1 

 

Dr Andrzej Kmiecik 
Instytut filozofii UKW 

Primum scire deinde philosophari

1

 

(Najpierw wiedzieć potem filozofować) 

 

Filozofia nowych technologii 

01) Czym jest filozofia nauki i techniki 

02) Zarys historia nauki i techniki (1) 

03) Zarys historia nauki i techniki (2) 

04) Technologiczny determinizm. Technokracja. 

05) Gry popularne – historia gier wideo i gier komputerowych. 

06) Podziemie komputerowe – wczoraj i dzisiaj, gry hakerskie 

07) Ludzka natura. Biometria: bezpieczeństwo wolność i prywatność 

08) Inżynieria finansowa. O globalizacji, technologii i nowej sprawiedliwości. 

09) Racjonalność. Technologiczna racjonalność. Inżynieria wiedzy – przyszłość społeczeństwa 

informacyjnego. Metody cyfrowe w humanistyce. 

10) Kobiety, feminizm i technologia. 

11) Neuronauki. Bioinformatyka i biotechnologia. 

12) Nanotechnologia i nanoetyka. 

13) Transhumanizm. Kiedy nadejdą roboty i cyborgi ? 

14) Teoria sztucznej inteligencji. 

15) Symulacje komputerowe zachowań społecznych. 

Wykład jest opracowany na podstawie następujących źródeł: 

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004. 

Val Dusek, Philosophy of Technology: An Introduction, Blackwell Publishing Ltd, 2006. 

Jan Kyrre Berg Olsen, Stig Andur Pedersen, Vincent F. Hendricks (red.), A Companion to the Philosophy of 

Technology, Blackwell Publishing Ltd 2009. 

Literatura dla studentów 

Rafał Lizut, Filozofia techniki: problematyka, nurty, trudności, 

http://www.sapientiokracja.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=87:filozofia-techniki-

problematyka-nurty-trudnoci&catid=40:rafa-lizut&Itemid=68 

                                                            

1

  

M. Bunge, Epistemology & Methodology III: Philosophy of Science and Technology (Treatise on Basic 

Philosophy, vol. 7), D. Reidel Publishing Company, Dordrecht 1985, s. 8. Jest to trawestacja klasycznego: primum 

vivere deinde philosophari – najpierw żyć potem filozofować. 

2 

 

01) Czym jest filozofia nauki i techniki 

Pojęcie filozofii technologii. 

Istnieje wiele dyscyplin filozoficznych. Sama filozofia istnieje ok. 2700 lat. Wyodrębniały się one z niej 

stopniowo w dziejach filozofii. Filozofia techniki jest od niedawna istniejącą dyscypliną filozoficzną. 

Można ją uznać za subdyscyplinę  filozofii nauki jak również za subdyscyplinę filozofii społecznej. O tym 

będzie mowa w następnych wykładach. Teraz chcę tylko odpowiedzieć na pytanie: co to jest filozofia 

technologii (techniki)? 

Definicja (robocza) 

Filozofia techniki jest to dyscyplina filozoficzna badająca naturę techniki oraz jej wpływ na życie 

człowieka i społeczeństwa, jak również na – szeroko rozumianą –  przyrodę.  

Można powiedzieć, że problematyka filozofii technologii zrodziła się w momencie zbudowania i użycia 

pierwszych narzędzi technicznych, to jako samodzielna dyscyplina powstała dopiero w XX wieku. 

Filozofowie sporadycznie wypowiadali się na temat techniki. Pierwsze uwagi o technologii podał ok. 

1600 Franciszek Bacon, jak również Karol Marks w połowie XIX wieku. Wielcy filozofowie okresu od 

czasów renesansu wiele mówili o nauce, ale mało o samej technice. A to dlatego, iż uważano, że 

technologia jest po prostu zastosowaniem nauki. Ponieważ dotyczy wytwarzania dóbr, no to uważano, 

że nie warto się tą technologią zajmować. We wczesnych  czasach nowożytnych słowo „działać” 

odnoszono do nauki, do wiedzy naukowej, a nie do techniki. Tradycja romantyczna była pesymistyczna 

co do roli w życiu nauki i technologii. Tylko ówcześni akademiccy filozofowie podejmowali jakąś 

krytyczną refleksję nad nauką i technologią. Szczególności w Niemczech istniała pesymistyczna literatura 

co do roli technologii w społeczeństwie. W krajach anglojęzycznych w połowie XIX wieku tacy krytycy 

kultury jak  Carlyle, Matthew Arnold, Ruskin, socjalistyczny  artysta William Morris, mieli coś do 

powiedzenia na temat wartości technologii. Jedynie wybuch bomby atomowej w Hiroszimie i Nagasaki 

spowodował w literaturze anglojęzycznej wywołał powszechniejszą dyskusję. Dopiero, gdy wzrosła 

świadomość społeczna co do tego, czym jest zanieczyszczenie środowiska naturalnego przez przemysł, 

wywołał dyskusję na temat negatywnych skutków rozwoju technologicznego, degradacji środowiska 

naturalnego.  Uważa się, że za początek dyskusji nad degradacją środowiska można uznać książkę Rachel 

Carson “Silent Spring” z 1962, jak również  Earth Day of 1970. Szczególny impuls do krytycznej refleksji 

nad technologią dało powstanie w latach 70-tych inżynierii genetycznej. 

Wymiar instytucjonalny filozofii technologii 

W 1958 roku powstało w USA 

Society for the History of Technology

. Zaczęło ono wydawać od 

1959 czasopismo 

Technology and Culture. 

W 1976 powstało 

Society for the

 

Philosophy of 

Technology.

 A więc w ponad dwa tysiące lat po powstaniu filozofii. W trzy stulecia po powstaniu 

wiedzy naukowej, a niemalże w sto lat po powstaniu filozofii nauki. Nie tylko filozofia technologii 

pojawiła się tak późno. Jest to związane z trudnościami dotyczącymi konsolidacji  wiedzy o technologii. 

Chodzi tu też o związki z takimi dyscyplinami jak: filozofia nauki, filozofia polityczna i społeczna, etyka, 

estetyka nawet filozofia religii. Etycy oraz filozofowie polityki rzadko są uwikłani w problematykę filozofii 

nauki, jak i odwrotnie. Natomiast filozofia technologia jest uwikłana w wiedzę o nauce, o 

społeczeństwie, w wiedzę o technologii, w historię, w wiedzę antropologiczną. Skoro nikt nie może być 

3 

 

mistrzem w tych wszystkich dziedzinach wiedzy na raz, zatem i w filozofii technologii też nie będzie 

mistrzem 

2

 . 

Od 1978 zaczęto wydawać Research in Philosophy and Technology, a od 2003 - Techne: Research in 

Philosophy and Technology. 

Mimo rozwoju instytucjonalnego filozofia techniki nie posiada jeszcze spójnego obszaru badań. Przyczyn 

tego stanu rzeczy jest kilka 

3

 . 

1) Brak ustabilizowanej terminologii, różnej w różnych tradycjach językowych 

W tradycji anglosaskiej słowo „technology” może oznaczać m.in. narzędzia i maszyny; reguły; system; 

naukę stosowaną, a ‘technique’ odnoszona jest do umiejętności. 

W tradycji francuskiej technologia to zbiór reguł, którym podlegają procesy techniczne. Natomiast 

„technique” to czynności, którym podlegają przedmioty. 

W Polsce „technologia” to sposób wytwarzania, a „technika”to czynności i środki. Ma to swój wyraz w 

polskiej literaturze z za kresy prakseologii (T. Kotarbiński). 

2) skomplikowanie samego zjawiska i wielość desygnatów terminów „technika”, „technologia” 

 

desygnat danej nazwy (przy pewnym jej znaczeniu) =

df

 przedmiot przez nią oznaczany 

np. wytwarzanie, działanie, wytwory, instytucje. itd. 

Jeśli chodzi o Polskę, to literatura w tym zakresie nie jest bogata. Dlatego odwołuję się głównie do 

literatury anglo-amerykańskiej. 

W Polsce był znany przede wszystkim Mario Bunge, argentyński fizyk teoretyk i filozof. Napisał 

wielotomowy traktat „Treatise on Basic Philosophy”, w którym również jest jedne tom w dwóch 

częściach poświecony filozofii nauki i technologii. 

Co to jest technologia? 

Ze względu na te różnice w znaczeniu słów będziemy zamiennie używać „technika” i 

„technologia” 

Co to jest technokracja? 

Jest to słowo wieloznaczne. Może również oznaczać rodzaj muzyki. 

Jest to ustrój państwowy oparty na rządach specjalistów 

4

 . Zasadniczo jest to pojęcie hipotetyczne. 

Modele takiego społeczeństwa pojawiają się w sztuce. Ale też są pewne próby realizowania go w 

                                                            

2

  

Val Dusek, Philosophy of Technology: An Introduction, Blackwell Publishing Ltd, 2006, s. 2. 

3

  

Philosophy of technology, [w:] E. Craig (red.): Routledge Encyclopedia of Philosophy. Jest w czytelni 

głównej naszej biblioteki.  

4

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Technokracja_(polityka). 

