii. Wpłynęły one na rozwój chemii, astronomii, geologii, biologii, medycyny,

technologii i ostatecznie – na los Ziemi. A to dlatego, że kulminacją tego rozwoju była

broń atomowa w 1945.

W XIX wieku nauką zajmowała się garstka badaczy. Ale w XX wieku ich liczba przekroczyła

wszystkich, którzy zajmowali się nią w poprzednich epokach. Zmieniła się głęboko natura

badania naukowego: nauka stałą się bardziej wspólnym wysiłkiem niż jednostkowym. Jej

rozwój był zdeterminowany nie tylko odkryciami dokonanymi przez kilka wielkich

talentów, jak Einstein, Bohr, Rutherford, ale także przez mnóstwo drobnych kroków

dokonanych przez wyspecjalizowanych badaczy, którzy nigdy nie mieli formuł lub praw

określonych ich imieniem.

Wiele metod badawczych wypracowanych w XIX wieku zaczęło przynosić efekty w XX

wieku, np. badania mikroskopowe doprowadziły do odkrycia wielu nowych

drobnoustrojów.

W XIX wieku technologia przekształcała społeczeństwo, np. produkcja bawełny, światło

elektryczne. W XX wieku natomiast już sama nauka miała wpływ na życie społeczne, np.

produkcja odkrycie elektronów i produkcja lamp elektronowych oraz rozwój komunikacji

na wielkie odległości.

Około roku 1900 wielką rolę w rozwoju technologii odgrywały Niemcy. Od połowy XIX

wieku w Niemczech rozwija się przemysł chemiczny. Konsekwencją tego rozwoju był z

kolei powstanie przemysłu farmaceutycznego w Niemczech. Tę wiodącą role w nauce

Niemcy stracili po dojściu Hitlera do władzy w 1933. Był to skutek emigracji wielu

naukowców do USA. To wtedy USA stały się wiodącym krajem w dziedzinie badań.

Pomiędzy 1932 a 1938 było 28 laureatów nagrody Nobla, ale 8 z nich było rodowitymi

amerykanami. Natomiast po 1938 większość amerykańskich laureatów nagrody Nobla

część życia spędziło w Niemczech.

Pierwsza wojna światowa pokazała, że wynik wojny może być zależny od badań

naukowych. W Niemczech ponad 100 laboratoriów pracowało na rzecz armii. Po

pierwszej wojnie światowej rządy coraz więcej inwestowały w badania naukowe.

Szczególną role naukowcy odegrali w czasie II wojny światowej. Chodzi tu szczególnie o

badania nad bronią jądrową oraz technologią radarową.

Nowe filozofie

Tak więc w pierwszej połowie XX nauka odniosła sukcesy w wyjaśnianiu materii,

mechanizmów reakcji chemicznych, fundamentalnych procesów życiowych, ogólnej

struktury świata.

Te wyniki badań wpłynęły na filozoficzną wizję ludzkiego bytu. Wskazuje się tu na

istnienie pewnej analogię do tego, co się działo w XVIII wieku.

Powstaje szkołą filozoficzna amerykańskiego pragmatyzmu (C.S. Peirce, William James).

Ma ona podobne idee do tych zawartych filozofii Ernsta Macha. Są oni przekonani, że

rzeczywistość można zrozumieć wyłącznie opierając się na samym doświadczeniu.

Ogromne sukcesy odnosi logika matematyczna dzięki pracom Gotloba Fregego, Bertranda

Russella, Alfreda N. Whiteheada.

W tym czasie rozwijają się różne wersje pozytywizmu. Historycznie pierwszym

pozytywizmem był pozytywizm Augusta Come’a. Drugim pozytywizmem był

empiriokrytycyzm Avenariusa i Macha (dwaj austriaccy fizycy), trzeci – neopozytywizm

albo pozytywizm logiczny, funkcjonujący do 1953 roku (R. Carnap, K, Gödel, H.

Reichenbach, L. Wittgenstein, i inni). Dodajmy na marginesie, że wywarły one wpływ na

literaturę. Zresztą wpływ na literaturę miały odkrycia naukowe, tak jak geometrie cztero-

i więcej wymiarowe, czy odkrycie dinozaurów.

Wpływ na filozofię wywarły odkrycia w dziedzinie psychologii (psychoanaliza Z. Freuda,

psychologia postaci). Szkoła filozoficzna nazwana „Nowym realizmem” byłą kombinacją

empirycy stycznych wizji Jamesa i Macha oraz idei Hegla, że wiedza może być pozyskana z

apriorycznych pojęć za pomocą logiki.

Naukowa wizja rzeczywistości stała się jedyną akceptowalną wizją rzeczywistości i w

wielu przypadkach była model dla filozoficznego myślenia

Darwinowska teoria ewolucja wpłynęła również na filozofię, a szczególnie na: Herberta

Spencera, Henri Bergsona, Johna Deweya. Zasada naturalnego doboru została się

powszechnie zaakceptowana w naukach społecznych s psychologii. Idee Spencera stały

się niemal systemem filozoficznym: ewolucja i selekcja naturalna były nie tylko

fundamentalnymi prawami świata życia, ale i życia społecznego. Te idee legły u podstaw

filozofii politycznej początków XX wieku.

Również zmiany w matematyce i psychologii miały wpływ na filozofię. Powstaje bowiem

teoria mnogości Cantora oraz topologia.

Ogromny wkład w badania logiczne mieli Polscy logicy i filozofowie. Byli oni zgrupowani

głównie w kole krakowskim i w szkole lwowsko-warszawskiej. Twórcą szkoły lwowsko-

warszawskiej był wykształcony w Wiedniu Kazimierz Twardowski (zm. 1934). Po

odzyskaniu niepodległości w 1918 w listopadzie na stałe osiadł we Lwowie i rozpoczął

reorganizację studiów filozoficznych na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Wokół jego osoby

zgromadziło się wielu utalentowanych ludzi. Nazwiska przynajmniej niektórych z nich

trzeba znać, ze względu na ich wkład do nauki: Józef Maria Bocheński OP (dominikanin)

(+1995) – historyk logiki, twórca logiki religii, Jan Łukasiewicz (+1956) – historyk logiki,

twórca logik wielowartościowych, Alfred Tarski (+1982) – teoria systemów dedukcyjnych,

definicja prawdy w językach formalnych, ks. Jan Salamucha (+1944) – formalizacja

jednego z argumentów na istnienie bytu absolutnego, Stanisław Leśniewski (zm. 1938.) –

twórca tzw. systemów Leśniewskiego. Szkoła ta w sumie liczyła ok. 250 osób. Większość z

nich zginęła w hitlerowskich obozach koncentracyjnych i sowieckich łagrach. Większość

ocalałych udała się na emigrację. W Polsce pozostał bardzo niewielu: m.in. Tadeusz

Kotarbiński (zm. 1980) – twórca prakseologii, Kazimierz Ajdukiewicz (+ 1963) – dzięki jego

pracom można było utworzyć języki programowania. Polska była wtedy światową potęgą

w dziedzinie badań logicznych.

Pojawia się pytanie (prof. Jan Woleński): jak to się stało, że w tak biednym kraju,

zniszczonym wojną, rozbitym po zaborach powstała tak wspaniałą szkoła ? Nasuwa się

odpowiedź, że tym czynnikiem była nadzieja na lepsze jutro. Nadzieja wśród Polaków

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 440.

została zniszczona po roku 1980 (stan wojenny), a szczególnie po transformacji

ustrojowej 1989/1990).

W latach 30-tych inż. Tadeusz Wende kieruje budową w Gdyni. Port ten został całkowicie

zniszczony przez Niemców pod koniec II wojny światowej.

Zbudowane zostają zakłady azotowe w Puławach.

Odkrycia i teorie naukowe w fizyce

Albert Einstein publikuje ogólną teorie względności w 1905 roku, a szczególną w 1910.

Teksty empiryczne przechodzi w 1919. Mechanika kwantowa ostatecznie zostaje

dopracowana w 1928. Prace nad nią prowadzili Wolfgang Pauli, Werner Heisenberg,

Erwin Schrödinger. 1927 Heisenberg wprowadza zasadę nieoznaczoności, która mówi o

zasadniczej niemożliwości jednoczesnego określenia pewnych mierzalnych wielkości

(=obserwabli), np. położenia i pędu cząstki. Jest to związane z tym, że obserwacje układu

zawsze wiążą się z dostarczeniem do niego pewnej energii przez urządzenia pomiarowe,

np. mikroskop, itd. Bohr tę zasadę wcielił do swojej zasady komplementarności (ujęcie

falowe jest uzupełniające względem ujęcia cząsteczkowego) światło raz może być

traktowane jako fala, a w innym przypadku jako strumień cząstek – fotonów. Te zmiany

wpłynęły na widzenie rzeczywistości.

Zagadnienie energii użytkowej

W XIX wieku technologia nie weszła powszechnie w życie społeczne. Większość ludzi nie

miała kontaktu z nowymi technologiami i żyła w taki sam sposób jak przed wiekami. Dla

nas dobrą ilustracją tej sytuacji mogą być działania podjęte na początku XX wieku przez

rodzinę hrabiów Skórzewskich w Lubostroniu (zob. monografie Ryszarda Nowickiego).

Dopiero technologie związane z elektrycznością miały wpływ na życie społeczne na

przełomie XIX i XX wieku. Energia elektryczna stała się częścią codziennego życia i

uprzemysłowienia. Do domów najpierw weszły telefony i prąd elektryczny. W latach 20- i

30-tych XX wieku w domach pojawiły się lodówki i pralki.

Rozprzestrzenia się nowych technologii było też spowodowane rozwojem przemysłu

samochodowego. W USA w 1915 było zarejestrowanych 2,5 mln pojazdów

mechanicznych. Ten przemysł wysoko podniósł ekonomię USA (upadek tego przemysłu

nastąpił po roku 2008, gdy pękła bańka spekulacyjna związana z nieruchomościami).

Przyczynił się on do rozwoju drobnej przedsiębiorczości współpracującej z przemysłem

samochodowym.

Z akceptacją nowych technologii było różnie. np. w ciężarówki (lata 1880) swoją

użyteczność pokazały dopiero w czasie I wojny światowej i dopiero wyedy powszechnie

przyjęły się w USA. Tak samo długo trwał proces akceptacji traktorów w gospodarstwach

rolnych. W Europie używano je z oporami i posługiwano się. w końmi w pracach

polowych aż do 60-tych XX wieku. Te opory były efektem tradycyjnego przeświadczenia,

że farmer musi być samowystarczalny. Traktor powodował to, że farmer był zależny od

dostawców oleju napędowego.

Rozwija się przemysł naftowy. Węgiel nadal był głównym źródłem energii, a jego

głównym konsumentem były elektrownie.

Można powiedzieć, że głównym sprawcą rewolucji technologicznej w tym czasie była

energia elektryczna. Urządzenia mechaniczne stawały się coraz mniejsze i bardziej

efektywne. W końcu następuje przejście od urządzeń mechanicznych do

elektromechanicznych. A po drugiej wojnie światowej następuje przejście od urządzeń

elektromechanicznych do elektronicznych.

A współcześnie w XXI wieku powstaje mechatronika, jako połączenie dawnej mechaniki

precyzyjnej i elektroniki.

Nauka i technologia

W latach 1880 powstaje nowy typ laboratoriów, mianowicie testujących bezpieczeństwo,

szczególnie chodziło to o linie kolejowe. Takie laboratoria pojawiły się w Niemczech i w

USA. Naukowcy byli również zatrudniani do prac nad nowymi produktami. W Niemczech

po laboratoriach przemysłu chemicznego rozwijały się laboratoria zajmujące się

wykorzystaniem prądu elektrycznego oraz elektroniczne. Powstają wielkie firmy takie jak

General Electric, Du Pont, Bell Telephone, które prowadzą własne laboratoria badawcze.

Główne odkrycia.

1) Badania nad szczątkami kopalnymi człowieka. 1895 kości człowieka z Javy. 1879

odkrycia malowideł w grocie Altamira. Popularne staja badania antropologiczne. W

Columbia University powstaje Katedra antropologii (Franz Boas)

2) Następuje odkrycie i identyfikacja pierwszych obiektów pozagalaktycznych, jak

galaktyka Andromedy. Edwin Hubble odkrywa przesunięcie ku czerwieni w widmach

odległych obiektów astronomicznych. Przyczynia się to do budowy nowy teorii

kosmologicznych. W 1920 jest już wiadomo, że większość galaktyk oddala się od nas. Jest

to podstawa do utworzenia teorii „Wielkiego wybuchu”.

3) W 1900 następuje ponowne odkrycie praw dziedzicznie Mendla. Pojawia się koncepcja

genu odpowiedzialnego za dziedziczenie cech. Badania nad zawartością genów zaczynają

się w latach 40-tych XX wieku i prowadzą w końcu do odkrycia DNA. Następuje ogromny

rozwój biologii.

4) Pojawiają się pierwsze nad komputerami. Było to skutkiem potrzeb militarnych.

Badania nad takimi urządzeniami rozwijał (na potrzeby obrony Londynu) Norbert Wiener

– sterowanie ogniem armatnim w oparciu o ideę sprzężenia zwrotnego. Teoretyczny

komputer opracowuje w latach 30-tych Alan Turing.

5) Konstrukcja pierwszych samolotów przez braci Wright.

Więcej danych zob. Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology,

Houghton Mifflin Company, Boston, New York 2004, s. 439-539.

Wielka nauka społeczeństwo post-przemysłowe (od 1946 do 1972)

Podczas II wojny światowej rozwój nauki przyśpieszył, jako skutek wysiłku wojennego.

Wśród nowych odkryć znalazły się: syntetyczna guma, radar, DDT, penicylina, reakcje

jądrowe, odrzutowce (Niemcy), śmigłowce (Sikorski w USA), rakiety balistyczne (V2),

komputery cyfrowe. Badania nad nimi były prowadzone już wcześniej, ale wojna

przyśpieszył ich rozwój (np. rakiety wielostopniowe Ciołkowskiego; sama pomysł rakiet

był realizowany w staooytnych Chinach) Pod drugiej wojnie światowej te technologie

szybko osiągnęły swój wymiar społeczny. Nie ma w historii ludzkości porównywalnego z

tym pod względem przemian technologicznych. Chyba że odwołamy się do prehistorii i

rozważymy skonstruowanie koła, że przejście z życia wędrownego do osiadłego 10 000 lat

wcześniej.

W wielu przypadkach postęp (odkrycia i wynalazki) nie był skutkiem wojennego wysiłku.

Dotyczy to np. telewizji. Najpierw powstała w Wielkiej Brytanii telewizja mechaniczna,

tzw. tarcza Nipkowa. Ale jej gwałtowny rozwój nastąpił dopiero po wojnie. Naukowcy lat

40-tych XX wieku nie byli wstanie przewidzieć zmian społecznych w okresie powojennym,

które spowoduje rozwój telewizji. Niektórzy wtedy przewidywali, że samochody zostaną

zastąpione przez śmigłowce. Dzisiaj wiemy, że tak się nie stało. Podobne przewidywania

pojawiły się wśród naukowców, gdy pojawił się pierwszy komputer osobisty. W Polsce

latach 70-tych XX wieku prowadził takie analizy ks. prof. Mieczysław Lubański

(matematyk i filozof). Nie przewidziano np. że będzie zakaz używania związku

chemicznego DDT. Używano go w czasie wojny amerykańsko-wietnamskiej do niszczenia

dżungli; w dżungli byłą sieć podziemnych tuneli; zniszczenie roślinności uwidaczniało

wejścia do nich. Po II wojnie światowej był również używany jako środek owadobójczy na

stonkę ziemniaczaną (amerykańska broń biologiczna użyta przeciwko Niemcom w czasie

II wojny światowej); używany był przeciw wszawicy, np. w stadach kur. Po 20 latach

używania DDT w USA wydana zakaz jego używania. DDT powodował zmiany genetyczne.

Rzeczywiste znaczenie komputerów zostało zlekceważone po wojnie. Przewidywano np.,

że w latach 80-tych tylko wielkie firmy będą miały swoje komputery. Tymczasem wszyscy

oczekiwali, że wszystkie problemy zostaną rozwiązane przez energetykę jądrową.

Niektórzy optymiści z czasów wojny przewidywali, że do roku 1972 rozwiąże się zagadkę

początku wszechświata (w latach międzywojennych pojawiły się modele Friedmanna,

teoria Kaluzy-Kleina będąca próbą połączenia mechaniki kwantowej i teorii względności

Einsteina na bazie 4 wymiarowej przestrzeni geometrycznej). Przewidywano, że zostanie

rozwiązana zagadka dziedziczenia, że zostanie rozwiązanych wiele słynnych hipotez

matematycznych (np. jedna z nich to rozwiązana w 2006 przez Grigorija Perelmana z

Petersburga tzw. hipoteza Poincarégo; było to zagadnienie, które wielu matematyków

doprowadziło na skraj obłąkania), że zostanie uporządkowane „zoo cząstek

elementarnych”

Zimna wojna a nowa technologia

Na naukę wielu ludzi patrzyło jako na coś pozytywnego. Z rozwojem nauki wiązano

nadzieję na poprawę ludzkiego życia. Dzisiaj jest podobnie. Mało kto jednak zdaje sobie

sprawę – również dzisiaj – z negatywnych zjawisk związanych rozwojem nauki.

Współcześnie zwróćmy na konflikt świat islamu – świat Zachodni, często utożsamiany z

chrześcijaństwem). Konflikt ten świadczy o istnieniu błędów w humanistyce europejskiej

(filozofia, socjologia, antropologia kulturowa, psychologia, historia literatury, itd.). Być

może jest to szansa dla polskiej humanistyki, zapatrzonej obecnie we wzorce

amerykańskie i zachodnioeuropejskie (np. socjologia, psychologia jako nauki

behawioralne, ukierunkowane na manipulowanie klientami wielkich korporacji, sieci

handlowych; relatywizm prawdy i dobra – to jest prawdziwe i dobre, co jest dla

prawdziwe i dobre, mojej grupy społecznej, narodu, religii). Innym negatywnym

przykładem może być działanie koncernów farmaceutycznych sprzedających leki przeciw

grypie – w Polsce tym koncernom przeciwstawiła się pani Ewa Kopacz, jako minister

zdrowia. Ludzie mają intuicyjne wyczucie prawdy i dobra. Dlatego prędzej czy później

dojdzie do niekontrolowanych wybuchów społecznych, np. sierpień-80 w Polsce, ruchy

antyglobalistów, islamska wiosna.

Rozwój broni jądrowej ukazał naukowców jako istoty amoralne. Powstały wtedy

organizacje naukowców, które pracowały na rzecz pokojowego wykorzystania technologii

jądrowej. Pokazywano również niebezpieczeństwa związane z wykorzystaniem energii

jądrowej w energetyce. Jednak od tamtych czasów wiele się zmieniło w konstrukcji

reaktorów (np. reaktory atomowe w elektrowni w Czarnobylu, gdzie nastąpił wybuch w

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 541.

1986 roku, były gazowo-grafitowe, związane z produkcją materiałów rozszczepialnych na

użytek wojska; wybuch był związany z błędami ludzkimi w czasie obsługi reaktora).

Skonstruowane w latach 40-tych i 50-tych bomby wodorowe były o wiele bardziej

destruktywne niż jądrowe. Pojawiła się świadomość, że życie na Ziemi może być

unicestwione przez samych ludzi. Okazała się niszcząca siłą pozostałego po wybuchu

promieniowania radioaktywnego, działające przez dziesiątki lat. Tak jakby siła niszcząca

tych bomb była niewystarczające udoskonalona rakiety o dalekim zasięgu – rakiety

międzykontynentalne. Ten rozwój broni masowego rażenia był związany z „zimną wojną”,

która toczyła się pomiędzy krajami Zachodnimi (USA) a krajami bloku komunistycznego

(ZSRR). Istniała świadomość, że gdyby nie broń jądrowa, to na pewno byłaby wojna

konwencjonalna pomiędzy tymi dwoma blokami (ideologia komunizmu miała charakter

soteriologiczny (klasa robotnicza jaka siła zbawcza, wyzwalająca z alienacji, motor historii)

i eschatologiczny (komunizm jako ostateczna faza rozwoju, raj na ziemi)

. Już w tamtych

latach było wiadomo, że nazizm i komunizm są tzw. religiami funkcjonalnymi. To krótka

refleksja powinna nam uświadomić rolę poznawczą różnych teologii dla zrozumienia

pewnych zjawisk występujących w życiu społecznym (np. obrzędowość występująca w

grupach społecznych, wykluczenie społeczne – w teologii grzech – świętość, itp.).

Do pewnego stopnia zimnowojenna retoryka zachęcała naukowców do pracy tak, jakby

to byłą realna wojna z wymianą ognia. Obie strony próbowały się szpiegować używając

satelitów. To współzawodnictwo nazwano „wyścigiem kosmicznym”, głównie pomiędzy

USA i ZSRR. Filozofowie amerykańscy – idąc za Williamem Jamesem – uznali to za

„moralny odpowiednik wojny”. W USA debata nad agresją komunistyczną doprowadziła

do federalnych nakładów na naukę i edukację. Rząd USA zaangażował się tworząc agencje

badań naukowych i technicznych. W ZSRR wojsko stało się największą instytucją

zatrudniającą inżynierów i naukowców

Wielka nauka

Nauka stawała się wielką ze względu na koszty badań.

Przed II wojną światową zwykle badacze pracowali pojedynczo. Po wojnie było już

rzadkością, że samotny naukowiec odnosił sukces. Wyjątek stanowiła tylko matematyka.

Zob. książki Leszka Kołakowskiego, prof. Antoniego Stępnia.

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 542.

Racja tych zmian były wydatki na badania. Po 1945 nie można już było mieć programów

badawczych w dziedzinie cząstek elementarnych bez kosztownych akceleratorów.

Podobne sytuacje pojawiały się również w innych dyscyplinach. Kosztowny sprzęt musiał

być współdzielony efektywnie. Problem kosztownych wydatków pojawił się nawet w

naukach o życiu. Poza tym pojawiła się potrzeba spojrzenia na dane zjawisko z wielu

aspektów. Stąd powstawały interdyscyplinarne zespoły badawcze.

Nauka stała się wielką również z innego względu. Oto coraz więcej ludzi stawało się

naukowcami, i w liczbie, i jako procent populacji. Przyczyny tego wzrostu są złożone.

1) wzrost liczby ludności, a stąd potrzeba produkcji większej ilości pożywienia.

2) w latach 80-tych połowa naukowców w USA pracowała na rzecz biznesu lub przemysłu.

3) Większość naukowców zajmowała się jednak wytwarzaniem wiedzy. Jej ilość była taka,

że tylko nieliczni byli w stanie mieć kontrolę nad szczegółowymi badaniami. Rezultatem

była specjalizacja.

Specjalizacja i zmiana kategorii

Specjalizacja zaczęła się pojawiać od czasów renesansu. Ostatnim człowiekiem, który

ogarniał całą wiedzę swoich czasów był Leibniz. Newton pracował we wszystkich

dziedzinach fizyki swoich czasów. Ale już einstein ograniczył się do fizyki teoretycznej, ale

jeszcze uczestniczył we wszystkich aspektach badań teorii pola.

Współczesna fizyka teoretyczna podzieliła się na kilka specjalności: fizyka cząstek, fizyka

ciała stałego, fizyka jądrowa, astrofizyka, kosmologia (teorie grawitacji). Tylko nieliczni są

w stanie pracować w dwóch dyscyplinach Podobna sytuacja jest w innych dziedzinach

wiedzy. Biologia badająca „całe organizmy”, jak np. ptaki, rośliny, itd., ma niewiele

wspólnego z biologią molekularną. Tego rodzaju dychotomia nie istniała w nauce

przedwojennej. Przebiegająca specjalizacja powodowała również wyłanianie się nowych

dyscyplin, jak: astrofizyka czy biofizyka. Szczególnie chemia podzieliła się na nowe

dyscypliny. Z jednej strony chemia stałą się częścią fizyki, gdy fizycy przeszli drogę od

protonu do rzeczy. Z drugiej strony biolodzy przeszli drogę do chemii, w poszukiwaniu

rozwiązania zagadki życia na poziomie molekularnym. W rezultacie, to co byłą badane w

chemii stałą się przedmiotem fizyki materiałów, a to, co było częścią biologii – stało się

biochemią.

Powstały też nowe dyscypliny, które przed II wojną światową nie były postrzegane jako

odrębne. Istniała np. ekologia, ale nie było zawodowych ekologów (ideologów ekologii

nazywa się ekologistami). Istniała etologia (nauka o zachowaniach się zwierząt), ale nie

było zawodowych etologów. Niektórzy astronomowie przedwojenni stali się

kosmologami (po wojnie).

Technologia zmienia społeczeństwo

Od czasów rewolucji przemysłowej technologia wywarła wpływ na sposób życia ludzi.

Rewolucja przemysłowa rozpoczęła migrację ludności do miast. AL. dostępność

samochodów spowodowały odwrotny efekt – migrację z miast na wieś, tworząc

przedmieścia (suburb). Technologia wpłynęła także na zmianę podziału pracy.

Wprowadzenie automatyzacji prac ręcznych spowodowało mniejsze wymagania co do

zdolności pracowników. Niemniej nowe technologię wymagają teraz wiedzy typu know-

how (jak to zrobić?). Techniczne know-how stało się dziedziną małej grupy ludzi.

Podobnie było, gdy automatyzacja wkraczała do biur w latach 60-tych i 70-tych. Pierwsi

komputerowcy byli traktowani wręcz jako „magicy”. Pewne zadania, które wykonywały

sekretarki teraz można było wykonać z użyciem procesora trkstu czy arkusza

kalkulacyjnego, które może już wykonać sam menager (=kierownik).

Jednym z głównych skutków rosnącej automatyzacji była stopniowa utrata pozycji przez

personel pracowniczy średniego szczebla, posiadający szczególnego rodzaju uzdolnienia.

Praca uległa rozszczepieniu na dwie grupy: 1) wyspecjalizowani pracownicy, którzy mając

odpowiednią wiedzę potrafią poradzić sobie ze skomplikowanymi urządzeniami, 2)

niewykwalifikowani pracownicy potrzebni do realizacji niektórych prac pomocniczych.

Są dwa różnego rodzaju technologie. Jedna specyficzna dla pewnych problemów, np.

wytwarzanie rzepów do toreb i butów. Druga, mająca wpływ na wiele dziedzin pracy, jak

technologia laserowa. Niektóre technologia są pomiędzy tymi dwiema grupami, jak np.

ciekłe kryształy, wykorzystywane w wyświetlaczach. W okresie po drugiej wojnie

światowej powstało bardzo wiele różnych technologii.

Aby dowiedzieć się jak technologia wpływa na życie, spróbuj sobie wyobrazić świat, np.

taki, w którym samochody nie mają wspomagania kierownicy (np. luksusowy samochód z

czasów E. Gierka – Polonez), nie mają wspomagania hamulców czy turbodoładowania.

Następnie wyobraź sobie świat bez radia, telewizji, płyt DVD, baterii, kuchenek

mikrofalowych, telefonów, telefonów komórkowych, kserokopiarek, komputerów,

tabletów, GPS. A w końcu – świat bez elektryczności

Ważniejsze osiągnięcia

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 542-543.

1) W latach 50-tych radioastronomia zaczyna badać świat kosmosu w zakresie

promieniowania radiowego.

2) W latach 60-tych zaczyna się eksploracja kosmosu. Zaczyna się astronomia w zakresie

promieni rentgenowskich, neutrin, połączona z optyczną. 1957 – pierwszy sztuczny

satelita Ziemi, „Sputnik” (ZSRR). Pierwszy człowiek w kosmosie – 1960. Pierwszy człowiek

na Księżycu – 1969. Pierwsza stacja kosmiczna – Salut 1971 (ZSRR). Komunikacja

satelitarna uczyniła z Ziemi „globalną wioskę”.

3) W biologii następuje odkrycie struktury DNA (James Watson, Francis Crick).

4) Komunikacja. Rozwój radia (przejście na modulację częstotliwości – FM) i telewizji.

Położono wiele kabli telefonicznych na dnie morskim pomiędzy Europą a USA (pierwszy w

1956). Pierwszy satelita komunikacyjny Echo 1 był ogromnym metalizowanym balonem –

odbijał fale radiowe.

5) Komputery. Pierwsze komputery – budowane na lampach elektronowych - z lat 40-

tych były programowane za pomocą kabli: programowanie komputera polegała na

łączeniu kablami odpowiednich przerzutników (dwustanowe układy elektroniczne,

przyjmujące stan umownie nazywany 0 albo 1). Pamięć magnetyczna. W 1956 roku

pojawiają się języki programowania. Dopiero 11 lat późnej pojawia się klawiatura, a

jeszcze kilka później pierwsze napędy dyskowe. W kilka lat po wojnie pojawia sę pierwszy

tranzystor (germanowy). Lata 60-te – 70-te to era wielkich komputerów (tzw.

mainframe), umieszczanych w centrach komputerowych i obsługiwanych przez

wyspecjalizowany personel.

6) Jeśli chodzi o budownictwo to zaczyna się era budynków ze stali i szkła. Ze względu na

zestandaryzowaną produkcję elementów budowlanych następuje szybkich rozwój

przedmieść, zamieszkiwanych przez klasę średnią (lekarze, nauczyciele, inżynierowie).

7) Ekologia. W 1968 roku powstaje Klub Rzymski założony przez naukowców i

ekonomistów w Rzymie, utrzymywany przez Massachusetts Institute of Technology (MIT).

W 1972 opublikowali raport

The Limits of Growth

Przeprowadzone analizy były

oparte o model komputerowy rozwoju. Przewidywano katastroficzny charakter rozwoju,

jak np. wyczerpywanie się żywności i zasobów naturalnych, jeśli zostałby utrzymany

Published by Universe Books, New York, 1972. ISBN 0876631650, 205 pages.

GF75 .L5

DOI: 10.1349/ddlp.1 Oryginalny tekst jest dostępny w wersjach pdf, mobi, pub, html na stronie Dartmouth
College Library: http://www.dartmouth.edu/~library/digital/publishing/meadows/ltg/?mswitch-redir=classic.
Mishan Edward J., Spór o wzrost gospodarczy, przeł. Zofia Wolińska, wyd. PIW, seria: „Biblioteka myśli
współczesnej”, Warszawa 1986 (pierwsze wyd. ang. 1977).

dotychczasowy trend rozwojowy. Na szczęście te przewidywania okazały się nazbyt

pesymistyczne

. Zakładano, że rozwój przebiega wykładniczo, a zasoby pozostaję stałe.

Od tego czasu pojawiło się wiele książek dyskutujących problem granicy wzrostu.

Pierwszy, który ten problem postawił wydaje się być Franciszek Bacon, który zastanawiał

się w swoim dziele „Novum organon” nad korzyściami płynącymi z rozwoju wiedzy.

Dla przykładu podaję kilka tytułów, aby zilustrować problem granic rozwoju.

Christine Meisner Rosen, The Limits of Power: Great Fires and the Process of City Growth in America,

1986.

Serven L., Easterly W., The Limits of Stabilization: Infrastructure, Public Deficits and Growth in Latin

America, 2003

Mats Larsson, The Limits of Business Development and Economic Growth: Why Business Will Need to

Invest Less in the Future, 2005.

Joel Jay Kassiola, The Death of Industrial Civilization: The Limits to Economic Growth and the

Repoliticization of Advanced Industrial Society (Suny Series in Environm).

Być może, że obecna polityka gospodarcza UE w zakresie energii jest dyktowana między

innymi raportem Klubu Rzymskiego (odnawialne źródła energii, energooszczędne żarówki

i odkurzacze, ograniczenie emisji CO

). Uaktualniona wersja tego raportu pojawiła się w

2004 pod tytułem: Limits to Growth: The 30-Year Update.

8) Inżynieria materiałowa. W latach 60-tych pojawiają się materiały plastyczne. Przemysł

chemiczny rozwija się trzykrotnie szybciej niż całość przemysłu.

9) Fizyka. Rozwija się kwantowa elektrodynamika (QED). Pojawia się kwarkowy model

materii.

10) Narzędzia. W latach 60-tych zaczyna się rozwój systemów komputerowego

wspomagania projektowania, czyli CAD. Ważnym narzędziem tego czasu był laser.

Więcej szczegółów zob.: Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton

Mifflin Company, Boston, New York 2004, s. 542-623.

Wiek informacji: od 1973 - do czasów współczesnych

Ostatnie ćwierćwiecze XX wieku to czas koncentracji na badaniach naukowych i

technologii. A samo społeczeństwo staje informacyjnym. Słowo „informacja” nie tylko

obejmuje pojęcie danych, lecz je przekracza. Czyli jest zakresowo szersze. Jego

http://pl.wikipedia.org/wiki/Granice_wzrostu_(raport_Klubu_Rzymskiego).

http://pl.wikipedia.org/wiki/Statyczna_teoria_zasobów.

współczesny sens zawdzięczamy pracom Ralpha V.L.Hartleya z lat 1920 oraz Norberta

Wienera, Claude’a E. Shannona z lat 1940. Gdy pojęcia naukowe przenikają do języka

potocznego, to zmieniają swoją treść i zawierają więcej treści niż zamierzali to sami

naukowcy. Tak było w przypadku pojęcia informacji, jak i obecnie jest w przypadku pojęć

entropii i chaosu. Niemniej w tym szerszym sensie pojęcia informacji rok 1972

rozpoczynają dekady wieku informacji.

Tak jak wprowadzenie maszyn w XIX wieku doprowadziło do mechanizacji społeczeństwa,

tak też podobnie rozwój elektroniki i komputerów sprawił, iż informacja stała się

towarem pierwszej potrzeby pod koniec XX wieku. Połączenie tendencji rozwojowych w

elektronice, technologii komputerowej, składowania informacji, komunikacji i techniki

wyświetlania na monitorach doprowadziło w konsekwencji do tego, że technologia

informacyjna zaczęła przenikać wszystkie aspekty życia społecznego. Postęp w

zarządzaniu informacją także stał się czynnikiem w ekspansji technologii i nauki w

ostatnich dekadach XX wieku.

Olbrzymi postęp w genetyce można również widzieć jako rewolucję w teorii informacji –

chodzi o identyfikację informacji zawartej w kodzie genetycznym, mieszczącym się w

chromosomach organizmów. Manipulacja informacją genetyczną stała się możliwa w

1973 roku wraz z rozwojem nowej techniki nazwanej rekombinacją DNA. To

zapoczątkowało nowe badania w medycynie i prace nad żywnością modyfikowaną

genetycznie.

W tym samym czasie biolodzy odkryli, że nasz system immunologiczny także jest

systemem przetwarzającym informację. W przypadku infekcji system ten walczy

przenosząc informację z komórki do komórki. Tajemnicą jest nadal rola systemu

immunologicznego w przypadku przeszczepów.

Połączenie w jedno rozwoju w zakresie składowania i pozyskiwania danych, Internetu i

innych środków komunikacji, technik wyświetlania, możliwości satelitów i tendencji

społecznych doprowadziły do rewolucji technologicznej, która zaczęła się we wczesnych

latach 70-tych XX wieku i trwa do dzisiaj. Wspólnym wątkiem łączącym te wszystkie

rewolucyjne procesy w jedność jest informacja. Efekty przejścia od rzeczy i usług do

informacji może być odczute we wszystkich przedsiębiorstwach. Na przykład rola

tradycyjnej wytwórczości (metale i konstrukcje) zmalała ze względu na nowo powstające

przedsiębiorstwa zajmujące się technologiami komunikacyjnymi i informacyjnymi.

Informacja i przetwarzanie jej stały się nowymi „produktami”, którymi handel wzrósł

niepomiernie w ciągu ostatnich lat

Informacja a społeczeństwo

Informacja I technologia informacyjna pozwoliły ująć świat, rzeczywistość za pomocą

nowych metafor. Istnienie metafor pozwalających nam zrozumieć świat nie jest nowym

zjawiskiem

. W czasach Galileusza i Newtona świat był widziany jako jeden uniwersalny

mechanizm zegarowy, ludzie natomiast byli traktowani jako złożone mechanizmy. Dzisiaj

ten obramię zmienił. Umysł ludzki jest widziany jako pewien typ złożonego komputera.

Przetwarzanie równoległe i sieci neuronowe traktuje się jako emulacje działania systemu

nerwowego. A wielu badaczy w dziedzinie SI (sztucznej inteligencji) jest przekonana, że SI

ostatecznie doprowadzi do zrozumienia ludzkiego umysłu.

Akceptacja tej metafory prowadzi do wielu konsekwencji. Jedną z konsekwencji jest

przekonanie, że nawet najbardziej trudne problemy znajdą swoje rozwiązanie poprzez

zbieranie i przetwarzanie informacji z użyciem odpowiedniego oprogramowania.

Przekładami są systemy ekspertowe w medycynie; współczesne działania wojenne są

oparte na broni, w której przetwarzanie informacji jest najważniejszym aspektem (np.

automatyczne identyfikacja człowieka po sposobie jego chodzenia, rozpoznawanie

twarzy). Pojawił się także termin „inżynieria wiedzy” (knowledge engineering). Informacja

nabrała wartości nie tylko z powodu swojej przydatności, ale również z powodu

technologii informacyjnej. Natomiast komputery są traktowane jako warunek brzegowy

technologicznego procesu. Komputery wraz z oprogramowaniem tworzą magiczny świat.