4 

 

rzeczywistości. Pierwotnie ten wyraz odnoszono do prób naukowego rozwiązywania problemów 

społecznych – w przeciwieństwie do tradycyjnych podejść w ekonomii, polityce czy filozofii.  W takim 

państwie technokratycznym władzę „sprawowaliby technicy, eksperci, organizatorzy i kierownicy 

produkcji”. Pewien model technokracji chciał realizować Związek Radziecki (materializm historyczny – 

czyli pewien rodzaj socjologii). Również idee technokracji pojawiły się w UE, po kryzysie 2008. Np. 

premier Włoch ekonomista Mario Monti przedstawił gabinet złożony ze specjalistów w swoich 

dziedzinach. Jako przykład technokracji podaje się rządy w Singapurze. Większość członków 

Komunistycznej Partii Chin to inżynierowie (zob. obecne demonstracje w Hongkongu przeciwko 

wpływom Chin kontynentalnych – wrzesień 2014). 

Ten problem jest też w Polsce. Zob., np. proponowany „rząd techniczny” na czele z prof. Glińskim, 

socjologiem,  jako premierem (propozycja PiS-u). Zwróćmy uwagę na dyskusje wokół osoby posłanki 

Teresy Piotrowskiej, teologa z wykształcenia, jako ministra spraw wewnętrznych (w rządzie premier Ewy 

Kopacz, wrzesień 2014) i zarzut, że nie jest specjalistką od służb specjalnych. Bycie specjalistą w danej 

dziedzinie nauki czy gospodarki nie oznacza, że da się radę w zarządzaniu państwem, województwem, 

powiatem, gminą, rodziną, a nawet samym sobą. Trzeba jeszcze posiadać umiejętności społeczne, wgląd 

w rzeczywistość. Trzeba również znać język pozwalający się dogadać ze specjalistami z innych dziedzin, 

np. fizyk i biolog. W Polsce nie zwraca się uwagi na związek pomiędzy prawem a ekonomią. Nie 

prowadzono badań nad związkiem jaki może zachodzić pomiędzy wykształceniem prawniczym osób 

pełniących funkcje kierownicze w samorządach i na stanowiskach państwowych a ich gospodarczą 

efektywnością i innowacyjnością. 

Ideologia technokratyczna, opiera się na następujących założeniach: 

1) nauka i technika w wystarczającym stopniu oferuje wartości, cele i środki potrzebne społeczeństwu i 

człowiekowi do samodoskonalenia się 

2) najważniejsza jest relacja człowiek – przyroda, a stosunki społeczne powinny być na niej wzorowane 

(zob. liberalizm gospodarczy) 

3) wiedza naukowa w całej okazałości jest dostępna jedynie niewielkiej grupie ludzi 

4) technokracja posiada pełne prawo do panowania w społeczeństwie, gdyż tylko ona jest w stanie 

doprowadzić ludzkość do świata pod każdym względem idealnego. 

W USA był Ruch Technokratyczny - ruch społeczny zapoczątkowany w latach 20-tych 

5

 . Promował naukę 

i technikę jako metodę poprawy warunków bytu. Obecnie jest mało popularny. 

Szczegółowsze określenie tematyki 

Aspekty badań filozofii technologii na podstawie „A Companion to the Philosophy of Technology” 

6

 . 

Uwaga 

                                                            

5

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ruch_Technokratyczny. 

6

  

Jan Kyrre Berg Olsen, Stig Andur Pedersen, Vincent F. Hendricks (red.), A Companion to the Philosophy of 

Technology, Blackwell Publishing Ltd 2009. 

 

5 

 

Seria wydawnicza „Blackwell Companions to Philosophy” liczy ok. 50 tomów. Jest skierowana do 
studentów. Każdy tom zawiera ogólnoświatowy przegląd zagadnień z danej dziedziny badań.  

Wymienia się następujące główne aspekty badań: 

Historia technologii 
Technologia i nauka 
Technologia i filozofia 
Technologia i środowisko 
Technologia i polityka 
Technologia i etyka 
Technologia i przyszłość 

Uwaga 
Te aspekty badań są określone koniunkcyjnie. Pozwala to nam na szczegółowsze ujęcie związków, np. 1) 
Wpływ technologii na naukę, 2) Wpływ nauki na technologię, 3) Wpływ technologii na filozofię, 4) 
Wpływ filozofii na technologię, itd. 

 

Aspekty szczegółowe 

I.  

Historia technologii 

1 Historia technologii w sensie ścisłym 
2 Definicje technologii 
3 Technologia Zachodnia 
4 Technologia chińska 
5 Technologia islamska 
6 Technologia japońska 
7 Technologia wojenna 

II  

Technologia i nauka 

8 Technologia i nauka w sensie ścisłym 
9 Nauka i technologia: pozytywizm i jego krytyka 
10 Nauki inżynierska 
11 Wiedza technologiczna 
12 Wzajemne oddziaływanie pomiędzy nauką i technologią  
13 Narzędzie w nauce i technologii 
14 Społeczna konstrukcja nauki 
15 Społeczna konstrukcja technologii 
16 Teoria zmiany i instrumentacja 
17 Biologia i technologia 
18 Technologie nuklearne 
19 Projektowanie inżynierskie 
20 Cybernetyka 
21 Chemia i technologia 

III  

Technologia i filozofia 

22 Filozofia i technologia w sensie ścisłym 
23 Semiotyka technologii 
24 Krytyczna teoria technologii 
25 Cyborgi 
26 Badania symulacyjne 
27 Technologia jako “nauka stosowana” 

6 

 

28 Wytwory technologii 
29 Praktyka techniczna 
30 Technologiczny pragmatyzm 
31 Hermeneutyka a technologie 
32 Analityczna filozofia technologii 
33 Technologiczna racjonalność 
34 Fenomenologia I technologia 
35 Ekspertyzm 
36 Technologie obrazowania 
37 Niebezpieczeństwa związane z rozwojem technologicznym. Niepewność i ostrożność. 
38 Technologia i metafizyka 
39 Rozległe systemy techniczne 
40 Systemy socjotechniczne 
41 Technologia informacyjna 

IV  

Technologia i środowisko 

42 Technologia i środowisko w sensie ścisłym 
43 Zasada ostrożności (lepiej być bezpiecznym niż zmartwionym) 
44 Zagadnienia graniczne takie jak: złożoność, kontekst społeczny, zróżnicowanie 
45 Globalne ocieplenie 
46 Redukcja CO

2

 

47 Nauka o środowisku a technologia 
48 Rolnictwo i technologia 
49 Budownictwo a środowisko 

V  

Technologia i polityka 

50 Technologia a polityka w sensie ścisłym 
51 Idea postępu 
52 Technologia a moc podporządkowywania sobie świata 
53 Technologia a kultura 
54 Zarządzanie i technologia (m.in. nowe zagadnienie powstają w przypadku różnych technologii 
elektronicznych, jak np. e-marketnig, e-hadel. e-gospodarka)  
55 Strategia technologii 
 

Wiąże się z zarządzaniem. Konkretniej: problem analizy SWOT (strony mocne i słabe, szanse i 

zagrożenia) 

7

 

56 Technologia a globalizacja 
57 Transfer technologii 
58 Technologia i kapitalizm 
59 Polityka płci a technologia 
60 Polityka, ekonomia i technologia  europejska 
61 Polityka, ekonomia i technologia  azjatycka 
62 Polityka, ekonomia i technologia  amerykańska 
63 Geopolityka a energia i technologia 

VI 

Technologia i etyka 

64 Technologia i etyka w sensie wąskim 
65 Etyka rolnictwa (w Polsce Ryszard Mandelsztam zajmował się filozofią rolnictwa) 
66 Etyka architektury 
67 Etyka inżynierii biomedycznej 
68 Bioetyka 

                                                            

7

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Analiza_SWOT 

7 

 

69 Biotechnologia: rośliny i zwierzęta 
70 Etyka informatyczna 
71 Konsumeryzm (czyli McDonaldyzacja życia) 
72 Etyka rozwoju 
73 Etyka zasobów energetycznych (etyczny wymiar konsumpcji zasobów energetycznych) 
74 Etyka inżynierska 
75 Etyka środowiska naturalnego (technologia zmienia środowisko) 
76 Etyka żywienia (produkcja, dystrybucja, konsumpcja żywności) 
77 Przyszłość następnych pokoleń (np. z powodu dziury ozonowej) 
78 Genetyka 
79 Technologia a prawo 
80 Etyka mediów 
81 Etyka medyczna 
82 Nanoetyka 
83 Etyka nuklearna (broń jądrowa jako „straszak”, jako narzędzie kontroli porządku światowego, itp.) 
84 Religia i technologia (główne dyskusje dotyczą relacji religia – nauka; czy tylko chrześcijaństwo miało 
swój udział w powstaniu nowych technologii?) 
85 Technologia a moralna odpowiedzialność 
86 Projektowanie technologii informatycznych wrażliwych na wartości ludzkie (np. prywatność, zaufanie, 
autonomia) 

VII  

Technologia i przyszłość 

87 Technologia, korzystny rozwój, ryzyko 
88 Społeczność światowego ryzyka (życie w Europie jest mnie ryzykowne niż np. w Afganistanie) 
89 Analiza ryzyka (odpady nuklearne, zanieczyszczenie środowiska) 
90 Rozwój społeczeństwa a przyszłe technologie (postęp technologiczny jest warunkiem koniecznym 
rozwoju ekonomicznego) 
91 Technologie zbieżne (ruch kulturowy zmierzający do teoretycznej unifikacji nanotechnologii, 
biotechnologii, technologii informatycznej i technologii opartych na kognitywistyce.  
92 Nanotechnologia  
93 Technologia odnawialnych źródeł energii 
94 Biotechnologia 
95 Transport 
96 Zmiany globalne (bieda, głód, choroby, wykluczenie społeczne, równość płci, edukacja, śmiertelność 
wśród dzieci) 
97 Środki chemiczne (efekty uboczne ich stosowania) 
98 Przyszłość ludzkości (przedmiot badań filozofii dziejów i rozważań teologicznych) 

 

Aspekty wskazywane przez M. Bungego, w jego filozofii nauki i technologii. 