Kiedyś Arthur C. Clark (1917-208) powiedział, że współczesna technika jest tak

zaawansowana, że nie dałoby się jej odróżnić od magii dawnych pokoleń

. Okazało się,

że możliwości technologii informacyjnej są duże większe niż jakiejkolwiek innej

technologii. Jest to źródło ciągle nowych pomysłów. Kiedyś za genialnych

przedsiębiorców uważano Thomasa A. Edisona, Alexandra Grahama Bella, Henry’ego

Forda. W wieku informacji za podobnych im uznaje się Stevena Jobsa (twórca firmy

Apple), Williama Gatesa (twórca firmy Microsoft), twórcę i właściciela księgarni Amazon

(Jeff Bezos), twórców Google’a (Amerykanin Larry Page i Rosjanina Siergiej Brin)

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 625.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Metafora

http://pl.wikipedia.org/wiki/Arthur_C._Clarke. Pisarz pochodzący z Anglii (ale większość życia spędził w Sri

lance), przedstawił wizję świata, która stała inspiracją dla techniki satelitarnej. Wraz ze Stanleyem Kubrickiem

stworzyli kultowy film „2001: Odyseja kosmiczna”.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Google.

Facebooka (Mark Zuckerberg wraz z kolegami z Harvardu)

. Jednak w późnych latach

90-tych optymizm co do wartości giełdowej spółek internetowych (tzw. dot-komów, od

rozszerzenia .com) obniżył się bardzo. Na fali chęci szybkiego zysku wyrosła finansowa

bańka (buble) zwana „bańką internetową”

Twórcy mikroczipów aostali nagrodzenie nagrodą Nobla w 2000. Stały się one

podstawowym produktem na wzór śruby i klucza ery przemysłowej. Chipy elektroniczne

zmieniły naukę i technologię. Współcześnie szczególną rolę odgrywają tzw.

mikrokontrolery. Są to komputery jednoukładowe, w których pamięć i procesor mieszczą

się na jednej płytce krzemowej. Mają one zastosowanie w sprzęcie domowym, telefonach

komórkowych, samochodach, itd. Natomiast komputery dużej mocy pozwalają zebrać i

przetworzyć dużą liczbę danych wytwarzanych w akceleratorach cząstek elementarnych

(jak np. LHC). Pozwalają na automatyczne wyszukiwanie rzadkich zdarzeń, jak np.

działanie bozonu Higgsa.

Technologia informacyjna pozwoliła odszyfrować ludzki genom , tj. sekwencję 3 100 000

„liter” zawartych w DNA i tworzących ok. 30 000 genów zawartych w chromosomach.

Komputerowe modelowanie pozwala tworzyć złożone modele obejmujące ewolucję od

wszechświata po rozwój białek.

Pojawiła się idea przetwarzania rozproszonego (distributed computing). Ideę tę

wykorzystano najpierw do poszukiwania życia pozaziemskiego, do przetwarzania danych

uzyskiwanych przez radioteleskop w Arecibo. W jedną sieć połączono miliony

komputerów osobistych. Inni stosowali sieć obliczeniową złożoną z tysięcy komputerów

do obliczeń związanych z badaniem struktury białek. W tych wszystkich przypadkach

użytkownicy domowych komputerów ładowali dane związane z określonym projektem

badawczym. Komputery prowadziły obliczenia w tle, będąc w tym czasie połączone ze

sobą poprzez Internet

Globalizacja

Komunikacja w świecie stała nie niemalże natychmiastowa i tania wraz z rozwojem

telefonii i Internetu. To wpłynęło głęboko na wiele aspektów życia społecznego i

ekonomicznego. Zmienił się sposób pracy. Teraz można było pracować zdalnie na

komputerze, w domu. Bo właśnie rozwój komunikacji to umożliwił. Rozwija się tzw. e-

commerse (e-handel, e-marketing). Praca oparta na pozyskiwaniu i przetwarzaniu

http://pl.wikipedia.org/wiki/Facebook

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 625-626.

informacji pozwala też na umieszczenie jej tam, gdzie jest tańsza. Polskim przykładem

może być Alcatel-Lucent Enterprise (od 2006)

, który przez kilka lat miał swój oddział

badawczy w Bydgoszczy. Jednak w 2008 roku zaczął zwalniać inżynierów. Miał tu powstać

centrum badawcze firmy. Jednak istniejący oddział został zamknięty, a centrum badawcze

– ze względu na koszty otworzono w Chinach. Wiele amerykańskich firm zleca

wykonywanie usług w Indiach, a wyniki otrzymuje drogą internetową (np. np. morfologia

krwi pacjentów amerykańskich). Jest to tzw. outsourcing – zlecanie zadań firmie

zewnętrznej, które do tej pory były realizowane wewnętrznie (np. kuchnie szpitalne).

Rozwój telefonii doprowadził do ustalenia numeru 800 – jako darmowego numeru

infolinii (free phone)

Tendencja społeczności biznesowych do lokowania produkcji, tam gdzie jest najtaniej,

czyli w krajach Trzeciego Świata jest częścią tego, co się globalizacją. Przykładem może

przemysł tekstylny w Chinach, którego wyorany opanowały cały rynek amerykański. W

Chile hoduje się warzyw dla rynku północno-amerykańskiego, w Nowej Zelandii – oece

dla Europy. Globalizacja dotyczy również pieniędzy. Niemieccy i Brytyjscy wydawcy

wspomagali lokalne wydawnictwa na całym świecie, czyniąc je w efekcie globalnymi.

Podobnie banki stały się globalne w swoim zasięgu. Podróżujący w Wielkiej Brytanii, jak i

w Rosji używają tych samych kart bankomatowych (karty ATM). Jeszcze innym wyrazem

globalizacji są sieci fast-foodów, inne łańcuchy franczyzy (franchised stores) –

franczyzobiorca to odpowiednik kredytobiorcy

. Obszary sprzedaży w wielkich

miastach zostały zdominowane przez te same sklepy. Również działalność naukowa

przybrała charakter globalny. Autorami wielu prac badawczych są ludzie oddzieleni od

siebie o tysiące kilometrów. Niektóre projekty badawcze, szczególnie w dziedzinie fizyki,

są realizowane przez setki współpracowników. Bezpośrednią konsekwencją globalizacji

Internetu jest CERN – laboratorium fizyki, w Genewie w Szwajcarii. Zresztą celem

powstania pierwszej sieci internetowej była współpraca naukowców w CERN-ie. Przed

1970 najlepsi naukowcy pisali około dwa tuziny artykułów w ciągu swojego życia. Ze

względu na współzawodnictwo każdy badacz miał potrzebę pisania więcej artykułów

badawczych, aby uczynić siebie bardziej atrakcyjnym dla potrzeb zatrudnienia lub aby

uzyskać habilitację, docenturę czy tzw. teniurę w USA (tenure at universities) (czyli stałe

zatrudnienie).

http://pl.wikipedia.org/wiki/Alcatel-Lucent. Sprawa fałszerstwa badań w Lucent Technology pokazuje, jak

jeden człowiek może zniszczyć dobre imię całej formy.

http://www.orange.pl/kid,4002235099,id,4002235666,title,bezplatna-infolinia-800,article.html.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Franczyza.

W wielu przypadkach wyniki badań były fragmentaryczne, publikowane oddzielnie w

jednym z tysięcy naukowych periodyków dostępnych do lat 1980-tych. Pod wpływem

nacisku na wyniki pojawiały się czasami oszustwa, gdy naukowcy publikowali

spektakularne wyniki bez wystarczającej analizy danych. Były to eksperymenty, których

nikt inny nie mógł powtórzyć

Zwróćmy uwagę na to, że – idąc za pracami Stanisława Kamińskiego – wiedza, która

pretenduje do miana naukowej musi być:

1) intersubiektywnie komunikowalna
2) intersubiektywnie sprawdzalna, kontrolowalna

Społeczeństwo post-przemysłowe

Od czasu do czasu zmienia się zmienia się technologiczna baza społeczeństwa

Rewolucja rolna wytworzyła sochy (rodzaj pługa) i sierpy, które są o wiele ważniejsze niż

łuki i strzały. Inżynierowie, którzy mogli zbudować akwedukty stworzyli nowy rodzaj

rolnictwa. Podczas rewolucji przemysłowej XVIII i XIX wieku baza technologiczna zmieniła

się od rolniczej i produkcji żywności do manufaktur. Manufaktury stały się głównym

źródłem dobrobytu, wraz z mechanikami, inżynierami tego czasu. Natomiast wynalazcy i

badacze elektryczności stali się ważni pod koniec tego okresu.

Inna wielka zmiana zaczęła się w połowie XX wieku. W wielu zaawansowanych

ekonomicznie krajach usługi zaczęły przekraczać wytwarzanie dóbr, jako główne źródło

podatków. To zapoczątkowało nową formę życia społecznego we wczesnych latach 60-

tych XX wieku. Amerykański socjolog Daniel Bell

nazwał to zjawisko społecznością post-

przemysłową (po polsku: poprzemysłowe)

. D. Bell podaje 5 cech charakteryzujących

społeczeństwo poprzemysłowe:

1) Większa część wykonywanej pracy dotyczy usług a nie wytwarzania towarów i

żywności;

2) Społeczeństwo wymaga rosnącej liczby wykwalifikowanych pracowników, szczególnie

w zakresie badań naukowych i nauk technicznych;

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 626.

Zwróćmy uwagę, że K. Marks pisał, iż baza dyktuje nam jaka jest nadbudowa. Np. własność środków

produkcji dyktuje nam jaka jest świadomość społeczna.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Daniel_Bell.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Spo%C5%82ecze%C5%84stwo_postindustrialne

3) Wiedza teoretyczna i technologia staje się bazą ekonomicznej siły i polityki społecznej ,

jawnej w przypadku rozwoju wysoko zaawansowanej technologii.

4) Technologia i modelowanie stają się ważne w planowaniu dla przyszłości, np.

pozyskiwanie nowych źródeł energii.

5) Technologia intelektualna ma przewagę nad intelektualnymi funkcjami takimi jak

podejmowanie decyzji. Rozprzestrzenianie się komputerów i sieci informatycznych są

przykładami nowej formy intelektualnej technologii, opisywanej przez Bella.

Te tendencje rozwojowe obniżyły znaczenie pracownika fabrycznego i urzędnika

fabrycznego. Większość ich zadań została przejęta przez komputery. Nadejście w latach

70-tych komputerów osobistych spowodowało, że USA weszły w stadium rozwoju

społecznego opisane przez Bella. Liczba transakcji zawieranych twarz a w twarz

gwałtownie zmalała. Natomiast wzrosła liczba ludzi, którzy wykonywali niewidoczne

usługi. Ale na tym poziomie indywidualnego uzyskiwania aktualnej obsługi, konsument

musi sobie sam poradzić z całą transakcją. Bankomaty, stacje benzynowe obciążające

automatycznie nasze konto, automaty skanujące ceny warzyw, spowodowały, że usługi

ekonomiczne stały się samoobsługową ekonomią

Nauka zakwestionowana

W ostatnich dekadach XX wieku i na początku XXI miejsce nauki w społeczeństwie także

uległo głębokim zmianom. O ile w przeszłości społeczność naukowa mogła się schronić w

swoich niedostępnych wieżach z kości słoniowej, o tyle teraz byłą na publicznym widoku.

Decyzje, jakiego rodzaju badania prowadzić stały się teraz poddane kontroli szeroko

rozumianej społeczności, a nie tylko przez samą społeczność naukowców. Zmieniła się

także percepcja celów nauki. W wielu dziedzinach wymaga się, aby wiedza była

podporządkowana korzyściom, jakie może dać społeczności.

Nawet astronomia, z której najmniej płynie korzyści dla społeczności, ma teraz jako

zadanie ochronę ludzkości przed kosmicznymi zderzeniami. W konsekwencji społeczność

została zmuszona do stawiania celów nauce. Chociaż postęp nauki wzrasta, to jednak w

pewnych obszarach geograficznych też zachodzą zmiany. Szczególnie dotyczy to USA.

Pewne fundamentalistyczne grupy religijne, opierające się na dosłownej interpretacji

Biblii, podtrzymywały „naukę o stworzeniu” świata i człowieka, wbrew teorii ewolucji.

Bardziej akceptowalną formą kreacjonizmu jest „inteligentny projekt” (intelligent design).

Jest to koncepcja początku świata, która akceptuje ewolucję do pewnego stopnia, ale

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 627.

twierdzi, że ewolucja jest kierowana przez nadnaturalną inteligencję. Ten pogląd

większość badaczy odrzuca. Propagatorem tej teorii jest obecnie William Dembski

. W

tym samym czasie podjęto badania nad embrionalnymi komórkami macierzystymi, co się

spotkało z opozycją ze strony różnych grup religijnych. Udało się przeprowadzić

klonowanie zwierząt (słynna owca Dolly), to jednak klonowanie człowieka jest poza

możliwościami wielu badaczy. Klonowanie zwierząt udawało się w 10 przypadkach na 100

podjętych prób. Niektórzy badacze byli gotowi podjąć się próby sklonowania człowieka.

Pewne badania przeprowadzone w 2003 roku sugerują, że człowieka nie da się z

sukcesem sklonować.

W 1996 fizyk z New York University opublikował słynny artykuł „Transgressing the

Boundaries: Towards a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity” w czasopiśmie

Social Text. To szachrajstwo zostało nazwane aferą Sokala. Sokal napisał tekst, w którym

wykazywał związek pomiędzy emancypacją, feminizmem, dekonstruktywizmem i

grawitacją kwantową. Artykuł odniósł wielki sukces. Wtedy Sokal ujawnił, że ten tekst nie

ma żadnego znaczenia. W konsekwencji redaktor naczelny stracił pracę, a Sokal zakaz

publikacji w tym czasopiśmie

. Swoim tekstem Sokal ujawnił fakt, że duża grupa

socjologów nauki widzi idee naukowe jako „konstrukt społeczny” – idee, co do których

pewne grupy (np. fizyków) się zgadzają, ale mają one niewiele wspólnego z

rzeczywistością

. Przez pewien czas „kot Schrödngera” oraz paradoks Einsteina-Rosena-

Podolsky’ego służył jako przykład takiego konstruktu. Miały to być przykłady pokazujące

sensowność pojęcia „konstrukt społeczny” w nauce. Okazało się jednak, że

eksperymentalnie stwierdzono, że niezgodne z intuicją idee mechaniki kwantowej są

zgodne z rzeczywistością. Szczególnie chodziło o eksperyment zaprojektowany przez

Johna Bella. W 1982 we Francji Alain Aspect przeprowadził eksperyment z dwoma

fotonami, które były w tzw. stanie splątanym, czyli tworzyły jeden układ kwantowy: oba

fotony „znały” swoją polaryzację, bez względu na odległość, mimo tego, że się ze sobą nie

komunikowały.

Problemy wieku informacji

Wielu ludzi obawia się, że pewne aspekty społeczeństwa opartego o technologię

informacyjną tworzą raczej zagrożenie niż inspirację dla społecznego postępu. Na

przykład, wykorzystanie danych osobistych, magazynowanych w bazach danych (nazywa

http://pl.wikipedia.org/wiki/Inteligentny_projekt

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala

Paul R. Gross, Norman Levitt, Higher Superstition: The Academic Left and Its Quarrels with Science, 1997

się to również problemem Big Data) przez rząd, firmy ubezpieczeniowe, organizacje

marketingowe, może być potraktowane jako ingerencja w życie prywatne.

Inni są przekonani, że przecenianie roli informacji tworzy inne zagrożenie. Np. nadmierne

użycie komputerów w nauczaniu dzieci może zubożać rozwój intelektualnych zdolności,

jako skutek specyficznego sposobu, w który komputer przechowuje i dostarcza

informacje. Dlatego zastępują słowo „wiedza” przez słowo „dane”. Idee zawierają dane,

ale dane nie zawierają idei.

Czasami krytyka oparcia społeczeństwa o informację rozwija się wokół problemu granic

przetwarzania informacji. Przykładem są Gwiezdne Wojny w USA, będące tworem agencji

rządowej Strategic Defense Initiative (SDI). W 1983 prezydent Ronald Reagan początek

działalności SDI. Miał to być system satelitarny stanowiący nieprzekraczalną barierę dla

pocisków międzykontynentalnych. Chociaż przeprowadzono pierwsze testy, to jednak

okazało się, że z powodu problemów technicznych ten system będzie mało efektywny. W

szczególności chodziło o trudności ze stworzeniem odpowiedniego oprogramowania.

Trudności te okazały się nierozwiązywalne. Poza tym odpowiednio pewna informacja dla

komputerów sterujących rakietami z bronią nuklearną na pokładzie odpowiednio szybko

pozyskana.

Prócz tego, wiadomo było z doświadczenia w przeszłości, że oprogramowanie, które ma
luki, prawie zawsze rodzi problemy w czasie realnych działań. Taki więc nie mając
możliwości uprzedniego przetestowania oprogramowania, działania systemu SDI mogłyby
sugerować atak nuklearny. Rząd USA (prezydent Bill Clinton) w końcu zrezygnował z tego
projektu. Elementy tego projektu reaktywował prezydent George W. Bush. Podczas gdy w
wyniku działań politycznych opadło napięcie pomiędzy Wschód – Zachód, jak również
przestała zagrażać „nuklearna zima” z powodu upadku muru berlińskiego i rozpadu
imperium sowieckiego, to naukowcy odkryli nowe zagrożenie dla środowiska: zniszczenie
warstwy ozonowej, globalne ocieplenie, ogólne zanieczyszczenie atmosfery. Terroryści
zainteresowali się bronią biologiczną, chemiczną, „brudną” bronią nuklearną. Stąd w
2003 naukowcy zdecydowali się nie publikować wszystkich szczegółów swoich odkryć,
mogących służyć konstrukcji broni. Magazyn Science nie publikuje już wszystkich
szczegółów, które mogliby wykorzystać terroryści w konstruowaniu broni biologicznej

Najważniejsze osiągnięcia.

1) Antropologia

1974 odkrycie „Lucy”, czyli szkieletu Australopithecus afarensis w Etiopii. To odkrycie

przesunęło początek istot człekokształtnych na ok. 6 mln. lat temu, a milion lat zanim się

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company,

Boston, New York 2004, s. 628.

pojawił homo habilis. Stwierdza się, że człowiek wywodzi się z Afryki, a następnie

rozprzestrzenił się na Azję. Badania DNA szczątek kostnych neandertalczyka potwierdziły,

że był to odrębny gatunek człowieka.

2) Archeologia

Odczytanie pisma Majów.

3) Astronomia

Początek badanie Marsa w latach 70-tych przez sondy Viking i Voyager. Pierwsze odkrycie

planety w obcym systemie gwiezdnym 1995.

Odkryto pierwsze źródło promieniowania rentgenowskiego, które wskazywało na

istnienie czarnej dziury, o nazwie Cygnus X. Obserwacje optyczne i rewntgenowskie

centrów galaktyk potwierdziły istnienie masywnych czarnych dziur. Powstają teleskopy

kosmiczne (teleskop Hubble’a 1990. Na podstawie uzyskanych z nich danych uważa się,

że pierwsze galaktyki powstały 1 mld lat po Wielkim Wybuchu. W kosmologii po 1980

roku pojawia się teoria inflacji (Alan Guth, zmodyfikował ją obecnie Andriej Linde -

Rosjanin), która ma wyjaśnić charakterystyki współczesnego wszechświata. W latach 90-

tych astronomowie uświadamiają sobie, że widzialna materia stanowi niewielki ułamek

masy wszechświata. Tę niewidzialną materię nazwano „ciemną materią” . Następuje

również odkrycie nowej nieznanej siły, którą nazwano „ciemną energią” . Ciemna energia

jest odpowiedzialna za przyśpieszające się rozszerzanie wszechświata – jest to

rozszerzanie się przestrzeni i jest to coś innego niż ucieczka galaktyk, o której mówi

prawo Hubble’a (1929). Ucieczka galaktyk dokonuje się w istniejącej przestrzeni; prawo

Hubble’a mówi, że 2 razy odleglejsze uciekają z prędkością 2 razy większą, z kolei

galaktyki 3 razy odleglejsze od nas, uciekają z prędkością 3 razy większą – niezależnie od

kierunku obserwacji. Około 95% masy naszego wszechświata jest ukryta w postaci

ciemnej materii i ciemnej energii.

4) Biologia

Centralna dyscyplina dla danego okresu zmienia się z okresu na okres. Czasami nazywa

się paradygmatycznymi (czyli wzorcowymi) dla danego okresu. Tak się je nazywa ze

względu na ich wpływ na wzorce naukowości w innych dyscyplinach, jak również ich

wpływ na sposób podejścia w badaniach, w tym również w humanistyce. W skrócie

mówiąc chodzi tu o teorię rewolucji naukowych w ujęciu Thomasa Kuhna (1922-1996)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Thomas_Kuhn.

Tak więc wzorcem naukowości w starożytności i średniowieczu była medycyna. W XVII

wieku ideałem była ówczesna matematyka. W XVIII wieku, można argumentować, że

centralną dyscypliną była astronomia, w XIX wieku – chemia, w XX – fizyka, w XXI wieku –

biologia. To bycie danej dyscypliny wzorcem naukowości dla pozostałych wiązało się z

aktualnymi jej sukcesami. Tak więc wzorcem naukowości w drugiej połwoei XIX wieku był

historia, bo dokonano wtedy spektakularnych odkryć: Troja, Babilon, Ur, itd. – na

podstawie opisów zawartych w Iliadzie Homera i w tekstach biblijnych. Stąd pojawiła się

tendencja na historyzowanie wszystkiego, czyli historycznego ujmowania przedmiotu

badań, zwłaszcza w humanistyce. Gdy sukcesy zaczęła odnosić socjologia, to pojawiła się

tendencja socjologizowania wszystkiego. Gdy w latach międzywojennych sukcesy zaczęła

odnosić biologia i związana z nią teoria systemów (L. von Bertalanffy) to pojawiła się

tendencja do systemowego ujmowania rzeczywistości, i w humanistyce, i w filozofii,

psychologii, teologii. Współcześnie ogromne sukcesy odnosi podejście algorytmiczne,

czyli obliczeniowe. Stąd w różnych dziedzinach wiedzy pojawiają, również w humanistyce

i filozofii takie podejścia badawcze.

Oczywiście wiele tych dziedzin rozwijało się we wzajemnych powiązaniach. Fizyka

dominowała w dekadach 1930-1950, astronomia w latach 1920, ale eksploracja kosmosu

rozwinęła w latach 1960-tych. Biologia stopniowo stawała się nauką centralną i tworzyła

nową technologię od lat 1950-tych, wraz z rozpoznaniem struktury DNA. W latach 70-

tych bardziej się rozwijała biologia niż fizyka: odkryto budowę wirusów, które składają się

z samego DNA i RNA. Inżynieria genetyczna zaczyna się od 1973, ale jednocześnie

społeczność naukowa podnosi w związku z niebezpieczeństwami płynącymi ze strony

inżynierii genetycznej. Mimo tego zainteresowania inżynierią genetyczną nie powstało

jakieś niebezpieczeństwo dla życia, gdyż głównie nowa technologia jest wykorzystywana

w medycynie i rolnictwie. Dzięki badaniom DNA dokonano nowego podziału organizmów

na 6 oddzielnych grup: od bakterii Archaea, żyjącej w ekstremalnym środowisku, po

rośliny i zwierzęta.

Trzeba tu dodać kilka uwag o czynnikach politycznych, które wpłynęły na rozwój biologii.

Mianowicie w amerykańskim kongresie toczyła się dyskusja nad finansowaniem nowych

badań w fizyce i budową kosztownych akceleratorów. W 1993 Kongres USA uznał, że

zamiast fundować fizykom kosztowne „zabawki”, lepiej te środki przeznaczyć na badania

w zakresie biologii, gdyż mają one znaczenie praktyczne. To jest główny powód rozwoju

biologii. Natomiast budowę Wielkiego Zderzacza podjęła się Unia Europejska, czego

właśnie fizycy amerykańscy zazdroszczą fizykom europejskim.

5) Chemia

Podczas tego okresu chemia i fizyka wzajemnie się przenikają, łączą. Chemia

nieorganiczna doprowadziła do rozwoju półprzewodników. Chemia organiczna

doprowadził do rozwoju materiałów plastycznych, które mogą być przewodnikami

elektryczności jak również półprzewodnikami, a nawet nadprzewodnikami.

Skonstruowano węglowe nanorurki, będące zwiniętymi warstwami o grubości jednego

atomu węgla. Chemicy wynaleźli ok. 1 mln nowych związków chemicznych. W sumie jest

zarejestrowanych 32 mln. związków chemicznych przez American Chemical Society.

Dziennie do tego rejestru dodaje się 4000 nowych. Liczba związków chemicznych może

dojść do 100 mln związków zanim chemicy odkryją jakieś nowe zasady ich

porządkowania.

6) Komunikacja

Wiek informacji oznacza przewrót w komunikacji. Ale to nie oznacza, że całą ta rewolucja

wywodzi się od komputerów. Jaka sama nazwać wskazuje, pierwsze komputery były

użytecznymi kalkulatorami, maszynami rachunkowymi. Rzeczywiste znaczenie tego

narzędzie dla edukacji, projektowania maszyn pojawiło się dopiero wtedy, gdy gdy

komputery zaczęły być masowo sprzedawane. Gdy ludzie zaczęli się nimi bawić, to

znaleźli nowe możliwości ich zastosowań. Przed 1973 rokiem nie było żadnego procesora

tekstu czy arkusza kalkulacyjnego. Dopiero po roku 1980, gdy powstały pierwsze

komputery osobiste zaczęło powstawać mnóstwo narzędzi, w tym relacyjne bazy danych.

Po procesorach tekstu i relacyjnych bazach danych w połowie lat 80-tych pojawiały się

programy do tworzenia grafiki. Były to cztery podstawowe narzędzia: procesory tekstu,

arkusze kalkulacyjne, relacyjne bazy danych, programy graficzne. Pomysł interfejsu

graficznego pojawił się już w 1973 roku

(w komputerach firmy Xerox, w Polsce - Odra

1204) ale dopiero w latach 80-tych upowszechnił się on w komputerach firmy Macintosh

. Zmiana w komunikacji nastąpiła dopiero wtedy, gdy pojawiła się technologia

laserowa, a wraz z nią dyski CD i DVD. Umożliwiły on nagrywanie muzyki, gier

komputerowych, filmów. Telewizja satelitarna i kablowa przekształciły się w telewizję

cyfrową (w Polsce od 2013 roku). Pojawiły się skomputeryzowane telefony, które z

powodu niskiej ceny stały się masowo dostępne. Zmieniła się jakość infrastruktury

komunikacyjne: miedziane przewody zastąpiono światłowodami. Z tego powodu straciła

na znaczeniu komunikacja satelitarna w połączeniach telefonicznych, chociaż dalej

odgrywa ważna rolę w transmisjach telewizyjnych.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Interfejs_graficzny.

Historię GUI zob. http://edu.i-lo.tarnow.pl/inf/hist/002_gui/index.html.

Internet powstał pierwotnie jako sieć wojskowa rozwijana przez U.S. Defense Advanced

Research Projects Agency (DARPA) we wczesnych latach 1970. W latach 80-tych

rozszerzona sieć o instytuty naukowe i uniwersytety. Wtedy stał się dostępny dla

szerokiej społeczności na świecie. Szybko pojawiły się e-ziny, czyli magazyny

elektroniczne, pojawiły się repozytoria naukowe takie jak xArchiv, repozytoria uczelniane,

repozytoria zwane blogami. Ten rozwój skutkuje pewnymi problemami. Przede wszystkim

chodzi o ochronę praw autorskich zdjęć i muzyki.

Na ogromną skalę rozwinęło się pozyskiwanie danych, szczególnie w astronomii. Tu dane

są tworzone przez automatycznie pracujące teleskopy. Szczególnie widzimy obecnie

problemy związane z tak zwanymi Wielkimi Danymi (Big Data). Są to masowo zbierane

dane, bez jakiekolwiek konkretnego celu w tej chwili, przez rządy i wielkie korporacje. Bo

mogą się w przyszłości do czegoś przydać.

7) Komputery

Dla wielu ludzi wiek informacji kojarzy się z pojawieniem komputerów osobistych.

Pierwsze komputery, które można by uznać za osobiste, choć nie do domowego użytku

pojawiły się w 1973 roku. Każdy następny rok przynosił w tej dziedzinie nowe

rozwiązania. Przede wszystkim rosła szybkość ich pracy i pojawiały się nowe ich

zastosowania. Granicę rozwoju komputerów stanowi prędkość światła. Chodzi tu o drogę

jaką może pokonać prąd elektroniczny w obwodach wysokie częstotliwości. Ominięciem

tego problemu okazały się architektury równoległe. Współcześnie są to procesory

wielordzeniowe. Pojawiła się idea komputerów kwantowych, które operują pojęciem

kubitu (q-bit). Zwykle bity przyjmują jeden z dwóch stanów: 0, 1. Natomiast kubity mogą

przyjmować nawet nieskończoną liczbę stanów. Jak dotąd są one tylko w fazie

laboratoryjnych prób.

8) Medycyna

Dostęp do informacji o pacjentach jest kluczowym zagadnieniem w rozwoju technologii

medycznych. Jest to kluczowe ze względów etycznych. W latach 70-tych powstaje

tomografia komputerowa i obrazowanie za rezonansu magnetycznego. Są to

nieinwazyjne techniki umożliwiające ogląd organów wewnętrznych. Również inżynieria

genetyczna przechodziła stopniowo z laboratoriów do klinik. Wraz z odczytaniem kodu

genetycznego człowieka terapie genetyczne są coraz bardziej efektywne. Rozwinęła się

transplantologia, a wraz z nią również bioetyka. Pomimo tego rozwoju odkryto nwe

choroby powodowane przez wirusy. Szczególnie zwrócono uwagę na chorobę AIDS

powodowaną przez wirusa HIV, którego rozpoznano w 1981. Choroba do tej pory nie jest

uleczalna, chociaż jej przebieg jest kontrolowalny. W wraz z rozwojem transportu

lotniczego pojawiła się w świecie w 2003 nowa choroba wirusowa SARS. W dalszym ciąg

trwają badania nad wirusem grypy, ebola. Epidemia związana z wirusem ebola pojawiła

się w 2014 roku w Afryce centralnej.

9) Fizyka
Aby badać egzotyczne stany materii, takie np. jakie istniały w czasie Wielkiego Wybuchu
zbudowano w CERN Wielki Zderzacz (LHC). Miał on zacząć działać w 2007 roku. Z powodu
różnych opóźnień
Przez całe lata poszukiwano bozonów Higgsa, które miały potwierdzić teorię unifikacji

oddziaływań silnych i elektrosłabych.

Poszczególne unifikacje

oddziaływania elektromagnetyczne (Maxwel) – elektryczność i magnetyzm

oddziaływania słabe – (Weinberg, Salam, Glashow – lata 70-te) – połączenie

oddziaływań słabych i elektromagnetycznych

wielka teoria unifikacji – połączenie oddziaływań silnych i elektrosłabych

Pozostało jeszcze połączenie mechaniki kwantowej i ogólnej teorii względności. Chodzi o

połączenie wszystkich oddziaływań w jedno oddziaływanie. Tym się zajmują różne teorie

superstrun, teorie grawitacji pętlowej, geometrie nieprzemienne. Teorie superstrun

typowo postulują istnienie przestrzeni 11 wymiarowej (10 wymiarów przestrzennych i

jeden czasowy).

Więcej szczegółów zob. Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and

Technology, Houghton Mifflin Company, Boston, New York 2004, s. 625-719.

Największe zagadki współczesnej nauki

- początek wszechświata

- zagadka świadomości

- teoria unifikacji oddziaływań.

10) Współczesna sytuacja polityczna

Tak jak w 1914 ludzie czuli się bezpiecznie, Europa opływała w dostatek i poczucie potęgi.

Wojny nie było od 50-ciu lat. Ale potęgi wojskowe szykują się do wojny. Imperia

rywalizują między sobą (Francja, Austria, Niemcy, Wielka Brytania, Rosja). Podobnie było

przed 2001 11-tego września. Poczucie bezpieczeństwa – bo się skończyła zimna wojna;

perspektywa rozwoju gospodarczego – cały świat należy do nas.

Od tego czasu szczególnie rozwija się terroryzm islamski.

04) Technologiczny determinizm. Technokracja.

Val Dusek, Philosophy of Technology: An Introduction, Blackwell Publishing Ltd, 2006, s. 38-52.

Technokracja to rządy sprawowane przez technicznych ekspertów.

Inne rodzaje rządów:

- demokracja: rządu „ludu” lub zwykłych ludzi.

- arystokratyczne: rządy najlepszych

- plutokracja: rządy najbogatszych

Teorie technokracji różnicują się ze względu na to, jacy eksperci mają brać udział w

rządach. Teorie te rozważają udział począwszy od „czystych” naukowców i inżynierów po

socjologów i ekonomistów. Różne formy technokratycznych pojęć pojawiają się w

postawach wielu polityków XX-go wieku jak i współczesnych. Obecnie rozszerza się

prestiż autorytetów naukowych i inżynierskich na autorytety nie-techniczne –

szczególnie polityczne i ekonomiczne, podejmujący decyzje w specyficzny,

technokratyczny sposób.

Przykłady z Polski

1) Spór o Acta (amerykańska ustawa o prawach autorskich) w Polsce i Unii Europejskiej.

Wydaje się, że premier Donald Tusk broniąc Acta opierał się na opiniach zawartych w

raporcie Polska Foresight 2030. Były to wyniki badań naukowych posługujących się

metodą foresight.

2) Efekt cieplarniany i ustawa energetyczna

3) Rząd techniczny prof. Glińskiego

Wśród tych, którzy zabierali głos w sprawie rządów ekspertów było kilku filozofów.

Za wczesnych, ważniejszych filozofów technokracji uznaje się Franciszka Bacona (ok.

1600), Saint-Simona oraz Augusta Comte’a (XIX wiek). Platon był pierwszym inspiratorem

utopijnego poglądów dotyczących rządów mędrców-filozofów (=elita intelektualna).

Społeczeństwem mieli właśnie oni rządzić, bo się do tego najlepiej nadają ze względu na

swoje matematyczne wyszkolenie.

Platon (428-347 pne.) stworzył koncepcję idealnego państwa (dialog Republika) i

próbował dwukrotnie swoje pomysły wprowadzić na Sycylii. Na Sycylii rządził tyran Dion.

Efekt był taki, że za drugim razem ledwo uszedł z życiem przed rozwścieczonymi

mieszkańcami Sycylii. Niezadowolony tyran sprzedał go w niewolę.

Natomiast dwa tysiące lat później – po Platonie – Francis Bacon (1561-1626) był

prekursorem technokratycznego myślenia, jak również był metodologiem

przyrodoznawstwa (metodologia = nauka o metodach badania w nauce). Stworzył utopię

bliższą ideom technokracji niż Platon. Był wybitną postacią brytyjskiego odrodzenia,

lordem. Uważał, że dzięki wiedzy o przyrodzie i technice uzyskamy taką czystość umysłu i

działania, jaką mieli Adam i Ewa w raju przed wypędzeniem. W „Nowej Atlantydzie”

opisał idealne społeczeństwo. Dodajmy, że w swoim dziele „Novum organon” (1620)

bronił nauki eksperymentalnej (liczy się obserwacja i eksperyment). Tytuł tego dzieła

nawiązuje do „Organonu” Arystotelesa. W ocenie obserwacji korzystał ze swojej

koncepcji „idoli” (=złudzeń). Dobrobyt jest zapewniony dzięki wiedza. Wiedza to potęgi

klucz.

We w czesnych latach XIX-tego wieku francuski myśliciel Comte de Saint-Simon

(1760-1825) proponował rządy fizyków i inżynierów. Zrobił fortunę w czasie rewolucji

francuskiej spekulując na porzuconym majątku rojalistów i majątku kościelnym (próbował

nawet sprzedać dach z katedry Notre Dame w Paryżu). Zauważył, że epoka społeczeństwa

feudalnego przemija i nadchodzi czas na społeczeństwo przemysłowe. Przedstawił kilka

koncepcji rządów w społeczeństwie przemysłowym. Niektóre był radykalnie

socjalistyczne inne kapitalistyczne. Miały jednak wspólną cechę – miały to być rządy

zcentralizowane. W Tm zcentralizowanym rządzie było miejsce dla inżynierów,

techników, przemysłowców, bankierów. Arystokracja i kler zostali wyeliminowani z

rządów – w jego koncepcjach.

Idee St Simona wpłynęły na różnorodne grupy polityczne. Byli wśród ich wczesne

grupy kapitalistów francuskich, które proponowały budowę linii kolejowych oraz Kanału

Sueskiego. Wpłynął również na rewolucyjnych socjalistów. St Simon ukuł kilka terminów:

indywidualizm, fizykalista, organizator, pozytywista. Słowo „socjalizm” nie jest tworem St

Simona, ale pojawiło się wśród jego następców. W każdym razie jego socjalizm i

kapitalizm miały charakter planowy i scentralizowany. Jego kapitalizm był kontrolowany

przez banki i monopole. Natomiast jego technokratyczna i centralnie planowana wersja

socjalizmu jest bardzo podobna do tego co było później w Związku Sowieckim

. Slogany

St Simona trafiły do języka ideologii Lenina i Stalina poprzez pisma Engelsa. Lenin określił

społeczeństwo – idąc za St Simonem – jako „jedna wielka, rozległa fabryka” i jako

„organizacja rzeczy, a nie ludzi”. Stalin określił artystów – idąc za St Simonem – jako

„inżynierów ludzkiego ducha”. Podobne pojęcia pojawia się w Disneylandzie jako

„imagineers” (engineers of the imagination), „obrazożenierowie”.

Auguste Comte ((1798–1857). Studiował w L’Ecole Polytechnique, ale został

wydalony, gdy sprzeciwił się następcy na tronie po Napoleonie. Został asystentem St

Zob. np. Leszek Kołakowski, Główne nurty marksizmu. Powstanie – rozwój – rozkład, Instytut Literacki, Paryż 1976-

1978. http://pl.wikipedia.org/wiki/Leszek_Kołakowski.

Simona. Uporządkował jego idee i wykłady. Główna doktryna Comte’a dotyczyła rozwoju

społeczeństw. Była to tzw. koncepcja trzech stadiów rozwoju: faza teologiczna

(=religijna), faza metafizyczna (=filozoficzna), faza pozytywna (=naukowa). W fazie

pierwszej mamy do czynienia z fetyszyznem, politeizmem i monoteizmem. W fazie

metafizyczne przyczyny rzeczy są abstraktami, jak siły. W fazie pozytywnej porzuca się

poszukiwanie przyczyn ostatecznych, a celem badań jest poszukiwanie praw rozwoju. Dla

Comte’a religia formami wiedzy, w porównaniu z wiedzą naukową. W fazie teologicznej

społeczeństwo ma charakter militarystyczny. W fazie metafizycznej społeczeństwo jest

skoncentrowane na prawie i jego przestrzeganiu. Społeczeństwo w fazie pozytywnej

społeczeństwo przemysłowe: naukowcy zastępują kapłanów Kościoła Rzymskiego.

W XX wieku książki o elicie naukowej nosiły tytuły podobne do The New Priesthood

(Lapp, 1965). Były to określenia metaforyczne, ale Comte rozumiał je dosłownie. Comte

planował utworzenie kościoła pozytywistycznego, który miał zastąpić Kościół Katolicki.

Kilka takich kościołów zaistniało od Brazylii po Wielką Brytanię. Comte utworzył

socjologię, jako naukę badającą społeczeństwo. Nie była ona nauką bazową jak fizyka, ale

królową nauk – wg Comte’a. Tak więc rządy mieli sprawować nie tyle fizycy, co

socjolodzy. Tego rodzaju podejście pojawiło się w różnego rodzaju teoriach teoretyków

społeczeństwa w USA u Europie w latach 1950-1970.

Przedstawiona przez Comte’a filozofia nauki i filozofia historii wywarły większy

wpływ niż jego teorie organizacji społeczeństwa i koncepcja „religii ludzkości”.

Pozytywizm logiczny wyeliminował polityczne i religijne teorie Comte’a. Niemniej

pozytywizm logiczny zachował i uaktualnił twierdzenie Comte’a, że nauka jest najwyższą

formą wiedzy i jedyną rzeczywistą wiedzą.

We współczesnej Polsce też można odnaleźć podobne idee, np.: „flagowe

uczelnie”- Uniwersytet Warszawski, Politechnika Warszawska, Uniwersytet Jagielloński;

reszta miała/ma kształcić wykwalifikowanych robotników.

W XX wieku największym myślicielem technokracji był amerykański ekonomista i

socjolog Thorstein Veblen (1857–1929). Na początku XX wieku pojawia się pojęcie

technokracji (1920). Wtedy również powstał ruch technokratyczny. Dzisiaj jest on mało

znany. Veblen badał elity biznesowe swego czasu, tak jak antropolog badał egzotyczne

kultury. Gardził nadętą kulturą akademicką, której sam był częścią. Uznanie przyniosła mu

książka pt. „Teoria klasy próżniaczej”

PWN, Warszawa 1971.

„Veblen wyróżnił 4 stadia rozwoju kulturowego człowieka: erę dzikości, erę

barbarzyństwa, stadium quasi-pokojowego rozwoju wytwórczości oraz fazę pokojowej

organizacji wytwórczości. Twierdził, że klasa próżniacza jest najlepiej widoczna w

najwyższych stadiach ery barbarzyństwa. Jej cechą charakterystyczną jest

bezproduktywność oraz próżnowanie na pokaz (bezproduktywne spędzanie czasu,

świadczące o finansowych możliwościach danego człowieka). Zdaniem Veblena klasa

próżniacza, dzięki swojej liczebności, kształtuje i podtrzymuje nawyki w kwestii dobrego

smaku i estetyki. Dzielił on zawody na pieniężne (utrwalające cechy łupieżczego ducha),

nieekonomiczne i produkcyjne”

W książce The Engineers and the Price System (1921) i innych pracach przeciwstawił

bezużyteczność praktyk biznesowych efektywności inżynierów. Przeciwstawił „instynkt

fachowości” (instinct for workmanship), którym charakteryzuje się inżynier, instynktowi

drapieżcy, którym charakteryzuje się biznesman. Dlatego proponuje społeczeństwo

rządzone przez inżynierów, a nie przez biznesmanów. Obserwując przebieg rewolucji

bolszewickiej w Rosji wprowadził nawet termin „sowiecki inżynier” (Soviet of engineers).

Idee technokratyzmu w USA przenikał do świadomości społecznej stopniowo podczas I

wojny światowej i podczas wprowadzania „Wielkiego planu” prezydenta Roosevelta w

latach 1930-tych, podczas trwania „wielkiego kryzysu” (1929–1941). Idee technokracji

pojawiły się również w innych krajach. W Szwecji propagowali je socjolodzy Gunnar i Alva

Myrdal (lata międzywojenne). W Niemczech był to socjolog wiedzy Karl Mannheim (lata

20-te XX wieku).

Trzeba podkreślić, że totalitaryzm niemiecki jak sowiecki tamtych lat miał bardzo

mocny składnik technokratyczny. W Związku Sowieckim technokratyczna ideologia była

obecna w stalinowskiej retoryce o wymuszonej industrializacji. Idea centralnego

planowania jest podobna do marzeń St Simona

Technokracja o teoria społeczeństwa post-przemysłowego

Pod koniec XX wieku powstała „postindustrialna” teoria społeczna, w której główną

rolę odgrywa wiedza naukowa i inżynierska.

Stan dobrobytu w USA i w Europie w latach 50-tych, 60-tych, 70-tych oraz

technokratyczne tendencje w „obozie” socjalistycznym, wpłynęły na teorię rządzenia
państwem. Doceniono rolę nauki w rozwoju ekonomicznym krajów. Na znaczeniu
szczególnie przybrała tzw. „Wielka nauka” związana z bronią jądrową. Fizycy jądrowi byli
doradcami rządu USA: J. Robert Oppenheimer (1904–67), Edward Teller (1908–2003),

http://pl.wikipedia.org/wiki/Thorstein_Veblen.

Aby się o tym przekonać wystarczy zajrzeć do podręczników geografii do III klasy liceów z lat 70-tych.

matematyk John von Neumann. W USA i Niemczech socjolodzy twierdzili, że ideologie
polityczne stracą na znaczeniu na rzecz ekonomii i technokratycznych ekspertów od życia
społecznego. Była to teza o „końcu ideologii”. Natomiast w obozie socjalistycznym –
twierdzono przeciwnie: ideologię marksistowsko-leninowską uznano za prawdziwą teorię
polityczną. Ta ideologią w socjalizmie miała znaczenia dla centralnego planowania.
Zwróćmy uwagę na RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej). Miała to być
przeciwwaga dla EWG (Europejska Wspólnota Gospodarcza). Tyle, że RWPG istniało z
przyczyn politycznych, a EWG – z przyczyn gospodarczych. EWG to poprzedniczka Unii
Europejskiej. Dyskutowano również pragmatyzm Chińskiej Republiki Ludowej.

Na Zachodzie teorii społeczeństwa post-industrialnego bronili m.in. John Kenneth
Galbraith (1967), sociologist Daniel Bell (1973), doradca prezydenta Cartera w sprawach
polityki zagranicznej Zbigniew Brzezinski (1970). Teoria społeczeństwa post-
industrialnego to rodzaj technologicznego determinizmu. Twierdzi, że różne formy
technologii przemysłowej produkcji wytwarzają różne formy społecznego rządu. W tym
względzie jest jak marksizm, ale odrzuca Marksowski socjalizm i komunizm jako
przewidywany skutek nadejścia technokratycznego rządu w post-przemysłowym
społeczeństwie.

Wg tej teorii są następujące stadia rozwoju społecznego:

- społeczeństwo rolnicze

- społeczeństwo przemysłowe (manufaktury, fabryki)

- społeczeństwo post-przemysłowe (usługi, przetwarzanie informacji.

Na pierwszym stadium mamy rządy feudalne. Drugie stadium, - to rządy kapitalistów-
właścicieli przedsiębiorstw. Trzecie stadium to dominacja wykształconych pracowników
obsługujących urządzenia automatyczne – to prowadzi do rządów technokratycznych. W
społeczeństwie przemysłowym ludzie pracujący na roli stanowią minimalną liczbę. Z kolei
w społeczeństwie post-przemysłowym dominuje technologia informacyjna nad
technologią energetyczną. Coraz mniej ludzi pracuje w przemyśle („niebieskie
kołnierzyki”). Bunt studentów humanistyki z lat 60-tych XX wieku porównuje Brzezinski
do buntu chłopów w czasie wczesnej fazy rozwoju rewolucji przemysłowej. Studenci
kierunków humanistycznych odkryli raptem, że są „nadmiarowi”, niepotrzebni w
społeczeństwie zdominowanym przez inżynierów i informatyków.

Tradycyjne rodzinne firmy kapitalistyczne zostały zastąpione przez wielkie korporacje. Wg

teoretyków społeczeństwa post-przemysłowego jest to również społeczeństwo post-

kapitalistyczne, w tym sensie, że posiadacze papierów wartościowych nie rządzą uż

firmami. Natomiast ogromna liczba planistów, inżynierów, psychologów przemysłowych,

specjalistów od reklamy i marketingu, ekspertów od mediów, ekonomistów, doradców

dostarcza informacje menadżerom. Jest to rozdzielenie własn9ości i kontroli. Te sytuację

opisał Franklin Roosevelt (1933) a później rozwijał ekonomista John Kenneth Galbraith

(1967). Uważano, że długoterminowe planowanie w korporacjach przez menadżerów

zdominuje krótkoterminowe korzyści kapitalistów. Teoretycy społeczeństwa post-

przemysłowego twierdzili, że nowa klasa stanowiona przez technokratów zastąpi klasę

kapitalistów. Nową klasę często identyfikowano z menadżerami i określano ich jako

„professional managerial class (PMC)”.

Wnioski

Technokracja jest pojęciem, które ma długą historię i przybiera różnorodne formy we

współczesnych społeczeństwach. Platon akcentował rolę wiedzy w rządach, a szczególnie

matematyczne wyszkolenie, a rządzić mieli filozofowie. Bacon kładł nacisk na wiedzę o

przyrodzie. Badacze mieli dostarczać informacji rządzącym. A ci mieli prowadzić

społeczeństwo do dobrobytu. Saint-Simon i Comte bronili wyższości wiedzy naukowej

nad religijną. Bronili rządów naukowców i inżynierów. Na początku XX wieku powstaje w

USA ruch technokratyczny. Do lat 70-tych rozprzestrzenia się w USA, Europie Zachodniej i

Wschodniej pojęcie technokracji. Pojęcie ideologii politycznej uważa się za przestarzałe i

zostaje zastąpione przez pojecie inżynierii ekonomicznej i społecznej w latach 50-tych XX

wieku. W latach 70-tych teoretycy społeczeństwa post-przemysłowego głoszą zaniknięcie

tradycyjnego kapitalizmu na rzecz korporacji i rządowych technokratów w społeczeństwie

informacyjnym.

Twierdzenie, że ideologia polityczna zniknie okazało się fałszywym. Pokazały to ruchy

społeczne pod koniec lat 60-tych. Również przesadzone okazało się przewidywanie, ze

zaniknie postawa oczekiwania na krótko-terminowe korzyści, co pokazały lata 80- i 90-te

XX wieku. Niemniej idee technokratyzmu rozpowszechniły się w agencjach rządowych i

wśród teoretyków życia społecznego.

Rozwój idei technokratyzmu wysunął nowe pytanie: czy rzeczywiście jedyną uprawnioną

formą rozumowania jest rozumowanie naukowe i techniczne? Czy dla zrozumienia i

rozwiązania problemów społecznych i życia codziennego właściwsze są jakieś

pozanaukowe fo4my rozumowań?

Uwaga 01

Okazuje się, że jednak firmy rodzinne są najbardziej elastyczne i odporne na różne

kryzysy.

Uwaga 02

W życiu codziennym posługujemy się rozumowaniami opartymi o hierarchie wartości, a

nie o logikę.

Uwaga 03

Co czyni wiek XXI odmiennym od wieku XX? Takie pytanie stawiają sobie różni badacze. Wskazuje się, że wiek XXI

jest pełen ekstremalnych wydarzeń: politycznych, ekonomicznych, społecznych. Przykłady: arabska wiosna,

powstanie wirtualnych sieci społecznych, tworzących sztuczny tłum (flashmob); dlaczego bańki finansowe

powstają, pękają i na nowo rosną? dlaczego bogaci stają się coraz bogatsi, bez względu na politykę rządów?

dlaczego dobrobyt i siła państw zależą od handlu międzynarodowego? dlaczego katastrofy naturalne są coraz

większe i częstsze? Świat 21-go wieku jest połączony, uwarunkowany, nieliniowy, fraktalny, a jednocześnie

„poprzerywany”.

05) Gry popularne – historia gier wideo i gier komputerowych

Źródło podstawowe wykładu

Johannes Fromme, Alexander Unger (red.), Computer Games and New Media Cultures. A Handbook of
Digital Games Studies, Springer Science+Business Media B.V., Dordrecht, Heidelberg, New York, London
2012.

Podstawowe pytania
Jakie jest podłoże społeczne, filozoficzne, ideologiczne gier komputerowych? Co to jest

rzeczywistość wirtualna, rzeczywistość rozszerzona?

Czasopisma akademickie

Simulation and Gaming, Sage Journals
Games and Culture, Sage Journals
Journal of Digital Humanities
Game Studies
Loading, Journal of the Canadian Game Studies Association
Journal of Gaming and Virtual Worlds
Journal of Virtual Worlds Research

Wybrane książki

Perron, Bernard and Mark J. P. Wolf,

The Video Game Theory Reader 2.

Routledge, 2008.

Natkin, Stephane.

Video Games and Interactive Media.

Routledge, 2011.

Raessens, Joost and Jeffrey Goldstein.

Handbook of Computer Game Studies.

MIT, 2011.

Sicart, Miguel.

The Ethics of Video Games.

MIT, 2011.

Cogburn, Jon and Mark Silcox.

Philosophy through Video Games.

Routledge, 2008.

Gakenbach, Jayne.

Video Game Play and Consciousness.

Nova Science Publishers, 2012.

Piotr Mańkowski: Cyfrowe marzenia. Historia gier komputerowych i wideo. Warszawa: Wydawnictwo

Trio, 2010, s. 148. ISBN 978-83-7436-228-3.

Ted G. Lewis, Book of Extremes: Why the 21st Century Isn't Like the 20th Century, Springer International

Publishing, Heidelberg New York Dordrecht London 2014.

Jako podstawowe źródło w zakresie projektowania różnego rodzaju gier komputerowych może służyć

książka: Mark J. P. Wolf, Bernard Perron (red.), The Video Game Theory Reader, Routledge (Routledge is

an imprint of the Taylor & Francis Group), 2003

Lista książek o projektowaniu gier zob.
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_books_about_video_games

Wstęp

Gra komputerowa to interaktywny program komputerowy służący do celów

rozrywkowych.

Istnieje ogromna literatura dotycząca projektowania gier i programowania gier. Np. Mark
DeLoura „Perełki programowania gier”, Helion 2010 (tomy 1,2,3,6). Seria ta obejmuje w
języku angielskim ok. 10 tomów. Humanista jest potrzebny do napisania scenariusza gry,
do opisu relacji pomiędzy obiektami gry

Co to jest gra video?

Znaczenie tego wyrażenia zmieniało się zależnie od miejsca i czasu. W literaturze
anglojęzycznej istnieją dwa używane wyrażenie: „video game” oraz „videogame”.

1) Z jednej strony „video game” jest zgodna z rozumieniem wyrażeń takich jak „gra
planszowa”, „gra karciana”. Tyle, że tu używamy innej technologii: video.

2) Z drugiej strony rozumienia wyrażenia „videogame” jest zgodne z rozumieniem takich
wyrażeń jak „wideo taśma”, „videodysk”.

Wyrażenia takie jak „gra komputerowa”, „gra elektroniczna” często używa się
synonimiczne i zamiennie z „grą video”. Jednak jest między nimi pewna różnica. Otóż gry
komputerowe czy elektronicznie nie muszą się posługiwać efektami wizualnymi – mogą
to być np. dźwięki. Natomiast gry video nie wymagają komputera. Pryzkłądem gry
komputerowej bez efektów wizualnych jest Stop Thief (1979). Istnieje więcej gier video,
które nie wymagają komputera, niż gier komputerowych.

Gry się różnią, ale mają pewne wspólne elementy:

- konflikt (przeciwnik lub środowisko)

- reguły (co wolno robić, a czego nie wolno)

- umiejętności gracza (zdolności, strategia, szczęście)

- wartościowy wynik (zwycięstwo przeciw stracie, punkty, czas)

Pierwsze wydanie z 1984 jest dostępne free z Uniwersytetu Waszyngtońskiego.

http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_State_University_Vancouver

Ernest Adams, Break into the Game Industry: How to Get a Job Making Video Games, McGraw-

Hill/Osborne 2003. Trzeba poznać jak funkcjonuje rynek gier cyfrowych: użytkownicy (grupy wiekowe, płeć),
rodzaj gry, sprzedawcy (dystrybucja), artyści elektroniczni, cykl życia gry, twórcy gry, przenoszenie gry na różne
platformy. Co studiować, aby zajmować się tworzeniem gier ?

W grach video punktowanie kontroluje jednak maszyna, z którą gramy, a nie człowiek.
Większość gier video, to gry jednoosobowe. Gry video są przeważnie grami akcji. Stąd
wąskie rozumienie wyrażenia „gra video” wyklucza gry tekstowe, karciane, planszowe czy
logiczne – gdzie można się długo zastanawiać, takie jak Riven (1997), Rhem (2002), serie
Ultima czy Zork. Nie wymaga one refleksu. Innym wskaźnikiem tożsamości gry jest
komputer jako partner. Uważa się również, że wyznacznikiem rodzaju gry są emocje:
grająca maszyna musi wyzwalać takie same emocje, jak w przypadku gry dwuosobowej,
w której jedne gracz (człowiek) współzawodniczy z drugim graczem (człowiekiem).
Niektórzy badacze gier wykluczają z pojęcia „gra video” gry edukacyjne: gry uczące
pisania na klawiaturze, gry uczące programowania, gry uczące arytmetyki

Podsumowując, gry wideo charakteryzują się:

- są to gry akcji

- nie są związane z komputerami

- mają wyzwalać dużo emocji, jak w przypadku gier z ludźmi.

Przykładowe tematy badań, które mogą być np. tematami prac licencjackich czy
magisterskich, jak również grantów.

01) Postacie kobiece w wybranych grach komputerowych

np., Sims (ubiór, cechy charakter, relacje z ludźmi, przyjmowane wartości, hierarchia wartości,

sprawności moralne, itd.)
02) Sztuka w grach komputerowych/video
03) Wpływ przemocy w grach komputerowych na dzieci.
04) Gry komputerowe w klasie szkolnej. Gry video w edukacji.
05) Przyszłość gier komputerowych w nauczaniu
06) Sztuczna inteligencja i sztuczne życie w wybranych grach komputerowych.
07) Ekspresja w grach komputerowych/video.

(Można np. skorzystać z pojęcia funkcji języka – w ujęciu Jakobsona)

08) Aspekt semiotyczny gier komputerowych – zależnie od rodzaju gry.

(Trzeba sięgnąć do semiotyki filmu i teatru. Działy semiotyki: syntaktyka (=składnia), semantyka

(znaczenie, prawda), pragmatyka (komunikacja)).
09) Otoczenie kulturowe gier komputerowych/video.
(FAQ, sztuka, opowiadanie, dyskusje online, fani, kultura podkradania, kopiowania i piractwa, ekonomia,
marketing).
10) Kto gra w gry i jakie?
11) Seks, mózg i gry video.
12) Filozofia w grach video: ontologia, antropologia, epistemologia, etyka.
13) Nauczanie filozofii poprzez gry video (temat na grant badawczy).
14) Opowiadanie interaktywne a gry video (można zbadać sposób opowiadania wydarzeń przez ludzi
(głównie młodzież) z marginesu społecznego (=wykluczonych społecznie).
15) Rola dźwięku w grach komputerowych.
16) Analiza interfejsu gier akcji I gier strategicznych czasu rzeczywistego..
17) Światy wirtualne: gra czy wirtualna społeczność?
18) Moralność w grach MMO.

Mark J.P. Wolf, What is a Video Game?, [w:] M.J.P. Wolf (red.), The Video Game Explosion. A History from

PONG to PlayStation and Beyond, Greenwood Press, Westport (Connecticut, USA), London 208, s. 3-7.

19) Wewnątrz i na zewnątrz gry.
20) Symboliczne interakcje w grach cyfrowych: konstrukcje znaczeń.
21) Świat mediów młodych ludzi.
22) Gry jako przeszkoda w uczeniu się.
23) Wybór gier przez dzieci i przez młodzież.
24) Interpretacja, konflikt oraz instrukcje online: gry wieloosobowe.
25) Postawy względem osób płci żeńskiej biorącej udział w grach cyfrowych (np. w danej miejscowości,
w Polsce, itp.).
26) Ofensywa gender: kultura cyfrowych gier kobiecych; pomiędzy „strzelanką” a grą marketingową.
27) Gra komputerowa jako wyraz społecznych interakcji (np. „zabić niewiernego”).
28) Gra komputerowa jako sport.
29) Społeczne interakcje w wirtualnych światach: wzorce i profile.
30) Światy wojny – mechanizmy motywacyjne.
31) Symulacje jako punkt wyjścia w konstrukcji gier uczących.

Historia gier komputerowych obejmuje okres od 1947 roku. Wtedy stworzono pierwszy

prototyp gry elektronicznej.

Do 1972 roku gry komputerowe były konstrukcjami akademickimi. Dopiero popularność

uzyskały za sprawą gry

Pong

. W Polsce w latach 70-tych XX wieku miesięcznik

„Radioamator i krótkofalowiec”

opublikował schemat ideowy układu elektronicznego,

umożliwiającego tę grę na ekranie telewizora.

Dzięki popularności tej gry powstały różne platformy sprzętowe do gier – automaty i

konsole. Od lat 80-tych XX wieku także gry na komputery osobiste. Od

lat 90-tych gry komputerowe masowo pojawiły gry sieciowe oraz gry z grafiką

trójwymiarową,

Krótki zarys historii gier

1947 Prototypem gry była analogowa symulacja lotu pocisku rakietowego.

1952 Adaptacja gry w kółko i krzyżyk

1958 William Higinbotham: Tenis dla dwóch (Tennis for Two), eksperyment pokazany w
Brookhaven Laboratory. Byłą to interaktywna kontrola sceny na ekranie lampy oscyloskopowej.
Niektórzy nie uznają tego za grę video.

1962 Ukończona wersja gry na komputer “bramowy” (mainframe computer) gry Spacewar. Napisana w
MIT (Boston, Wschodnie Wybrzeże). Przedstawia dwa walczące ze sobą statki kosmiczne. Grafika
wektorowa. Uznana za pierwszą grę video.

1966 Pierwsze gry interaktywne były tworami akademickimi. Ralph Baer upowszechnia ten rodzaj gry
przez opis idei gry video na ekranie telewizora.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Radioamator.

1971 Pojawia się pierwsza gra arkadowa video Nolana Bushnella: Computer
Space.

1972 Wspomniany wcześniej Ralph Baer tworzy pierwszą console do gier video o nazwie Magnavox
Odyssey. Jest to pierwszy domowy system do gier video. N. Bushnell kierując się pomysłem Baera
wydaje wersję „Tenisa dla dwojga”, pod nazwą PONG, jako grę na automaty. Firma Atari prowadzi jej
seryjną sprzedaż i odnosi sukces finansowy.

1973 Rozwija się przemysł arkadowych gier video.
Chicago Coin, Midway, Ramtek, Taito, Allied Leisure, Kee Games. W tajemnicy przejmowane przez Atari.

1974 Kee Games wydaje grę Tank. Jest to pierwszą gra z grafiką składowaną w pamięci stałej ROM

Midway’s TV Basketball jest pierwszą grą arkadową, która posługuje się ludzkimi figurami jako
awatarami, zamiast klocków czy pojazdów.

1975 Midway’s Gun Fight jest pierwszą grą, która używa mikroprocesora.

1976 General Instruments konstruuje czip AY-3-8500 chip, który obsługuje potrzeby gier video.

1977 Pierwszy kryzys przemysłu domowych gier video. Wiele firm porzuca ten rynek. Atari tworzy
konsolę 2600. W Japonii, Nintendo wydaje swoją pierwszą grę video

1978 Space Invaders staje się inspiracją dla wielu “strzelanek”

1979 Vectorbeam wydaje Warrior, pierwsza gra walki jeden-na-jednego.
Atari wydaje Asteroids i Lunar Lander z grafiką wektorową.
Namco wydaje Galaxian jako pierwszą grę w pełni wykorzystującą kolory RGB.

1980 Pac-Man pojawia się w USA. Prócz tego pojawiają się inne wpływowe gry:
Battlezone, Defender. Battlezone (Atari) jest pierwszą grą arkadową z pełnym środowiskiem 3D.

1981 Przemysł gier arkadowych w USA osiąga wartość 5 mld dolarów.

1982 Arkadowa gra firmy Sega, Zaxxon jest pierwszą grą arkadową reklamowaną w telewizji. Pojawiają
się pierwsze oznaki kryzysu, jaki był już w 1977, ale jest on większy.

1983 Przemysł gier video przeżywa kryzys.

Nintendo wydaje w Japonii system Famicon. Gra Atari – I, Robot jest pierwszą grą z grafiką rastrową,
realizowaną z użyciem wielościanów w grafice 3D. Ukazuje się gra Atari Star Wars z grafiką wektorową.

1984 Trwa kryzys przemysłu gier video. Nintendo wydaje w Japonii system Famicom. RDI wydaje
pierwszą grę video Halcyon na dysku optycznym.

1985 Nintendo wydaje nową wersję Famicon, nazwaną
Nintendo Entertainment System (NES), w USA. Jej popularność przynosi koniec kryzysu przemysłu gier.
Nintendo wydaje także Super Mario Bros, która staje sie najlepiej sprzedającą grą wszechczasów.

Radziecki matematyk Alex Pajitnov projektuje Tetris.

1986 Pojawia się The Legend of Zelda (na Nintendo Famicom), pierwsza gra w długiej serii gier Zeldy.
Sega tworzy Sega Master System (SMS).

1987 Firma Cyan wydaje jako pierwsza grę The Manhole na CD-Romie.

1988 Firma Williams wydaje NARC jako pierwszą grę na processor 32-bitowy.
Nintendo wydaje Super Mario Bros 2.

1989 Pojawiają sie dwie przenośne konsole gier video: Nintendo - Game Boy, Atari - Lynx. Pojawia się
również konsola domowa firmy Sega – Genesis.

1990 Firma Maxis wydaje SimCity, autorstwa Willa Wrighta. Jest pierwsza gra z długiej serii Simów.
Nintendo wydaje Super Mario Bros 3. Sega wydaje w Japonii Game Gea. Z kolei Squaresoft zaczyna
wydawać serię Final Fantasy w USA.

1991 Nintendo wydaje Super Nintendo Entertainment System (SNES) w USA.
Capcom wydaje Street Fighter II. Sega wydaje domową grę video Sonic the Hedgehog. Staje się on
maskotką formy.
Philips Electronics wydaje interaktywny system z płytą CD.

1992 Midway wydaje grę arkadową Mortal Kombat.

1993 Gra Myst firmy staje się najlepiej sprzedającą się grą na komputer PC. Tytuł utrzymuje się na rynku
do 2002.

1994 W Japonii powstają systemy Sega Saturn i Sony PlayStation. Ernest Adams tworzy
Computer Game Developers Association.

1995 Sony PlayStation I Sega Saturn mają swój debiut w USA.

1996 Nintendo 64 pojawia się w Japonii i w USA. Nintendo wydaje także grę Virtual Boy, przenośną grę z
oddzielnymi ekranami dla każdego oka , tworząc w ten sposób grę z obrazem 3D.
Digipen Institute of Technology staje sie pierwszą uczelnią która oferuje stopień licencjata w zakresie
rozwoju gier video.

1997 Nintendo 64 pojawia się w Europie i Australii. DreamWorks,
Sega I Universal otwierają pierwsze spotkanie poświęcone grom arkadowym - GameWorks w Seattle.
Rozpoczynają się gry typu MMORPG.

1998 Konami wydaje Dance Dance Revolution oraz pierwszą grę z serii
Beatmania oraz rozpoczyna serię GuitarFreaks.

1999 Sega Dreamcast się pojawia. MMORPG EverQuest.
Nintendo wydaje Donkey Kong 64. The Game Developers Conference
rozpoczyna pierwszy niezależny festiwal gier (Independent Games Festival).

2000 Pojawia się Sony PlayStation 2. Nintendo sprzedaje 100 millionów egzemplarzy konsol Game
Boy. Firma Maxis wydaje The Sims. Poczta USA wydaje pierwszy znaczek pocztowy odwzorowujący gry
video.

2001 Pojawia się Xbox firmy Microsoft Xbox oraz od Nintendo – GameCube
Sega oznajmia, że już nie będzie rozwijać domowych gier konsolowych.

2002 The Sims przebijają Myst i stają się najlepiej sprzedajacą grą na PC-ty. Powstaje MMORPG Sims
Online. Sega wydaje Rez na PlayStation 2. Microsoft rozpoczyna usługę Xbox Live online.

2003 Startuje gra MMORPG Star Wars Galaxies. Nintendo zatrzymuje produkcję platform NES oraz
SNES. Atari wydaje Enter the Matrix. Telefon komórkowy Nokii obsługuje ręczny system gry video N-
Gage.

2004 Sony wydaje PlayStation Portable w Japan oraz PlayStation 2
w Chinach. Nintendo wypuszcza na rynek Nintendo DS (dual screen) – naręczny system gry video.

2005 Sony wypuszcza PlayStation Portable na rynek USA. Nintendo wydaje Game Boy Micro. Microsoft
wydaje Xbox 360. Tiger Telematics wydaje Gizmondo w Wielkiej Brytanii I Ameryce Północnej. The Sims
pojawia się na znaczkach pocztowych we Francji.

2006 Wchodzą na rynek konsole Nintendo Wii i Sony PlayStation 3. Microsoft wydaje Xbox 360 w
Australii.

2007 MMORPG World of Warcraft ma więcej niż 9 milionów graczy w świecie.

Podział Gier komputerowych/video

Ze względu na sprzęt dzieli się je na 8 generacji.

1) Pierwsza generacja 1972-1979

Nie posiadały procesorów. Kod programu był wpisany w mikrochipy.

Pierwsza 2-osobowa gra wyświetlana na ekranie telewizora: dwie kropki ścigające się na ekranie.

Konsole firm (w cenie 100$): Magnavox, Atari, Nintendo.

2) Druga generacja 1976 - 1984.

Montowano procesory 8-bitowe. Programy gier umieszczano w kartridżach (wielkość pamięci od 2 KB do
32 KB), a następnie były wczytywane do pamięci komputera.

W 1982 Atari ponosi klęskę.

3) Trzecia generacja konsol (1983–1995)

Po klęsce Atari przewodnictwo nad tworzeniem konsol gier wideo przejęło japońskie przedsiębiorstwo
Nintendo. W 1984 roku wyprodukowało 8-bitową konsolę Nintendo Entertainment System. Odniosła
ona wielki sukces. Przyczyniła się do popularności gier platformowych takich

Super Mario Bros

(1985),

przygodowych gier akcji (

The Legend of Zelda

, 1986, autor: Shigeru Miyamoto) oraz gier fabularnych

w odmianie japońskiej (

Final Fantasy

, 1987).

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_gier_komputerowych.

Z Nintendo konkurowała Sega, która wprowadziła konsolę Sega Master System wraz z takimi grami jak

Sonic the Hedgehog

(1991).

Rozwój nowych gatunków gier.

Powstają gry platformowe

Jordan Mechner wyprodukował grę platformową Prince of Persia (1989). Charakteryzuje się oddaniem
płynności ruchu ludzkiego.

Gra strategiczna
Sid Meier stworzył strategiczną grę Civilization (1991): o kształtowaniu się cywilizacji na przestrzeni
wieków.

Gra z fabułą (gry fabularne)
Francuz Éric Chahi dokonał istotnej zmiany w grach komputerowych. Jego gra Another World (1991)
wprowadziło interaktywną fabułę przypominającą film. Inne popularne gry tego gatunku: Wrota
Baldura, 1998; postapokaliptyczny Fallout, 1998; Planescape: Torment, 1999.

Gry przygodowe
W duchu gry Anather World zaczęły powstawać gry przygodowe. Jane Jensen tworzy grę Gabriel Knight:
Sins of the Fathers (1991).

Blade Runner, 1996 – adaptacja dzieła literackiego.

The Neverhood, 1996 – wykonana z plasteliny.

Sanitarium, 1998 - studium schizofrenii.

Survival horroru
We Francji, powstaje nowy gatunek – survival horroru – ustanowiony przez pseudotrójwymiarowy
Alone in the Dark (1992).

Resident Evil, 1996 – później zekranizowany w telewizji, 5 części.

„Strzelanka”

Programista John Carmack: Wolfenstein 3D, 1992; Doom, 1993. Dzięki tym grom powstaje gatunek: first-
person shooter. Komputer staje się platformą do grania, „pogrążając przy tym komputery o zamkniętej
architekturze”.

Gry wyścigowe
Gra wyścigowa Test Drive III: The Passion (1990),
Road & Track Presents: The Need for Speed (1995), Gran Turismo (1997), Grand Prix Legends (1998).

Strategiczna gra czasu rzeczywistego
Dune II (1992),

Gra taktyczna
Hybrydowa gra taktyczna UFO: Enemy Unknown (1994);

Gry sportowe
Wyróżniała się brytyjska gra Sensible Soccer (1992) i zapoczątkowana w 1994 roku seria FIFA.

Gry muzyczne
Nowy gatunek ustanawia gra: PaRappa the Rapper (1996)

Skradanki

Metal Gear Solid, 1998; Thief: The Dark Project, 1998.

Klęskę ponoszą gry ambitne
1) inspirowany art déco Grim Fandango (1998)
2) ambitne The Last Express Jordana Mechnera (1997) i Heart of Darkness Érica Chahiego (1998)
Był to skutek rosnoącej popularności wieloosobowych gier trójwymiarowych.

4) Czwarta generacja konsol (1989–1999)

Rozwój platform 16-bitowych.
Era ta była zdominowana przez konsole Super Nintendo Entertainment System i Sega
Mega Drive. Trwają tzw. „wojny konsolowe” pomiędzy Nintendo i Sega. W tym czasie
pojawiły się napędy CD-Rom.

Serie gier, które były zapoczątkowane w erze 8-bitowców, a rozwniętych w erze konsol
16-bitowych:
Metroid, Zelda, Star Fox, F-Zero, Dragon Quest, Final Fantasy, Seiken Densetsu (Secret of
Mana), Sonic the Hedgehog, Front Mission, Donkey Kong, Street Fighter, Mortal Kombat

5) Piąta generacja konsol (1993–2006)

Debiut platform 32-bitowych (1994-1996), które obsługują grafikę 3D.
Są to m.in. Atari Jaguar, Sega Saturn, Nintendo 64 i PlayStation. Pojawiają się również
console 64-bitowe.
Rozwój Internetu umożliwił powstanie gier wieloosobowych. Pod koniec lat 90-tych
ukształtował się gatunek MMORPG, umożliwiający uczestnictwo wielu graczy w
wirtualnym świecie (Ultima Online, 1997; EverQuest, 1999).
Powstaje zjawisko gier turniejowych, nastawionych na gry wieloosobowe. (Quake III:
Arena (1999), Unreal Tournament (1999), Counter-Strike (1999)

6) Szósta generacja konsol (1998–2004)

Szóstą „generację konsol gier wideo otworzyła Sega Dreamcast z 1998 roku, która – jako
pierwsza z konsolowych platform – umożliwiała rozgrywkę przez Internet i wprowadziła
karty pamięci do zapisywania stanu rozgrywki”. Konsola PlayStation 2 wydana w 2000
roku, która oferowała wsteczną kompatybilność z grami, które były tworzone na
PlayStation. Inne platformy: 2001 Xbox (Microsoftu), wraz z usługą internetową Xbox Live
oraz GameCube

7) Siódma generacja konsol (2004)

Serie gier zapoczątkowanych w tej erze zob.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_gier_komputerowych_(piąta_generacja).

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_gier_komputerowych_(szósta_generacja).

„Na siódmą generację konsol składały się trzy główne platformy do gry: Xbox 360 (2005),
PlayStation 3 (2006) i Wii (2006)”. Platforma Wii (czyt. wi) umożliwiła bezpośrednie
kierowanie ruchem postaci wirtualnych poprzez wykrywanie aktywności ruchowej gracza
za pomocą czujników. Microsoft kierując się tym pomysłem wydał Kinecta, natomiast
Sony wydał PlayStation Move

Sensor Kinect ma bogate wsparcie programistyczne ze strony Microsoftu.

8) Ósma generacja konsol. Czasy współczesne

„Przyjmuje się, że początek ósmej generacji rozpoczął się wraz z premierą systemu
Nintendo 3DS (luty 2011) oraz PlayStation Vita (grudzień 2011) oraz z oficjalną premierą
Nintendo Wii U w roku 2012”

Ta generacja konsol korzysta z rzeczywistości rozszerzonej (Extended Virtual Reality), jak
również z wyświetlania obrazu 3D.