01) Czy psychoterapia werbalna jest naukowa? 
02) Czy ekonomia polityczna jest ideologicznie neutralna? 
03) Jaki jest ontologiczny status maszyn? 
04) Czy inżynieria jest tylko zastosowaniem nauk podstawowych? 
05) Czym jest język? 
06) Czy istnieją prawa historii? 
07) Jakie są mechanizmy rozwoju dziejów? 
08) Jakie jest najbardziej owocne podejście w badaniach nad umysłem? 
09) Jakie są możliwości tkwiące w genach? 
10) Czy gatunki to zbiorowości czy konkretne bioukłady? 
11) Czy chemia jest jedynie fragmentem fizyki? 
12) Czy współczesna kosmologia potwierdza tezy teologii? 

8 

 

13) Czy teoria kwantowa obaliła realizm naukowy? 
14) Jaka filozofia matematyki jest aktualnie wiodąca? 
15) Czy komputery są twórcze? 
16 ) Jakie siły są motorem dziejów? 
17) Czy geny są wszechmocne? 

 

1.1 Założenia filozoficzne wykładu 

1.1.1 Co to jest filozofia ? 

Tu przyjmuję, że filozofia to badania rzeczywistości w najbardziej ogólnym aspekcie. Ten 

najbardziej ogólny aspekt to poszukiwanie przyczyn ostatecznych. Te przyczyny 

ostateczne można również traktować jako zasady ostateczne. Tak więc poszukiwanie 

filozoficzne to szukanie takich czynników, które są konieczne. Konieczne, tzn. 

występujące zawsze i wszędzie. W przypadku gdy przedmiotem badania filozoficznego 

jest człowiek, to tymi czynnikami koniecznymi są te, które występują niezależnie od czasu 

i miejsca oraz kultury. 

Mówimy o najbardziej ogólnym aspekcie a nie o wszechstronnym oglądzie, gdyż cechą 

niezbywalną ludzkiego poznania jest aspektywność (prócz tego świadomościowy 

charakter i zwrotność, czyli refleksja nad samym poznaniem). 

Zwornikiem tego całego wykładu są pewne cechy ludzkiej natury: niewiedza, chciwość. 

1.1.2 Kim jest człowiek? 

Istnieje wiele religijnych, filozoficznych i naukowych odpowiedzi na to pytanie. Od 

odpowiedzi na nie zależy organizacja życia społecznego. Zależy aksjologia (=teoria 

wartości), a w szczególności hierarchia wartości. Jeśli występuje konflikt obowiązków, to 

oznacza, że hierarchia wartości jest źle skonstruowana. Przykłady tej wadliwości mamy 

np. w funkcjonowaniu szpitalu, komorników, sądownictwa. 

Jedną z filozoficznych odpowiedzi na pytanie o człowieka jest personalizm. Głosi on 
nadrzędność wartości osoby ludzkiej wobec uwarunkowań społeczno-ekonomicznych 
oraz historycznych. 

Mówimy: człowiek jest osobą (Ujęcie w psychologii humanistycznej i w filozofii 

personalistycznej: Emanuel Mounier, Zofia Zdybicka, Tadeusz Styczeń, ,Józef Tischner, Jan 

Paweł II). 

Politycy przyjmujący personalizm:  

1) Herman Van Rompuy, przewodniczący Rady Europy. 

2) Pierre Trudeau, premier Kanady 

3) Francisco de Sá Carneiro, premier Portugalii. 

9 

 

http://en.wikipedia.org/wiki/Personalism 
http://pl.wikipedia.org/wiki/Personalizm 
http://pl.wikipedia.org/wiki/Personalizm_chrze%C5%9Bcija%C5%84ski 
http://www.polski-personalizm.pl/ 
 

Więcej zob.: Z. Uchnast, Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii humanistyczno-egzystencjalnej, 
[w:] K. Popielski (red.) Człowiek. – pytanie otwarte. Studia z logoteorii i logoterapii, RW KUL, Lublin 1987, 
s. 77-100. 

Bogumił  Gacka, Personalizm amerykański. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1996. 
Borden  Parker Bowne, Personalizm. Bogumił Gacka i Jan Kłos (przekład). Lublin: Czas, 1994.  

B. P. Bowne reprezentuje tzw. personalizm bostoński. 

Jakie są specyficznie ludzkie zachowania 

8

 :  

- racjonalność,  
- samoświadomość,  
- zdolność do doskonalenia siebie i swojego świata.  

 

Oznacza to, że osoba nie jest sprowadzalna, tzn. redukowalna do bardziej elementarnych 

jednostek, np. do ciała. 

W niektórych tradycjach filozoficznych 

9

 : osoba to podmiotowe i samoistne „ja”. Ów 

podmiot jest źródłem aktów „moich”. W psychologii humanistycznej uwzględnia się 

przede wszystkim aspekt potencjalny osoby, tj. proces stawania się, doskonalenia,  

Przymioty osoby (pomijam kwestię ich uzasadnienia, ale wydaje się, że wszyscy mogą się 

na nie zgodzić) 

10

 . 

a) ukazujące transcendencję w stosunku do przyrody: poznanie, miłość, wolność 

b) ukazujące transcendencję w stosunku do społeczności: podmiotowość prawa Tylko 

człowiek jest podmiotem relacji prawnej), zupełność (człowiek jest całością, nic do nie 

dopełnia), godność. 

Krótko mówiąc: osoby się nie bije, nie pali, nie kopie. Osobę się afirmuje, tzn. należy 

powiedzieć: dobrze, że istniejesz, gdyby ciebie nie było, to świat byłby smutny, szary… . 

Rozwój gospodarczy kraju ma prowadzić do afirmacji osoby. Przywołajmy jednak pewne 

fakty, aby uzmysłowić sobie, kim naprawdę jesteśmy. 

                                                            

8

  

Z. Uchnast, Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii humanistyczno-egzystencjalnej, s. 77. 

9

  

M. A. Krąpiec, Człowiek i praco naturalne, 1975, s. 145. 

10

  

M. A. Krąpiec, Ja – człowiek. Zarys antropologii filozoficznje, TN KUL, Lublin 1979, s. 380. 

 

10 

 

Istnieje współcześnie wiele dyskusji na temat natury ludzkiej. Tą kwestią interesują nie 

tylko filozofowie, ale i psycholodzy. Pytanie o naturę ludzką ważne jest dla stanowiących 

prawo, dla ekonomistów, polityków, również dla generałów. Politycy decydują o 

wydatkach na naukę i nowe technologie. Np. w 1993 roku senat USA zablokował wydatki 

na budowę akcelatora, (kosztowne „zabawki” dla fizyków) i przeznaczył je na badanie w 

dziedzinie biologii. Z kolei rząd Polski nie wsparł rodzimej produkcji lasera nie „niebieskie” 

światło. 

Przykładowa literatura podejmująca tę kwestię natury ludzkiej. 

David J. Buller, Adapting Minds Evolutionary Psychology and the Persistent Quest for Human Nature, 
Bradford Books 2006. 

Peter Ashworth, Psychology and Human Nature, Psychology Press Ltd, 2000. 
 

Fakty ludobójstwa 

Poszukując odpowiedzi na pytanie, kim jest człowiek, musimy uwzględnić fakty z jego 

dziejów. Te fakty w pierwszym rzędzie dotyczą ludobójstwa. To fakty mówią kim 

naprawdę jest człowiek, a nie czysto akademickie rozważania. Z nich wynika następujący 

wniosek: człowiek jest skłonny do zła. Czy rozwój nauki i technologii, humanistyki jest w 

stanie zmienić tę skłonność dla zła 

11

 ?  

Bośnia i Hercegowina (1992-1995): zginęło ok. 100 tys. ludzi, a 2 miliony zostało 

uchodźcami. 

Rwanda (1994): 1 milion Tutsi zostało wyrżniętych maczetami przez plemię Hutu. 

Ludobójstwo w Państwie Islamskim (Isis) – 2014. 

W przypadku Isis zauważa się wpływ mediów na rozwój terroryzmu: krwawe 

przedstawienia. 

Mechanizm ludobójstwa: 

1) Najpierw  wyodrębnia się grupę, która ma być zabita (Ormianie w Turcji, Żydzi w 

Europie, Tusi w Rwandzie). 

2) Etap dehumanizacji: to wszy, szczury, szmaty, karaluchy, szkodniki; propaganda 

hitlerowska w latach 30-tych XX wieku; propaganda Hutu w Rwandzie przez 30 lat. 

                                                            

11

  

Suleyman Ozeren (Turcja), Ismail Dincer Gunes (USA), Diab M. Al-Badayneh (Jordan), Understanding 

Terrorism: Analysis of Sociological and Psychological Aspects, IOS Press, Amsterdam 2007. 

 

11 

 

3) Nie przeciwstawianie się tej propagandzie np. przez instytucje religijne (upadek 

redukcji paragwajskich w 1772 roku, rządy Pinocheta w Chile). 

4) Pranie mózgu za pomocą szkoły, mediów, żeby ci ludzie z pasją później mordowali. Po 

latach propagandy nienawiści kaci wierzą, że czyszczą świat ze szkodników zagrażających 

ich kobietom o dzieciom (rządy czerwonych Khmerów w Kambodży (=Kampucza) – 1974 -  

1979). Współcześnie zob. media rosyjskie oskarżające Ukraińców o wyimaginowane 

zbrodnie (wiosna 2014). 