Międzynarodowy rozgłos zyskały targi branżowe w rodzaju Electronic Entertainment
Expo, jak również Games Convention.
Wielki sukces odniosła gra The Sims (2000) Willa Wrighta. Zapoczątkowała erę gier
rekreacyjnych.

Sukces odniósł polski Wiedźmin (2007).

Znamienne jest to, że bardzo mało pojawiło się gier dla dziewcząt.

Ogólnie mówiąc, można wydzielić następujące fazy w rozwoju gier
1) Uwarunkowania technologiczne

a) do powstania PC-tów

b) po powstaniu PC-tów

2) Uwarunkowania polityczne

a) czasy zimnej wojny

b) upadek komunizmu i ZSRR – era globalizacji.

Swobodna opowieść o grach komputerowych.

Świat gier to miejsce, gdzie można uwolnić swoje marzenia. W przeszłości na rynku gier

video przodowała Japonia. Obecnie na Zachodzie kładzie się nacisk na wydajność

sprzętową – a nie na długość instrukcji (np. 128 bitów). W pogoni za emocjami twórcy

gier odwołują się do kognitywistyki, nauk o wojskowości. Rozrywka w postaci gry stała się

częścią naszego świata. Jest to obecnie największa gałąź światowego przemysłu.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_gier_komputerowych_(siódma_generacja).

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_gier_komputerowych_(ósma_generacja).

W grach nie ma tabu. Gra zawierająca kontrowersyjne scenariusze dobrze się sprzedaje,

np. Koreańczycy (z północy) atakują USA.

Po ataku na WTC (11 wrzesień 2001) powstały gry terrorystyczne. „Kaos Studios”

specjalizowało się w grach wojennych. Firma przestała istnieć w czerwcu 2011 roku, po

fiasku gry Homefront. Fabuła gry dotyczy wojny koreańsko-amerykańskiej. Ta gra jest

dziełem 250 projektantów

Oglądanie TV – to chwilowa ucieczka od rzeczywistości. Gra – to świat do którego się

ucieka, który można modyfikować.

Liczba gier wzrosła po wynalezieniu nowych terminali, np. kinect.

Gry produkuje od 3 lat Spielberg. Pracuje nad nową konsolą.

Jak się pisze fabułę dla gier? Do tworzenia gier wykorzystuje się „silniki” gier. Silnik gry

(game engine) to podstawowa część kodu. „Silnik gry zajmuje się interakcją elementów

gry. Może mieć w sobie wbudowane moduły grafiki, wejścia, sieci czy też AI i wykrywania

kolizji między obiektami gry itd. Może też korzystać z oddzielnych silników

implementujących obsługę wymienionych modułów. Silnik gry jest często błędnie

utożsamiany z silnikiem graficznym lub silnikiem 3D”

Silnik gier firmy Epic Games.

Firma działa pod różnymi nazwami od 1991. Epic jest twórcą serii silników gier. Każdy z

silników Unreal Engine

, jak zostały nazwane, zawiera obsługę renderera grafiki,

przetwarzania dźwięku, silnik fizyczny i narzędzia deweloperskie. Silnik edycji obrazu

umożliwia kopiowanie jednej sceny z kilkunastu kamer filmowych. Silnik projektowania

sceny gier umożliwia projektowanie pór roku, pogody. Silnik ten jest dostępny dla

każdego, kto wykupi licencję. Najnowsza wersje (czerwiec 2014) to Unreal Engine 4.2.

SDK (Software Development Kit) dla tego silnika jest darmowy

. Silnik Unreal Engine 3

zdecydowała się zakupić Armia Stanów Zjednoczonych oraz FBI (2013).

W 1995 udział Japonii w światowym rynku gier wynosił 70%. 10 lat później Japonia

straciła koronę. Japonia wydała wiele wspaniałych gier.

Kaos Studios, http://en.wikipedia.org/wiki/Kaos_Studios.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Silnik_gry.

Unreal Engine, http://pl.wikipedia.org/wiki/Unreal_Engine

https://www.unrealengine.com/products/udk/.

Akihiro Hino

– specjalista w branży gier – specjalizuje się w animacji.

Uwagi Akihiro o projektowaniu gier. Gra jest 10 razy dłuższa od filmu i musi być różnie

reprodukowana. Np. 10 trybów chodzenia – stosownie do emocji. Na świecie rośnie

konkurencja. Stąd pojawiają się nowe strategie tworzenia gier.

Polskie recenzje
http://gamezilla.komputerswiat.pl/
http://gamezilla.komputerswiat.pl/tematy/kaos-studios

Electronic Gaming Monthly (w skrócie EGM) – amerykański magazyn o grach
komputerowych, który wydawany jest od lata 1989. Od kwietnia 2010 roku wydawany
jest przez EGM Media, LLC.
Dotyczy gier video i gier komputerowych
Oficjalna strona Electronic Gaming Monthly (ang.). Electronic Gaming Monthly. [dostęp
2012-01-03]. http://www.egmnow.com/

Projektant gier komputerowych,

http://pl.wikipedia.org/wiki/Projektant_gier_komputerowych

Np. jak zaprojektować bitwę pod Grunwaldem. Jest to praca dla osoby z wykształceniem

humanistycznym. Otwarty jest rynek gier edukacyjnych, gry psychoterapeutyczne.

Katie Salen, Eric Zimmerman, Rules of Play: Game Design Fundamentals 2003
W kulturze popularnej gry i filmy są równie ważne, ale wymagają zaprojektowania i rozwoju pewnej
teoretycznej struktury, słownika. Katie Salen i Eric Zimmerman przedstawiają wstępne badania w tej
dziedzinie. Oferują zunifikowany model patrzenia na wszystkie rodzaje gier: od gier planszowych i
sportowych po gry komputerowe i gry video. W projektowaniu gier spotykamy się z nowymi pojęciami,
strategiami, metodologiami i rozumieniem gier. Budują estetykę systemów interaktywnych, Salen i
Zimmerman definiują podstawowe pojęcia jak „gra”, „projektowanie”, „interaktywność” . Spoglądają na
gry poprzez serię 18 „schematów projektowania gier” lub pojęciowych struktur, traktując gry jako
systemy wyłaniania się i informacji, jako konteksty dla gry społecznej, jako środek opowiadania, jako
miejsca dla kulturowego oporu.
Projektowanie gier to nowa dyscyplina badań.

Przełom w grach wideo nastąpił po filmie „Gwiezdne wojny”. Przedtem nie istniały gry,

które miały jakąś fabułę. Zrozumiano wtedy, ze gra musi posiadać bohatera. Dlatego

wzorowano się na „Gwiezdnych wojnach”.

W latach 70-tych XX wieku firma Nintendo przestawiła się z produkcji zabawek na konsole

do gier. Firma miała również swój oddział w USA. Ale tam słabo szła sprzedaż konsol.

http://en.wikipedia.org/wiki/Akihiro_Hino.

Zrozumiano, że trzeba wymyśleć nową grę. Zatrudniono artystę Miamoto (a nie

technologów) do tworzenia gier. Amerykańskie komiksy różniły się bardzo od japońskiej

animacji, od mangi i gier video.

manga – małoletni bohater.

Bohater opracowany przez Shigeru Miyamoto nie był supermenem, ale grubym

hydraulikiem. Główny bohater miał moralny nakaz ratowania dziewczyny z łap goryli.

Natomiast Amerykanie mieli kwadraciki. Ten bohater miał wąsy – bo trudno znaleźć usta,

kapelusz na głowie. Hydraulik miał na imię Mario. Miał czarny strój. Mario stał się

bardziej popularny niż myszka Miki. Uważano, że przyszłość należy do PC-tów, a nie do

konsol. Atari wycofało swoją konsolę. Nintendo skierowało swoją konsolę do rodzin.

Musiało zmienić swoją nazwę na „Nintendo”, gdyż rodzina i zabawa w USA są źle

widziane. Wtedy powtórnie obudził się przemysł gier video (konsole).

„Supermario” to było nowe otwarcie gier wideo – z fabułą.

Mario w swojej grze miał te same umiejętności na początku i na końcu.

W „Legend of Zelda” po praz pierwszy wprowadzono bohatera, do którego łatwo było

poczuć sympatię (postać ludzka płakała). Bohater na początku był słaby, a potem się

rozwijał zdobywszy broń. Była to gra dla ludzi, którzy myśleli o swoim rozwoju.

Pod koniec lat 80_tych osłabła zimna wojna. Zaczyna się konsumeryzm. Konsola staje się

pożądaną zabawką. IBM wypuszcza PC-Junior. Ale nie było jeszcze gier na komputery.

Jeśli były, to były to gry tekstowe. Stopniowo wprowadzano grafikę i dźwięk.

Gry komputerowe braci Williams różniły się od gier video Miyamoto. Po upadku

komunizmu ZSRR nastaje era globalizacji – spowodowana przez sieć Internet.

Prof. Jacek Karpiński – twórca komputera osobistego 1980, Steve Jobs.

Na początku lat 80-tych i 90-tych powstają wystarczająco szybkie komputery. Powstają

nowe gry i antybohaterowie. Pokolenie Nintendo już wydoroślało.

Teraz była moda na szybkie samochody i ładne kobiety.

Załamanie rynku gier 1983

. W Japonii znane jako „Atari shock”. Doprowadziło to do

końca drugiej generacji gier video. Zapaść trwałą trzy lata. W tym czasie wchodziły powoli

na rynek nowe konsole. W Japonii w 1983 wchodzi na rynek konsola „Famicom” (Family

Computer) firmy Nintendo Entertainment System (NES), a w USA 1985. Szeroka

Zapaść rynku gier wideo w 1983, http://pl.wikipedia.org/wiki/Zapaść_rynku_gier_wideo_w_1983.

popularność w obu krajach w 1987. Jest to trzecia generacja gier (gry 8-bitowe). Ta

generacja kończy amerykański krach na rynku gier w 1983

Zaczyna się wojna konsolowa. Firma Segi wypuszcza na rynek 16-bitową konsolę (czwarta

generacja gier). Tymczasem konsola Nintendo (Famicom) była 8-bitowa. Firmy starały się

przyciągnąć nowe pokolenie nastolatków. Mario był grzeczny, a Sonic zbuntowany. Sega

Games był skierowany do innego odbiorcy. Sonic jest antybohaterem. Jest w nim coś

samolubnego. Ale był w tym czasie też inny antybohater – Larry – oferma, łysiejący, który

szukał powodzenia u kobiet. Była to gra dla dorosłych, z pikantnymi elementami. Larry

zabierał graczy w świat współczesnych jej realiów – kasyna, bary, itp. Inne gry toczyły się

albo w przeszłości albo w średniowieczu.

W celu wsparcia dla gier wymyślano nowe technologie. Sony skonstruowało konsolę

„Play Station 1”. Była to technologia CD-Rom. Nintendo dalej robiło swoje konsole z 16

MB pamięci, a CD miał 650 MB. Można tu było robić dobrą grafikę.

„Finale Fantasy 7” (Sony)

Ludzie kreują gry, które zawierają aspekty ważne w ich życiu

„Tomb Raider” – gra 3D.

„Play Station 2” – gry o przestępczości; modne jest być przestępcą: od opryszka do

poważanego gangstera, aż po walkę z szefami mafii.

Oprawa hollywoodzka.

Gry video zaczęły wyglądać jak filmy. W ciągu 10 lat nastąpiła ewolucja:

3d HD

Obecnie odbiorcą gier video jest mężczyzna w wieku do 25 lat. On nie ogląda telewizji.

Chce tworzyć.

Gry sportowe

Tworzy je firma Electronic Arts (od 1989 – era 16-bitowytch gier). Dla urealnienia postaci

sięgnięto po technologie z Hollywood. Polegało to na umieszczaniu znaczników

graficznych na ciele sportowców, nagrywaniu ich sposobów poruszania się i przeniesieniu

ich do gry. Moc maszyn pozwala na wykreowanie realizmu, nawet ruchu gałek ocznych.

Są to jednak postacie martwe. Są raczej robotami. Im bardziej są podobni do ludzi –

zewnętrznie – tym bardziej widać, że są martwe

History of video game consoles (third generation),

http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_video_game_consoles_(third_generation)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Komputerowa_gra_sportowa. Więcej szczegółów zob.

http://en.wikipedia.org/wiki/Sports_game

Problem: uzyskanie emocji.

Gry boskie

Związane są z rolą graczy w grze. Pełnia władzy jest w rękach graczy. Gracz formuje

krainę, relacje miedzy postaciami gry, itp.

Sid Meier – Cywilizacja, Will Wright – Sim City.

To gry boskie. Dają możliwość zrealizowania swoich marzeń. Mają możliwość wyboru

tego, czego nie mogą zrealizować w swoim życiu.

Gry video

Rok 1980 – gwałtowne przemiany (wojna domowa w Salwadorze - arcybp Oscar Romero

zostaje zastrzelony przy ołtarzu, światowa recesja). Wtedy opada „żelazna kurtyna”.

Widmo totalnej wojny znika, pada mur berliński (9/10 listopad 1989).

Gracze znaleźli spokój. W grze można kontrolować czyjeś „realne” życie. W grze tego nie

ma. Gdy w realnym świecie zniknął strach, to w grze rozwijało się tradycyjne

przeciwstawienie dobra i zła.

Stuart Moulder

Korzenie Sim City

Pierwsza gra Willa Wrighta to był prosta „strzelanka” 1984 (wg niego – była głupia)

Piszą nową grę od podstaw musiał stworzyć jej świat. Gry takie jak Sim City lepiej

pozwalały zrozumieć świat. Problem polega na złożoności naszego świata. Nie

dostrzegamy związków przyczynowo-Skutkowych. Nie widzimy bezpośrednio skutków

swoich decyzji. W grze widać zależności pomiędzy systemem, który kontrolujemy, a

globalną całością. Gry boskie powodują, że zmiany są widoczne natychmiast. Gry boskie

są oparte na teorii chaosu. Sim City było uważane za grę dla mądrych ludzi. Sukces pod

koniec lat 80-tych. We wczesnych latach 90-tych była popularna wśród studentów. Gdy

byli w szkole średniej na pewno już grali i dzięki tej grze powrócili do zabawy. Było to

istotne wydarzenie dla przemysłu gier. Sim City było ogrodem Wrighta, w którym

zasadzono nasiona. Natomiast od gracza zależało co się z nich rozwinie. Był to genialny

pomysł symulacji. mechanizm był podobny jak w hodowli bakterii. Są pewne zasady i

pojawiają się różne zależności. Można wybrać różne cele:

- uczynić miasto największym

- zlikwidować przestępczość

Gracz decyduje, czy miasto upadnie czy przetrwa.

Gdy opadła radość z zakończenia zimnej wojny, ludzie zdali sobie sprawę z problemów,

przed którymi stoją. Wprowadzenie nowego systemu społecznego zmieniło wszystko.

Rosło niezadowolenie społeczne. Pojawiły się nowe przeszkody polityczne i ekonomiczne.

Zanikał wyraźn6 podział na dobrych i na złych. Ludzie musieli sami zdecydować, co jest

dobre, a co złe. Był to dobry moment na wprowadzenie nowej gry.

Peter Molyneux (właściciel firmy Bullforg) wprowadza nową grę „Populous” – 1989

(=popularny). Był to dobry moment na wprowadzenie własnej etyki. Wtedy mówiło się

dużo o moralności. Jest to gra powszechnie zwana „symulatorem boga”. Gra składa się z

500 poziomów. Każdy poziom reprezentuje obszar ziemi, na którym żyją następcy gracza

jak i następcy jego wrogów. Przejście do następnego poziomu odbywa się przez

wyeliminowanie wrogów. Aby tego dokonać trzeba skorzystać z boskich mocy.

Najbardziej podstawowa moc to zagospodarowanie i porzucenie kraju (raising and

lowering land). Gracz przyjmuje rolę boga, jest odpowiedzialny za kierunek rozwoju ludzi,

za manipulację, interwencje. W tym samym czasie pojawiły się problemy na Bliskim

Wschodzie. Salmon Rushdi opublikował „Szatańskie wersety”. W mediach toczyła się

dyskusja o podziale na dobro i zło. Fatwa nałożona przez Iran wywołała falę terroru na

całym świecie.

Gra spowodowała liczne kontrowersje, na wzór tych Salmana Rushdiego powieści

„Szatańskie wersety”. Ayatollah Khomeini, Najwyższy przywódca Iranu rzucił fatwę

(=orzeczenie) na S. Rushdiego. Powyższa gra też była narażona na taką fatwę.

Zaczęto postrzegać gry jako nową formę sztuki, ekspresji, autoekspresji. Po 11-tym

września ludzie umieszczali swoje zdjęcia, utworzyli nowe strony. Tworzyli nową grę, jak

to było od środka w wieżowcach, co popchnęło ludzi do wyskakiwania przez okna. Nie

jest to gra, ale korzysta z silnika graficznego gier. Dla twórców ta gra była katharsis.

Chodziło o odtworzenie środowiska i zrozumienie punktu widzenia osoby bezsilnej, nie

mającej wyboru.

John Brenan wraz z kolegami stworzyli "9-11 Survivor" (trzech studentów z University of

California w San Diego: John Brennan, Mike Caloud, Jeff Cole)

Darfur is dying – ta gra ma wezwać do działania: dziecko szukające wody

. Twórczynią

jest gry Susana Ruiz, studentka Interactive Media Program at the School of Cinematic Arts

at the University of Southern California. Zainspirowana wykładem o Holocauście podjęła

się zadania upamiętnienia współczesnego ludobójstwa w Rwandzie.

Celem było kreowanie współczucia. Gry nie muszą być pełne agresji. Gra może stanowić

silny środek ekspresji. Może służyć zwróceniu uwagi na ważne problemy społeczne.

Matthew Mirapaul, Online Games Grab Grim Reality, September 18, 2003,

http://www.nytimes.com/learning/teachers/featured_articles/20030918thursday.html.

Darfur is Dying, http://en.wikipedia.org/wiki/Darfur_is_Dying

Lista popularnych gier wszystkich generacji

Zob. również [w:]Autor anonimowy, Internet, hakerzy, wirusy, Wyd. Robomatic, Wrocław 1998, s.55nn.

Przegląd najważniejszych innowacji w grach zob. w magazynie „EDGE” (http://www.edge-online.com/)
50 greatest game design innovations
http://www.edge-online.com/features/50-greatest-game-design-innovations/4/#null

Serwis internetowy o grach vido: MobyGames, http://pl.wikipedia.org/wiki/MobyGames.
Strona oficjalna: http://www.mobygames.com/

Gry stanowiące kamień milowy w ich rozwoju

•

Dragon Quest (NES) 1986, fenomen w kulturze japońskiej

•

Final Fantasy (NES) 1987. Tytuł był wynikiem przeświadczenia twórców, że to

będzie ich ostatnia gra.

•

Super Mario Bros. (NES) Nintendo Entertainment Analysis & Development

(Nintendo EAD). Najlepiej sprzedający sie tytuł do 2009. Powstały jej liczne imitacje.

•

Mega Man 2 (NES), seria, Capcom

•

Metal Gear (MSX2), Konami, początek serii 1987

•

Metroid (NES), Nintendo Research & Development. Początek serii w 1986.

•

Phantasy Star (MS), Sega Consumer Development Division 2.

•

The Legend of Zelda (NES), Nintendo EAD. Początek serii 1986.

Second Life

Strona oficjalna: http://secondlife.com/
Polskie forum: http://community.secondlife.com/t5/Forum-polskie/bd-p/polishforum

„Second Life (SL) – darmowy, wirtualny świat, udostępniony publicznie w 2003 roku przez
firmę Linden Lab, mieszczącą się w San Francisco, założoną przez Philipa Rosedale'a –
byłego dyrektora ds. technicznych firmy RealNetworks. Świat Second Life znajduje się na
wielu serwerach, zarządzanych przez Linden Lab. To połączenie serwerów zwane jest
"siecią" (ang. grid). W kliencie gry zawarte są narzędzia, umożliwiające użytkownikom
(nazywanym mieszkańcami – ang. residents) modyfikację świata SL oraz uczestniczenia w
jego wirtualnej gospodarce. Pod koniec sierpnia 2007 roku, według oficjalnych danych,
zarejestrowanych było ponad 9 mln graczy, z czego około 1,5 mln aktywnych w ciągu
ostatnich 60 dni. Second Life jest darmową platformą, umożliwiającą wykupienie
płatnego konta premium, oferującego dodatkowe możliwości jakimi są np. możliwość
zakupu własnej wyspy (ang. Sim) czy otrzymywanie okresowego kieszonkowego w
tamtejszej walucie - Linden Dollars (Ls, L$)”

List of console game franchises, http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_console_game_franchises

(http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_video_game_consoles_(third_generation)

Second Life, http://pl.wikipedia.org/wiki/Second_Life.

Kryzys finansowy 2008 nie ominął również i SL, a to za przyczyną wirtualnych banków,
które miały swoje przedstawicielstwa w SL: oferowały wysokie oprocentowanie za wkłady
w lindenach, a potem upadały

100

Gry uzależniające od MMO.
Wieloosobowe gry sieciowe uzależniają, wciągają. Gra daje możliwości stania się tym, kim
naprawdę jestem. Dlaczego tego nie pragnąć.? Dzieci się uczą organizować życie
społeczne. Gracz wie, że to fikcja, że może rozładować swoje emocje.
Każda nowa technika telekomunikacyjna rozbudza strach, że ludzie nie będą się spotykać.
Nowe pokolenie nie zna świata bez komputerów. One już wiedzą jak się zachowywać
rozsądnie. Posmak nowości znika i uzależnienie słabnie.

W Dallas co roku jest Wade Combat – zgromadzenie tysięcy fanów gier sieciowych.
Niektórzy twierdzą, że technika izoluje ludzi, ale są zloty fanów. Są organizowane zawody
gier sieciowych
Turniej gier sieciowych przeznaczony dla uczniów szkół gimnazjalnych oraz
ponadgimnazjalnych. Gramy w League of Legends, Counter Strike 1.6, Tetris, Fifa ...

Inną grą jest ta, gdzie gracz wchodzi do środka. Gracz tworzy nową wirtualną
rzeczywistość.
Gry następnej generacji już nie będą grami w tym samym znaczeniu, co teraz. Jest to
Second Life. Daje większą swobodę niż inne gry. Ma ponad 1 milin użytkowników.
Rozrasta się co miesiąc o 15%. Dostaje się zestaw narzędzi za darmo.
W SL (=Second Life) ludzie przestają być bezimienni. Gry są tak konstruowane, aby każdy
mógł stać się bohaterem. Wchodzą do gry trzeba sobie wybrać awatara, czyli postac nas
reprezentującą. Nazwa „awatar” sugeruje, że nie musi to być postać ludzka. Można tu
zostać kim się chce. Ludzie poświęcają godziny, aby oblec awatara w odpowiednią skórę,
czyli w zestaw cech zewnętrznych.

G.I. Joe (dżi aj dżo) – męski odpowiednik Barbie, Action Man („Janek przechodzi szkolenie
wojskowe”).

Chłopcy nie bawią się lalkami, ale „Action Manami”. A dorośli bawią się avatarami.

Statystyki są zastanawiające. 80% żeńskimi avatarami grali mężczyźni. Oznacza to, że
kobietom wolno stawać się męskim awatarem, natomiast męskimi avatarami nie wono
posługiwać się kobietom. Z psychologicznego punktu widzenia jest to interesujące.: jak to
wpływa na życie, zachowania się w świecie ?
Jest w tym element eskapizmu, ucieczki od życia w inny świata – wirtualny. Taka jak
ludzie zajmują się plotkami o sławnych ludziach. Jest to stworzenie złudzenia
uczestniczenia w tym lepszym świecie.

100

Wildcat Banking in the Virtual Frontier, http://www.mises.org/daily/2862

Ale można też powiedzieć, że nazwanie tego zjawiska eskapizmem jest negatywną oceną
tego zjawisk. Można się natomiast zapytać: jak ludzie spędzają wolny czas? Wiele osób,
żeby pograć sobie w sieci rezygnuje z telewizji. Jest to odejście od czystej konsumpcji.
Kultura second life

101

(http://en.wikipedia.org/wiki/Resident_(Second_Life)
Ekonomia Second Life (http://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Second_Life)

Inni wybierają avatara w postaci zwierzęcia. Avatar jest jak totem. Wiele kultur wierzy w
związek miedzy życiem a totemem. Tożsamość zwierzęca jest naszym totemem.
Mistyczna więź między człowiekiem a jego totemowym odpowiednikiem.
Gra – niezależnie od różnych czynników ujawnia prawdziwą osobowość uczestników gry.
Ubierając się tworzymy pewną wirtualizację samego siebie. poprzez SL ludzie poznają
samych siebie. Upośledzeni uzyskują wiarę w siebie i poczucie, że mają kontrolę nad
swoim życiem. Ale „drugie życie” nie jest usiane różami. Wirtualne studia fotograficzne,
wirtualni detektywi, wirtualne koncerty – szerzą się na równi z „active Word” –
alternatywne światy, które mogą zamieszkiwać inni, jeśli się im spodoba.
3000 osób rocznie zarabiających w SL ponad 20 tys. $ rocznie (dane z Linden Lab). Zarabia
się na:

- wirtualnych nieruchomościach

- poprawianiu avatara

SL kreuje 180 km

powierzchni (trzy razy tyle co Manhattan). Kreuje 3000 procesów. Jak

rozdzielić prawa dostępu ? – poprzez koncepcję wirtualnej nieruchomości.
Tworząc obiekt przez siebie mamy do niego prawo własności intelektualnej. W tym
miejscu realizuje się teoria umowy społecznej Hobbesa: za jedną rzecz się płaci, a za inną
– nie. Umowa społeczna w świecie realnym opiera się na zaufaniu, tu: zawirtualny towar
dostanę wirtualne złoto. Żaden gracz nie przyzna się do tego, że coś kupuje na e-Bayu.
Nie wolno kupować statusu społecznego. Firmy otwierały swoje centra w SL, np. można
kupić cząstkę świata dla swojego awatara: Coca-Cola, McDonalds, Adobe, IBM.

Jest to świat, w którym może być tym. kim chce, zajmować się tym, czym chce. Gra
powstała w 2003 r., ale stała się sposobem na życie i zarobkowania w realnym świecie.
Polega na budowaniu wirtualnej tożsamości, tworzenia usług, wydawaniu pieniędzy na
dowolny cel.
Cały krajobraz jest tworzony w czasie rzeczywistym. Dlatego łącze internetowe musi być
szerokopasmowe.. Aby rozpocząć swoje przygodę w SL, trzeba założyć na serwerze
Second Life specjalne konto, pobrać aplikację klienta. Bezpłatne jest konto Basic.

SL to świat do analiz filozoficznych w aspektach:

101

(http://en.wikipedia.org/wiki/Resident_(Second_Life). Ekonomia Second Life

(http://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Second_Life)

a) ontologicznym

co istnieje?

jak istnieje?

jaki jest związek tego, co wirtualne z tym, co realne?

b) antropologicznym

kim jest człowiek?

c) etycznym i psychologicznym

czy wolno krzywdzić awatara będącego kopią osoby realnej?

d) prawnym

zarabianie na pornografii kopii osób żyjących w realnym świecie, itp.

Entropia Universe (dawniej Projekt „Entropia”)

102

„Gra komputerowa wyprodukowana w 2003 roku przez szwedzką firmę MindArk,
tworząca wirtualny świat z własną gospodarką wewnętrzną i walutą o stałym kursie (PED
– Project Entropia Dollars), wynoszącym 10 PED = 1 USD. Gracze za pośrednictwem
swoich postaci (awatarów) tworzą wirtualne społeczeństwo.

„Entropia Universe to pierwsza na świecie gra MMORPG działająca na silniku CryEngine2!
Ekonomia oparta jest o system RCE (Real Cash Economy), oznacza to, że każdy przedmiot
w grze posiada swoją wartość wyrażoną w wewnętrznej walucie PED (Project Entropia
Dollars) o stałym kursie 10 PED = 1 USD. Pieniądze zgromadzone w grze możemy bez
ograniczeń wypłacać bezpośrednio na swoje konto w banku lub za pomocą karty
płatniczej w każdym bankomacie. Entropia Universe to także, pierwszy wirtualny
wszechświat z wieloma planetami, z których każda posiada swój własny niepowtarzalny
klimat tworząc „grę w grze”. Jeżeli ciągle poszukujesz gry dla siebie, to Entropia Universe
jest z pewnością ze względu na swoją wyjątkowość pozycją obowiązkową.
”

103

Według oficjalnych danych w styczniu 2011 roku w projekcie Entropia Universe
zarejestrowanych było ponad 950 000 użytkowników”

104

Jest to wirtualny wszechświat. Inne światy: Planet Calypso, ROCKtropia, Planet Cyrene,
Planet Arkadia, Planet Toulan

105

102

Strona oficjalna: http://www.entropiauniverse.com/

103

http://www.entropiaworld.pl/

104

http://pl.wikipedia.org/wiki/Entropia_Universe.

105

Planet Calypso – http://www.planetcalypso.com/ ROCKtropia – http://www.rocktropia.com/. Planet

Cyrene – http://www.planetcyrene.com/. Planet Arkadia – http://www.planetarkadia.com/. Planet Toulan –
http://www.planettoulan.com/. Mapa wszechświata: http://www.entropedia.info/Page.aspx?page=Main+Page.
Polska społeczność: http://www.entropiaworld.pl/.

Ponad 0,5 mln uczestników z 200 krajów wydaje setki milionów dolarów za wirtualne
tereny budowlane. Wirtualna gospodarka jest wszystkich grach MMO.
Wirtualne teatry w SL.

Julian Dibbel, Play Money: od wymiany gadżetów do ekonomii i realnych pieniędzy.
Julian Dibbell, http://en.wikipedia.org/wiki/Julian_Dibbell

Rynkiem tym zaczęli się interesować ekonomiści
VR zlała się z Realem. Globalne światy prą w stronę globalizacji. Większość świató1)
stworzyły firmy komercyjne. Czy nadeszły już takie czasy, że świat stanie się wirtualny ?

Jaki jest status ontologiczny światów wirtualnych ?

Gry prześcignęły kino i rynek muzyczny. Za kilka lat gracz będzie mógł wymodelować
siebie i „wejść” do komputera. Gry przyszłości będą nas przenosić tam, gdzie chcielibyśmy
być. Tak będziemy spędzali czas wolny. Jest to świat zaprogramowany. Nie jest
matriksem.

Moneta internetowa: Bitcoin

106

Inny poodział gier
MMO, MMORPG – massively multiplayer online role-playing game (=gry masowe)
gry przeglądarkowe
Ciesząca się olbrzymią popularnością gra typu MOBA (Multiplayer Online Battle Arena),
wyprodukowana przez studio Riot Games.

Matt Barton, Dungeons and Desktops: The History of Computer Role-Playing Games,
A K Peters, Ltd., Natick, Massachusetts, 2008.

CRPG - Computer role-playing games

Sensor Kinect w grach komputerowych
Gry sieciowe zob. http://www.gry-online.pl/encyklopedia-gier.asp?TEM=267
Gra wieloosobowa, zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Gra_wieloosobowa

06) Podziemie komputerowe – wczoraj i dzisiaj, gry hakerskie

Literatura
Autor anonimowy, Internet, hakerzy, wirusy, Wyd. Robomatic, Wrocław 1998, s.55nn.
Dan Verton, Pamiętniki hakerów, tł. K. Masłowski, Helion, Gliwice 2002.

Początki Internetu to lata 1962-1969. Następnie kształtuje się w latach 1972-1975.
System operacyjny Unix powstaje w latach 1969-1973. System Unix rozwija się wraz z
Internetem.
Rozwija się język C (Kernighan)

106

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bitcoin

Gdy powstaje internet to prezydentem jest J. Kennedy, a Beatelsi nagrywają Love me do.
Ameryka cieszy się dobrobytem. A po drugiej stronie rośnie potęga komunizmu. Trwa
wojna w Wietnamie. Ze względu na wzrost napięć międzynarodowych rośnie zagrożenie
nuklearne. Wtedy siły powietrzne USA wysuwają propozycję utworzenia
zdecentralizowanej (tzn. bez centralnej kontroli) sieci, odpornej na atak nuklearny.
Ideę sieci, która przetrwa apokalipsę skonstruował Paul Baran (1926-2011)

107

z Rand

Corporation w 1962 roku. Wg tej idei, każdy komputer miał się komunikować z każdym
innym w sieci. Wtedy to była idea rewolucyjna i wydawała się przeczyć zdrowemu
rozsądkowi. P. Baran wiedział, że scentralizowana sieć nie przetrwa ataku. Były to
bowiem sieci oparte na jednym wielkim komputerze i dołączonych do niego setkach
terminali (minitor + klawiatura).
W 1962 w 12 tomach przedstawił projekt takiej sieci. Pracując w DARPA spowodował w
1968 podzielnie sieci na wojskową (Milnet) i cywilny Internet.

Podstawowe prace P. Barana dotyczące Internetu na stronie Rand Corporation.
http://www.rand.org/pubs/papers/P2626.html

Obraz powyższy pochodzi ze strony http://history-computer.com/Internet/Birth/Baran.html

Zob. stronę domową poświęconą historii komputerów: http://history-computer.com/index.html.

Pomysł P. Barana trafił jednak na półkę. Powrócono do niego w 1965 r. Krótkowzroczność
Pentagonu opóźniła rozwój Internetu. W 1969 zaczyna funkcjonować pierwsza sieć
ARPANET. Była to sieć złożona z komputerów czterech uniwersytetów.

107

http://pl.wikipedia.org/wiki/Paul_Baran_(informatyk).

W tym samym czasie dwaj licealiści podejmują w Seatle pracę w małej firmie
komputerowej, sprzedającej czas pracy centralnego komputera. Byli to Bill Gates i Paul
Allen, późniejsi twórcy Microsoftu. Komputery były połączone linią telefoniczną.

Bardzo szybko inżynierowie zdali sobie sprawę z podstawowej wady, jaką było brak
sieciowego systemu operacyjnego. Na szczęście w tym samym czasie pracownicy Bell
Labs opracowali pierwszą wersję UNIX-a. Zainstalowano go na maszynie PDP=7, firmy
DEC. W tym samym czasie powstaje język programowania – język C (Dennis Ritchie,
Briana Kernighan). Naukowcy z Bell Labs byli świadomi znaczenia języka C i kod całego
system UNIX przepisali w tymże języku (1970-1973).
W 1972 powstaje poczta elektroniczna.
W 1974 powstaje protokół sterowania transmisją sieci - TCP (Transmission Control
Protocol). Polega to na tym, że dane są wysyłane bit po bicie i dopiero na końcu są
łączone w całość.
Do dzisiaj komputery się łączą ze sobą za pomocą z którejś odmian tego protokołu.

W latach 1974-1980 kod Unixa rozesłano do wszystkich uniwersytetów w USA. To
zaważyło na jego sukcesie – UNIX-a zaczął używać świat naukowców. Dzięki temu, że kod
źródłowy UNIX-a udostępniono za darmo, mogli go rozwijać studenci. A to zwiększyło
jeszcze liczbę użytkowników.
W 1978 roku firma AT&T zażądała opłat licencyjnych za swoją wersje systemu. Wtedy
środowisko Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley wydaje własną wersje UNIX-a.
Dystrybucja z Berkley okazała się bardzo popularna i wyznaczyła nowe kierunki rozwoju.
Na jej bazie powstały takie wersje komercyjne Unixa jak: SunOS i Solaris (Sun
Microsystems), HP-UX (Hewlett-Packard), AIX (IBM), Irix (Silicon Graphics).
W 1984 naukowcy z MIT opracowują system obsługi graficznej UNIX-a o nazwie: X
Window. Obecnie jest to środowisko okienkowe o ogromnych możliwościach.

Przykłady praktycznego wykorzystania systemu UNIX:
Park Jurajski – sceny tworzone ma stacjach graficznych SGI, pracujące pod UNIX-em.
Titanic – scena zatopienia opracowana komputerze procującym pod Linuksem
(dystrybucja Red Hat).

Do roku 1990 Internet był używany wyłącznie przez wojsko i naukowców.

Historia polskiego Internetu rozpoczęła się w 1990, kiedy to zostaliśmy podłączeni do
kopenhaskiego węzła sieci EARN. Rok później uruchomiono pierwsze połączenie
internetowe z zagranicą. Wtedy ustalał się też standard kodowania polskich znaków.
Pojawili się wtedy dostawcy usług internetowych.
W Polsce te usługi zaczęła oferować TP SA (obecnie Orange). Oferowała darmowy dostęp
do Internetu przez numer 0-202122. „Darmowość” ta polegała na tym, że nie było
abonamentu, ale płaciło się jak za połączenie telefoniczne. Wychodziło się na tym gorzej
niż amerykański internauta, który płacił ryczałt.

Czym jest protokół TCP/IP ?

Są to dwa protokoły sieciowe.
TCP – protokół kontroli transmisji.
IP – protokół internetowy (Internet Protocol)

Problemy związane z rozwojem internetu.
1) Bezpieczeństwo
Każdy, kto prowadzi transakcje w Internecie wie jak kluczowym czynnikiem jest
bezpieczeństwo. Transakcje takie muszą być maksymalnie zabezpieczone. Jaki jest sens
kupowania przez Internet jeśli kluczowe dane mogą zostać wykradzione?, np. może
wykraść numer karty kredytowej.
Trzy strony są zainteresowane bezpieczeństwem Internetu:

klient,
sprzedawca,
dostawca oprogramowania obsługującego transakcje sieciowe.

2) Prywatność
Internet stanowi argument na to, że nasze społeczeństwo może się stać orwellowskim

108

(George Orwell, Rok 1984). Największe zagrożenie stanowią nie tyle włamywacze, co
raczej instytucje rządowe, banki, towarzystwa ubezpieczeniowe. Aktualnie ten problem
nazywa się problemem Wielkich Danych (Big Data). Dane o nas zbierają wszyscy, każdy
sklep. Chodzi tu o wszelkie dane, nie tylko jakieś szczególnie wyselekcjonowane. Nawet
takie jak, co jemy na śniadanie, z kim się spotykamy o godz. 13-tej. Nikt nie wie, po co to
zbierać. Może się kiedyś przydadzą? Na takich bogatych zasobach danych przeprowadza
się następnie eksploracje danych, tzw. Data Mining. Polega on na opracowaniu
algorytmu, który przeszukuje zasoby danych i podaje wynik zapytania.

3) Szpiegostwo przemysłowe
Trzeba zwrócić uwagę na to, czy baza danych przedsiębiorstwa jest połączona z
Internetem. Jeśli tak, to liczb potencjalnych intruzów jest nieznana i nieograniczona. Atak
może nastąpić w dowolnym czasie i z dowolnego miejsca na Ziemi.
Np. w 1998 roku grupa nastolatków (15-18 lat z całego świata) włamała się do instytutu
badań jądrowych w Indiach.

Programy narzędziowe

konie trojańskie
sniffery („wąchacze”)
narzędzia kamuflujące (uniemożliwiające identyfikację)
programy skanujące
programy destrukcyjne

108

Chodzi tu o słynną powieść brytyjskiego pisarza George’a Orwella, Rok 1984. Było to społeczeństwo

powszechnej inwigilacji.

Rodzaje ataków

techniki węszenia (sniffing)
techniki podszywania się (spoofing)

ataki na serwery (np. DDOS – zaprzestanie usługi)

ataki oparte na lukach w językach programowania (np. w PHP, przepełnienie

bufora)

Można przyjąć jako standardowe następujące rozróżnienia.
haker – osoba zafascynowana wiedzą o komputerach.
crack er – włamywacz do zdalnego komputera, osoba łamiąca zabezpieczenia
programów.
Jednak takie określenia nie sprawdzają się w rzeczywistości.
Prawnicy mówią o „zamiarze przestępczym” (akt woli), ale problem „szarej strefy” do
której należą hakerzy i crackerzy jest dużo bardziej złożony. Stoją za nimi różne ideologie,
począwszy od ideologii anarchistów, po samurajskie bushido.

Trudno mi jest nazwać współczesnych przestępców komputerowych hakerami czy
crackerami. Współcześni przestępcy komputerowi niszczą ludzi, okradają firmy. Na
pewno niszczącym innych ludzi jest stalker.
Wiele przestępstw internetowych jest skutkiem niechlujstwa w prawie ustanawianym w
polskim Sejmie. Skutkiem niektórych zapisów jest np. wręcz zalegalizowanie w Polsce
spamu czy skammingu.

Scam – oszustwo polegające na wzbudzeniu u kogoś zaufania, a następnie wykorzystanie tego zaufania
do wyłudzenia pieniędzy lub innych składników majątku. Osoba wzbudzająca fałszywe zaufanie zwykle
działa na jedną z ludzkich cech charakteru, zarówno negatywnych, jak i pozytywnych, takich jak: pycha i
chciwość, ale też empatia i altruizm.
Scam przybiera różne formy - począwszy od bezpośredniego wzbudzania zaufania poprzez kontakty
osobiste, przez wysyłanie maili i tradycyjnych listów, po skomplikowane technicznie zabiegi z użyciem
usług internetowych

109

W kwestii spamu warto zajrzeć na stronę:
http://www.lemat.priv.pl/index.php?m=opl&pg_id=80

Spam to niezamawiana reklama przesyłana e-mailowo.

Trzy cybersubkultury (cyberspace subcultures)

110

Pierwsze zjawiska hakerskie, zarejestrowane przez policję pojawiły się w 1990 roku.
1) komputerowe podziemie (hacker underworld)

109

http://pl.wikipedia.org/wiki/Scam

110

Bruce Sterling, The Hacker Crackdown. Law and Disorder on the Electronic Frontier, Austin

(Texas, USA) 1992. Opis subkultur komputerowych z przełomu lat

80-tych I 90-tych. Książka jest dostępna za

darmo w Internecie.

2) rzeczywistość policji komputerowej (cybercops) – informatyka śledcza (computer forensic)
3) idealna kultura komputerowych libertarian (idealistic culture of the cybercivil libertarians) –
“wolnościowcy”.

Pierwsi hakerzy to kilkunastoletni chłopcy, którzy korzystali ze swoich umiejętności jakie operatorzy
telefoniczni, techniczne mistrzostwo, aby dzwonić za darmo po całym świecie. Są to początki kultury
hakerskiej. Obecnie możemy mówić o zjawisku subkultury geeków (zdolnych młodych ludzi,
studiujących, zafascynowanych Startrekiem albo Gwiezdnymi wojnami, używających języka związanego
z grami komputerowymi, kultowymi filmami).
Jedni z nich walczyli dla pewnej idei, inni robili to dla zabawy, a jeszcze inni – to byli zwykli przestępcy.
2) Ci którzy walczyli z komputerowymi przestępcami, radzili ludziom jak się bronić, utworzyli własną
kulturę cyberkopów.

Na stronie http://www.cybercops.com/ mamy listę niektórych przestępstw internetowych. Mówi się o
setkach rodzajów przestępstw internetowych.

Odróżnić zagrożenia płynące ze strony hackerstwa:

- moralne: web sex

- ekonomiczne i polityczne

Etyki zawodowe: informatyka, symulacji zachowań społecznych. Powstawanie kodeksów

świadczy o zaniku wrażliwości sumienia.

Wikipedia: cracking
http://pl.wikipedia.org/wiki/Cracking
http://pl.wikipedia.org/wiki/Jargon_File
Należy wejść na stronę domową: http://www.catb.org/jargon/
Jargon (czyt. żargon) – najbardziej znany słownik gwary hakerów. Aktualnie opiekuje się nim i
udostępnia w ramach swej strony Eric Raymond.
Dostępne do ściągnięcia jako tzw. tarball
You can download an installable HTML

tarball

from here.

http://www.catb.org/jargon/jargon-4.4.7.tar.gz
Strona: craking.pl – nie jest aktualizowana (2001)
http://crackingcookies.pl/

Postawy etyczne hakera i krakera (badania własne, opublikowane, 2004).

Ewolucja w naukach komputerowych tworzy nowe okoliczności i możliwości działania. To

konstytuuje problem oceny etycznej działań związanych z użyciem komputera i korzystania z zasobów

komputerowych. W związku z tym powstała etyka technologii informatycznej (Information technology

ethics)

111

Ta ocena etyczna wygląda inaczej z punktu widzenia "podziemia komputerowego" (Computer

Underground) a inaczej z punktu widzenia instytucji zajmujących się kwestiami bezpieczeństwa

komputerowego. Moim celem jest opis etyki hakerów i krakerów.

111

H. Nissenbaum, Information technology and ethics, Routledge Encyclopedia of Philosophy,

in: E.

Craig

(gen. ed.) Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge, London, New York 1998, vol. 4, s. 778 - 782.

Na "podziemie komputerowe" składa się szereg różnych subkultur określanych takimi mianami

jak: hakerzy, krakerzy, phreakers, newbies, warez d00dz, "dzieciaki-skrypciaki", samuraje, itd.

Członkowie tych subkultur różnią się postawami etycznymi. Skoncentruję się głównie na postawach i

poglądach etycznych krakerów (crackers) na tle postaw i poglądów etycznych hakerów (hackers), jako że

hakerzy i krakerzy są we wzajemnej opozycji. Jako zasadę porządkującą moje analizy przyjąłem

wyznaczniki moralności czynu, mianowicie: intencja, treść przedmiotowa, okoliczności

112

. Badania

oparłem głównie na tekstach i e-zinach zamieszczonych na znanych witrynach hakerskich takich jak

Antionline, Anticrack, NewOrder, ElfQrin, HakingPl i typowo krakerskich jak Fravia, +ORC, FFF, CrackingPl

113

. Korzystałem również ze słownika zwanego "Jargon file", którego autorem jest "TURBOWEST"

114

Potocznie terminy "haker" (hacker), "kraker" (cracker) wywołują nastrój tajemnicy. Są to również

terminy wieloznaczne. Kim są zatem ludzie ukrywający się pod tymi określeniami ? Mówiąc ogólnie, są

to przede wszystkim osoby dobrze znające technikę komputerową, systemy operacyjne, języki

programowania. Inaczej te dwa słowa rozumieją dziennikarze, a inaczej społeczności komputerowego

podziemia w Ameryce i w Europie. Najpierw ustalę znaczenia słowa "haker", a następnie słowa "kraker".

Przede wszystkim to media ukształtowały obraz hakera jako cyber-złodzieja, terrorysty, jako najgorszego

z ludzi

115

. Jednak na przełomie lat 70-tych i 80-tych słowo to miało znaczenie pozytywne, które później

uległo zmianie na negatywne. Kim są więc hakerzy ?

W USA do dzisiaj toczy się dyskusja dotycząca różnicy pomiędzy hakerem a krakerem. Na tym

obszarze można przyjąć dwie następujące definicje: 1) haker jest to "osoba zafascynowana arkanami

wiedzy o komputerach. Często jest programistą. Wie dużo o systemach operacyjnych i językach

programowania. Znajduje luki w systemach i przyczyny ich powstawania. Nieustannie zdobywa nową

wiedzę i dzieli się z nią innymi. Co istotne, nigdy nie niszczy celowo danych", 2) kraker (włamywacz) jest

to osoba, która "włamuje się lub w inny sposób narusza bezpieczeństwo komputera zdalnego. Po

uzyskaniu nieautoryzowanego dostępu niszczy kluczowe dane, zamyka dostęp prawowitym

użytkownikom i ogólnie przyczynia się do powstawania problemów. Krakera jest łatwo poznać: kierują

nim złe pobudki"

116

Można przyjąć te dwie definicje, gdyż ich treść jest podsumowaniem rozważań nad istotą

hakerstwa w wielu tekstach publikowanych na stronach internetowych. Trzeba jednak pamiętać, że

krakerzy nie zgodziliby się na powyższą definicję krakera, o czym piszę poniżej. A poza tym istnieje wiele

112

T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, KUL, Instytut Jana Pawła II, wyd. 4 uzup. i poszerz., Lublin 1996.

113

http://www.antionline.com – grupa ta dostarcza tutory, kody źródłowe wirusów i koni trojańskich;

http://neworder.box.sk – dostarcza tysiące linków do innych stron hakerskich i krakerskich, zawiera magazyny
hakerskie i krakerskie (tzw. e-ziny); http://www.elfqrin.com/.

114

http://www.tuxedo.org/~esr/faqs/hacker- howto.html; "Jargon file" jest też dostępny na stronie Elf

Qrin'a.

115

P. Abrantez (Ghost_Rider), ezine, na stronie http://www.elfqrin.com/; hacker, znaczenie 8, w: Jargon file.

116

Autor anonimowy, Internet. Agresja i ochrona, tł. z ang. zbiorowe, Wyd. Robomatic, Wrocław 1998, s. 63.

W przedmowie autor przedstawia się jako Ben Elgin.

typów hakerstwa. Anonimowy Autor tych definicji sam zauważa ich nieostrość. A z kolei "Jargon file"

podaje 8 znaczeń słowa "hacker". Dokładnie omawia je w swoim dokumencie "Elf Qrin"

117

Powyższa definicja hakera wyraża to, co sami hakerzy w USA mówią o sobie. Jest to społeczność

ekspertów programowania przyznających się do wspólnej kultury, którzy tworzyli pierwszy

współdzielony komputer, sieć ARPAnet. Na określenie samych siebie członkowie tej kultury utworzyli

termin "haker". Hakerzy zbudowali internet, stworzyli system operacyjny UNIX, uruchomili Usenet. W

tym sensie hakerami są: Richard Stallman – założyciel Fundacji Darmowego Oprogramowania (Free

Software Foundation) i twórca projektu GNU; Dennis Ritchie, Ken Thompson, Brian Kernighan – twórcy

systemu UNIX i języka C; Linus Torvalds – twórca Linuxa, klonu UNIX-a; Bill Gates i Paul Allen –

założyciele Microsoftu

118

. Dlatego nie powinno nas dziwić, gdy na stronie Borland Community

znajdziemy "kącik hakera" (hacker corners)

119

lub gdy niektórzy członkowie Fundacji GNOME, pracujący

nad środowiskiem graficznym dla Linuxa, określają siebie mianem "hackera"

120

. Ci właśnie "rzeczywiści"

hakerzy nazywają włamywaczy do komputerów i sieci telefonicznych krakerami. Podstawowa różnica

między hakerem a krakerem – wg hakerów – polega właśnie na tym, że haker buduje nowe rzeczy, a

kraker – niszczy.

Odpowiedź na pytanie kim jest haker podam głównie na podstawie dwóch artykułów, jednego,

którego autorem jest TURBOWEST', "How to be a hacker ?"

121

oraz drugiego, który napisał Valerio "Elf

Qrin" Capello, "Being a Hacker"

122

. Filozofią hakera jest filozofia Zen. Aby stać się hakerem trzeba

rozwijać niektóre z następujących postaw: 1) musisz czuć dreszczyk fascynacji z rozwiązania problemu,

2) musisz być przekonany, że trzeba dzielić się zdobytą informacją, 3) nie powinieneś się nudzić lub

harować – automatyzuj pracę, 4) anty-autorytarność, 5) postawa nie zastąpi kompetencji. Haker nie

powinien się nudzić, gdyż jest twórczy. Natomiast anty-autorytarność nie jest tym samym co walka z

wszelkimi autorytetami. Tak jak dzieci muszą być prowadzone przez jakiś autorytet, tak też haker musi

się zgodzić na przyjęcie pewnego rodzaju autorytetu, w celu zyskania na czasie w realizacji celu. Ludzie

autorytarni dobrze się czują w atmosferze cenzury i tajemnicy. Nie dowierzają woli kooperacji i

współdzieleniu się informacją – lubią "kooperację", którą oni sami kontrolują. Tak więc, aby zachowywać

się jak haker, trzeba rozwijać instynktowną wrogość do cenzorstwa, tajemniczości. Również samo

kopiowanie postaw nie uczyni hakerem. Stanie się hakerem wymaga inteligencji, praktyki, poświęcenia i

ciężkiej pracy.

117

Being a Hacker, http://www.elfqrin.com/docs/BeingHacker.html.

118

Autor anonimowy, Internet. Agresja i ochrona, s. 71 - 72.

119

http://community.borland.com/.

120

Z. Chyła, W pracowni GNOMA, Linux+ 12/2002, s. 20.

121

TURBOWEST, how to be a hacker,

http://www.antionline.com/showthread.php?s=&action=showpost&postid=570621. Jest to bardzo ważny
dokument dostępny w kilkunastu językach: bułgarskim, katalońskim, chińskim (uproszczonym), chińskim
(tradycyjnym), duńskim, francuskim, niemieckim, hebrajskim, węguerskim, indonezyjskim, włoskim, japońskim,
koreańskim, portugalskim (Brazylia), portugalskim (Europa), rosyjskim, szwedzkim.
O ile mi wiadomo, nie jest dostępny w języku polskim.

122

Valerio "Elf Qrin" Capello, Being a Hacker http://www.elfqrin.com/docs/BeingHacker.html;

Można tu zauważyć, że ten "dreszczyk fascynacji z rozwiązania problemu" ma wiele współnych

cech z pojęciem uskrzydlenia zwiazanego z procesem uczenia się, o którym to pojęciu pisze Daniel

Goleman w książce "Inteligencja emocjonalna"

123

Hakerem jest się wtedy, gdy inni uznają cię za takiego. Aby więc być uznanym przez innych za

hakera trzeba czynić następujące rzeczy: 1) pisać oprogramowanie open-source, 2) pomagać w

testowaniu i debugowaniu oprogramowania open-source (początkujący powinni wziąć udział w

testowaniu rozwijających się projektów i modyfikować je), 3) publikowanie użytecznych informacji na

stronach internetowych lub w formie dokumentów FAQ (Frequently Asked Questions), 4) pomagać w

utrzymaniu pracującej infrastruktury. Kultura hakerska pracuje właśnie dzięki wolontariuszom. Są to

ludzie, którzy administrują listami mailingowymi, są moderatorami newsgroup (grup dyskusyjnych),

archiwizują strony, rozwijają RFC i inne techniczne standardy. Tacy ludzie uzyskują szybko wielki

szacunek. Każdy wie, że to pochłania mnóstwo czasu i że nie jest to "zabawa" jak z pisaniem programów.

Wykonując ją pokazuje się poświęcenie. 5) Służba samej kulturze hakerskiej, na przykład przez pisanie

wprowadzeń jak się stać hakerem. Kultura hakerska nie ma liderów, lecz ma swoich kulturowych

herosów, plemienną starszyznę, historyków i opowiadaczy. Ale trzeba sobie uświadomić, że hakerzy nie

ufają krzykliwemu ego swojej plemiennej starszyzny. Raczej trzeba przyjąć postawę skromności co do

swojego statusu.

To, kim ma być haker dobrze oddaje manifest hakera znany pod dwiema nazwami: "The Hacker's

Manifesto" lub "Conscience of Hacker", którego autorem jest "Mentor LOD/LOH" Loyd Blankeship,

napisany 8 stycznia 1986 roku. Jest on dostępny w wersji angielskiej na stronie "Elf Qrina". Polskie,

wierszowane tłumaczenie jest z 1999 roku, a tłumaczem jest Tomasz 'tsca' Sienicki

124

Jakie umiejętności są wymagane, aby stać się hakerem ? Postawa hakera jest istotna, ale

umiejętności są tu jednak ważniejsze, trzeba je bowiem posiadać wpierw zanim zacznie się marzyć o

hakerstwie. Po pierwsze, trzeba znać kilka języków programowania. Aktualnie powinno się znać

następujące języki: Python, Java, C/C++, Perl, LISP. Python jest mocnym językiem łatwym do nauczenia

się, Java jest natomiast drugim językiem programowania po Pythonie, C/C++ jest potrzebny ze względu

na systemy UNIX-owe i oprogramowanie open-source, Perl i Lisp są potrzebne ze względu na tworzenie

aktywnych stron internetowych. Po drugie, należy zdobyć i nauczyć się używania jednego z klonów

UNIX-a typu open-source. Kultura hakerska jest bowiem skoncentrowana na systemach Unix-owych,

gdyż jest to system operacyjny internetu i do nich jest dostępny kod źródłowy. Po trzecie, trzeba nauczyć

się używać internetu i programowania w HTML-u. Po czwarte, ważna jest znajomość języka angielskiego,

gdyż jest to język kultury hakerskiej i internetu. Np. Linus Torvalds jest Finem, ale swój kod źródłowy

Linuxa komentował w języku angielskim, przez co ten system operacyjny stał się dostępny dla

wszystkich.

123

D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, tł. z ang. A. Jankowski, konsultacja prof. dr hab. I. Obuchowska,

Media Rodzina of Poznań, Poznań 1997.

124

http://www.under.websex.pl/hack.html.

Wiedząc teraz kim są hakerzy, jakie są wymagania co do ich postaw i umiejętności można zapytać

się o zasady etyki hakerskiej. "Jargon file" zawierający hasło "hacker ethic"

125

podaje dwie następujące

zasady:

1. "Przekonanie, że dzielenie się informacją jest dobrem, i dlatego właśnie jest etycznym obowiązkiem

hakerów dzielić się swoją wiedzą przez pisanie programów open-source oraz ułatwianie dostępu do

informacji i zasobów obliczeniowych gdziekolwiek to jest możliwe";

2. "Przekonanie, że łamanie systemów dla zabawy i eksploracji jest etycznie OK tak długo, jak długo

kraker zobowiązuje się nie kraść, nie niszczyć lub naruszać zaufanie".

Wg autora tego dokumentu, obie powyższe "zasady etyki normatywnej" są uznawane przez

hakerów. Jednak większość hakerów podpisuje się pod etyką w sensie (1) i wielu z nich decyduje się na

tworzenie oprogramowania typu open-source (tzn. otwartych źródeł). Niektórzy idą dalej i twierdzą, że

wszelka informacja powinna być wolna i jakakolwiek kontrola własności jest czymś złym. Taka jest

filozofia leżąca u podstaw projektu GNU

126

, utworzonego przez wymienionego wyżej Richarda

Stallmana.

Z kolei etyka w sensie (2) jest bardziej kontrowersyjna. Uważa się bowiem, że sam akt

krakowania (włamania) jest nieetyczny. Lecz przekonanie, że "etyczne" krakowanie wyklucza niszczenie,

co najmniej reguluje zachowanie ludzi którzy siebie okreslają jako "[wielce] łaskawy" kraker. W tej wizji,

może być jedną z najwyższych form hakerskiej grzeczności a) złamać zabezpieczenia systemu i następnie

b) wyjaśnić operatorowi systemu operacyjnego, jak to było zrobione i jak tę "dziurę" w systemie można

by "zatkać" .

Autor "Jargon file" dodaje, że największą manifestacją tej etyki hakera jest to, że prawie wszyscy

hakerzy są aktywnie skłonni dzielić się swoimi technicznymi trikami, oprogramowaniem, zasobami

obliczeniowymi z innymi hakerami. Olbrzymie takie współpracujące sieci jak Usenet, FidoNet, internet

mogą funkcjonować bez centralnej kontroli z powodu właśnie tej cechy. Zarazem polegają oni na

wzmocnionym poczuciu wspólnotowości, która może być nieuchwytną największą wartością hakerstwa.

"Elf Qrin" zauważa, że haker opierający się na zasadzie etycznej (2) nie uważa włamanie się do

systemu komputerowego za akt przestępczy. Nie kieruje nim bowiem idea: zniszczyć "pokonanego", ale

ciekawość, chęć eksperymentowania. Bo właśnie wola badania jest siłą napędową hakera.

Ile trzeba mieć lat, aby zacząć się uczyć hakerstwa ? Ponieważ hakerstwo jest sprawnością,

której można się nauczyć, to nie ma ograniczeń wiekowych. Wydaje się, że większość ludzi, która jest

tym zainteresowana jest w wieku 15 - 20 lat. Ale są wyjątki w obu kierunkach

127

. Wg "Elf Qrina" proces

125

http://www.antionline.com/jargon/hackerethick.php.

126

http://www.gnu.org/. GNU znaczy "not Unix".

127

TURBOWEST, how to be a hacker.

100

uczenia się hakerstwa zajmuje około dwóch lat. Inny haker "Creeping Death"

128

przyznaje, że przez 3

lata zapoznawał się z internetem i pracą sieci, a przez 10 lat programował.

Wskazuje się na kilka typów hakerów. Rozróżnia się dobrych hakerów (good hacker), czyli

"hakerów w białych kapeluszach" (white-hat-hacker) oraz złych hakerów (bad hacker), czyli "hakerów w

czarnych kapeluszach" (black-hat-hacker). Dobry haker to haker, który wykorzystuje swoje umiejętności

do dobrych cełów, na przykład do "polowania"

129

na pedofilów, do ochrony przed złymi hakerami. Zły

haker wykorzystuje swoje umiejętności do złych celów, na przykład do kasowania plików, "zawieszania"

pracy komputera, formatowania twardego dysku

130

. Na oznaczenie złego hakera używa się również

określenia "haker ciemnej mocy" (dark-side hacker). Pierwowzorem tego okreslenia jest postać Dartha

Vaadera z filmu George'a Lucasa "Gwiezdne wojny", który jest po "ciemnej stronie Mocy". Wyrażenie to

ma pokazać, że są również hakerzy tworzący pewien rodzaj elity technologicznej – Rycerzy Jedi

131

Prócz tego istnieją "Script Kiddies", czyli "dzieciaki skrypciaki" – są to osoby, które włamują się do sieci za

pomocą programów skonstruowanych przez innych, nie rozumiejąc zasady działania tychże programów.

Są również "samuraje" – są to "włamywacze" do wynajęcia, wiernie służący wynajmującemu ich.

Podsumowując tę część artykułu, można powiedzieć, że hakerstwo jest postawą i sprawnością,

której trzeba się samemu nauczyć. Nie można nauczyć się hakerstwa od kogoś. O statusie w społeczności

hakerów decyduje opinia innych, a nie pieniądze. Można też wyciągnąć wniosek, że o tym, czy haker jest

dobry czy zły decyduje jego intencja.

Nie wiadomo kiedy dokładnie nastąpiło pierwsze włamanie do systemu komputerowego.

Najpierw zaczęło się od włamań do sieci telefonicznych. Tę grupę ludzi nazywa się phreakerami (czytaj:

friiker), czyli "włamywaczami telefonicznymi" . Phreakerzy prawdopodobnie przez przypadek włamali się

do sieci komputerowej robiąc nasłuch połączeń telefonicznych. W latach 80-tych włamywaczami

zostawali często utalentowani programiści. Wtedy pojawiły się trudności związane z odróżnieniem

hakera od włamywacza (krakera), które trwają do dzisiaj

132

. Na różnych listach dyskusyjnych toczą się

dyskusje związane z tym kim jest haker i kim jest kraker

133

Wg "Jargon file" kraker (cracker) to ktoś, kto łamie zabezpieczenia systemu. Termin ten został

"ukuty" ok. 1985 roku przez hakerów z powodu nieporozumień dziennikarskich dotyczących pojęcia

128

Creeping Death, A Guide To Hacking and Its Culture, http://www.elfqrin.com/

129

Zob. historia "Genocide'a" w: D. Verton, Pamiętniki hakerów, tł. z ang. K. Masłowski, wyd. Helion,

Warszawa 2002, s. 19 - 41.

130

W. Wang, Internet, hakerzy, wirusy, tł. z ang. Krzysztof Gęstwa, wyd. RM, Warszawa 2001, s. 43, 314,323.

W tłumaczeniu polskim powyższe określenia oddaje yraża się następująco: hakerzy w białych kapeluszach i
odpowiednio – hakerzy w czarnych kapeluszach.

131

dark-side hacker, w: Jargon file.

132

Autor anonimowy, Internet. Agresja i ochrona, s. 69.

133

"Ennis", The Ultimate Newbie FAQ, http://www.antionline.com/showthread.php?s=&threadid=218093

What is a hacker....?
http://www.antionline.com/showthread.php?s=1cb78053004372225e55382a76945e7e&threadid=234264

101

"hacker" . Dalej jest wzmianka, że krakerzy mają tendencję do zbierania się w małe, sekretne grupy.

Prawdziwi hakerzy uważają ich za "oddzielną i niższą formę życia".

Powyższa definicja krakera (jak i hakera) odstaje mocno od rozumienia tego słowa na terenie

Europy. Przez hakerów rozumie się tu włamywaczy do sieci komputerowych, a przez krakerów tych, co

łamią różne zabezpieczenia programów komputerowych. Można to zauważyć czytając tutory i e-ziny

grup krakerskich w Europie.

Podstawowa różnica między krakerami a hakerami tkwi w tym, że kraker nie interesuje się

zagadnieniami sieciowymi ani się na nich nie zna i nie jest to mu potrzebne. Krakerzy uważają, że

hakerzy nie wiedzą kim jest kraker. Kraker jest to osoba usuwająca zabezpieczenia programów, a nie –

jak się sądzi – niszcząca serwery. Różnica między hakerami a krakerami tkwi również w innych

umiejętnościach. Hakerzy nie znają asemblera, który jest podstawowym językiem dla krakera. Kraker

analizuje zdeasemblowany kod programu w celu znalezienia numeru seryjnego lub okna żądającego

rejestracji programu

134

. Niektórzy krakerzy uważają nawet, że znajomość języków wyższego poziomu

jak C/C++, Delphi jest pomocna przy usuwaniu zabezpieczeń, ale nie jest konieczna

135

. Z tym ostatnim

zdaniem nie można się jednak zgodzić, gdyż współcześnie pisane programy korzystają z funkcji API

Windows. Nieznajomość tych funkcji wręcz uniemożliwi analizę zdeasemblowanego kodu. Dlatego

właśnie ważna jest znajomość systemu operacyjnego, dla którego pisany jest dany program. Ta

znajomość systemu operacyjnego jest wspólną cechą hakerów i krakerów jeśli chodzi o umiejętności.

Kraker ma do czynienia z następującymi zabezpieczeniami programów: a) standardowe jak nag-

screen (okienko przypominające, że nie uiszczono opłaty rejestracyjnej), trial (ograniczenie czasowe),

demo (wyłączone niektóre funkcje), rejestracja poprzez podanie numeru seryjnego, b) zabezpieczenia

wzmocnione takie jak sprawdzanie sumy kontrolnej, stosowanie procedur antydebugingowych,

kompresja i szyfrowanie pliku wykonywalnego, zabezpieczenia przed kopiowaniem, klucze sprzętowe

(tzw. dongle)

136

Jakie są podstawowe narzędzia pracy krakera ? Podstawowym narzędziem jest debugger SoftIce.

Pozwala on śledzić wykonywanie się programu instrukcja po instrukcji w asemblerze, bez względu na

język użyty w danym programie. Drugim narzędziem jest disasembler. Najbardziej popularnym jest

W32DASM, Sourcer. Do kompilacji zdeasemblowanego kodu używa się asemblerowego kompilatora

TASM lub MASM. Trzecim potrzebnym narzędziem jest HEX-edytor. Dzięki niemu można wprowadzać na

stałe zmiany do programu bez potrzeby jego ponownej kompilacji. Najbardziej popularne są tu HEX

Workshop i Hacker's view. Są to narzędzia podstawowe. Pozostałe narzędzia służą deszyfracji plików

wykonywalnych, "zrzutu" programu z pamięci operacyjnej na dysk (tzw. dumpery) itp.

137

134

"mNICH", Cracking-Reverse engineering, w: crack 5, http://www.underground.org.pl;

"Ma-rYu-sH/CHInc", Kim naprawde jesteśmy - Crackerzy, www.cracking.pl.

135

http://onlinesecurity.virtualave.net/hacking/cracking.htm

136

P. Červeň, Cracking. Jak się przed nim bronić, tł. z j. czeskiego M. Aleksandrowicz, wyd. Mikom, Warszawa

2001.

137

Cracking Tutorail, http://packetstormsecurity.org/. Narzędzia te są dostępne np. na stronie

http://www.underground.org.pl/crack.html. B. Wójcik, Jak utrudnić życie krakerowi ?, Software 2.0 9(93) 2002, s.
44-47.

102

Natomiast hakerzy w sensie włamywaczy zwykle używają różnych skanerów nasłuchujących

połączeń modemowych, sniferów śłedzących przepływ danych na serwerze i w ten sposób próbujących

uzyskać np. hasła, "łamaczy" haseł, "koni trojańskich".

Jakie są natomiast wymagane podstawowe umiejętności ? Tak więc wymagana jest znajomość

asemblera, języka angielskiego oraz potrzebna jest intuicja

138

. Prócz tego trzeba posiadać umysłowość

nie ukierunkowaną na zysk

139

. Język angielski jest potrzebny ze względu na FAQ-i (Frequently Asked

Question) i tutory dotyczące usuwania zabezpieczeń programów

140

. Są to źródła pomocne w uczeniu

się "krakowania" programów. Można znać różne schematy zabezpieczeń i wiedzieć jak je "łamać", ale to

nie czyni jeszcze krakerem. Potrzebna jest tu intuicja, "czucie kodu". Jeden z nieznanych autorów tutora

krakowania, należący do znanej fińskiej grupy krakerskiej +ORC, mówi tu o czymś takim jak "zen-

cracking". Wg niego kraking nie dotyczy programów komputerowych, ale informacji w nich zawartych.

Krakowanie oznacza tu odrzucenie kontroli innych, pozwala czuć, że jest się wolnym. Kraker musi być

zawsze zdolny wyjść poza to, co jest oczywiste, musi poszukiwać wiedzy

141

Takie "czucie kodu" wytwarza się w wyniku długiej praktyki programistycznej i łamania

zabezpieczeń. To właśnie "czucie kodu" i poszukiwanie wiedzy jest czymś wspólnym, jeśli chodzi o

umiejętności, krakerom, "złym hakerom" i "dobrym hakerom". Powyższe wyznanie jednego z członków

grupy +ORC wskazuje, że u podstaw ich działania leży ta sama zasada etyczna, do której odwołują się

"dobrzy hakerzy", że informacja jest wspólnym dobrem i trzeba się z nią dzielić.

Fakt iż, krakerzy uważają, że kraking nie dotyczy programów komputerowych, ale informacji w

nich zawartych wskazuje na ścisłe powiązanie krakingu z zagadnieniem reversingu (reverse engineering),

tzn. odkrywania idei leżących u podstaw działania jakiegoś programu komputerowego. Reversing jest

przedmiotem sporów prawnych. Wydaje mi się, że przekonanie, iż informacja jest dobrem wspólnym

jest podstawą rozstrzygnięć sądowych na korzyść reversingu.

Kim są krakerzy ? Dlaczego niektóre osoby zajmują się łamaniem zabezpieczeń programów ? Na

to pytanie jest trudniej odpowiedzieć niż w przypadku hakerów. Krakerzy tworzą bowiem "narodowe

sceny", tzw. "cracksceny". W Europie istnieje "crackscena" fińska (+ORC – Old Red Crackers), francuska

(FFF), niemiecka (Y0da), hiszpańska (Whisky Kon Tekila – WKT), polska, rosyjska itd. "Sceny narodowe"

specjalizują się w łamaniu zabezpieczeń danego typu. 'Sceny" te są one w różnym stopniu zjednoczone i

różnią się spojrzeniem na aspekt etyczny swojej krakerskiej działalności. Można jednak stwierdzić, że

łączy je wspólne przekonanie, iż dostęp do informacji powinien być wolny.

Na fińskiej "crackscenie" działa grupa +ORC. Teksty opublikowane przez tę grupę wskazują na

motywy, które można określić jako anarchistyczne. Jest to wyraz sprzeciwu wobec społeczeństwa

138

"mNICH", crack 1, http://www.underground.org.pl.

139

How to crack - tutorial by +ORC - Lesson 1: an approach,

http://neworder.box.sk/codebox.links.php?&key=orccracktu

140

http://cracking.home.ml.org/, http://neworder.box.sk/ – strony ta zawierają wiele aktualnych FAQ-ów i

tutorów w języku angielskim.

141

How to crack - tutorial by +ORC - Lesson 2: tools and tricks of the trade,

http://neworder.box.sk/codebox.links.php?&key=orccracktu

103

konsumpcji, sprzeciwu wobec prawa i konwencji. Krakerzy nie łamią zabezpieczeń dla pieniędzy.

Przedstawiciele tej grupy uważają, że programy powinny być "wolne" (free), dostępne dla każdego. Nie

zgadzają się z tym, że można być programistą tylko po to, by "zagarniać" pieniądze. Prawdziwy kraker

nie działa dla pieniędzy. Jest to postawa konieczna dla bycia krakerem. Jest to bunt wobec społeczności,

w której żyją, bo życie w niej jest nacechowane egoizmem, jest to bunt wobec materialnych wartości.

Tylko postawa nie uwikłania w wartości materialne doprowadzi do wiedzy "oświecenia" (satori) i powoli

łamać zabezpieczenia w "prawy" sposób

142

. Przypuszczam, że właśnie ta postawa buntu doprowadziła

do powstania przy tej grupie "Uniwersytetu krakowania", w skrócie +HCU (Higher Cracking University),

założonego w kwietniu 1996. Jego twórcy noszą następujące pseudonimy: NaTzGUL, Quine, Jack of

Shadows. Ci, którzy spełnią wymagane warunki w czasie egzaminu, stają się członkami grupy +HCU.

Prace tego "uniwersytetu" są dostępne na mirrorach "Fravii" rozmieszczonych w kilkunastu krajach

świata

143

Krakerzy odżegnują się od piractwa. Przykładem tego jest grupa AAOCG (aDVANCED aRT oF

cRACKiNG gROUP). Powstała ona kilka lat temu w Holandii. Istniała trzy dni. W jej skład wchodziły

nieznane już dzisiaj trzy osoby. Ponowna reaktywacja grupy nastąpiła w lipcu 1999 roku. Trudno jest mi

powiedzieć czy ta reaktywacja nastąpiła tylko w Polsce. Obecnie jednak witryna tej grupy jest zdjęta z

serwera, dostępne jest tylko jej logo. Jest to grupa osób, które mówią o sobie, że interesują się

analizowaniem zabezpieczeń oraz ich łamaniem. Członkowie tej grupy podkreślają, że nie mają zamiaru

pomagać w piractwie komputerowym i wszelkie materiały zawarte na tej stronie mają służyć wyłącznie

celom edukacyjnym. Cracking jest traktowany przez nich jako sztuka. Analizowanie kodu programu

bowiem jest rzeczą trudną. Natomiast posiadanie tej umiejętności daje możliwości dokonywania

licznych zmian w oprogramowaniu, często wbrew intencjom ich twórców. "Materialy prezentowane na

tej stronie mają pomóc programistom w tworzeniu i ulepszaniu pisanych przez nich programów. Mają

także ludziom, których interesuje prawdziwy komputerowy Underground, pomóc w wejściu w ten

piękny i tajemniczy świat...". Dlatego członkowie tej grupy skupiają swoją uwagę na pisaniu tutoriali, w

których opisuje się i wyjaśnia jak "zabrać się do łamania zabezpieczeń, ich omijania i wyłączania" .

Członkowie grupy jednak zwracają uwagę na często pojawiające się wątpliwości natury etycznej: czy

należy publikować gotowe cracki na stronach WWW ? Jest to trudne pytanie dla nich, gdyż z jednej

strony chcą zaprezentować własne prace innym, a z drugiej strony pamiętają o twórcach programów, ich

ciężkiej pracy. Dlatego grupa ta zamieszcza cracki mając nadzieję, że będą wykorzystane jedynie dla

celów edukacyjnych. Dlatego pojawia się imperatyw hipotetyczny: "Jeżeli podoba Ci się program - KUP

GO !!!"