Problem dialogu międzyreligijnego 

12

.  

Przytaczam ten problem, aby można było sobie uświadomić własny polonocentryzm i 

eurocentryzm. Ale również i po to, aby uświadomić sobie istnienie etnocentryzmu i jego 

rolę w zglobalizowanym świecie. Rozwój informatyki stał się podstawą wielu 

globalizmów. Najważniejszym jest ten ze względu na podstawową rolę w życiu jest 

globalizacja ekonomiczna. 

Poza chrześcijaństwem istnieje jeszcze 12 różnych wielkich religii. Toczy się dialog:  

buddyzm – hinduizm,  
buddyzm – judaizm 
chrześcijaństwo – islam,  
chrześcijaństwo – konfucjanizm 
chrześcijaństwo – buddyzm 
hinduizm – chrześcijaństwo 
hinduizm – judaizm 
judaizm – chrześcijaństwo,  
judaizm – islam,  
islam – hinduizm,   
islam – religie afrykańskie 
konfucjanizm – islam 
konfucjanizm - judaizm 
szintoizm – buddyzm, ,  

Istnieje w świecie kilka ośrodków dialogów międzyreligijnego. Celem dialogu jest konstruktywna 
wzajemnie postawa, a nie współzawodnictwo. 
 

Problem samobójstw w Polsce 

http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/samobojstwa 

ROK OGÓŁEM MĘśCZYŹNI KOBIETY

2013 

6.097* 

5.193 

903 

2012 

4.703 

3.569 

1.134 

2011 

3.839 

3.294 

545 

2010 

4.087 

3.517 

570 

                                                            

12

  

Catherine Cornille (red.), The Wiley-Blackwell Companion to Inter-Religious Dialogue, John Wiley & Sons, 

Ltd 2013. Przytoczona poniżej lista odpowiada tytułom rozdziałów w “Companii” 

 

12 

 

2009 

4.384 

3.739 

645 

2008 

3.964 

3.333 

631 

2007 

3.530 

2.924 

606 

2006 

4.090 

3.444 

646 

2005 

4.621 

3.885 

736 

2004 

4.893 

4.104 

789 

2003 

4.634 

3.890 

744 

2002 

5.100 

4.215 

885 

2001 

4.971 

4.184 

787 

2000 

4.947 

4.090 

857 

1999 

4.695 

3.967 

728 

1998 

5.502 

4.591 

911 

1997 

5.614 

4.622 

992 

1996 

5.334 

4.392 

942 

1995 

5.485 

4.465 

1.020 

1994 

5.538 

4.541 

997 

1993 

5.569 

4.519 

1.050 

1992 

5.453 

4.426 

1.027 

1991 

4.159 

3.388 

771 

 

Komentarz w „Rzeczpospolitej” zob. http://www.rp.pl/artykul/1089284.html 

Te dane sygnalizują nam, że coś jest niewłaściwie zorganizowane w naszym 

społeczeństwie. Filozofowie powinni na te fakty odpowiedzieć. 

Problem dzietności w Polsce i w Europie 

Niska dzietność w Polsce utrzymuje się od 1998 roku. Wartość współczynnika dzietności 

jest poniżej 1,5 dziecka na kobietę w wieku rozrodczym. Badacze przemian 

demograficznych wskazują, że „istota problemu tkwi w rozbieżnościach między 

zamierzeniami rodzicielskimi Polaków a możliwościami ich realizacji” 

13

 . Na liście państw, 

uszeregowanych wg współczynnika dzietności, na 224 państwa, Polska zajmuje 212 

miejsce (szacunki za rok 2013). Mniejszy współczynnik niż Polska maja Ukraina, Czechy, 

Litwa, Bośnia i Hercegowina, Tajwan i pomniejsze państwa 

14

 . Co roku ten współczynnik 

dla Polski jest coraz mniejszy. 

W Polsce zasadniczą rolę odgrywają czynniki związane ze stabilnością ekonomiczną 

rodziny (mieszkanie, praca), posiadanie partnera i jakość związku. 

                                                            

13

  

Niska dzietność w Polsce w kontekście percepcji Polaków. Diagnoza społeczna 2013. Raport tematyczny. 

Redakcja: Irena E. Kotowska, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, 
Warszawa 2014, s. 51. Dostępność 
http://www.diagnoza.com/pliki/raporty_tematyczne/Niska_dzietnosc_w_Polsce.pdf. 
Zob. inne dokumenty: http://www.diagnoza.com/. 

14

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Lista_państw_świata_według_wspłóczynnika_dzietności. 

13 

 

Dla rozwoju cywilizacyjnego danego narodu ważna jest odpowiedzieć na pytanie o naturę 

ludzką. Na tej podstawie można budować prawo, instytucje życia społecznego. Można 

wtedy zauważyć, że rodzina (w aspekcie ekonomicznym) jest podstawową komórką 

produkcyjną w społeczeństwie. Tę rolę ukazują prace niektórych laureatów nagrody 

Nobla w dziedzinie ekonomi. Szczególnie chodzi tu o Garego Beckera (noblista z 1992, 

zm. 2014). Pokazał, że warto państwu inwestować w rozwój człowieka 

15

 

Kondycja ludzka – filozoficznie 

Człowiek jest świadomość swojej słabości bytowej, czyli jest świadom swoje bytowej przygodności. Np. 

jest świadom zagrożeń płynących z zachorowania na grypę. Ta świadomość prowadzi go do prób 

umocnienia się w bycie. Jedni więc gromadzą żywność, inni pieniądze. Jeszcze inni zbierają się w 

gromady (np. partie polityczne). Inni odwołują się do religii, tworzą technologię. Jednak aby przetrwać 

trzeba zawierzyć innym: że nie chcę nas otruć oferując żywność za bursztyn czy złoto. Muszę zawierzyć 

lekarzowi, kierowcy autobusu. Stąd rola zaufania w życiu społecznym. Zniszczenie zaufania prowadzi do 

życia społecznego. 

1.2 Typy wiedzy o rzeczywistości. 

 

Rozważania w tej kwestii są przedmiotem epistemologii 

16

 . Przedstawiam tu stanowisko S. 

Kamińskiego. Wymieniony autor czerpał inspirację z filozofii Arystotelesa. Kamiński pisze, że każda 

wiedza teoretyczna wyjaśnia to, co dane, czyli wskazuje na przyczyny danego w doświadczeniu świata. 

Pojęcie wyjaśniania jak i pojęcie przyczyny jest tu szeroko rozumiane. 

 

W ciągu dziejów powstało wiele epistemologicznie różnych typów wiedzy. Zawsze istniała 

tendencja, aby traktować jeden typ wiedzy za najwartościowszy i wzorcowy dla filozofa lub uczonego.  

Ideałem wiedzy od XVIII wieku stała się fizyka. Nie ma jednak racji, aby ustalać jeden typ wiedzy 

teoretycznej jako obowiązujący. Wartość epistemologiczna wiedzy jest zależna bowiem od celów 

poznania i przedmiotu poznania.  Mówiąc krótko, kwalifikacja, że jakiś typ wiedzy teoretycznej jest 

cenniejszy od innego typu wiedzy, jest względna (ze względu na pewne okoliczności). Z punktu widzenia 

epistemologii rozróżnia się fundamentalne typy wiedzy teoretycznej ze względu na zadanie, jakie i w jaki 

sposób osiąga poznanie. 

 

 

teoretyczna – celem jest prawda 

wiedza  

 

 

 

praktyczna – dotyczy działania 

 

Wiedzą teoretyczną nazywa się poznanie, które jest:  
 

a) epistemologicznie i metodologicznie zaawansowane 

 

b) o charakterze wyjaśniającym - szeroko rozumianym 

                                                            

15

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Gary_Becker. 

 

16

  

S. Kamiński, Typy wiedzy teoretycznej, Analecta Cracoviensia 14(1982), s. 11 - 16. 

 

14 

 

 
Ad a) Wiedza jest zaawansowana, gdy jest: 
 

1) specjalistyczna - gdy ujmuje swój przedmiot w pewnym aspekcie 

 

2) intersubiektywnie kontrolowalna, tzn. empirycznie lub racjonalnie  

uprawomocniona w sposób kontrolowalny  
 

3) treściowo i logicznie uporządkowana 

 

4) intersubiektywnie komunikowalna, tzn. wyrażona w języku informatywnym  

 
Ad b) Poznanie ma charakter wyjaśniający, jeśli wprost lub pośrednio (zasadnie) odpowiada na pytanie, 
dlaczego tak jest, było lub być powinno. Gdyż teoria przeciwstawia się wiedzy opisowej i potocznej, czyli 
powiązanej koniunkcyjnie. Wiedza teoretyczna natomiast jest: 
 

1) powiązana dowodowo (=inferencyjnie powiazany układ zdań, inaczej mówiąc: układ zdań 

powiązany jakimś związkiem wynikania).  
 

2) empirycznie uprawomocniona 

 

3) jednoznacznie sformułowaną odpowiedzią na pytania, żądajace wytłumaczenia 

zaobserwowanych danych   
Takie rozumienie wiedzy jest szerokie i obejmuje poznanie naukowe i filozoficzne. 
 
 

S. Kamiński wskazuje - ze względu na przedmiot - na kilka różnych typów  wiedzy teoretycznej.  
Ze względu na dopuszczalne źródła poznania rozróżnia się:   
a) rzeczywistość nadprzyrodzoną i  
b) rzeczywistość przyrodzoną. 

W związku z (a) dopuszcza się pozaracjonalne źródła poznania (objawienie, wiara religijna). Tą 
rzeczywistością zajmuje się teologia rozumiana (przez Kamińskiego) jako racjonalizacja objawienia, czy 
jako próbę jej ujęcia rozumowego   
 

W związku z (b) niedopuszczalne są pozaumysłowe źródła poznania 

Rzeczywistość nadprzyrodzoną bada teologia, rozumiana – przez Kamińskiego – jako racjonalizacja 
objawienia. Jest to inny typ wiedzy niż typ wiedzy dotyczący rzeczywistości przyrodzonej.  
 
 

 

 

nadprzyrodzona – typ wiedzy: teologia 

rzeczywistość  
 

 

 

przyrodzona 

 
W przypadku rzeczywistości przyrodzonej - przyjmując jako zasadę podziału sposób istnienia - wskazuje 
się na następujące typy wiedzy teoretycznej 
 
                       filozofia  
 

 

 

 

 

 

 

 

 

      

 

 

 

 

            nauki przyrodnicze (przedmioty natury) 

 

R. przyr. 

 

 

    n. realne 

 

 

 

 

      

 

nauki humanistyczne (przedmioty kultury) 

 
 

         n. szczegółowe   

 
 

 

 

 

    n. formalne (logika i matematyka) 

 
Użyte zasad podziału: ze względu na sposób poznania, ze względu na sposób wyjaśniania, ze względu na 
sposób istnienia, ze względu na przedmiot 
(Zob. S. Kamiński, Encyklopedia Katolicka 9, kol. 66). 
 
Nauki szczegółowe badają przedmioty realne i przedmioty idealne. 

15 

 

przedmioty idealne - nauki formalne (logika i matematyka) 

 

  
Obecnie również medycynę uważa się odrębny typ wiedzy. 
 
Prócz tego, że względu na sposób wyjaśniania, mamy podział wiedzy na: 
 

a) filozofia - wyjaśnianie przez racje ostateczne 

 

b) nauki szczegółowe - nie muszą szukać racji ostatecznych tylko prawidłowości przyrody 

 
Filozofia i nauki szczegółowe stawiają pytanie „dlaczego ?”. Pytanie to ma 10 znaczeń (Ernest Nagel). 
Filozofia pyta się o racje ostateczne rzeczywistości, natomiast nauka stawia pytanie „dlaczego” w sensie: 
„dlaczego woda zamarza ?”. 
 
Wg Romana Ingardena to jest realne, co stawia opór mojemu świadomemu działaniu 

Przedmioty natury istnieją niezależnie od świadomej działalności człowieka. Przedmioty kultury są 

wytworem świadomej działalności człowieka. 
 
Filozofia jest całkowicie odmiennym typem wiedzy od wszystkich innych, gdyż zajmuje się 
rzeczywistością w najogólniejszym aspekcie. Wskazanie na typy wiedzy teoretycznej ma chronić przed 
redukcjonizmem 

17

 , np. psychologii do chemii czy do fizyki. 

K. Ajdukiewicz nauki dotyczące przedmiotów realnych nazywa naukami realnymi. Naukami 

realnymi są więc nauki humanistyczne i przyrodnicze 

18

 . 

 
W języku francuskim i angielskim przez słowo science rozumie się nauki przyrodnicze i matematyczno-
logiczne. Psychologia jest uważana w tych krajach za naukę typu science, czyli naukę przyrodniczą – ze 
względu na behawioryzm. 
 
Teologia może rozumiana dwojako, jako (Ks. S. Kamiński): 
 

- racjonalizacja Objawienia (rozumowe ujęcie tez Objawienia) 

 

- rewelacjonizacja Objawienia (teologia jako ujawnienie Objawienia) 

 
Rozumowanie teologiczne jest narażone na błędy. gdyż opiera się na dwóch przesłankach: 
 

- jedna jest wzięta z objawienia 

 

- druga jest przesłanką rozumową (filozofia) 

 
Filozofia daje aparat pojęciowy teologii, stąd mamy różne teologie 
 

- platońska (patrystyka, prawosławie)) 

 

- augustyńską (luteranizm) 

 

- tomistyczna (oparta na filozofii Arystotelesa i Tomasza z Akwinu) 

 

- transcendentalna (oparta na filozofii I. Kanta: np. teologia niemiecka - Karl Rahner, 

amerykańska - Bernard Lonergan) 
 

- heglowska (ks. Augustyn Cieszkowski) 

                                                            

17

  

Redukcjonizm polega na sprowadzaniu zjawiska złożonego do zjawisk prostszych lub na wyjaśnianiu 

zjawisk złożonych  przy pomocy prostszych. Zasada ta  ma swoje granice. Daje się je szczególnie zauważyć przy 
systemowym podejściu do rzeczywistości.  Na redukcjonizm w psychologii wskazywał A.B. Łuria. Jego stanowisko 
wydaje się być warte skonfrontowania ze współczesnym stanem badań w dziedzinie nauk poznawczych (w tym 
psychologii poznawczej), zob. A.B. Łuria, O redukcjonizmie w psychologii, Studia Filozoficzne 8 (117) 1975, s. 81-
88. 

18

  

K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, s. 174. 

 

16 

 

 

- wyzwolenia „stara” i „nowa” (marksizm - kraje latynowskie: Gutierez, L. Boff) 

 

- teologia heideggerystów 

 

- teologia fenomenologów (Dietrich von. Hildebrand) 

 

- teologia nadziei (filozofia nadziei – Neusch, Garaudy) 

 

- teologia poznańska – filozofia Lewinasa (ks. Józef Tischner) 

 

- teologia krakowska – filozofia Rozenzweiga 

 
W filozofii chodzi o rozeznanie, identyfikacją bytu. Nie chodzi o dialog. Rola filozofii w kulturze – 
pilnowanie realizmu. Realność nie jest przejawem materii. Żródłem realności jest akt istnienia 
 
Współcześni wybitni Polscy teologowie: ks. kard. Stanisław Nagy(KUL), ks. Czesław Bartnik (KUL), bp 
Alfons Nosol (Opole) 
 
Powyżej zostały wymienione tylko prądy w teologii. Można chociażby wymienić takie jak: teologię 
polityczną (J. Metz), teologię rzeczywistości ziemskich, teologie narodowe (polska, rosyjska, niemiecka, 
francuska, irlandzka). Są to tzw. teologie kontekstowe i w kościele rzymskim nie są uznawane za 
ortodoksyjne. 
 
Trzeba zwrócić uwagę na to, że w teologii wymienia się w sumie 18 różnych kwalifikacji co do charaktery 
twierdzeń teologicznych: od opinii teologa pod dogmat ogłoszony ex cathedra (z urzędu). Zebranie ich 
jest [w:] W. Granat, Dogmatyka katolicka, tom 5: Traktat o łasce. 

 
J. Majka: Metodologia teologii. 

1.3 Co to jest filozofia nowych technologii i jakie jest jej miejsce ? 

Źródło 
M. Bunge, Epistemology & Methodology III: Philosophy of Science and Technology, part I (Treatise on Basic 

Philosophy, vol. 7), D. Reidel Publishing Company, Dordrecht 1985. 

Świat technologii, to świat, który sami stworzyliśmy. Filozofowie zastanawiali się, 

jak technologia wpłynęła na ludzkie wartości.  Obecnie filozofowie obserwują wpływ – 
zarazem fizycznie jak i pojęciowo – na życie, pewnych szczególnych technologii. Czasami 
jest tak, że pewne wydarzenia zmuszają do podjęcia refleksji filozoficznej dzieje. Takim 
wydarzeniem były studenckie ruchy antywojenne w USA w latach 60- i 70-tych. Studenci 
wymusili na akademickich filozofach zajęcie się realnymi problemami moralnymi – 
problemem wojny niesprawiedliwej. Czasami problemy filozoficzne są rezultatem badań 
naukowych, np. problem mind-body (dusza – ciało), jako rezultat badań 
neurobiologicznych, przekształcony w problem umysł – mózg. Obecnie źródłem różnych 
problemów filozoficznych jest też rozwój nowych technologii, a nie tylko nauki. 
Przykładem mogą być problemy poruszane w ramach bioetyki (transplantacja, 
klonowanie, komórki macierzyste, eutanazja, zapłodnienie In vitro, handel organami). 

 
Współczesna filozofia nauki i technologii powstała wraz z narodzinami 

matematycznego przyrodoznawstwa w XVI wieku. Tak trwa aż do momentu 
wyodrębnienia się tej dyscypliny z filozofii w latach 20-tych XX wieku. Filozofia w tamtych 
latach filozofia przyjęła „zwrot” w stronę logiki. Potem ewoluowała przyjmując zwroty w 
stronę lingwistyki (ważna jest tylko refleksja nad językiem, cała reszta się nie liczy, np. 

17 

 

teoria. eksperyment, itp.), w stronę historii (spojrzenie na wszystko w nauce i technice z 
punktu widzenia historii), w stronę socjologii (fakty są tworzone przez badaczy, badacze 
działają wyłącznie pod wpływem bodźców społecznych, obiektywne normy moralne i 
prawda mogą nie istnieć). Te „zwroty” w filozofii dawały jednak jednostronne ujęcia 
nauki i techniki. Dlatego można aktualnie mówić o potrzebie ściśle filozoficznego ujęcia 
problematyki wiążącej się z rozwojem nauki i techniki (ontologia, epistemologia, 
antropologia, etyka) 

Współcześni filozofowie nie obecnie muszą już używać mętnego języka ani 

posługiwać się marksistowską retoryką, aby usprawiedliwić swoje badania 

19

 . 