144

. Ten imperatyw można bardzo często spotkać w plikach informacyjnych dołączonych do

cracków tworzonych przez różne grup. Niektóre grupy nawet nie rozpowszechniają seriali jeśli jakiś

twórca programu poprosi o to

145

. Zwracam tu uwagę na to, że piractwem komputerowym zajmują się

grupy typu warez d00dz. Rozprowadzają one pirackie oprogramowanie za niewielką cenę;

142

How to crack - tutorial by +ORC - Lesson 2: tools and tricks of the trade,

http://neworder.box.sk/codebox.links.php?&key=orccracktu

143

Np. http://fravia.anticrack.de/io13.htm. Polski mirror "Fravii" jest niedostępny. Prawdopodobnie został

zdjęty z serwera. Link fravia.kilrathi.pl jest bowiem nieaktywny.

144

http://www.aaocg.prv.pl/.

145

Crackmag "BadIdea", www.badidea.prv.pl.

104

charakteryzują się tym, że łamią zabezpieczenia komercyjnych programów w ten sam dzień, w którym

się ukazuje wersja handlowa.

Jeśli chodzi o polską "crackscenę" to najczęściej wymienia się jako główną grupę CrackingPL

146

Krakerzy – inaczej niż hakerzy – nie dzielą się na dobrych i złych krakerów. Często między

krakerami występuje rywalizacja, jak w sporcie. Żaden kraker nie łamie zabezpieczeń dla sławy. Robi to

dla osobistej satysfakcji, dla poszerzenia swojej wiedzy. Kraker jest skazany na życie w ukryciu. Dla nich

kraking polega na mozolnym ślęczeniu nad kodem programu

147

. Lise Grim z francuskiej grupy FFF

(Fighting for fun) pisze, że krakerzy kierują się zasadą "wiedza to potęgi klucz". Pisze, że filozofia

crackingu oparta jest na idei wolnej wymiany informacji i bezpłatnosci produktów. Dlatego krakerzy są

bardzo odlegli od miejsc typu Warez, gdzie za niską cenę proponuje się komercyjne oprogramowanie lub

od Kaaza czy innych miejsc typu peer-to-peer

148

Można więc zauważyć, że tak rozumiane krakerstwo ma wspólne idee z hakerstwem (dobrym).

Chodzi tu szczególnie o wolność informacji i dzielenie się wiedzą. Za wspólną zasadę etyczną można

uznać wymienioną wyżej zasadę (1). Różnica tkwi w treści przedmiotowej hakerstwa i krakerstwa. Nie

można również powiedzieć, że wszystkie społeczności podziemia komputerowego są pozbawione zasad

etycznych, że jest tu degeneracja etyki osobistej.

Kraking podlega ewolucji. Obecnie przechodzi się od łamania zabezpieczeń programów

komercyjnych do badania "crackme". Są to programy mające różne zabezpieczenia pisane przez jednych

krakerów dla drugich krakerów

149

. Na wielu stronach nie umieszcza się już gotowych cracków, ale

podaje się sposób złamania zabezpieczeń. W takim przypadku zainteresowana osoba musi posiadać

odpowiedni zestaw narzędzi i wiedzę umożliwiającą samodzielne złamanie zabezpieczeń danego

programu

150

Dla celów wychowawczych ważne jest ustalenie wieku osób należących do podziemia

komputerowego. Jeśli chodzi o włamania do sieci komputerowych to ustalono, że typowy amerykański,

"systemowy hacker" jest płci męskiej i jest w wieku 16 - 25 lat

151

. Z kolei w Polsce nie są to na pewno

uczniowie szkół zawodowych. Są to uczniowie, którzy są znudzeni szkolnymi lekcjami informatyki

152

Wspomniany wyżej Lise Grim pisze, że średnia wieku krakera jest 25 - 26 lat, i że jest to osoba po

studiach wyższych.

146

http://www.cracking.pl/.

147

"Ma-rYu-sH/CHInc", Kim jest kraker ?, www.cracking.pl

148

http://www.fighting-for-fun.fr.st/.

149

http://www.smola.prv.pl/.

150

Zob. np. www.anticrack.de, stronę fravii.

151

cracker.txt, http://www.antionline.com/index.php.

152

"AnGeL", Etyka Hackera, http://www.qdnet.pl/~angel/.

105

Na zakończenie przytoczę zdanie Anonimowego Autora książki "Internet. Agresja i ochrona".

Stwierdza on, że problem hakerów i krakerów jest dużo bardziej złożony, niż wskazują na to oskarżenia

prokuratorskie. Uważa, że należy lepiej zrozumieć motywację tych jednostek, ich sposób życia

153

Dlatego właśnie w ocenie etycznej krakingu trzeba też zwrócić uwagę na okoliczności, mianowicie na

biedę panującą w wielu krajach, która zmusza do korzystania z pirackich programów komputerowych,

gdyż cena wersji oryginalnych nie jest dostosowana do średnich zarobków w danym kraju. Istnieje

również

niebezpieczeństwo,

że

"etyka

informatyczna"

będzie

skłaniała

się

etyce

kosekwencjonalistycznej, tzn. osądzania czynów w terminach ich skutków lub w oparciu o aktualne

krzywdy

154

. Szczególnie wtedy, gdy jako zasadę etyczną przyjmie się zasadę (2).

07) Biometria: bezpieczeństwo wolność i prywatność

Badania własne 2013, nieopublikowane.

Powstanie, natura i zakres etyki informacji.

Na konieczność podjęcia refleksji humanistycznej i etycznej w naukach technicznych wskazywano

w Polsce już w latach 70-tych ubiegłego stulecia. Należy tu wymienić przynajmniej nazwisko ks. prof.

Mieczysława Lubańskiego, matematyka i filozofa

155

. W swoich pracach Mieczysław Lubański wyprzedzał

problemy które dzisiaj się podejmuje w oparciu o pojęcie społeczeństwa informacyjnego i

globalizującego się świata, tyle że związał je z problemem wolnego czasu

156

. Jego zdaniem, przemiany

w technice powodują przechodzenie społeczeństwa od formy społeczeństwa uprzemysłowionego do

formy społeczeństwa informacyjnego

157

. Posiadanie "niektórych informacji w odpowiednim miejscu i

czasie jest rzeczą istotną. Bez tego rodzaju informacji stajemy się całkowicie bezradni. Wspomniane

informacje są warunkiem koniecznym dla podejmowania rozumnych, racjonalnych decyzji. Umożliwia

nam to w coraz powszechniejszej mierze informatyka"

158

. Tym cytatem zaczerpniętym od Lubańskiego

można się posłużyć w uzasadnieniu konieczności rozważań etycznych w dziedzinie informatyki.

Czy jest miejsce w ramach tradycyjnej etyki filozoficznej na taką właśnie etykę ? Mówiąc o etyce

tradycyjnej mamy na myśli arystotelizm, kantyzm, etykę człowieka spolegliwego Kotarbińskiego itd. Nie

ma jednak w tej kwestii jednoznacznego stanowiska.

153

s. 64.

154

P.A.Taylor, them_and_us.txt, rozdział 6.3, http://www.elfqrin.com. Jest to część książki: HACKERS: A STUDY OF A

TECHNOCULTURE, Routledge and Kegan Paul 1998.

155

M. Lubański, Wprowadzenie do informatyki, ATK, Warszawa 1979, s. 21-23;

156

M. Lubański, Wprowadzenie do informatyki, s. 226, 228 - 233. M. Sokołowski, (red.), Media i edukacja w

globalizującym się świecie, Oficyna Wydawnicza "Kastalia", Olsztyn 2003.

157

M. Lubański, Wprowadzenie do informatyki, s. 228;

158

M. Lubański, Wprowadzenie do informatyki,, s. 22/23.

106

W pracach dotyczących kwestii etycznych związanych z używaniem komputerów używa się

dwóch terminów "etyka komputerowa" (computer ethics) oraz "etyka technologii informacyjnej"

(information technology ethics). Wg jednych termin "etyka komputerowa" może być rozumiany wąsko

albo szeroko. Rozumiany wąsko oznacza dążenie zawodowych filozofów do zastosowania tradycyjnych

doktryn etycznych jak utylitarianizm, deontologizm Kanta, etyka cnót do zagadnień związanych z

technologią komputerową. Rozumiany natomiast szeroko oznacza dyscyplinę, która obejmuje takie

zagadnienia jak: standardy praktyki zawodowej, kodeksy etyczne, prawo komputerowe (computer law),

politykę społeczną, etykę biznesu, kwestie socjologiczne i psychologiczne związane z używaniem

komputerów

159

. Natomiast wg drugich termin "etyka komputerowa" jest węższy zakresowo od terminu

"etyka technologii informacyjnej" . Drugi termin pojawił się w związku z rozwojem internetu

160

Dlatego też jego zakres jest szerszy niż terminu pierwszego.

Próbując odpowiedzieć na pytanie, czy w tradycyjnych systemach etyki jest miejsce na etykę

komputerową przytoczę wpierw zdanie Jamesa Moora. Wg niego etyczne problemy generowane przez

technologię informacyjną są niedostępne dla pojęć i zasad tradycyjnych systemów etycznych. Używa tu

terminu "pojęciowej próżni" (conceptual vacuum). Przykładem ilustrującym tę próżnię pojęciową jest

pojęcie własności. Mamy tu do czynienia ze zmianą tradycyjnego rozumienia własności

161

. Zarzut

postawiony pod adresem etyki normatywnej – inaczej mówiąc teoretycznej – przez Moora jest o tyle

trafny, o ile stwierdzimy, że filozofowie nie podejmowali problematyki mieszczącej się w ramach tzw.

etyki szczegółowej. Termin "etyka szczegółowa"

162

jest używany w Polsce przez autorów pracujących w

nurcie filozofii Arystotelesa. W literaturze anglojęzycznej używa się terminu "etyka stosowana" (applied

ethics)

163

. Porównując treść zagadnień poruszanych przez etykę szczegółową i etykę stosowaną można

stwierdzić, że są to dwie nazwy dla tej samej dziedziny badań. W ramach etyki szczegółowej czy inaczej

mówiąc stosowanej mieszczą się rozważania z zakresy bioetyki, etyki medycznej, etyki zawodowej, etyki

biznesu, itd. Posługując się typologią etyk przeprowadzoną przez Stanisława Kamińskiego można

umieścić etykę technologii informacyjnej w typie etyki stosowanej, technologicznej. Może mieć wtedy

charakter nauki szczegółowej typu humanistycznego. Oznacza to, że będzie również korzystać z tez nauk

szczegółowych o człowieku

164

Etyka szczegółowa dokonuje egzemplifikacji reguł etyki ogólnej. Tą egzemplifikacją są normy,

oceny, wzorce osobowe działań ludzkich. Mieści się ona między sądami sumienia a najwyższymi

zasadami moralnymi. Niebezpieczeństwem dla etyki szczegółowej jest kazuistyka. Wielu filozofów

159

T.W. Bynum, Computer Ethics, w: Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/

160

H. Nissenbaum, Information technology and ethics, in: E. Craig (gen. ed.) Routledge Encyclopedia of

Philosophy, Routledge, London, New York 1998, vol. 4, s. 778 - 782.

161

J. Moor, What is Computer Ethic ?, Metaphilosophy 16(1985), s. 266-275. Tłumaczenie na język polski K.

Górniak-Kocikowska, http://mumelab01.amu.edu.pl/Wprowadzenie-HTML/KO-05-01.html.

162

T. Ślipko, Zarys etyki szczegółowej, WAM, Kraków 1981, t. 1, 2.

163

B. Almond, Applied ethics, in: E. Craig (gen. ed.) Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge,

London, New York 1998, vol. 1, s. 318 (318-325).

164

S. Kamiński, Metodologiczne typy etyki, w: S. Kamiński, Jak Filozofować ? Studia z metodologii filozofii

klasycznej, red. T. Szubka, TN KUL, Lublin 1989, s. 307-319.

107

koncentrowało się przede wszystkim na analizie problemów genezy moralności, aksjologicznym statusie

wartości, przejściu od tego, co "jest", do tego co "powinno być", stosowalności kategorii prawdy i fałszu

do zdań normatywnych. Marginesowo natomiast traktowano zagadnienia etyczne związane z życiem

indywidualnym czy z życiem społecznym

165

. Zatem zdanie Moora odnosi się nie tyle do etyki tradycyjnie

rozumianej, a raczej do filozofów, którzy nie podejmowali szczegółowych zagadnień etycznych. Historia

etyki pokazuje, że każdy wielki system etyczny wyrasta na gruncie jakiegoś systemu filozoficznego, że nie

ma etyki niezależnej od założeń filozoficznych

166

. Dlatego proponuję oparcie rozważań z zakresu etyki

technologii informacyjnej na etyce cnót Arystotelesa jak również na etyce Tadeusza Kotarbińskiego.

Tożsamość a technologia informacyjna (biometria).

Szukamy odpowiedzi na następujące pytanie: czy w reklamie produktu można

korzystać z identyfikacji płci nie naruszając prywatności ?

Ze względu na praktyczny charakter postawionego na początku pytania

ograniczymy się zasadniczo do przedstawienia rozwiązań, które są zgodne z prawami Unii
Europejskiej i polskimi rozstrzygnięciami dotyczącymi ochrony prywatności życia.

Poniższe opracowanie jest wyciągiem z szerszej pracy zatytułowanej „Filozoficzne

implikacje biometrii”. Jego podstawą jest dokument wydany w 2011 roku przez brytyjską
organizację księgowych ICAEW (The Institute of Chartered Accountants in England and
Wales), zatytułowany „Building Trust in the Digital Age: Rethinking Privacy, Property and
Security. Making Information Systems Work Initiative”

167

W świetle prawa unijnego i polskiego dotyczącego ochrony danych osobowych i

prywatności życia można pośrednio dojść do pozytywnej odpowiedzi na postawione
wyżej pytanie: w reklamie produktów jest dopuszczalne korzystanie z identyfikacji płci;
jednak o ostatecznej akceptacji tej formy reklamy decyduje kontekst społeczny.

Celem automatycznej identyfikacji płci jest prezentacja takich produktów, które

mogą zainteresować mężczyzn, oraz takich – które mogą zainteresować kobiety.
Skutkiem ekonomicznym takiej reklamy będzie obniżenie kosztów u producenta. Intencją
jaką się kieruje reklamodawca jest zwiększenie zysku.

W monografiach poświęconych problemom społeczeństwa informacyjnego,

bezpieczeństwu, prywatności, zarządzania danymi nie pojawił się teoretyczny problem
wykorzystania niektórych danych biometrycznych w reklamie. Dlatego poszukując
odpowiedzi korzystaliśmy z istniejących opracowań dotyczących pokrewnych zagadnień,

165

T. Ślipko, Zarys etyki szczegółowej, t. 1, s. 13.

166

Tyburski,; T. Styczeń, Zarys etyki, Lublin 1974; T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, WAM, Kraków 1974, s. 30.

167

Dostępność (2014.02.03): http://www.icaew.com/en/technical/information-technology/information-

security/building-trust-in-the-digital-age. Wspomniany instytut zamieścił na swojej stronie internetowej setki

dokumentów dotyczących działalności biznesowej w Internecie.

108

przede wszystkim z dyskusji nad usługą zaoferowaną przez Google o nazwie Street View
oraz dotyczących pojęcia prywatności.

1. Główne tendencje badań na świecie

Głównym problemem związanym z wykorzystaniem technologii informacyjnych w

różnych usługach jest zachowanie prywatności. Równocześnie z prywatnością życia wiąże
się bezpieczeństwo. Te badania prowadzi się na całym świecie, a dokładniej mówiąc, w
trzech geograficznie określonych obszarach: Ameryka, Europa, Azja. W tych trzech
obszarach mieszczą się główne centra kultury światowej: USA, Unia Europejska, Chiny

168

W każdym z tych obszarów, kulturowo zróżnicowanych różnie rozumie się opozycyjną
parę pojęć prywatność i bezpieczeństwo.

Zagadnienie prywatności pojawia się w dyskusjach i literaturze z zakresu prawa,

filozofii, zarządzania za każdym razem, gdy wprowadza się nową usługę. Jest tak np. w
przypadku udostępniania archiwów

169

, ale i usług w chmurze obliczeniowej (cloud

computing)

170

. Stawianie tego zagadnienia jest związane również z zanikaniem prawa do

prywatności, np. z powodu śledzenia za pomocą GPS, śledzenie poczty elektronicznej, itp.

171

. Dlatego stawia się pytanie o przyszłość w zakresie ochrony prywatności: jaka będzie

nasza przyszłość ?

172

. Okazało się również, że jest to ważne zagadnienie ze względu na

wolność, dla społeczeństw demokratycznych

173

2. Zarys badań nad zagadnieniem prywatności w USA

Jak wspomniano wyżej, badania nad zagadnieniem prywatności, bezpieczeństwa,

wolności w kontekście technologii informatycznej prowadzi się w Chinach

174

, Australii i

168

S. H. Christensen, C. Mitcham, B. Li, Y. An (red.), Engineering, Development and Philosophy. American,

Chinese and European Perspectives Springer Science+Business Media, Dordrecht 2012.

169

C. B. Potter, R. C. Romano (red.), Doing Recent History. On Privacy, Copyright, Video Games, Institutional

Review Boards, Activist Scholarship, and History That Talks Back, The University of Georgia Press, Athens, London

2012.

170

K. Rannenberg, V. Varadharajan, Ch. Weber, Security and Privacy – Silver Linings in the Cloud. 25th IFIP TC

11 International Information Security Conference, SEC 2010, Springer, Berlin, Heidelberg, New York 2010.

171

B.W. Schermer, Software agents, surveillance, and the right to privacy: a legislative framework for agent-

enabled surveillance, Leiden University Press 2007. Autor przedstawia sposoby użycia rozwiązań sztucznej

inteligencji do śledzenia i kontroli działań.

172

A. Rengel, Privacy in the 21st Century, Martinus Nijhoff Publishers 2013.

173

A. Lever, Privacy Rights and Democracy: A Contradiction in Terms?

Contemporary Political Theory 5(2006), s. 142–162. Dostępność (2014.02.03): www.palgrave-journals.com/cpt

174

H. Wang, Protecting Privacy in China. A Research on China’s Privacy Standards and the Possibility of

Establishing the Right to Privacy and the Information Privacy Protection Legislation in Modern China, Springer-

Verlag Berlin Heidelberg 2011.

109

Indiach

175

, Kanadzie

176

, USA i w krajach Unii Europejskiej. W USA najbardziej znaną i

wpływową przedstawicielką badań – również filozoficznych – w tym zakresie jest Helen
Nissenbaum z New York University. Jej podejście w badaniach nad prywatnością wpłynęło
na rząd USA w myśleniu o prywatności

177

. Jednak rozwiązania dotyczące bezpieczeństwa

wolnosci I prywatności zostały zdominowane przez zagrożenia terrorystyczne

178

. Ogólnie

mówiąc, źródłem informacji na temat aktualnie prowadzonych badań nad pojęciem
prywatności na gruncie amerykańskim może być portal „Privacilla”. Zawierający również
linki do stron internetowych zajmujących się polityką prywatności

179

. Natomiast

podstawowe informacje można znaleźć w „Encyclopedia of Privacy”

180

, czy w monografii

poświęconej amerykańskiemu rozumieniu prywatności „American Privacy”

181

Pierwsi na gruncie prawa

182

tematykę prywatności podjęli Samuel Warren i Louis

Brandeis w 1890. W artykule „The Right to Privacy,” podali pierwszą definicję
prywatności jako prawo do przebywania w samotności („right to be let alone").

Esej ten

był skutkiem użycia fotografii w sposób natrętny dla ludzi

183

Od lat 60-tych rządy i przedsiębiorcy zaczęli używać komputerów do przetwarzania

danych osobowych. Wyrazem tego była książka

Privacy and Freedom (1967) Alana

Westina. Odwołania do tej pracy Westina znajdują się się u wielu amerykańskich autorów

184

. Rozwinął on pojęcie prywatności informacji jako „zdolność do określania kiedy, jak i

co (informacje) dotyczące mnie samego, może być zakomunikowane innym”, czyli

175

J. Kleinig, P. Mameli, S. Miller, D. Salane, A. Schwartz, Security and Privacy. Global Standards for Ethical

Identity Management in Contemporary Liberal Democratic States, Australian National University, Canberra 2011.

176

L. Stefanick, Controlling Knowledge. Freedom of Information and Privacy Protection in a Networked

World, Published by AU Press, Athabasca University (Kanada) 2011.

177

http://www.nyu.edu/projects/nissenbaum/main_cv.html. Helen Nissenbaum, The Meaning of Anonymity

in an Information Age, dostępność: http://www.nyu.edu/projects/nissenbaum/paper_anonimity.html

178

Building Trust in the Digital Age, s. 21. The 9/11 Commission Report: Final Report of the National

Commission on Terrorist Attacks Upon the United States, 2004. Dostępność (2014.02.04): www.9-

11commission.gov/report/911Report.pdf

179

http://www.privacilla.org/business/privacytorts.html

180

W. G. Staples (red.), Encyclopedia of Privacy, Greenwood Press, Westport (Connecticut, USA), London

2006.

181

F. S. Lane, American Privacy. The 400-Year History of Our Most Contested Right, Beacon Press, Boston

2009.

182

J. Wagner, Privacy, Philosophical foundations of, [w:] W. G. Staples (red.), Encyclopedia of Privacy, s. 406

(404-414).

183

S. Warren, L. Brandeis, The Right to Privacy, Harvard Law Review 4(1890), s. 193–220. Dostępność

(2014.02.04):

http://www.gutenberg.org/ebooks/37368.

184

Zob. np.: J. Kleinig, P. Mameli, S. Miller, D. Salane, A. Schwartz, Security and Privacy, s. 92.

110

kontrola, edytowanie, zarządzanie, usuwanie

185

. Ostatecznie, skutkiem tych wszystkich

rozważań było związanie prywatności z informacją osobistą. Obecnie decyzja dotycząca
tego czy ujawnić informację o sobie, czy ją zachować dla siebie zależy od psychologii,
postaw politycznych i społecznych, od osobistego doświadczenia. Decyzja ta zależy
również od kontekstu, w którym jest współdzielenie informacji. Na przykład
współdzielenie się z lekarzem jest czymś zupełnie innym niż współdzielenie się
informacjami z firmami ubezpieczeniowymi

186

3. Zagadnienie prywatności w dokumentach Unii Europejskiej.

W Europie wykorzystanie informacji osobistych przez przedsiębiorców podlega

regulacjom prawnym. Ochrona danych osobistych odwołuje do karty praw człowieka

187

Zasady ochrony danych powstały w latach 70-tych XX wieku. Osiem podstawowych

zasad zostało ustanowionych przez OECD (OECD Privacy Principles)

188

w 1980. Te zasady

uwzględnia prawodawstwo krajów unijnych, uwzględniając jednocześnie własny kontekst
kulturowy. Następnie zostały one zawarte przez Komisję Europejską (jako ciała
wykonawczego UE) w dyrektywie dotyczącej ochrony danych z 1995 roku (Data
Protection Directive: Directive 95/46/EC)

189

. Dokument OECD Privacy Principles jest

częścią innego dokumentu, który był rozwijany w późnych latach 70-tych i przyjęty w
1980, mianowicie: OECD Guidelines on the Protection of Privacy and Transborder Flows of
Personal Data

190

.Przedstawione osiem zasad prywatności stanowi ogólną strukturę w UE

dla rozważań nad zagadnieniem prywatności i prawa ochrony danych.
Zasady te przedstawiają się (w skrócie) następująco :
1) Zasada ograniczenia zbioru danych (Collection Limitation Principle): dane osobiste
powinny być zbierane legalnie, zgodnie z przedmiotem, którego te dane dotyczą i
powinny być ograniczone tylko do danych potrzebnych w danym przypadku.
2) Zasada jakości danych (Data Quality Principle): mają być ważne dla celu, dla którego są
którego są zbierane, dokładne i aktualne.

185

Zob. również: Alan Westin, http://en.wikipedia.org/wiki/Alan_Westin.

186

Building Trust in the Digital Age, s. 19.

187

Building Trust in the Digital Age, s. 13.

188

Opracowanie Ben Gerber, OECD Privacy Principles. Dostępność (2014.02.04), http://oecdprivacy.org/

189

Dostępność na stronie (również w języku polskim):

http://eur-
lex.europa.eu/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexplus!prod!CELEXnumdoc&lg=EN&numdoc=31995L004
6.

190

OECD Guidelines Governing the Protection of Privacy and Transborder Flows of Personal Data

http://www.oecd.org/internet/ieconomy/oecdguidelinesontheprotectionofprivacyandtransborderflowsofpersona

ldata.htm (dostępność 2013.12.29).

111

3) Szczegółowa zasada celu (Purpose specification principle): cel zbierania danych
powinien być określony nie później niż czas tworzenia kolekcji danych.
4) Zasada ograniczonego użycia (Use limitation principle): dane osobiste nie powinny być
dostępne dla wszystkich i nie powinny być użyte do innych celów niż te wyszczególnione.
5) Zasada zachowania bezpieczeństwa (Use limitation principle): dane osobiste powinny
być zabezpieczony z odpowiednim stopniem bezpieczeństwa.
6) Zasada otwartości (Openness principle): osoby, których dotyczy zbieranie danych
powinny mieć możność ustalenia, które dane osobiste ich dotyczące są przechowywane i
jak są używane przez daną organizację.
7) Zasada indywidualnego uczestnictwa (Individual participation principle): należy
umożliwić osobie, o której informacje są przechowywane, wgląd w nie i jak również
umożliwić ich zmianę, jeśli są nieprawidłowe.
8) Zasada odpowiedzialności służbowej (Accountability principle): kontroler danych
powinien być odpowiedzialny służbowo za spełnienie powyższych zasad

191

Wymienione wyżej zasady można wykorzystać w ocenie etycznej targetowanej

reklamy, korzystającej z wybranych danych pozyskiwanych drogą biometrii.

Ogólnie mówiąc, wiedza na temat przepisów w zakresie ochrony danych w

państwach członkowskich Unii Europejskiej i Rady Europy jest zawarta w podręczniku
“Handbook on European data protection law”. Może on służyć jako główny punkt
odniesienia dla czytelników

192

Są też zasady prywatności sformułowane w innych – niż Europa – regionach świata:

państwa strefy Azji i Pacyfiku (APEC Privacy Framework), USA (Safe Harbor Privacy
Principles), Kanada (Generally Accepted Privacy Principle - GAPP). Zasady prywatności
ustalone przez państwa strefy APEC są związane głównie z przepływem informacji w
globalnej gospodarce, a nie z indywidualnymi prawami do osobistej informacji

193

jak to

jest przyjęte w Unii Europejskiej.

Jeśli chodzi o USA to stosowane tam zasady dotyczące prywatności danych są

zawarte w dokumencie Safe Harbor. Są pewne niezgodności pomiędzy pewnymi

191

Przyjąłem tłumaczenie słowa “accountability” jako odpowiedzialność służbowa, jako odpowiedzialność za

realizację jakiegoś zadania, np. kierowca autobusu jest odpowiedzialny za dowiezienie pasażerów do celu

podróży. Natomiast „responsobility” tłumaczę jako odpowiedzialność moralna. Te dwa słowa są rozróżniane w

pracach z zakresu teorii zarządzania. J. M. Hall, Accounting Information Systems, South-Western Cengage

Learning, 2011, wyd. 7, s. 15-16.

192

Informacja w języku polskim o podręczniku, zob. http://www.giodo.gov.pl/259/id_art/7572/j/pl.

Podręcznik jest dostępny (2014.02.04) pod adresem, http://fra.europa.eu/en/publication/2014/handbook-

european-data-protection-law.

193

Asia-Pacific Economic Cooperation (dostępność http://en.wikipedia.org/wiki/APEC). APEC, (dostępność

http://pl.wikipedia.org/wiki/APEC). Strona oficjalna APEC: http://www.apec.org/.

The Cross Border Privacy Rules System: Promoting consumer privacy and economic growth across the APEC

region, (dostępność http://www.apec.org/Press/Features/2013/0903_cbpr.aspx). Artykuł jest dostępny poprzez

wyszukiwarkę w bazie dokumentów APEC. Zob. też. L. Stefanick, Controlling Knowledge, s. 37-46.

112

zasadami określonymi w tym dokumencie a wymaganiami Komisji Europejskiej

194

Spowodowane jest to tym, że zasady prywatności danych określone w Unii Europejskiej
są związane z doświadczeniami drugiej wojny światowej oraz reżimu komunistycznego.
Dlatego w Europie podstawą regulacji prawnych są prawa człowieka.

195

. Z kolei w USA

uwzględnia się przede wszystkim tradycję nieformalnych regulacji w biznesie

196

Kończąc ten punkt zwracam uwagę na problem rozumienia prywatności przez

kobiety

197

, co również może mieć znaczenie dla biznesu

198

4. Polskie rozstrzygnięcia dotyczące prywatności danych.

Również w Polsce dyskutuje się nad prawnymi aspektami dotyczącymi

„społeczeństwa informacyjnego”, nad „prawem nowych technologii”

199

. Rozważa się

różne aspekty (psychologiczny, socjologiczny, prawny, itp.) związane z reklamą
komercyjną

200

. Ze względu na postawiony na początku cel (automatyczna identyfikacja

płci dla celów reklamy) ograniczam się do problemu naruszenia prywatności i danych
osobowych.

Przede wszystkim zwróćmy uwagę na to, że wyrażenia „dane osobowe” to termin

prawny. W prawie polskim został zdefiniowany w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 roku o
ochronie danych osobowych. Według tej ustawy za dane osobowe uważa się wszelkie
informacje służące zidentyfikowaniu osoby fizycznej. Tożsamość osoby można określić
pośrednio lub bezpośrednio przez podanie numeru identyfikacyjnego, cechy fizyczne,
fizjologiczne, umysłowe, ekonomiczne, kulturowe lub społeczne. Informacji nie uważa się
za umożliwiającą określenie tożsamości osoby, jeżeli wymagałoby to nadmiernych
kosztów, czasu lub działań

201

. Do danych osobistych zalicza się np. imię i nazwisko, adres

194

Data Protection Directive

, http://en.wikipedia.org/wiki/Data_Protection_Directive. Szczególnie zob.

podpunkt „Comparison with US data protection law”.

195

Zob. też „Building Trust in the Digital Age”, s. 14, 23.

196

Building Trust in the Digital Age, s. 16.

197

L. Stefanick, Controlling Knowledge, s. 13. C. Pateman, Feminist Critiques of the Public-Private Dichotomy,

[w:] S. I. Benn, G. Gauss (red.), Public and Private in Social Life, Croom Helm, St. Martin’s Press, London, Canberra,

New York, 1983, s. 155-159.

198

E. Kieżel, S. Smyczek (red.), Zachowania rynkowe kobiet. Wybory i determinanty, „Placet”

Agencja Wydawnicza, Warszawa 2012.

199

Zob. strona internetowa Piotra Waglowskiego. Dostępność (2014.02.04), http://prawo.vagla.pl/.

Kwartalnik „Czas informacji”, http://www.czasinformacji.pl/o_czasopismie.php. „Dziennik internautów. Internet

w życiu i biznesie”, http://di.com.pl.

200

W. Patrzałek (red.), Kulturowe determinanty zachowań konsumenckich, Wyd. Uniwersytetu

Wrocławskiego, Wrocław 2004. W. Patrzałek, Kreowanie i zmiana współczesnego przekazu reklamowego

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2012.

201

http://pl.wikipedia.org/wiki/Dane_osobowe. Ujednolicony tekst ustawy (Dz.U. 1997 nr 133 poz. 883).

Dostępność (2014.02.04), http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19971330883. Szczegółowe dokumenty

113

domowy, adres poczty elektronicznej, datę urodzenia, tożsamość cyfrową, informację
genetyczną, ksywkę (nickname), itd.

Następujące cechy są rzadziej używane, aby ustalić tożsamość danego indywiduum,

gdyż są cechami współdzielonymi przez wielu ludzi. Mogą jednak służyć wraz z innymi
danymi do identyfikacji danego indywiduum: imię, wiek, płeć, rasa, nazwa szkoły do
której uczęszczaliśmy, itp. Szczególnej ochronie podlegają dane osobowe określane
mianem wrażliwych danych osobowych.
Za takie dane ustawa o ochronie danych osobowych uznaje informacje dotyczące:
pochodzenia rasowego lub etnicznego, poglądów politycznych, przekonań religijnych lub
filozoficznych, przynależności wyznaniowej, partyjnej lub związkowej, stanu zdrowia,
kodu genetycznego, nałogów lub życia seksualnego, skazań, orzeczeń o ukaraniu i
mandatów karnych, a także innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym lub
administracyjnym

202

Z powyższego wyliczenia cech mogących służyć do identyfikacji osoby płeć nie jest

zaliczana do danych osobistych, ale do cech współdzielonych z innymi ludźmi. Cechę tę
jednak wyodrębnia się m. in. na bazie rejestracji wizerunku twarzy. Wizerunek twarzy jest
daną osobową. Jednak rozstrzygnięcia prawne Rzecznika Praw Obywatelskich i
Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych dotyczące danych z monitoringu
wizyjnego w miejscu pracy i w zasobach mieszkaniowych nie zabraniają algorytmicznego
przetwarzania tego wizerunku w innych celach, iż identyfikacja osoby

203

W przypadku reklamy korzystającej z automatycznej identyfikacji płci wizerunek

osoby nie jest utrwalany, tylko przetwarzany algorytmicznie. To przetwarzanie ma na celu
ustalenie tylko jednej z cech, cech współdzielonych przez inne osoby. Jest to
przetwarzanie, które nie prowadzi do identyfikacji.

5. Usługa Google Street View

Dalszą pomocą w rozważaniu dopuszczalności wykorzystania automatycznej

identyfikacji płci w reklamie mogą służyć rozstrzygnięcia dotyczące usługi

Google Street

View.

można znaleźć na portalu http://e-ochronainformacji.pl/ oraz na stronie generalnego inspektora danych

osobowych, http://www.giodo.gov.pl/1520195/id_art/7571/j/pl.

202

Dane wrażliwe, http://pl.wikipedia.org/wiki/Dane_wrażliwe. Akty prawne dotyczące ochrony danych

osobowych zob. na stronie Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych w zakładce „Prawo”,

http://www.giodo.gov.pl/168/j/pl. Zob. również stroną „Ochrona informacji”, http://e-

ochronainformacji.pl/about-us/

203

Wideonadzór w zasobach mieszkaniowych a ochrona danych osobowych

http://e-ochronainformacji.pl/artykuly-darmowe/dane-osobowe-darmowe/wideonadzor-w-zasobach-

mieszkaniowych-a-ochrona-danych-osobowych/.

Czy dane z monitoringu wizyjnego w miejscu pracy mogą być dołączane do dokumentacji pracowniczej?, http://e-

ochronainformacji.pl/artykuly-darmowe/dane-osobowe-darmowe/czy-dane-z-monitoringu-wizyjnego-w-miejscu-

pracy-moga-byc-dolaczane-do-dokumentacji-pracowniczej/.

114

Usługa ta została uruchomiona w 2007 roku i dostarcza obrazów ulic, budynków i

innych publicznych miejsc. W połączeniu z mapą Google umożliwia podgląd tego, co się
dzieje na ulicy. Pierwotnie ta usługa była skierowana do ludzi zajmujących się sprzedażą
domów (house-hunting). W poszczególnych przypadkach może być wykorzystana dla
celów turystycznych. Ze względu na możliwe korzyści usługę tę rozszerzano na coraz inne
kraje niże USA. Usługa ta jest po prostu wykorzystaniem publicznie dostępnych
informacji. Polega na robieniu zdjęć miejsc publicznych takich jak: drogi, samochody,
budynki. W związku z tym, jest tylko uchwytywanie tylko tych informacji, które są
dostępne dla każdego idącego ulicą

204

Jednak usługa Street View stała się wysoce kontrowersyjna.

Biuro Komisarza Informacji (ICO – Information Commissioner’s Office)

205

w Wielkiej

Brytanii stwierdziło, że serwis jest zgodny z prawem, pod warunkiem, że osoby nie będą
identyfikowane. Podobnie, gdy numery rejestracyjne samochodów zostaną zatarte na
tyle, na ile nie będzie identyfikacji osób. Niemniej niepokój pozostał ze względna na to, że
te obrazu mogłyby być wykorzystane przez włamywaczy, chociaż policja nie
zarejestrowała takich przypadków. Dlatego, wielu ludzi czuje, że ta usługa narusza ich
prywatność, skoro nie życzą sobie, aby obrazy ich posesji były dostępne online. W
rezultacie, usługa ta nadal jest kontrowersyjna. Jedni widzą w niej wartościowe źródło
informacji, a drudzy jako łamanie ich prywatności. Trudno jest więc mówić o jakimś
pogodzeniu tak odmiennych przekonań

206

W przypadku reklamy korzystającej z automatycznie rozpoznawanej płci nie

powinno więc być niepokoju, gdyż wizerunek nie jest rejestrowany. Czym innym jest
jednak poczucie naruszenia prywatności. Można przewidywać, że tak jak w przypadku
usługi Street View, również i tu reakcje ludzi będą podobne.

6. Pojęcie prywatności.

W pierwszym punkcie wskazywałem, że w wielu regionach świata toczą się

dyskusje na temat pojęcia prywatności życia. Okazuje się jednak, że w kulturze
europejskiej i amerykańskiej jest to pojęcie wieloznaczne

207

. Przegląd rozumień

204

Building Trust in the Digital Age, s. 24

205

http://ico.org.uk/.