  
Istnieje wyraźny rozziew pomiędzy naukami przyrodniczymi, formalnymi i techniką 

a naukami humanistycznymi. Np. przyrodnik może powiedzieć, co umie zrobić, w 
przypadku humanisty jest to trudne do określenia, np. umie przeprowadzić analizę 
tekstu, analizę i opis zachowań społecznych. 

W kulturze śródziemnomorskiej jest powszechny podział na naukę i całą resztę. 

Podstawą wykładu jest refleksja filozoficzna nad skutkami rozwoju technologicznego 
społeczeństw i różnoraką globalizacją zawarta w książce. Nasza kultura jest dwutorowa. 
Dopełnieniem tej tezy jest stwierdzenie istnienia wielu dziedzin wiedzy, uprawianych 
przez specjalistów, nie wykazujących zainteresowania innymi działami dziedzin 
badawczych. Jest to tzw. specjalizacja.  
Gdybyśmy te tezę o dwutorowości kultury i specjalizacji wiedzy przyłożyli do tego co się 
dzieje we współczesnej Polski, to możemy zrozumieć dlaczego tak opornie polska nauka 
współpracuje z przedsiębiorcami.   

Z drugiej strony jednak widzimy, że poszczególne dyscypliny są ze sobą powiązane. 

Dzięki tym związkom możemy mówić o systemie wiedzy ludzkiej. Ze względu na te 
związki możemy mówić, że to, co ewoluuje to cały system wiedzy lub, że jest stagnacji. 
 
Powyżej przedstawiłem typologizację całej wiedzy teoretycznej. Podobnie można 
przedstawić pewną typologie technologii/techniki. 
 

- inżynieria (nauki politechniczne) 

 

- biotechnika (np. biotechnologia, inżynieria środowiska, itp.); chodzi o przedrostek 

bio-. 
 

- socjotechnologia i socjotechnika (np. marketing, teoria zarządzania Petera 

Druckera, prakseologia Tadeusza Kotarbińskiego) 
 

- technologia (technika) informacyjna 

 

- ogólna technologia (zob. np. prace T. Pszczołowskiego) 

 

                                                            

19

  

Joseph 

C. 

Pitt (ed.), New Directions in the Philosophy of Technology, 1995 

Kluwer Academic 

Publishers, s. VII. 

18 

 

Tak rozumiana technika ma wspólną logikę i matematykę z nauką (science). 

Wspólna jest też metoda naukowa (np. w procesie modelowania działania samochodu – 
zob. np. symulatory samochodów budowane na Politechnice Warszawskiej). 
Nauka i technika mają wspólne zagadnienia epistemologiczne i etyczne. Są to problemy, 
które nie były podejmowane w dziejach filozofii.  

Ogólnie mówiąc, idzie o to, że filozofowie zajmowali się przeważnie tym 

dziedzinami, które były najbardziej – w danym okresie dziejów – zaawansowane 
poznawczo. Jest mniej filozofów, którzy by wnieśli jakieś istotne twierdzenia do 
wszystkich dziedzin nauki. Świadczy to o rozziewie pomiędzy humanistyką a naukami 
przyrodniczymi, techniką, matematyką. Zachodzi potrzeba powiązania tych dwóch 
dziejów ludzkiej wiedzy. 
 

 

Uchylanie tego rozziewu 
O próbach uchylania tego rozziewu świadczą pewne związki. 
1) Przede wszystkim stowarzysza się technologię/technikę, nauk przyrodnicze z 
humanistyką poprzez historię, socjologię, lingwistykę (=językoznawstwo), np. historia 
techniki, historia gospodarcza, lingwistyka maszynowa, filozofia ekonomii, filozofia 
zarządzania, itd. 
2) Inny sposób polega na uświadomieniu naukowcom dwóch kwestii: a) założenia 
filozoficzne ich badań oraz b) implikacje filozoficzne wyników ich badań (=konsekwencje). 
3) Poprzez rozwijanie dyscyplin dotyczących nauki i techniki/technologii. 
 
Każda z nauk o nauce i technice/technologii dysponuje zwykle własną koncepcją nauki. 
1) Psychologia nauki i techniki (traktowana jako gałąź psychologii poznawczej 
(kognitywnej) uważa, że proces mentalny zachodzący w jednostce, w podmiocie jest 
uwarunkowany mózgowo. Typowe pytanie: jakie układy neuronów są stowarzyszone w 
procesie badawczym? co usprawnia poszukiwanie rozwiązania dla postawionego 
problemu? 
2) Socjologia nauki, łącznie z ekonomią i polityką nauki. 

Traktuje naukę jako pewien proces uwarunkowany społecznie. Grupa badaczy, czy 

sam jeden badacz jest uwikłany w życie społeczne swojej „małej ojczyzny”, narodu, 
państwa, rodziny. W Polsce funkcjonowało jeszcze nie tak dawno powiedzenie, że jeśli 
chcesz uprawiać naukę, to musisz się bogato ożenić, ewentualnie bogato wyjść za mąż.  
Pytamy się wtedy np. o kulturowe przeszkody w prowadzeniu badań (np. Chiny, kraje 
islamskie), o sposób stosowania wyników badań podstawowych (np. budowa elektrowni 
jądrowej – decyzja rządu czy lokalnych wspólnot, budowa elektrowni wiatrowej – 
mieszkańcy czy wójt, a może radny). Jak stymulować badania innowacyjne ? Jak 
rozdzielać środki finansowe na poszczególne jednostki badawcze? 

W tym zakresie w Polsce nie ma wypracowanych własnych wzorców. Widać to 

szczególnie po słabej efektywności polskich wniosków składanych do Brukseli w ramach 
Programów Ramowych. W UE są dwa rodzaje funduszy: a) programy ramowe – fundusze 
na badania, b) fundusze strukturalne – na rozwój infrastruktury. 

19 

 

Przykład polskiej specyfiki. Przed przystąpieniem do UE w 2004 r, negocjatorem z 

UE ze strony Polski był prof. Michał Kleiber, później prezes PAN. Dzięki jego staraniom 
wprowadzono pewne zapisy w umowie z UE, aby uchronić polskich młodych, 
innowacyjnych naukowców przed zniszczeniem przez zawistnych profesorów. 
Mianowicie, warunkiem uzyskania grantu w ramach niektórych podprogramów Programu 
Ramowego jest oświadczenie ze strony danej uczelni, że pokryje 30% kosztów tego 
grantu. Miało to chronić badacza przed zwolnieniem z pracy na uczelni pod pretekstem 
likwidacji etatu (reorganizacja, restrukturyzacja, optymalizacja zatrudnienia).  

Zauważmy, że w Polsce prowadzenie badań na uczelniach jest uwarunkowane 

ilością studentów. Od ich liczby bowiem zależy, ile osób będzie zatrudnionych na etatach 
naukowych. Jeśli nie ma studentów, to nie ma badań – zwłaszcza na uczelniach słabszych 
kadrowo. Taki jaki jest algorytm finansowania uczelni ustanowiony przez MNiSW. 
 
3) Historyk wiedzy. 
Traktuje naukę i technikę/technologię jako procesy jednostkowe, rozciągnięte w czasie, 
ale też jako procesy społeczne. Są to badania pionowe i poziomie (ze względu na relacje 
w czasie i przestrzeni). Inaczej mówiąc wertykalne i horyzontalne albo jeszcze inaczej - 
diachroniczne i synchroniczne. Przykład: Asia ma 20 lat; robi sobie rachunek z życia; może 
wtedy swoje analizy życia uporządkować prowadząc je w dwóch aspektach – 
diachroniczny i synchronicznym.  
Traktuje też naukę i technikę jako korpus wiedzy istniejący niezależnie do jednostkowych 
badaczy, którzy go kreują, propagują oraz spożytkowują. 
 
Obok takich związków pomiędzy humanistyką a naukami przyrodniczymi i technologią 
istnieje filozofia nauki i technologii. 
W filozofii nauki i techniki należy odwoływać się do faktycznie uprawianej nauki i techniki, 
tworzonej współcześnie w zespole naukowców. Jest to oczywiście pewne zawężenie 
zakresu badań. 
1) jest to jednak ubogacenie filozofii ideami tkwiącymi w nauce i technice. 
2) wspomagamy naukę i technikę wspomagając ją wypracowanymi w filozofii pojęciami, 
ale też w ustalaniu związków pomiędzy odległymi dziedzinami wiedzy. 
W ten sposób filozofia nauki i technologii staje się przydatną w nauce i technice, a 
zarazem jest interesująca dla jej reprezentantów.  
 
Istnieją różne ujęcia nauki i technologii/techniki, np. logiczne, lingwistyczne, historyczne, 
socjologiczne. Ale są one jednostronne. Tej jednostronności ujęć ma uniknąć filozoficzne 
ujecie nauki i technologii. 
 
Wpływ filozofii nauki i techniki na naukę i technikę. 
Filozof podejmujący w/w zagadnienia i kierujący się podanymi warunkami będzie 
wpływał na naukę, technikę i humanistykę. 
To uczestnictwo wyraża się w: 

20 

 

 

1) uwyraźnienie filozoficznych założeń teorii praktyki; idąc za M. Bunge można ich 

wyliczyć ok. 80 założeń filozoficznych (z zakresu etyki – o uczciwości badań, ontologii, 
antropologii, epistemologii); 
 

2) objaśnianie i systematyzacja pojęć filozoficznych: prawda, wyjaśnianie, 

świadomość, przypadek, system społeczny; 
 

3) udział w rozwiązywaniu problemów naukowo-filozoficznych (np. natura materii, 

życia, języka, itd.); 
 

4) proponowanie racjonalnych rekonstrukcji teorii naukowych, projektów 

badawczych; 
 

5) udział w projektowaniu badań. 

Przykładem braków współpracy z filozofami jest „Narodowy Program Rozwoju Foresight 
Polska 2020” 

20

 , „Polska 2030 wyzwania rozwojowe” 

21

 . Te raporty przedstawiają pewną 

wizję rozwoju Polski – nie uwzględniają jednak hierarchii wartości (aksjologii), które są 
istotnie związane z człowiekiem. Raporty te wydają się mieć charakter technokratyczny. 
 
Za rozwój społeczny i moralny są odpowiedzialni naukowcy i filozofowie. Dlaczego ? 
Wyniki badań są tylko fragmentem pojęciowym podejmowanych decyzji. Filozofowie są 
twórcami klimatu epoki, zwłaszcza przez postawy wobec nauki i techniki. 
Stąd motto: Primum scire deinde philosophari – najpierw wiedzieć, a potem filozofować. 
Postawa wyrażona za pomocą zdania „Primum vivere deinde philosophari” promuje 
iluminizm i obskurantyzm. Nauka i technologia są w centrum kultury. Stąd wybór jakiegoś 
filozoficznego ujęcia nauki i technologii jest doniosły. 
 
Największą część PKB na rozwój nauki przeznacza Izrael, 4,4%. Polska pod tym względem 
plasuje się na 43 miejscu z wynikiem 0,74% PKB. Najniższe wydatki na naukę w świecie 
ma Gambia- 0,02% (2010). 
 
Zestawienie w miliardach dolarów z 2010. 

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_research_and_development_spending 

 
Wskaźniki Banku Światowego 

http://data.worldbank.org/data-catalog/world-development-indicators 

 
Biblioteka Otwarta Banku Światowego – ponad 17 tys. publikacji. 

http://www.worldbank.org/reference/ 

 
Problemy etyki technologii informacyjnej. 

Technologia informacyjna jest integralną częścią instytucji społeczeństwa 

postindustrialnego. Dlatego jest źródłem nowych problemów moralnych dotyczących: 

                                                            

20

  

http://www.nauka.gov.pl/prognozy-rozwoju/narodowy-program-rozwoju-foresight-polska-2020.pdf. 

21

  

http://www.lider.szs.pl/biblioteka/download.php?plik_id=1455&f=artykul_145.rtf. 

21 

 

prywatności informacji i bezpieczeństwa, dostępu do wiedzy, e-zaufanie (e-trust), 

teledemokracji, własności intelektualnej, odpowiedzialności przed kimś za coś 

(accountability), odpowiedzialności moralnej (responsobility), przyjaźni, przyzwolenie 

społeczne. Intymność i prywatność online. 

 

02) Historia nauki 03) i techniki w pigułce 

Cztery drogi nauki 

1) Droga indukcji 
2) Droga dedukcji – co można osiągnąć w oderwaniu od doświadczenia, np. w 

matematyce 

3) Droga symulacji 
4) Droga eksploracji danych 

 

Serie wydawnicze 
Transformations: Studies in the History of Science and Technology 
Jed Z. Buchwald – redaktor naczelny serii 
W swoich wykładach będę korzystał z monografii wydanych w ramach tej serii. 
 
 
2.1 Trudności w przedstawieniu tego zagadnienia 

Historia nauki i techniki to jedna z nauk o nauce. Wcześniej wspominaliśmy o 

wieloznaczności słowa nauka. Ten problem ujawnia się w historii nauki. Opis rozwoju 

nauk szczegółowych i techniki wymaga znajomości danej dyscypliny jak posiadania 

umiejętności historyka. 

Istnieją również historie poszczególnych dyscyplin 

historia fizyki, prof. K. Wróblewski 

historia teologii 

historia teologii moralnej 

historia matematyki (w Polsce prof. Murawski) 

Historia psychologii (np. j. Pieter, J. Pastuszka) 

Istnieją monografie poświęcone rozwojowi nauki w poszczególnych krajach 

22

 , jak 

również poszczególnym dyscyplinom w poszczególnych krajach (np. historia 

telekomunikacji w USA 

23

. 

                                                            

22

 

Science at the Bar: Law, Science, and Technology in America (Twentieth Century Fund Book) 1997 

22 

 

Tu trzeba wspomnieć choćby o epokowym dziele Josepha Needhama o historii cywilizacji 

Chin. 

Istnieją również monografie poświęcone poszczególnym odkryciom, np. dotyczące 

heliocentryzmu Kopernika, tw. Fermata, hipoteza Poincarego, odkrycie DNA, 

poszczególnych szkół naukowych, tradycji badawczych. 

Temat do zbadania: rola mikrośrodowiska w tworzeniu się talentów, np. w regionie 

Kujaw. 

Pierwotnie nauka to była filozofia. Tym terminem w starożytności obejmowano całą 

ówczesną wiedzę. 

1) Czasy prehistoryczne 

Od początku swoich dziejów człowiek interesował się zjawiskami astronomicznymi. 

Świadczy o tym kościana płytka pochodząca z przed 32 tys. lat, znaleziona we Francji, na 

której zaznaczono symbolicznie fazy Księżyca. O zainteresowaniach astronomicznych 

świadczy również konstrukcja sanktuarium megalitycznego w Stonehenge. Jest ono 

datowane na lata 3000-1700 p.n.e. 

Podobne znaczenie ma usytuowanie i podporządkowana astronomii konstrukcja 

sanktuarium megalitycznego z epoki neolitu – Stonehenge w Anglii (datowanego na ok. 

3000-1700 p.n.e.). Ogólnie mówiąc okres prehistorycznym i początki starożytności uznaje 

się za epokę przednaukową. W tej epoce ludzie ubóstwiali siły przyrody albo próbowali je 

opanować za pomocą magii. Nie szukano przyczyn rządzących zjawiskami przyrody.  

2) Starożytność  

Egipt i Mezopotamia 

Egipcjanie budowali piramidy, podobnie jak starożytni Sumerowie. To wymagało 

znajomości pisma, geometrii, mechaniki, hydrauliki. Umiano rozwiązywać problemy 

geometryczne dla potrzeb praktycznych, jak np. mierzenie pola powierzchni.  

Sumerowie tworzyli listy miast, gatunków roślin i zwierząt, gór i rzek, minerałów. Było to 

porządkowanie rzeczowe i był to pierwszy krok do utworzenia systematycznej wiedzy. 

                                                                                                                                                                                                                 

author(s)  

Sheila Jasanoff 

 

23

   

Shaping American Telecommunications: A History of Technology, Policy, and Economics 2005 
author(s)  

Christopher H. Sterling 

 

23 

 

Powstaje pierwszy kodeks prawny – kodeks Hammurabiego (ok. 1600 p.n.e). Później 

powstaje biblijny kodeks prawny, to księga Powtórzonego prawa. 

Wiedzę o tamtych czasach czerpiemy z tabliczek glinianych wykopanych w Ur (Zatoka 

Perska), Ugarit, El-Amarna. 

Grecja 

Pierwszym, który zaczął racjonalizować zbiór wiedzy ze Wschodu i Południa był Tales z 

Miletu (ok. 624-547 przed Chr., czyli przełom VII i VI wieku). Wiadomości z geometrii i 

astronomii zaczął przekształcać w twierdzenia ogólne. Oderwał się od mitycznego 

wyjaśniania zjawisk, Np. dlaczego może faluje ? – odpowiedź mityczna: bo Posejdon śpi; 

odpowiedź naturalistyczna: bo wieje wiatr. Powstanie filozofii, a tym samym i nauki wiąże 

się z przejściem od wyjaśniania mitycznego do wyjaśniania naturalistycznego. 

Wyjaśnianie naturalistyczne zjawisk polega na szukaniu ich przyczyn w świecie, a nie w 

micie. 

Nauka u swoich początków nie tylko byłą ściśle związana z filozofią, ale się z nią wręcz 

utożsamiała. Nauka (=filozofia) powstała w Grecji. Pytanie: dlaczego rewolucja naukowo-

techniczna nie powstała w Chinach? 

Stopniowo wyodrębnia się przyrodoznawstwo. To byli pitagorejczycy. Np. Archytas z 

Tarentu (ok. 428-365 przed Chr., czyli IV wiek) – tworzył zaczątki mechaniki, jego uczeń 

Eudoksos z Knidos (ok. 408-355 przed Chr.), jeden z największych matematyków 

starożytności. Pitagorejczyk Alkmajon z Krotonu (koniec V wieku) uważany jest za ojca 

medycyny. Za właściwego twórcę meycyny uważa się Hipokratesa z Kos 

(prawdopodobnie 460-380 przed Chr.): posługiwano się tu indukcją eliminacyjną i 

krytyczną obserwacją. 

Zagadnienia typu humanistycznego weszły do nauki dzięki sofistom (V wiek). Oni 

interesowali się kulturą, a szczególnie językiem (Protagoraz s Abdery), poezją i retoryką 

(Gorgiasz z Leontynoi na Sycylii), polityką, obyczajami i sztuką (Hippiasz z Elidy). Nie 

szukali oni jednak głębszych wyjaśnień, ale ograniczali się do stwierdzania faktów i 

związków między nimi. Zbliżali oni wiedzę do umiejętności praktycznej, pozwalającej 

działać sprawnie i zasadnie 

24

 . 