206

Więcej na ten temat zob. Google Street View, http://pl.wikipedia.org/wiki/Google_Street_View. Strona

była uaktualniana 15 grudnia 20133 roku. Google Street View privacy concerns,

http://en.wikipedia.org/wiki/Google_Street_View_privacy_concerns.

J. Kralka, Google Street View a prawo – wizerunek i dobra osobiste,

http://techlaw.pl/google-streetview-prawo-wizerunek-dobra-osobiste/#

Strona internetowa: Prawo Nowych Technologii. Retrieved 2014-01-04.

207

J. Q. Whitman, The Two Western Cultures of Privacy: Dignity versus Liberty, Yale Law Journal 113(2004),

s.1152-1221. Dostępność w repozytorium: http://digitalcommons.law.yale.edu/fss_papers/649.

115

prywatności podaje w swoim artykule

Judith DeCew

208

. Tak więc prywatność można

rozumieć jako aspekt ludzkiej godności, intymność, ograniczony dostęp. Nieokreślony jest
zakres tego pojęcia. Okazuje się również, że jest on historycznie zmienny. Jak również
pojawia się pytanie, czy to pojęcie jest zrelatywizowane do kultury

209

Wydaje się więc, że ostatecznym czynnikiem decydującym o akceptacji różnych

form reklamy – ze względu na pojęcie prywatności – jest zgoda na współdzielenie
informacji o niektórych swoich cechach

210

, w tym przypadku płci. Ona jest elementem

wspomnianego na początku kontekstu społecznego.

Na koniec można postawić pytanie: jest jedna czy wiele etyk prywatności ? Czy

etyka prywatności w etyce deontologicznej Kanta różniłaby się od tej opracowanej w
ramach etyki utylitarystycznej (czy szerzej – w konsekwencjalizmie), czy w ramach
personalizmu (np. E. Mounier, M. Buber, K. Wojtyła, T. Styczeń) ?

08) Inżynieria finansowa. O globalizacji, technologii i nowej sprawiedliwości.

Literatura

A. Zwoliński, Etyka życia gospodarczego, [w:] Słownik społeczny, Wyd. WAM, Kraków 2004, s. 280-297.
Janusz Kudła, Instrumenty finansowe i ich zastosowania, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2009.
J.C. Hull, Options, futures and other derivatives. Prentice Hall, 2011.

Inżynieria finansowa jest dziedziną nauki bazującą na wiedzy z zakresu matematyki

finansowej. Jej celem jest analiza instrumentów pochodnych rynku finansowego,

metodami wyceny tych instrumentów oraz sposobami ich wykorzystywania w

zarządzaniu ryzykiem finansowym. Szerokie zastosowanie mają również modele fizyczne,

które z powodzeniem znajdują właśnie w ekonomii swoje zastosowanie.

Inżynieria finansowa rozumiana może być również jako sposób finansowania

przedsięwzięć gospodarczych, w których wykorzystywane są różne kombinacje

instrumentów, form i instytucji finansowych. Działalność taka czasami nazywa się również

montażem finansowym. Inżynieria finansowa posługuje się różnymi narzędziami

finansowymi: fundusze hedgingowe, opcje, kontrakty terminowe

211

208

J. DeCew, Privacy, http://plato.stanford.edu/entries/privacy/. J. Wagner, Privacy, Philosophical

foundations of, [w:] W. G. Staples (red.), Encyclopedia of Privacy, Greenwood Press, Westport (Connecticut,
USA), London 2006, s. 404-414.

209

Building Trust in the Digital Age, s. 19-20.

210

Building Trust in the Digital Age, s. 20.

211

http://en.wikipedia.org/wiki/Financial_engineering

116

Inżynieria finansowa pojawia się wraz z rozwojem Internetu i globalizacją. Pojawia

się on po roku 1990, gdy przyznano nagrodę Nobla na równanie Blacka-Scholesa. Stosuje

się w niej metody statyczne zaczerpnięte z mechaniki kwantowej. Stąd maklerzy rekrutują

się z fizyków.

Przykład inżynierii finansowej
Rynek Forex. Jest to rynek wymiany walut. Początkujący inwestor traci cały kapitał po
dwóch trzech miesiącach. W 2013 roku straciło na nim 81 % polskich uczestników rynku

212

. Inwestorzy lokują kapitał w określonej walucie np. w dolarze amerykańskiej, mając

nadzieję że nić na tym nie stracą. Kryzys 2008 pokazał, że może być jednak inaczej. Jest to
rynek bardzo wielkich graczy, takich jak np. George Soros. Jest to bardzo ryzykowny dla
inwestycji rynek. Na tym rynku korzysta się z instrumentów finansowych takich jak opcje
(w skrócie FX option - Foreign exchange option), spot (transakcje dwudniowe), forward
contract (transakcje na określony z góry termin i cenę), swap (umowa na wymianę
przepływów), futures (standaryzowany forward). Cechą tego rynku jest stosowanie
dźwigni finansowej (=lewarowanie), np. 1 : 200. Np. za 1 tys. zł własnego wkładu
otrzymujemy „kredyt” 200 tys. zł.

213

Globalizacja

Czym jest globalizacja ? Pojęcie globalizacji jest bardzo złożone, dlatego nie ma

jednej definicji. W każdym razie globalizacja widzi świat jako sieć powiązań

transgranicznych: to, co się dzieje w jednej części świata, ma wpływ na pozostałe części.

Można przyjąć następującą definicję globalizacji: globalizacja jest "to proces

wzrastających, niesymetrycznych zależności i powiązań gospodarek państwowych,

powodujący nasilenie wolnego przepływu towarów, usług, kapitału, ludzi, idei przez

granice państwowe i ponad nimi, którego siłą napędową jest rozwój technologii"

214

Tak rozumiana globalizacja jest traktowana jako zjawisko obiektywne. Jako pewna

dynamiczna struktura, w której znika podmiot ludzki.

Globalizację można analizować w wielu aspektach: społecznym kulturowym,

ekonomicznym, filozoficznym. Uwzględniamy tu tylko globalizację w sensie

ekonomicznym, jako powiązanie gospodarek państw, gdyż wartości ekonomiczne należy

zaliczyć do wartości podstawowych. Wartości biologiczne i ekonomiczne tworzą

fundament dla realizacji wszystkich wyższych wartości, w tym religijnych.

212

http://pl.wikipedia.org/wiki/Forex.

213

http://www.easy-forex.com/eu/pl/leveragedtrading/.

214

A. Moraczewska: Korporacje transnarodowe w procesie globalizacji, w: M. Pietraś (red.): Oblicza

procesów globalizacji, Wyd. UMCS, Lublin 2002. s. 88 (85-103).

117

Jedni zajmują postawę optymistyczną wobec globalizacji, jak np. Thomas L.

Friedman

215

. A inni, jak Naomi Klein pokazują, że globalizacja dla jednych przynosi

ogromne korzyści, a dla innych nędzę

216

. Np. globalizacja oznacza, że tylko niewielki

procent mieszkańców korzysta z dobrodziejstwa "outsourcingu" (zlecanie pewnych zadań

zewnętrznym firmom). Nie przynosi ona pozytywnych efektów w wielu krajach Afryki i

Ameryki Łacińskiej. Zauważa się, że globalizacja prowadzi do eliminacji człowieka na rzecz

systemów ekonomicznych. Globalizacja niszczy pojęcie dobra wspólnego. W

konsekwencji negatywne efekty procesu globalizacji prowadzą do protestów w krajach

biedniejszych

217

. Drogą wyjścia z tej sytuacji zagrożenia jest budowanie cywilizacji

miłości, wyrażającej się w tezach o prymacie osoby nad rzeczą, etyki nad techniką, "bycia"

nad posiadaniem, miłosierdzia nad sprawiedliwością

218

. Można zauważyć, że zjawiska,

które są zaprzeczeniem cywilizacji miłości, przedstawia Zygmunt Baumann

219

Zwraca się uwagę, że globalizacji towarzyszy centralizacja podejmowania decyzji w

sprawach dotyczących całego świata. Decyzje podejmuje się w nielicznych ośrodkach

państwowych i pozapaństwowych

220

Oznacza to, że te osoby pracujące w tych centrach są moralnie odpowiedzialni za

skutki podejmowanych przez siebie decyzji. Podmiotem moralności są konkretne osoby, a

nie struktury. To konkretni ludzie są odpowiedzialni za wprowadzanie struktur

ekonomicznych i za sposób ich wprowadzania. W tym kontekście nasuwa się koncepcja

człowieka jednowymiarowego wg Marcusego: człowiek jest podporządkowany rozumowi

technologicznemu, który tłumi aspekty, które są nieprzydatne dla rozwoju

ekonomicznego

221

215

Th. L. Friedman: Świat jest płaski. Krótka historia XXI wieku, tł. T. Hornowski, Dom Wydawniczy "Rebis",

Poznań 2005. W/ J. Burghardt: Sprawiedliwość. Globalna perspektywa, przekład A. Krzynówek, wyd. WAM,

Kraków 2006, s. 203-212.

216

N. Klein: No Logo, tł. Hanna Pustuła, wyd. Świat Literacki, Izabelin 2004.

217

N. Klein: No Logo, s. 280-281.

218

M.A. Krąpiec: Suwerenność... czyja ?, Diecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1990, s. 18-33; o cywilizacji

miłości s. 29.

219

Z. Baumann: Praca. Konsumpcjonizm i nowi ubodzy, przekład S. Obirek, Wyd. WAM, Kraków 2006,

rozdział V.

220

R. Kużniar: Globalizacja i polityka zagraniczna, w: M. Pietraś (red.): Oblicza procesów globalizacji, Wyd.

UMCS, Lublin 2002, s. 74. (69-84).

221

M. Czarnocka: Podmiot poznania a nauka, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003. s. 303.

118

Papieże Jan XXIII, Paweł VI, Jan-Paweł II i synody biskupów podkreślali, że wszyscy

ludzkie mają prawo dostępu do dóbr i do udziału w dorobku cywilizacji. Z tym prawem są

związane obowiązki, które ciążą na poszczególnych ludziach pełniących funkcje

kierownicze

222

Miejsce refleksji filozoficznej nad gospodarowaniem.

Nawiązując do tradycji filozoficznej Europy widzimy, że wszelką filozoficzną refleksję nad życiem

społecznym określa się mianem filozofii społecznej. Uprawiano ją np. w szkole frankfurckiej (Th. W.

Adorno, M. Horkheimer, J. Habermas). W zależności od rodzaju społeczności wyróżnia się różne

subdyscypliny filozofii społecznej, takie jak filozofia państwa, filozofia prawa, filozofia kultury, filozofia

gospodarcza. Ta ostatnia, choć różnie rozumiana, dotyczy życia gospodarczego człowieka. Filozofia

gospodarcza ma swoje początki u Arystotelesa. Współcześnie, w jej ramach uprawia się np. filozofię

pieniądza, filozofię rolnictwa, filozofię pracy

223

. Tu jest właśnie miejsce na filozofię przedsiębiorstwa,

gdyż ono jest podstawowym elementem w życiu gospodarczym. Oczywiście cała filozofia społeczna jest

zanurzona w antropologii filozoficznej. W konsekwencji, również filozofia gospodarki i filozofia

przedsiębiorstwa też są zależne od rozstrzygnięć w antropologii filozoficznej.

Stan badań nad przedsiębiorstwem

Z przedsiębiorstwem i przedsiębiorczością jest związany cały szereg dyscyplin akademickich, m.

in. takie jak: ekonomia, doradztwo, finanse i inżynieria finansowa, systemy informatyczne, zarządzanie.

Szczególnie rozwiniętą dziedzinę badań stanowi teoria zarządzania. Świadczy o tym choćby wydana w

dwunastu tomach encyklopedia poświęcona właśnie zarządzaniu

224

W związku z rozwojem systemów informatycznych powstała inżyniera wiedzy i jej subdyscyplina

– inżynieria ontologiczna. Obie są istotne dla projektowania obiegu informacji w przedsiębiorstwie

225

Prócz problemów związanych z ontologią pojawiają się tu problemy z dziedziny etyki, dotyczące

prywatności, wolności i ewentualnego „targetowania” reklam. Otóż współczesne przedsiębiorstwo

222

J. Majka: Katolicka nauka społeczna, Fundacja Jana Pawła II, Polski Instytut Kultury Chrześcijańskiej, Rzym

1987, wyd. 2, s. 343-357. R. Winling: Teologia współczesna 1945-1980. przełożyła K. Kiesielewska-Sławińska, wyd.

"Znak", Kraków 1990, s. 99.

223

G. Simmel (1900), Filozofia pieniądza, tł. A. Przyłębski, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1997.

R. Manteuffel, Filozofia rolnictwa, PWN, Warszawa 1987. J. Kondziela, Filozofia społeczna, [w:] Encyklopedia

katolicka, TNKUL, Lublin 1989, t. 5, kol. 268-270. Ł. Czuma, Filozofia gospodarcza, [w:] Encyklopedia katolicka,

TNKUL, Lublin 1989, t. 5, kol. 256-257. Cz. Strzeszewski, Integralny rozwój gospodarczy, ODiSS, Warszawa 1976. I.

Czuma, Ustrojowe podstawy skarbowości na tle konstytucji kwietniowej, TN KUL, Lublin 1937 (dostępne w

bibliotece cyfrowej: http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/doccontent?id=2212&from=FBC).

224

The Blackwell Encyclopedia of Management, red. C. Clubb, Blackwell Publishing Ltd, 2005, wyd. 2.

225

E. Motta, N. Shadbolt, A. Stutt, N. Gibbins (red.), Engineering Knowledge in the Age of the Semantic Web. 14th

International Conference, EKAW 2004 Whittlebury Hall, UK, October 5-8, 2004 Proceedings, Springer Science + Business

Media, Inc., Berlin, Heidelberg 2005. S. Staab, R. Studer (red.), Handbook on Ontologies, SpringerVerlag, Berlin, Heidelberg

2009, wyd. 2. A. Gómez-Pérez, M. Fernández-López, O. Corcho, Ontological Engineering with examples from the areas of

Knowledge Management, e-Commerce and the Semantic Web, Springer-Verlag London Limited 2004.

119

zbiera informacje o klientach. Informacje te nie muszą się ograniczać wyłącznie do rodzaju sklepu, w

którym towar został zakupiony, ani do podania kodu pocztowego klienta. Jeśli jednak towar (np.

markowa torebka, markowe spodnie, itd.) został wyposażony w radiową identyfikację (tzw. RFID), to

można – poprzez satelity – śledzić wędrówkę towaru na całym świecie, a tym samym i jego właściciela

226

. Takie zbieranie informacji o klientach nazywa się zarządzaniem relacjami z klientami i w literaturze

przedmiotu określa się skrótem CRM (Customer Relationship Menagement)

227

Szczególnego rodzaju problemy etyczne i ontologiczne powstają w związku z inżynierią

finansową. Są one spowodowane tym, że współcześnie nastąpiło odejście od ekonomii politycznej na

rzecz ekonomii matematycznej, będącej wytworem naszej Zachodniej cywilizacji

228

. Wspomniane wyżej

problemy są związane z pytaniem o status ontologiczny wytworów tej inżynierii oraz ich stosowaniem w

życiu społecznym. Konsekwencją mody na ekonomię matematyczną jest to, że uniwersyteckie wydziały

ekonomii zostały zdominowane właśnie przez ekonomię matematyczną

229

, a problematyka

humanistyczna przestała być atrakcyjna dla ekonomistów. Z dominacją matematyki w ekonomii wiąże

się również powstanie ekonofizyki. Stosuje ona matematykę mechaniki kwantowej do opisu zjawisk

ekonomicznych, np. takich jak powstawanie i pękanie „baniek” spekulacyjnych

230

. Na tym

matematycznym tle odmiennie przedstawia się psychologia zachowań ekonomicznych, która bada

zachowania na giełdzie i w sektorze prywatnym, rozważa pojęcie samokontroli, konsumpcji i szczęścia,

bada decyzje finansowe, odpowiedzialność społeczną korporacji. A w tym wszystkim odwołuje się

również do neuroekonomii

231

Czy wśród współczesnych badań nad gospodarowaniem – mówiąc ogólnie – pojawia się jakaś

refleksja filozoficzna ? Odpowiedź na to pytanie jest pozytywna. Ta refleksja przybrała postać filozofii

biznesu (business philosophy). Wyrażenie „filozofia biznesu” jest jednak wieloznaczne, zresztą jak i sam

biznes. Przykładem tej wieloznaczności może być np. „filozofia inwestowania”. Ma ona dotyczyć

spójnego sposobu myślenia o rynkach, o tym jak funkcjonują lub jak nie funkcjonują, typów błędów,

które leżą u podstaw zachowania się inwestorów

232

. W rzeczywistości chodzi tu tylko o opis

226

P. M. Reyes, RFID in the Supply Chain, McGraw-Hill Companies, Inc. 2011.

227

K. Tsiptsis, A. Chorianopoulos, Data Mining Techniques in CRM. Inside Customer Segmentation, A John Wiley and

Sons, Ltd., 2009.

228

T. Sedlacek, Ekonomia dobra i zła, tł D. Bakałarz, Wyd. Studio EMKA, Warszawa 2012.

229

S. N. Neftci, Principles of Financial Engineering, Elsevier Inc., 2008, wyd. 2. W. B. Zhang. Differential Equations,

Bifurcations, and Chaos in Economics, World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd., Singapore 2005. S. I. Boyarchenko, S. Z.

Levendorskii, Non-Gaussian Merton-Black-Scholes Theory, World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd., Singapore 2002. Teoria

Black-Scholesa dotyczy chaotycznych zachowań uczestników giełdy.

230

D. Sornette, R. Woodard, Financial Bubbles, Real Estate Bubbles, Derivative Bubbles, and the Financial and Economic

Crisis, [w:] M. Takayasu, T. Watanabe, H. Takayasu (red.), Econophysics Approaches to Large-Scale. Business Data and

Financial Crisis. Proceedings of the Tokyo Tech–Hitotsubashi Interdisciplinary Conference + APFA7, Springer, Tokyo,

Dordrecht, Heidelberg, London, New York 2010, s. 101-148.

231

A. Lewis (red.), The Cambridge Handbook of Psychology and Economic Behaviour, Cambridge University Press, New

York 2008.

232

A. Damodaran, Investment Philosophies. Successful Strategies and the Investors Who Made Them Work, John Wiley

& Sons 2012, wyd. 2, s. 1-2.

120

funkcjonowania rynku i sposoby inwestowania na nim. I tylko tyle znaczy tu słowo „filozofia”. W oparciu

o ten przykład można również powiedzieć, że z jednej strony filozofia biznesu to sposób robienia

biznesu. Z drugiej strony, jest to analiza gospodarczej dziedziny życia z użyciem pojęć i metod filozofii.

W niektórych pracach, publikowanych na stronach internetowych poświęconych problematyce

gospodarczej, podkreśla się potrzebę uprawiania filozofii biznesu. Wskazuje się, że filozofia może pomóc

przetrwać przedsiębiorstwom w czasach globalnej konsumpcji i globalnego kryzysu, wspomóc

zrównoważony rozwój

233

. Szczególnie nacisk kładzie się na etykę biznesu (Business Ethics)

234

. Dotyczy

ona korporacji, dostawców towaru jak i nabywców. Podkreśla się rolę etyki w podejmowaniu decyzji

przez ludzi zarządzających biznesem, zwłaszcza w czasach kryzysów finansowych (np. powinni oni

zwracać uwagę na związane z terminami płatności skutki finansowe u współpracujących z nimi firm)

235

Na koniec zwróćmy uwagę na stosunek jaki zachodzi pomiędzy prakseologią, ekonomią

polityczną i teorią zarządzania. Prakseologia to teoria skutecznego działania. Jej zadaniem jest określić,

co to jest sprawca, czyn, impuls, tworzywo, środek, dzieło, wytwór, metoda, skuteczność, sprawność,

wydajność, oszczędność, wydajność, itd.. Natomiast ekonomia polityczna wskazuje środki służące

osiąganiu celów. Stąd już widać, że tezy i pojęcia prakseologii stanowią wstępne założenia dla ekonomii

politycznej i teorii zarządzania

236

. Niektóre z nich występują w etyce i antropologii filozoficznej.

Uczestnicy dyskusji o ekonomii i kryzysie w Kanale Czwartym BBC (2012) stwierdzili, że jest
nadmierna koncentracja psychopatów w biznesie. Co może wyjaśniać lekkomyślność zachowania i
„nieracjonalne bogactwo”

237

Refleksja krytyczna nad rynkami finansowymi i bankowością

Banki przestały pełnić rolę czynnika napędzającego gospodarkę, stymulującego rozwój

gospodarczy. Jak się wydaje nastąpiło to po roku 1990, gdy przyznano nagrodę Nobla na

233

D. Seidman (2010), Philosophy is Back in Business,

http://www.businessweek.com/managing/content/jan2010/ca20100110_896657.htm (2012.11.30). Z. Hull,

Filozoficzne I społeczne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, „Problemy ekorozwoju – Problems of

Sustainable Development” 3(2008), nr 1, s. 27-31. Wiele dyskusji dotyczących związku filozofii i gospodarki jest na

stronie Bloomberg BusinessWeek - Companies&Industires (http://www.businessweek.com). Zob. też Philosophie

& Wirtschaft (http://www.philosophieundwirtschaft.de)

234

G. Enderle, Business Ethics, [w:] The Blackwell Companion to Philosophy (red. N. Bunnin, E. P. Tsui-James,

Blackwell Publishing 2003, wyd. 2, s. 531-551.

235

D. Seidman (2010), Ethical Leadership: An Operating Manual

http://www.businessweek.com/managing/content/dec2010/ca20101215_957125.htm

236

T. Kotarbiński (1958), Traktat o dobrej robocie (1955), Dzieła wszystkie, t. 5, red. W. Gasparski i in., KNF

PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2000. T. Pszczołowski, Zasady sprawnego działania. Wstęp do

prakseologii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967. A. Szpaderski, Podstawy prakseologicznej teorii zarządzania,

„Master of Business Administration”, 2008, nr 3 (92), maj-czerwiec, s. 91-101.

237

Who knows if Black-Scholes is to blame ? http://www.theguardian.com/science/2012/feb/12/black-

scholes-equation-credit-crunch?commentpage=3.

121

równanie Blacka-Scholesa. Pieniądz stał się towarem, niby takim samym jak węgiel, ropa

naftowa czy kiełbasa. Banki itp. instytucje finansowe stały się przedsiębiorstwami

oferującymi „produkty” zwane finansowymi. Banki sprzedają swoje „produkty”, tak jak

przedsiębiorstwa sprzedają węgiel. Jednak pomiędzy tymi produktami jest różnica

ontologiczna. „Produkty” instytucji finansowych mają charakter (czyli pewne cechy) bytu

intencjonalnego, natomiast produkty normalnych przedsiębiorstw mają swoją podstawę

w rzeczach

238

Pytanie z zakresu biologii ewolucyjnej
Jak bieda wpływa na strukturę mózgu ? Wpływa na hipokamp – miejsce pamięci, na korę przedczołową.

U podstaw działania rządów leżało przekonanie, że technokraci poradzą sobie ze

wszystkim. Zapomnieli oni jednak o czynniku ludzkim: o kondycji ludzkiej.

Rewolucje technologiczne były przyczyną pojawiania się baniek (bubbles) finansowych:

węgiel

koleje

statki (np. tankowce)

internet

Ale również przyczyną był również rozwój matematyki finansowej.

Szara bankowość opiera się na spekulacji. Niemcy w końcu zgodziły się na tę szarą

bankowość. Gdy wybuchł kryzys 2008, to okazało się, że banki są pułapkami. W USA

panował system kas finansowych. W latach 80-tych zaczęły one zanikać na rzecz nowych

struktur. Wtedy część kas stałą się narzędziem prania brudnych pieniędzy. Kasy zaczęły

bankrutować – ze względu na spekulacje. Następnie kasy były wykupywane przez banki.

Na ich ratowanie państwo wydało 120 mld $.

Mechanizm kreowania pieniądza.

Rynek bez solidarności prowadzi do wynaturzeń.

Globalizacja przyniosła niepewność jutra i bezrobocie. Każdy dąży do redukcji kosztów

produkcji. Np. w Indiach, na polach uprawy ogórków zarobek dzienny wynosi 2 euro. Dla

rodzimego pracownika w Indiach jest to duża suma, dla europejczyka nic znaczącego. Dla

porównania w Złotnikach Kujawskich (ok. 2005) była firma produkująca całkowicie na

eksport do Niemiec, która płaciła stawkę 3,50 zł. na godzinę, a w Niemczech 7 euro.

Sam system kreacji jest bardzo dokładnie opisany w komentarzu Radka Szymanka pod artykułem:

238

Andy Kessler, How We Got Here. A Silicon Valley and Wall Street Primer. A History of Technology And

Markets, Escape Velocity Press 2004. bańki finansowe, s. 65; rynki kapitałowe, s. 159. John C. Hull, Options,

Futures, and ther Derivatives, Pearson Education International, New Jersey 2009, wyd. 7.

122

http://independenttrader.pl/59,zloto_fizyczne_vs_rynek_papierowy.html
http://alexjones.pl/pl/aj#

Dzięki uwolnieniu rynków finansowych wszystko wydawało się możliwe. inwestowano

przede wszystkim w nieruchomości. Pojawiła się też sprzedaż przyszłych korzyści. Takiew

działania prowadził „Enron”: wypłacano premie na poczet przyszłych zysków, np. 50 mln

$ za budowę tamy w Indiach – której nigdy nie zbudowano. Po roku 2000 zwrócono

uwagę na tych co mało zarabiają. Aby dać im złudzenie bogactwa zaczęto im udzielać

kredytów. 2005-2006 zaczęto udzielać kredyty hipoteczne tym klasom.

Bańka pęka, gdy ceny przestają rosnąć.

asset – majątek

Najpierw wmawia się nam kredyt na dom, którego wartość rynkową zaniżono. Po roku

przychodzi informacja, że wartość rynkowa domu wzrosła o 20%. Wobec tego potrzebny

jest dodatkowy kredyt.

Ważne: 1) zdolność kredytowa, 2) wartość nieruchomości.

W USA nie ma znaczenia punkt (1), gdyż bank przejmuje nieruchomość.

AIG także zajęła się spekulacjami. Jej majątek wynosił 2 mld $, a zobowiązania wzrosły

800 razy. AIG stworzyło bowiem sobie własny bank inwestycyjny. Nikt o tym nie wiedział.

Sekuratyzacja – jądro rynku finansowego gwarantujące oszustwa.

Podobnie jak w USA było w Europie, np. bańka nieruchomości w Hiszpanii (korzenie w

USA). Również w Niemczech powstała szara bankowość.

dźwignia finansowa, lewarowanie (leverage) – mówiąc obrazowo: aby zawrzeć transakcję

wystarczy mieć depozyt o wartości kilka procent kontraktu. Oznacza to przełożenie np.

1:30, czy 1:200. Osiąga się wtedy zyski jak i straty na poziomie, jakie by się miało

inwestując pełną kwotę w instrumenty bazowe

239

Kredyty subprime.

„Kredyt subprime (ang. Subprime loan) – kredyt bankowy wysokiego ryzyka, którego oprocentowanie
jest wyższe niż przy standardowym kredycie w danym segmencie. Jego specyfika polega na tym, że jest
udzielany temu kredytobiorcy, który posiada złą „historię kredytową” (np. niespłacanie na czas
kredytów).

239

http://pl.wikipedia.org/wiki/dźwignia_finansowa. http://mfiles.pl/pl/index.php/dźwignia_finansowa

123

Stworzony i rozpowszechniony w szczególności w USA. Kredyty subprime cechują się dużym poziomem
ryzyka, zarówno dla banku, jak i dla kredytobiorcy. Do grona produktów subprime mogą być zaliczane
np. kredyty hipoteczne czy specjalne karty kredytowe.

To właśnie kredyty typu subprime w dużej mierze przyczyniły się do wybuchu ogólnoświatowego kryzysu
finansowego w roku 2007, gdyż największe banki w Stanach Zjednoczonych przyznawały te pożyczki
praktycznie każdemu, bez względu na jakiekolwiek kryteria”

240

Uwaga
Czy kredyt studencki jest kredytem subprime? Kto gwarantuje wypłacalność?

Wniesiono liczne oskarżenia wobec Golden Sachs i Deutsche Bank. Oferowały bowiem

wysoko ocenione produkty. Nikt obecnie nie rozumie powiązań pomiędzy instytucjami

finansowymi.

Instrumenty pochodne są obciążone największym ryzykiem. Agencje ratingowe miały

gwarantować pewność produktów. Te agencje działają jak kartel. Agencje ratingowe

wybroniły się przed zarzutami mówiąc, że wyrażały tylko opinie. Ale za te opinie płacił

klient.

[agencje ratingowe działają na podobieństwo „przywołówek” w Szymborzu, w Poniedziałek Wielkanocny –

zapłacisz, to twoja dziewczyna jest piękna i miła; nie zapłacisz – garbata i zrzędliwa]

Za kryzys finansowy odpowiadają: AIG, Lehman Brothers, Goldman Sachs.

Zniesienie kontroli nad rynkami finansowymi to rezultat nacisku lobbystów z Wall Street.

Przykłady

1) Przypadek Bernarda Madoffa

241

Pracował na Wall Street. Stworzył piramidę finansową (w Polsce to nazywano systemem

argentyńskim, np. przy zakupie Fiata 126p w latach 70-tych XX wieku). Aby się nie

rozpadła wszędzie szukał klientów. Zapaść na rynku finansowym w 2008 r. w USA

ujawniła istnienie tej piramidy. Zniknęło w sumie 65 mld $. Okazało się, że oszukał 8 tys.

swoich klientów. Został skazany na 150 lat więzienia. Autorzy prac poświęconych

Madoffowi zastanawiają się, jaką rolę odegrały banki inwestycyjne, które „napędzały”

Madoffowi klientów. Zwłaszcza JP Morgan, w którym Madoff miał swoje konto

242

240

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kredyt_subprime.

241

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bernard_Madoff.

242

http://pl.wikipedia.org/wiki/Piramida_Madoffa

124

2) Przypadek Irlandii

243

Rząd irlandzki zapłacił bankom irlandzkim ok. 70 mld $. Poziom życia spadł średnio o 20%.

Przed kryzysem 2008 rząd obniżył podatki. Poza tym był słabszy nadzór bankowy niż w

innych krajach Unii. Taka sytuacja przyciągała banki zagraniczne. Przez pewien czas było

to korzystne dla Irlandii. Przyczyną kryzysu były fałszerstwa danych prezentowanych

przez banki.

Na czym polegał błąd rządu? Błędem było udzielenie państwowych gwarancji

wypłacalności dla Irish Bank. Gdy ten bank zaczął się chwiać, dług przeniesiono z banku

na państwo. Takie mogą skutki żyrowania komuś kredytu. W rezultacie rząd musiał

zaciągnąć dług w EBC w wysokości 70 mld $. Obecnie dług Irlandii wynosi 300 euro na

osobę co miesiąc. Irlandia spłacając dług ratuje europejski system bankowy.

Przyczyny kryzysu

- nierozważne udzielanie kredytów (wszystkim, w tym również niezdolnym kredytowo)

- polityka fiskalna

Od początku XX w. wzrost gospodarczy w Hiszpanii i w Irlandii nie opierał się na zdrowych zasadach.

Sytuacja gospodarcza w Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Islandii.

Co może się stać, gdy ignorancja (=niewiedza) zetknie się z chciwością ? Skutkiem będzie
„bańka spekulacyjna”

244

bańka tulipanowa (

1636-1637

) w Holandii

bańka giełdowa (Wielki kryzys, 1929)

bańka samochodowa

bańka internetowa (dot-com bubble), przełom lat 200/2001

bańka zadłużeniowa (2008), USA, Europa

Centrum bańki internetowej było w Dolinie Krzemowej. Alan Greenspan w Waszyngtonie widział to. W

2000 r FED podniósł stopy procentowe. Wtedy Wall Street zaczęła się przyglądać internetowym

pupilom. Na Boże Narodzenie 2000 zaczęto dostrzegać już na Wall Street niepokojące zjawiska. 11

września 2001 zakończył bańkę internetową. Rany odnieśli nawet Microsoft, Sun Microsystem, Intel.

Winny szukano na Wall Street. ludzie byli rozgniewani, gdyż stracili pieniądze. Henry Blodget ledwo się

wykręcił od kary: dostał dożywotni zakaz pracy z papierami wartościowymi. Zrehabilitował się w 2007

roku po wydaniu książki „The Wall Street Self-Defense Manual: A Consumer's Guide to Intelligent

Investing. Atlas Books, 2007”

245

Pęknięcie bańki dot.comów kosztowało rynek 3,5 bln dolarów.

243

Sytuacja gospodarcza w Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Islandii.

www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/121/plik/012.pdf

244

Bańka spekulacyjna, http://pl.wikipedia.org/wiki/Bańka_spekulacyjna.

Jest to stan rynku, np. akcji, w którym cena dóbr rażąco przekracza ich wartość.

245

http://en.wikipedia.org/wiki/Henry_Blodget.

125

Amazon I e-Bay robiły dobrze od początku: uważały, że klient jest najważniejszy

Pozostała jednak infrastruktura: sieć, bazy danych. Na zgliszczach powstał nowy rodzaj biznesu. Byli to

ludzie, którzy już raz się sparzyli. Sieć staje się podstawą nowej ekonomii

246

Papież Franciszek o światowym systemie gospodarczym

247

Papież stwierdza, że globalny system gospodarczy nie jest już w stanie wytrzymać tego, co się dzieje i, że
czeka nas nieuchronne załamanie. Papież ostrzegł, że gospodarka zależy teraz od wojny, a wielkie
mocarstwa wykorzystują konflikty zbrojne jako sposób na utrzymanie istniejącego status quo.

Zdaniem Franciszka gospodarka światowa jest postawiona na głowie, a złotym cielcem są obecnie
pieniądze. Uznał on też, że w centrum gospodarki powinni się znajdować mężczyzna i kobieta a nie
koncerny zbrojeniowe i banki.

Hierarcha Kościoła Katolickiego z obawą patrzy w przyszłość i sugeruje, że nawet jeśli zainteresowanym
nie uda się rozpętać III wojny światowej, to stworzą wiele lokalnych wojen, aby zapewnić przetrwanie
"bałwochwalczych gospodarek" poprzez zwiększanie produkcji i sprzedaży broni.

Według papieża to przynosi pieniądze koncernom zbrojeniowym i nieszczęścia zwykłym ludziom.
Franciszek nie wspomina o konkretnych konfliktach, ale wystarczy popatrzyć na Syrię, Irak czy Ukrainę,
aby zrozumieć, o co mu chodzi.

Uwaga
Zwróćmy uwagę na analogie:
Katolicka nauka społeczna a polityka społeczna Unii Europejskiej.

Dobro wspólne: kapitał ludzki,
promotiohHumana (podniesienie człowieka): programy spójności
Jeśli chcesz zapoznać się z całą historią kryzysu zajrzysz do czterech artykułów w

„Rzeczpospolitej”.

http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/705487,208891-Krotka-historia-amerykanskiego-rynku-

kredytow-hipotecznych--czyli-jak-ewaluowal-American-Dream--cz--1-.html?referer=redpol

Miejsce techniki w piramidzie wartości

religijne

etyczne

polityczne

społeczne

techniczne

teoretyczne

estetyczne

ekonomiczne

biologiczne

246

http://alexjones.pl/pl/aj/aj-swiat/aj-gospodarka-swiatowa/item/2196-amerykańska-bańka-finansowa-

pęknie-lada-moment-gospodarka-wisi-już-na-włosku#.

247

http://alexjones.pl/pl/aj/aj-swiat/aj-gospodarka-swiatowa/item/30062-papież-franciszek-ostrzega-że-

światowy-system-gospodarczy-jest-bliski-upadku

126

Podstawowe są wartości biologiczne. Życie, zdrowie, jedzenie jest warunkiem niezbędnym przy realizacji

wyższych wartości. Wartości ekonomiczne to praca, mieszkanie, pieniądze. Wartości społeczne to

małżeństwo, rodzina, miłość. Przedmiotem wartości politycznych jest sprawiedliwość społeczna (nie

walka o władzę). Jeśli chodzi o wartości najwyższe to relację pomiędzy nimi można określić następująco:

najpierw być człowiekiem, a potem – chrześcijaninem.

Wartości niższe są podstawą dla wyższych. Wartości wyższe są celem dla niższych. Ta aksjologia

respektuje hierarchię potrzeb Abrahama Maslowa (amerykański psycholog rosyjskiego pochodzenia).

Konflikt obowiązków, np. przyjąć ciężko chorego człowieka do szpitala – ze względu na etykę lekarką ,

nie przyjąć go – ze względu kontrakt z NFZ-tem, świadczy o błędach w aksjologii (=teorii wartości)..

09) Racjonalność. Technologiczna racjonalność. Inżynieria wiedzy –

przyszłość społeczeństwa informacyjnego. Metody cyfrowe w humanistyce.

1) Racjonalność

Współcześnie istnieje wiele teorii racjonalności (występuje wiele kryteriów

racjonalności). Jako teorię racjonalności można potraktować filozofię nauki i techniki

248

Mario Bunge (argentyński fizyk i filozof)

249

wymienia 7 typów racjonalności,

uporządkowanych następująco:

1) Racjonalizm pojęciowy - mamy z nim do czynienia, gdy minimalizuje się mętność pojęć,
ich rozmytość, ich niedokładność.

2) Racjonalność logiczna - ukierunkowanie na niesprzeczność

3) Racjonalność podania świadectw lub dowodów

4) Racjonalność epistemologiczna - jej wyrazem jest unikanie hipotez niezgodnych z
dotychczasową wiedza

5) Racjonalność ontologiczna - przyjęcie wewnętrznie niesprzecznego obrazu świata

6) Racjonalność wartościująca - ukierunkowanie się na cele, które są nie tylko osiągalne,
ale i też warte osiągnięcia.

7) Racjonalność praktyczna - przyjmuje się tu środki prawdopodobnie ułatwiające
osiągnięcie celu

Te rodzaje racjonalności są uporządkowane tak, jak je tu wymieniono. Zwykle mówi się,
że racjonalność praktyczna zakłada racjonalność teoretyczną. A zatem racjonalność
pojęciowa i logiczna są nieodzowne dla racjonalności każdego innego rodzaju.
Racjonalność pojęciowa i logiczna tworzą minimum racjonalności. Mając pojęcie

248

Przegląd zagadnień dotyczących problemu racjonalności zob. H. Kozakiewicz, E. Mokrzycki, M.J. Siemek

(red.), Racjonalność. Nauka. Społeczństwo, PWN, Warszawa 1989.

249

M. Bunge, Rationality. The Critical Review, The Hague 1985.

127

racjonalności można utworzyć odpowiednie pojęcia irracjonalności. Logika szeroko pojęta
jest związana właśnie z tymi dwoma podstawowymi rodzajami racjonalności.

Można powiedzieć ogólnie, że racjonalność to zgodność działania z pewnymi regułami. W tym sensie można

mówić o racjonalności estetycznej: ktoś się ubiera zgodnie ze standardami.

2) Niektóre założenia nauk humanistycznych, społecznych, teologicznych

Nauka i technologia przyjmują założenia filozoficzne, których często sobie nie uświadamiamy.

Podstawowe założenie występujące w naukach humanistycznych dotyczy tego czym jest człowiek.

Badania w naukach humanistycznych są uwikłane w aksjologię. Widać jest to szczególnie w naukach

historycznych, gdy system wartości badacza dziejów jest odzwierciedlony w rezultatach badania.

Interpretacja humanistyczna musi uwzględnić aksjologię pisarza, poety, władcy, jeśli chce się zrozumieć

dane zjawisko. Trzeba nie tylko wyjaśnić zjawisko (geneza, środowisko, przyczyny), ale i ocenić pod

różnymi względami, np. etycznym, poznawczym, ekonomicznym, społecznym, politycznym, religijnym.

Ten ostatni etap pracy badawczej w humanistyce jest bardzo trudny do zrealizowania i zwykle się go

pomija.

1) Kondycja ludzka

a) człowiek jest świadom utracalności swojego istnienia

b) stąd każdy posiada potrzebę umocnienia się w istnieniu: np. przez pieniądze, tworzenie grup

społecznych, religię, zawierzenie komuś

Zastanowić się, nad stopniem świadomości utracalności swojego istnienie; czy jest to świadomość
towarzysząca, czy raczej aktowa ?
Czy potrzeby w sensie Maslowa wypływają z potrzeby umocnienia się w bycie ?

2) Agere sequitur esse.
Jest to scholastyczna zasada mówiąca, że działanie wypływa z natury bytu. Inaczej mówiąc: naturę bytu
poznaje się po skutkach działania. Ta zasada jest założona w obserwacji jak i w behawioralnym
schemacie badania.

bodziec –> "czarna skrzynka" –> reakcja

Nieznaną budowę "czarnej skrzynki" usiłujemy zrekonstruować na podstawie związków między
wejściem i wyjściem. Pojęcie "czarnej skrzynki" pojawiło się najpierw w technice; jest używane w nauce
o procesach poznawczych (kognitywistyka)

Zasada ta występuje w wyjaśnianiu przyczynowym: od skutku do przyczyny

3) Człowiek jest istotą społeczną.
Czy ta zasada wypływa z kondycji ludzkiej ?

4) Człowiek jest istotą seksualną
Czy ta zasada wypływa z kondycji ludzkiej ?

5) Ktoś kogoś wychowuje.

128

6) Poznanie ludzkie jest aspektywne, czyli opowiadanie o słoniu.
Czterem ślepcom chciano umożliwić poznanie słonia. Przyprowadzoną więc przed nich słonia. Pierwszy
złapał za trąbę i orzekł, że słoń to wielki wąż. Drugi chwycił za ucho i stwierdził, że słoń to wielkie
skrzydła. Trzeci objął nogę słonia, a ponieważ wiedział co to jest kolumna, to wyciągnął wniosek, że słoń
to wielka kolumna. Czwarty dotknął brzucha słonia i to skojarzyło mu się z beczką, dlatego orzekł, że
słoń to wielka beczka.

Czy zatem słoń to latający wąż z beczką na kolumnach ?

6) Poznanie ludzkie ma charakter pojęciowy (=abstrakcyjny); nie poznajemy konkretu jako konkretu;
mamy tylko intuicję konkretu; intuicja konkretu jest mocniejsza niż abstrakt – dlatego idea kotletu
schabowego przegra z kotletem schabowym, a idea Boga jest słabsza od wszelkiego konkretu. Zrób sobie
eksperyment: połóż na jednym talerzu kartkę z napisem „kotlet schabowy”, a na drugim – kotlet
schabowy. Na co zareaguje twój żołądek?

7) Dziecko jest z natury dobre
8) Człowiek jest skłonny do zła
9) Wychowanie jest relacją symetryczną/niesymetryczną/antysymetryczną, przeciwsymetryczną – stąd
pedagogika i antypedagogika.

10) Czy zakłada się racjonalność poznania, czyli intersubiektywną komunikowalność i sprawdzalność, czy
raczej jest ona celem ?

11) Człowiek posiada żądze mocy. Jednak jest za słaby ontologicznie by zmieniać prawa fizyki i stanowić
prawa moralne (np. klasa robotnicza bolszewickiej Rosji w latach 1918-1920 uważała, że ma taką moc;
zob. L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu).

Inne założenia na podstawie
M. Bunge, R. Ardila, Philosophy of Psychology, Springer Verlag, New York, Berlin,
Heidelberg 1987.

Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że naukowa psychologia, inaczej niż psychologia filozoficzna
czy humanistyczna jest całkowicie oddzielona od filozofii. W szczególności behawioryści, będąc pod
wpływem pozytywizmu, a szczególnie operacjonizmu, byli dumni ze swojej niezależności od filozofii..
Jednak metodologiczna analiza psychologii pokazuje coś odmiennego.
Okazuje się, że jakiekolwiek badania naukowe nie są przeprowadzane w filozoficznej próżni, lecz na tle
złożonego filozoficznego tła. Na razie wystarczą nam tu trzy zasady:
1) Nic nie staje się z niebytu lub nie zmierza do niebytu.
2) My możemy poznać świat, chociaż w części i stopniowo.
3) Nie twórz sobie danych lub nie fałszuj obliczeń.
Aby sprawdzić czy te zasady są faktycznie zakładane wyobraź sobie projekt, który ich nie przyjmuje.
Załóżmy, że badacz obserwuje małpy, aby wykryć wzorzec zachowań. Nagle małpy znikają z pola
widzenia. Czy na tej podstawie obserwator będzie przekonany, że zniknęły jako kamfora albo
teleportowały się. Bardziej prawdopodobne, że badacz przyjmie hipotezę, że małpy ukryły się albo, że
sam jest ofiarą halucynacji. W żadnym przypadku nie będzie raportował o zniknięciu bojąc się, iż jego
koledzy będą przekonani, że nie zna on starej filozofuje prawdy, że materia jest niestwarzalna i nie
podlegająca unicestwieniu.

Mając rozwiązaną zagadkę odejścia małp z pomocą filozoficznej zasady i pewnego badania,

badacz podsumowuje swoje badania. Robi tak ponieważ ma nadzieje, że znajdzie coś nowego o

129

zachowaniu naczelnych. Przez to milcząco ufa zasadzie realistycznej wg której możemy poznać rzeczy,
jeśli je zbadamy. Filozofią tego badacza jest realizm, nie zachowuje się on jak idealista lub
konwencjonalista. Ostatecznie donosząc o badaniach ostrożnie rozróżni dane od statystyki zbudowanej
na nich, jak również od interpretacji wyników: do tej ostatniej odniesie się raczej jako do hipotezy.
Postępując w ten sposób będzie posłuszny jednej z metodologicznej reguł postępowania badawczego.

Mogłoby się wydawać, że uczenie sie takich zasad jest częścią naukowego wytrenowania. Tak.

Niemniej jednak, rzecz w tym, że te zasady, jak i inne nie są przedmiotem badania naukowego, ale
filozofii. Są one używane i sprawdzane w praktyce w dowolnej nauce, lecz pochodzą, są
systematyzowane czasami i badane w filozofii. Będziemy nazywać filozoficznym tłem, ogólnym
spojrzeniem lub wizją świata, zmienny zbiór takich ontologicznych, epistemologicznych i moralnych
zasad. Tablica 1.1 przedstawia wiele z nich.

Filozoficzne zasady tkwiące w naukowym badaniu nie zawsze są jawne – szczególnie u badaczy z

antyfilozoficznym nastawieniem. Tymczasem płyną często po powierzchni, szczególnie wtedy, gdy
a) stawiają sobie ambitne plany badawcze (jak np. mapowanie umysłu na mózg), gdy
b) budują teorie (hipotetyczno-dedukcyjne systemy) jak i wtedy, gdy
c) oceniają projekty rywalizujące jak i rywalizujące teorie,
d) dyskutując empiryczne odkrycie, które dowodzi trudności interpretacji.

Twierdzenie, że badania naukowe wikłają zasady filozoficzne wyszczególnione w tabeli 1.1 nie

jest deskryptywnym lecz normatywnym. Nie chodzi tu o to, że naukowcy mniej lub bardziej świadomie
stosują się do tych zasad. Bo takie twierdzenie było by fałszywe. Twierdzi się natomiast, że filozoficzna
analiza poprawnego badania naukowego jest ograniczona do pokazania, że te zasady są faktycznie w
takim czy innym badaniu uwikłane, często nieznane dla samych badaczy. Sposób usprawiedliwienia tego
twierdzenia był sugerowany jakiś czas temu: usuń każde jedno z filozoficznych założeń w danym czasie i
zobacz, czy takie pominięcie będzie skutkować błędem lub odrzuceniem interesującego problemu.
Czytelnik jest zaproszony do zrobienia tego sprawdzenia dla siebie i spojrzenia na przewodnik.

Tabela 1.1 (strony 20-21)
Zasady ontologiczne (o świecie)

O1 Świat istnieje w sobie (tj. bez względu na to czy istnieją lub nie badacze)
O2 Świat jest złożony wyłącznie z rzeczy (konkretnych przedmiotów)
O3 Formy są własnościami rzeczy (nie samo-istniejących idei)
O4 Rzeczy grupują się w systemy: każda rzecz jest systemem lub jego składnikiem
O5 Każda rzecz z wyjątkiem uniwersum, wchodzi w interakcje z innymi rzeczami w pewnym względzie i
jest izolowana od innych rzeczy pod innym względem
O6 Każda rzecz zmienia się
O7 Nic nie pochodzi z niebytu i żadna rzecz nie redukuje się do niebytu
O8 Każda rzecz podlega prawom (istnieją koincydencje, ale nie ma cudów)
O9 Istnieją różne rodzaje praw: przyczynowe, stochastyczne, mieszane; na tym samym poziomie (np.
biologiczne); międzypoziomowe (np. bio-społeczne); itd.
O10 Istnieje kilka poziomów organizacji: fizyczny, chemiczny, biologiczny, społeczny i technologiczny
O11 Wszystkie systemy z wyjątkiem uniwersum otrzymują zewnętrzne wejścia i są selektywne
O12 W każdym systemie istnieje spontaniczna (nie uprzyczynowana) aktywność tego samego rodzaju
O13 Każdy system ma pewne własności (zwane 'emergentnymi'), których brak jego składnikom
O14 Każda emergentna własność pojawia się na pewnym piętrze w zbiorowisku systemu
O15 Każdy system należy do pewnej ewolucyjnej linii
O16 Każdy system, z wyjątkiem uniwersum, pochodzi przez składanie (assembly)
O17 Komponenty systemu społecznego są biologiczne, chemiczne, i fizyczne; te systemu chemicznego są
chemiczne lub fizyczne; systemu fizycznego są fizyczne
O18 Każdy system, z wyjątkiem uniwersum , jest podsystemem innego systemu
O19 Im bardziej złożony system, tym większa liczba pięter w jego budowaniu

130

O20 Im bardziej złożony system, tym większa liczba jego sposobów załamania się

Deskryptywne zasady epistemologiczne: o ludzkim poznaniu świata

E1 Możemy uzyskać wiedzę o świecie (rzeczywistości), chociaż tylko częściowo, niedoskonale i
stopniowo.
E2 Każdy akt poznania jest procesem w nerwowym systemie pewnych zwierząt.
E3 Człowiek może poznać tylko dwa rodzaje przedmiotów: byty materialne (konkretne rzeczy) i
przedmioty pojęciowe (pojęcia, sądy i teorie).
E4 Zwierzę może poznać tylko tę rzecz, jeśli te dwie będą połączone sygnałem, który może wcześniej
wykryć i zdekodować.
E5 Żadne badanie nie zaczyna się od całkowitej niewiedzy: musimy wiedzieć coś przed, zanim
sformułujemy problem i zbadamy go.
E6 Każda operacja poznawcza jest potencjalnie podatna na błąd, lecz każdy błąd jest korygowalny.
E7 Istnieje kilka sposobów poznania: przez postrzeganie, przez pojęciowanie i przez działanie; te różne
sposoby łączą się w różne kombinacje w badaniach.
E8 Wszelkie ludzie badanie dokonuje się w społeczności a przeto w kooperacji i współzawodnictwie z
innymi.
E9 Wiedza może być o konkretach lub wzorcach.
E10 Każda teoria, gdy jest skonstruowana z wykorzystaniem danych i hipotez pomocniczych, może
pomóc opisać i przewidywać, lecz tylko teorie mechanistyczne mogą wyjaśniać.

Normatywne zasady epistemologiczne: O prowadzeniu badań naukowych

E11 Zacznij swoje badanie przez wybór otwartego problemu.
E12 Jasno sformułuj swój problem: nie zmieniaj (=poszerzenie lub ograniczenie) jego kontekstu,
założeń, danych, itd.
E13 Nie pomyl problemu bytu z problemem wiedzy lub odwrotnie (np. nie próbuj definiować
przyczynowości w terminach przewidywalności i nie wierz, że fakty się zmieniają, gdy spojrzysz na nie
poprzez alternatywny schemat pojęciowy.
E14 Nie pozwól dostępnym technikom na dyktat we wszystkich twoich problemach: jeśli konieczne
próbuj nowych technik lub nawet całość nowych podejść.
E15 Planuj badania w twoim problemie – lecz bądź gotów zmienić twój plan, a nawet swój problem, tak
często jak to jest konieczne.
E16 Kiedykolwiek to możliwe chwytaj swój problem naukowo (tzn. bądź uzbrojony w naukową wiedzę i
naukowe metody i nastaw się na cele naukowe lub technologiczne).
E17 Nie toleruj ciemności i rozmytości pojęć na początku: próbuj i precyzuj każde kluczowe pojęcie i sąd.
E18 Nie zobowiązuj siebie przed badaniem: najpierw uzyskaj poznanie, potem przekonanie – a następnie
wątpienie.
E19 Przeglądaj regularnie swoje najważniejsze przekonania: jesteś ograniczony w szukaniu błędów –
mając szczęście możesz zapoczątkować rewolucję pojęciową.
E20 Sprawdzaj (dla jasności, przekonania, skuteczności) wszystkie swoje metodologiczne reguły.

Przepisy moralne: o prawości naukowego badania

M1. Bądź zgodny z prawdą.
M2 Nie przeciągaj (skirt) naukowych problemów ze strachu przed władzami.
M3 Traktuj wszystkie danie i teorie, metody, jako obalalne, tylko samo badanie traktuj jako świętość.
M4 Poprawiaj co się da skorygować, szczególnie swoje własne błędy.
M5 Nie zważaj na wymysły i pseudonaukę: ujawnij je i walcz z nimi.
M6 Nie chowaj wiedzy: podziel się nią.

131

M7 Udzielaj zaufania, gdzie zaufanie jest należne.
M8 Nie zważaj na argumenty z autorytetu i ad hominem.
M9 Pielęgnuj intelektualną wolność i bądź przygotowany do walki o nią.
M10 Bądź skromny/a: poznaj swoje ograniczenia, lecz nie bądź uniżony; nie kłaniaj się przed
autorytetami i tradycją.
M11 Nie używaj prestiżu związanego z postępem wiedzy do podpisywania się po niesprawiedliwymi
sprawami.
M12 Bądź skłonny do służenia współpracownikom, studentom i naukowej społeczności w jak najszerszej
skali.
M13 Unikaj ideologii w naukach podstawowych, lecz deklaruj ją w technologii.
M14 Odrzucaj użycie wiedzy dla celów destrukcji lub nacisku.
M15 Nie chwal się specjalnymi (w szczególności paranormalnymi) mocami poznawczymi.
M16 Próbuj usprawiedliwić wszystkie swoje twierdzenia.
M17. Strzeż niezależności swoich sądów i jeśli konieczne – płyń pod prąd.
M18 Toleruj poważne badania problemów lub metody, które się tobie nie podobają.
M19 Bądź nietolerancyjny wobec zorganizowanego obskurantyzmu.
M20 Ciągle zwracaj uwagę moralną na swoje czyny, a nawet na swoje moralne zasady.

3) Technologiczna racjonalność.

Val Dusek, Philosophy of Technology: An Introduction, Blackwell Publishing Ltd, 2006, s. 53-69.

Nauka jest traktowana jako wzorzec racjonalności. Technologia jest traktowana jako nauka stosowana i

jest w konsekwencji częścią tego wzorca racjonalności. przyjmowanego przez współczesne

społeczeństwo.

(wzorzec = paradygmat)

W przeciwieństwie do tego wzorca racjonalności w teologii spotkamy zdanie, że „człowieka nie da się

zrozumieć bez Chrystusa”. Oznacza to, że człowiek ma w sobie coś, co wykracza poza granice

racjonalności naukowej. Czy to coś, to pragnienia życia wiecznego?

Na początku XX wieku niemiecki socjolog Max Weber opisał powstanie społeczeństwa Zachodniego, jako

powstawanie racjonalności. Tę racjonalizację rozciągał na wszystkie dziedziny kultury. Rozciągał tę

racjonalizację również na teologię (w judaizmie, konfucjanizmie, taoizmie, buddyzmie, hinduizmie).

Zauważmy zresztą, że teologię można rozumieć jako racjonalizację Objawienia. Jest to próba ogarnięcia

treści Objawienia rozumem ludzkim. Nie jest to jedyne rozumienie teologii.

W społeczeństwie Zachodnim modelem racjonalności – od czasów Platona- była matematyka.

Ten matematyczny model idealnego rozumowania wpłynął na powstanie obliczeniowych modeli w

etyce. Brytyjski filozof Jeremy Bentham (1748-1832) twierdził, że etyka byłą sprawą dodawania

jednostek przyjemności i odejmowania jednostek bólu (jako negatywnej przyjemności). Polityka miała

maksymalizować tę pryzjmeność. Bentham nazwał swoją etykę utylitarianistyczną.

(jednostka przyjemności – np. jeden gryz batona snickers)

Racjonalność naukowa jest szersza iż racjonalność matematyczna.

Na podstawie historii nauki można by powiedzieć, że mamy kilka rodzajów rozumu

132

- dedukcyjny – jak w matematyce i w logice; tak rozumieli go racjonaliści w XVII wieku;

- inni – jak Rudolf Carnap (XX wike) utożsamiali rozum z logiką indukcyjną.

- jeszcze inni utożsamiali rozum z rozumowaniami instrumentalnymi, technicznymi w

zastosowaniu do zagadnienia środków i celu;

- w romantyzmie rozum był quasi-boską intuicją albo sądem estetycznym u artystów;

- w ekonomii rozum sprowadzał się do analizy zysków i strat

Do zastanowienia się

Czy matematyczna (technologiczna, naukowa) racjonalność oddaje istotę tego czym jest racjonalność?

4) Inżynieria wiedzy – przyszłość społeczeństwa informacyjnego. Metody cyfrowe w humanistyce.

Zagadnienie przyszłości społeczeństwa informacyjnego wiąże z ewolucjonizmem w naukach społecznych

i historii. Ten ewolucjonizm zwany jest także „ewolucjonizmem kulturowym lub po prostu

ewolucjonizmem kulturowo-społecznym – zbiór teorii opisujących ewolucję społeczeństwa, które

przechodzi przez poszczególne etapy podczas rozwoju społecznego. Ewolucjonizm jest jedną z

najstarszych teorii w socjologii i antropologii kulturowej i w swojej klasycznej postaci został

sformułowany (i dominował w całej nauce) w XIX wieku”

250

Inżynieria wiedzy to dyscyplina nauki zajmująca się próbą przeniesieniem całej wiedzy ludzkiej do

komputera. Chce również zagwarantować możliwość przeprowadzania automatycznych rozumowań w

oparciu o bazę wiedzy (knowledge base).

Jej częścią jest tzw. inżynieria ontologiczna. Jest to klasyfikacja rzeczy uzupełniona o automatycznie

przeprowadzane rozumowania.

Główne nurty i przedstawiciele myśli ewolucjonistycznej

251

Do klasycznych twórców ewolucjonizmu zaliczani są: Auguste Comte, Herbert Spencer, Émile Durkheim,

Lewis Henry Morgan, Edward Burnett Tylor, Ferdinand Toennies.

Nurty ewolucjonizmu
1) ewolucjonizm unilinearny (określany też jako jednoliniowy albo klasyczny),
2) ewolucjonizm uniwersalny i multilinearny.
Współczesne nurty ewolucjonizmu:
• neoewolucjonizm: Leslie White, Julian Steward, Marshall Sahlins, Gerhard Lenski, Talcott Parsons
• socjobiologia – Edward Wilson, Pierre van den Berghe, Joseph Lopreato, Richard Machalek

250

Zob. też, Piotr Prokopowicz, Perspektywa neoewolucyjna w teoriach zmiany społecznej: od determinizmu

technologicznego do epidemiologii reprezentacji (2007.12.03).

http://krytyka.org/perspektywa-neoewolucyjna-w-teoriach-zmiany-spolecznej-od-determinizmu-

technologicznego-do-epidemiologii-reprezentacji/.

Warto zajrzeć na stronę: http://krytyka.org/.

251

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ewolucjonizm_(nauki_społeczne)29

133

• teoria modernizacji – Walt Rostow, David McClelland
• teoria społeczeństwa post-industrialnego – Daniel Bell, Alvin Toffler
Duży wpływ ewolucjonizm wywarł na szkołę chicagowską, przyczyniając się do stworzenia koncepcji

ekologii społecznej w analizach zbiorowości miejskich.

Teoria społeczeństwa post-industrialnego

252

„Naukowcy korzystali z teorii ewolucji, by prowadzić analizę różnych trendów i przewidywać przyszły
rozwój społeczeństw. Stworzyli teorie społeczeństwa post-industrialnego, argumentując, że bieżąca era
społeczeństwa przemysłowego dobiega końca, a usługi i informacja stają się ważniejsze niż przemysł i
towary.
W roku 1974 Daniel Bell – autor publikacji The Coming of Post-Industrial Society (Nadejście
społeczeństwa post-przemysłowego) wprowadził termin społeczeństwa postindustrialnego. Podzielił
historie ludzkości na trzy ery: przed-przemysłową, przemysłową i post-przemysłową. Przewidywał, że z
końcem XX wieku Stany Zjednoczone, Japonia i Europa Zachodnia wejdą w fazę post-przemysłową. Ta
post-przemysłowa faza objawiać się będzie przez: dominację sektora usług (administracji, banków,
handlu, transportu, medycynę, edukację, naukę, media masowe i kulturę) nad tradycyjnym sektorem
przemysłowym (produkcją, która po rewolucji przemysłowej zdominowała jeszcze bardziej tradycyjne
sektory rolnictwa i górnictwa); rosnące znaczenie technologii informacyjnych; zwiększoną rolą
długoterminowego planowania i planowania przyszłych trendów; dominację technokracji i pragmatyzmu
nad tradycyjną etyką i ideologiami; wzrastającym znaczeniem i użytkowaniem technologii i intelektu;
zmianami w tradycyjnej hierarchii klas społecznych, z wysoko wykształconymi specjalistami i
naukowcami zajmującymi miejsce tradycyjnej burżuazji.
Od lat 70. wielu innych socjologów i antropologów, takich jak Alvin Toffler (autor publikacji Szok
przyszłości, 1970) czy John Naisbitt (autor książki Megatrends, 1982) poszli drogą wyznaczona przez
pracę Daniela Bella i stworzyli podobne teorie. John Naisbitt wprowadził koncepcję megatrendów:
silnych, globalnych trendów, które zmieniają społeczeństwa w skali światowej. Wśród megatrendów
jakie wymienił był m.in. proces globalizacji.

Innym ważnym megatrendem był wzrost wydajności komputerów i rozwój Internetu. Marshall McLuhan
w pracy The Gutenberg Galaxy (Galaktyka Gutenberga, 1962) wprowadził termin wioski globalnej, który
niedługo potem został zaadoptowany przez badaczy globalizacji i Internetu. Naisbitt i wielu innych
proponentów teorii społeczeństwa post-przemysłowego wskazuje, że megatrendy prowadzą do
decentralizacji, osłabienia centralnych rządów, zwiększonego znaczenia lokalnych inicjatyw i demokracji
bezpośredniej, zmian w hierarchii tradycyjnych klas społecznych, rozwoju nowych ruchów społecznych,
zwiększenia siły konsumentów i ilości dostępnych opcji wyboru dla nich (Toffler mówi nawet o
nadmiarze wyborów).

Niektóre, bardziej ekstremalne wizje społeczeństwa post-przemysłowego związane są z teorią
osobliwości technologicznej. Teoria ta odnosi się do przewidywanego punktu lub okresu w rozwoju
cywilizacji, w którym na skutek przyspieszenia postępu technologicznego społeczne, naukowe i
ekonomiczne zmiany staną się tak raptowne, że po przekroczeniu tego punktu w czasie „przed-osobliwi”
ludzie nie będą już mogli niczego wiarygodnie pojąć, zrozumieć, czy przewidzieć. Taka osobliwość była
po raz pierwszy poddana pod dyskusję w latach 50. i szeroko spopularyzowana w latach 80. przez
Vernora Vinge’a.

Krytycy teorii społeczeństwa post-przemysłowego wskazują, że jest ona bardzo mglista i tak jak w
przypadku każdej przepowiedni, nie ma żadnej gwarancji, że dziś obserwowane trendy będą jeszcze
istniały w przyszłości lub że rozwiną się w kierunkach przewidzianych przez współczesnych badaczy.

252

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ewolucjonizm_(nauki_społeczne).

134

Jednak, żaden z poważnych socjologów nie argumentowałby, że można przewidzieć przyszłość, a
jedynie, że teorie takie pozwalają na lepsze zrozumienie zmian jakie zachodzą w świecie współczesnym”.

Społeczeństwo informacyjne jest to inaczej mówiąc społeczeństwo post-przemysłowe. Różnie się je
nazywa:

postindustrialne, postkapitalistyczne, postmodernistyczne, ponowoczesne, konsumpcyjne, sieciowe,

technologiczne, komunikacyjne, globalne, internetowe.

Nie istnieje jedna spójna teoria.

Cechy charakterystyczne społeczeństwa informacyjnego:

informacja,

stanowi jego główne tworzywo, buduje i tworzy społeczeństwo informacyjne

wiedza,
technologia,

technologie działają na informację, a nie informacja na technologie (jak to była w rewolucji
przemysłowejl
technologie łączą w jeden zintegrowany system;

komunikacja

powstaje zbiór stosunków, w których operuje się nowymi technologiami informacyjnymi;

rozwój

ciągła zmiana i płynność organizacyjna
elastyczność struktur, co umożliwia zmianę, modyfikację oraz rekonstrukcję elementów sieci;

Inne czynniki występujące w społeczeństwie informacyjnym

: odmasowienie, decentralizacja,

denacjonalizacja, zniesienie przestrzeni, eliminacja pośredników, rozpad więzi. Zmianie ulega znaczenie czasu i
przestrzeni.

Literatura do tego zagadnienia

M. Castells, Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2008.

A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, A. Wódkowski: E-usługi a społeczeństwo informacyjne.,Wydawnictwo
Difin, Warszawa 2009.

Przyczyny zmian społecznych

Jednym z czynników powodującym zmiany społeczne była technologia. Ale były również inne czynniki,

może nawet ważniejsze ze względu na głębokość zmian: jest nim śmierć przywódcy politycznego. Lęki i

ambicję Stalina decydowały o losach milionów ludzi. Podobnie paranoiczne przekonania Hitlera

doprowadziły do śmierci dziesiątki milionów ludzi. „Pożądliwość ciała, pożądliwość oczu, pycha żywota”

przywódców decydują o losach całych narodów. Ich naiwność i porywczość. Czy w demokracji jest

podobnie, zwłaszcza liberalnej ? Czy wolny rynek jest wyrazem tych trzech pożądliwości ?

Czy pojęcie dekonstrukcji jest moralne neutralnym? Dekonstrukcyjne skutki przypisuje się np.

marksizmowi.

Wolność nie polega na tym, żeby jak najwięcej zabrać bliźniemu. Wolność jest dana od urodzenia. Droga

do wolności nie wiedzie przez parlamentarne ustawy, ale przez prawdę (ewangelia). (Sołżenicyn)

Przyczyną upadku komunizmu jest między innymi niewydolność tego systemu w zaspokajaniu potrzeb

ludzkich. (Sołżenicyn)

135

Podstawowe prawo człowieka – prawo do prawdy. Wolność ma się od urodzenia.

Pisarze science fiction podtrzymują nasze marzenia o życiu łatwiejszym dzięki rozwojowi technologii. Jest

to w tym sensie ważny gatunek twórczości. Pisarze przewidywali powstanie okrętów podwodnych, lotów

kosmos (Jules Verne). Ale również nie przewidzieli takich rzeczy jak prąd elektryczny, radary, lasery.

Jest to problem futurologii. Przeszłość jest pewna, a przyszłość – nie. Możemy przewidywać przyszłość

na podstawie przeszłości. Niemniej nie muszą się one spełniać. Arabowie podbijali co roku nowe

terytoria i myśleli, że zawojują cały ówczesny świat. Ale tak się nie stało. ZSRR swoim wpływami

obejmował cały świat. I wydawało się, że postęp komunizmu jest nieubłagany. Wydawało się, że ZSRR

będzie istniał wiecznie. Upadł. Czy gospodarka wolnorynkowa doprowadzi do demokratyzacji z Chinach

? . Taki związek istnieje, ale jaka będzie przyszłość nie wiemy. Leszek Kołakowski wskazywał na

zmienność w interpretacji przeszłości. Fakty są niepodważalne, ale możemy modyfikować interpretacje

faktów, jak np.: wpływ reformacji na reformę Kościoła rzymsko-katolickiego.

J.D. Applen, Rudy McDaniel, The Rhetorical Nature of XML. Constructing Knowledge in Networked

Environments, Routledge (imprint of the Taylor & Francis Group), New York 2009.

D. E. Wittkower (red.), Facebook and Philosophy. What’s on your mind? Open Court, Chicago, La Salle

2010. Tom 50 serii: Popular Culture and Philosophy

Seria: Popular Culture and Philosophy.
Series Editor: George A. Reisch

5) Metody cyfrowe w humanistyce

Za język programowania dla humanistów uważa się język Python (czyt. pajton, pyton)

Pythona stworzył holenderski naukowiec Guido van Rossum we wczesnych latach 90. Jest

na licencji GPL. Cechą tego języka jest jasność i prostota kodowania. Co wydaje się być

szczególnie ważne dla humanisty, nie mającego wprawy w posługiwaniu się językami

sztucznymi. Jednak powinno być łatwe do opanowania np. dla filologów ze względu na

studiowane przez nich zagadnienie gramatyk formalnych.

Jest to język skryptowy, a jego interpretery są dostępne na wiele systemów operacyjnych.

5) Państwo i podatki (refleksja inspirowana wywodami prof. Leszka Kołakowskiego)

Pojęciem nadrzędnym wobec podatku jest pojęcie długu. A pojęciem nadrzędnym wobec długu jest

zobowiązanie się (performatywna funkcja języka).Wiadomo, że długi trzeba spłacać.

Podatek jest długiem wobec państwa. W płaceniu podatku ujawnia się nasz związek z państwem. Ten

związek słabnie, gdyż widzimy, że pieniądze z naszych podatków są trwonione, rozkradane. Jako

przykład przypomnijmy sobie budowę autostrad w Polsce, opłacanie obrazoburczych koncertów,

wystaw artystycznych, ekspertyz (np. dotyczących budowy Internetu szerokopasmowego w naszym

województwie). Podatnik wie, że ci, co zarabiają niebotyczne pieniądze (np. 180 tys. zł. na miesiąc –

pensje brutto prezesów spółek giełdowych) „robią” w pieniądzach a nie w produkcji. Jest to oczywiście

136

wytwór monetaryzmu w gospodarce. Niemniej jest to niepokojące. Taki system czyni ludzie biednych

bezsilnymi (zob. afery związane z Amber Gold i innymi instytucjami finansowymi w Polsce). Skutek tego

jest taki, że pewna część ludzi unika spłacania swoich długów, np. wobec spółdzielni mieszkaniowej.

Uważają, że tu nie ma zobowiązań moralnych.

Biurokratyzacja życia – regulacja wszystkich stosunków międzyludzkich przez prawo. Prowadzi to do

przeświadczenia, że miłość, przyjaźń, wdzięczności nie mają znaczenia. Liczy się tylko prawo do… .

6) Cyfrowy transport

Cyfrowa rzeczywistość opanowała: rozrywkę, muzykę, informację. Czy będzie teraz kolej na transport?

Wartość dodana przybiera postać cyfrową. Google wierzy, że autonomiczne samochody rozwiążą wiele

problemów:

- wiążące się ze starzeniem społeczeństwa; np. gdy starszy człowiek będzie musiał zdać prawo

jazdy, ale będzie wtedy mógł poruszać się autonomicznym samochodem

- poruszanie się niewidomych

- poruszanie się dzieci, np. na dodatkowe zajęcia.

Idea samo jeżdżącego samochodu pojawiła się w latach 50-tych XX wieku

253

Samochody stały się komputerami na kołach. „Mercedes” ma np. 2 mln linii kodu.

Samochody elektryczne

S-Tesla (Holandia) – 53 procesory; połączenie z wi-fi i telefonią komórkową; oprogramowanie

może być uaktualniane on-line.

- Mercedes

Umożliwia to zbieranie informacji potrzebnych z punktu widzenia samochodu. A to prowadzi do

powstania tzw. inteligencji sieciowej.

Prowadzone są badania nad konstrukcją autonomicznego samochodu. obecnie istniejące są częściowo

autonomiczne: potrafią jechać jeden za drugim i hamować.

Różnica między samochodem wczorajszym i jutra – to oprogramowanie.

Centra badawcze wielu europejskich firm samochodowych mieszczą się w „Dolinie krzemowej”. Okazuje

się, że elektronika samochodu jest opóźniono ok. lat w stosunku do elektroniki telefonii komórkowej.

Nie zajmując się kwestią zrównoważonego transportu wpadniemy w problem skończoności zasobów

paliw kopalnych. Stąd dla Polski może okazać się bardzo ważnym rozwój transportu wodnego, np. na

Wiśle, z terminalem przeładunkowym w Solcu Kujawskim.

Cyfryzacja społeczeństwa oznacza więcej usług, a mniej produktów materiałowych.

253

Informację o tym jak to sobie wtedy wyobrażano można znaleźć w jednym z numerów „Młodego Technika”

z tamtych lat.

137

Aspekty prawne i etyczne autonomicznych samochodów

Przede wszystkim uważa się, że próg bezpieczeństwa takich samochodów musi być 10x wyższy niż

zwykle. Autonomiczny samochód musi ocenić, czy zbliżający się do przejścia pieszy zauważył w ogóle

samochód. Jeśli na jezdnię wpada pika, to autonomiczny samochód musi przewidzieć, czy za nią

wbiegnie na jezdnię dziecko.

Krytyka społeczeństwa informacyjnego zob.: Edwin Bendyk, Ideologia społeczeństwa informacyjnego,

http://www.calculemus.org/lect/mes99-00/spin/1bendyk.html (dostępność 201409.23).

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
strategiczne znaczenie nowych technologii
Przyczyny zagrzybienia dachów budynków wykonywanych w nowych technologiach
Przyczyny zagrzybienia dachów budynków wykonywanych w nowych technologiach, Konstrukcje ciesielskie
prawa o nowych technologiach
62. Przyczyny zagrzybienia dachów budynków wykonywanych w nowych technologiach, Technologia i wymaga
uczestnictwo społ. w życiu publ. a rozwój nowych technologii, Przydatne Studentom, konferencja agh
strategiczne znaczenie nowych technologii
Przyczyny zagrzybienia dachów budynków wykonywanych w nowych technologiach
Zagrożenia związane z rozwojem nowych technologii
KGHM i PGE będą współpracować z UKSW przy nowych technologiach
WPŁYW NOWYCH TECHNOLOGII INFORMACYJNYCH NA STRATEGIE ORAZ ZARZĄDZANIE STRATEGICZNE
Geneza Wydziału Nowych Technologii i Chemii WAT
Wspolczesne Materialy Kompozytowe Wybrane Kierunki Rozwoju Nowych Technologi

więcej podobnych podstron