Za ojca historii uważa się Herodota z Halikarnasu (ok. 484-425); krytycznie opisał dzieje 

wielkich ateńczyków. Tukidydes (456-396) opisał wojnę peloponeską zachowują sporą 

dozę obiektywizmu i racjonalizmu; próbował przedstawić motywy działających postaci. 

                                                            

24

 S. Kamiński, Metodologia ogólna, s. 51. 

 

24 

 

W tym samym czasie powstają wielkie systemy filozoficzne. Wymieńmy najpierw 

Sokratesa (469-399), działający równocześnie z sofistami. Twórcą ogromnego systemu 

filozoficznego jest jego uczeń Platon (427-347). Twórcą następnego wielkiego systemu 

filozoficznego jest Arystoteles (384-322) – uczeń Platona. Platon i Arystoteles są 

pierwszymi twórcami teorii nauki (rodzaje poznania, sposoby uzasadniania twierdzeń). 

Arystoteles jest twórcą logiki, psychologii, poetyki). 

W okresie hellenistycznym wraz z rozprzestrzenianiem się języka greckiego powstaje 

muzeum i biblioteka w Aleksandrii. Był to olbrzymi instytut naukowy z biblioteką, 

utrzymywany przez państwo, a kierowany przez kapłana. Posiadał cztery działy: 

matematyki i fizyki, astronomii, medycyny (biologia), literatury. Szczytowy okres rozwoju 

tej instytucji przypada na lata 300-200. 

Wymieńmy jeszcze z tego okresu następujące postacie: 

 

- Euklides z Aleksandrii (ok. 330-265). W swoich Elementach przedstawił 

aksjomatycznie system geometryczny; zapoczątkował też optykę geometryczną. Tym 

samym wywarł wspływ na sposób myślenia naukowego na następne tysiąclecia. 

 

- Erastotenes z Cyreny (ok. 275-190): zastosował metodę geometryczną do 

obliczenia obwodu ziemi. 

 

- Arystarch z Samos (310-230): wysunął hipotezę heliocentryzmu. 

 

- Archimedes (ok. 280-212): największy matematyk, fizyk i technik starożytności. W 

odkrywaniu prawd posługiwał się modelami mechanicznymi. Sformułował prawo dźwigni. 

 

- Wymieńmy jeszcze historyków rzymskich: Pliniusz Starszy (23-79 n.e.): 

encyklopedysta. P.C. Tacyt (55-120): największy historyk rzymski. M. T. Warron (116-27) 

językoznawca i twórca pierwszej gramatyki łacińskiej 

Ptolemeusz (90-168 po Chr.: erudyta; napisał Almagest, czyli Wielki zbiór, zawierający 

całokształt ówczesnej wiedzy geograficznej i astronomicznej; jego system geocentryczny 

panował przez czternaście wieków. 

Technika starożytności 

Mechanizm z Antykythery (150-100 pne.) – jest to szczytowe osiągnięcie astronomii i 

techniki okresu hellenistycznego. jest to analogowy komputer służący do obliczania 

położenia planet. Urządzenie o takiej złożoności nie pojawia się aż do XIV wieku, gdy w 

Europie powstają pierwsze zegary astronomiczne. 

25 

 

Heron z Aleksandrii (ok. 200 pne.) skonstruował pierwszą turbinę parową. Projekt ten 

pojawił się na nowo dopiero 2 tys. lat później. 

Upadek nauki starożytnej wiąże się z barbarzyńskimi wędrówkami ludów. 

Dla lepszego rozumienia tamtych czasów na Bliskim Wschodzie zwróćmy uwagę na 

historię polityczną tamtych czasów, a więc czasy panowania Sumerów, Asyryjczyków 

Bibilończyków, Persów, Rzymian. W 586 roku przed Chr. upada państwo Izraelskie, 

zniszczone przez Babilończyków. Powstanie chrześcijaństwa. 

 

Swoje osiągnięcia ma nauka starożytnej Azji. W Indiach rozwija się astronomia i 

arytmetyka. Ok. 1100 roku p.n.e obliczyli nachylenie ekliptyki do równika, budowali 

sejsmometry. W Chinach rozwijała się matematyka i astronomia. Działali tacy filozofowie 

jak Konfucjusz, czy Lao-Tse. Państwo Chińskie jako jedyne na świecie trwa nieprzerwanie 

od pięciu tysięcy lat. Ta bogata kultura została przerwana w czasie rewolucji kulturalnej. 

Polegało to na uproszczeniu pisma, a tym samym oderwano chińczyków od ich kultury. 

Nieprzerwana tradycja kultury chińskiej przetrwałą na Tajwanie. 

Tę wielką tradycję przedstawia monumentalne dzieło zapoczątkowane przez brytyjskiego 

biochemika Josepha Needhama „Science and Civilisation in China” . Obecnie liczy sobie 

ono 27 tomów, po ok. 500 stron każdy i dotyczące wszelkich aspektów życia, nauki i 

techniki 

25

 . 

Ze względu na rolę współczesną rolę Chin we współczesnym kryzysie finansowym, o czym 

będzie mowa w wykładzie poświęconym inżynierii finansowej, jak również powstające  

centrum kulturowe zwane Chindiami (Chiny + Indie) warto wspomnieć chociażby o 

chińskiej filozofii nauki, odmiennej od tej europejskiej 

26

 . 

Należy wspomnieć w tym miejscu o roli Kujaw w rozwoju cywilizacyjnym ówczesnej 

Europy. Chodzi o rolę miejscowości nazywanej przez Ptolemeusza z Aleksandrii – 

Askaukalis. Miejscowość ta mieściła się na szlaku bursztynowym Imperium Rzymskiego. 

50 lat temu miejsce to zidentyfikowała prof. Aleksandra Cofta-Broniewska z UAM w 

Poznaniu. Okazało się, że jest współczesna Krusza Zamkowa 

27

 . Był to trwający 600 lat 

ośrodek władzy, kultu religijnego, i rzemiosła (garncarstwo, biżuteria z bursztynu, 

warzelnie soli, próby metalurgii i wytopu szkła). Wokół Kruszy Zamkowej było 

                                                            

25

  

J. Needham, Science and Civilisation in China, Cambridge University Press. 
 

26

  

Fan Dainian, Robert S. Cohen (red.), Chinese Studies in the History and Philosophy of Science and 

Technology, trans. Kathleen Dugan, Jiang Mingshan, Springer-Science+Business Media, B.V. , Dordrecht 1996. 
(Seria: Boston Studies in the Philosophy of Science, t. 179). 

 

27

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Krusza_Zamkowa 

26 

 

rozmieszczonych ok. 140 pomniejszych ośrodków gospodarczych. Tereny te zamieszkiwali 

również Celtowie. oni organizowali „szlak bursztynowy” 

28

 . 

Dojazd z Inowrocławia drogą 15 do Tupadeł. A stamtąd 412 w stronę Przedbojewic. Droga do Kruszwicy.  

Nauka i technika po upadku Imperium Rzymskiego na Zachodzie i rola uczonych 

arabskich (Nauka średniowieczna) 

Trzeba pamiętać, że średniowiecze jako epoka trwało tysiąc lat. Dlatego nie można jej 

oceniać w całości jako tzw. „ciemne średniowiecze”. Ta ostatnia ocena dotyczy 

zasadniczo tylko X wieku 

29

. 

Przyjmuje się, że starożytność kończy się wraz z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego 

Zachodniego w 475 roku. Okres wojen nie sprzyjał rozwojowi nauki. W tamtych czasach, 

aby przeżyć, trzeba było umieć władać mieczem, a nie piórem. Dopiero w XII pojawia się 

tzw. średniowieczny renesans. Niemniej w tych pierwszych wiekach średniowiecza 

istniały w Europie pewne centra kultury: klasztor benedyktyński na Monte Cassino (529), 

Vavarium Kasjodora (ok. 555-580). Kultura rozwijała się na wyspach brytyjskich. Opieka 

ówczesnego Kościoła sprzyjała powstawaniu uniwersalnych encyklopedii (Izydor z Sevilli – 

570-630), Będą Czcigodny (672-735), Hraban Maur (776-856). Starano się w ten sposób 

zgromadzić całość wiedzy po niszczycielskich wędrówkach ludów. Znanym filozofem 

tamtych wieków jest Boecjusz (480-525). Rolę kulturotwórczą pełnili benedyktyni 

(Benedykt z Nursji 480-547). 

Większy wkład w naukę mieli dopiero Arabowie. Nawiązali do tradycji greckiej i łączyli 

wiedzę i wiarę. W elementy racjonalne włączali elementy irracjonalne. Stad ich 

największe osiągnięcia były nie tyle na polu astronomii, matematyki, fizyki i medycyny, ile 

alchemii, magii i astrologii 

30

 . Najwybitniejszym myślicielem arabskim był Avicenna z 

Buchary (980-1037). Sławnym badaczem był również Awerrores z Kordoby (1126-1198). 

Kalifat w Kordobie był w X-XI wieku stał się centrum naukowym. 

Ożywienie w kulturze łacińskej dokonuje się na skutek kontaktu z kulturą arabska w 

czasie wypraw krzyżowych. Arabowie przejęli dorobek szkół chrześcijańskich 

mieszczących się w Azji Mniejszej (np. Aleppo we współczesnej Syrii, zniszczono w czasie 

działań wojennych 2013), Nissibis i inne. Były to również pisma greckich filozofów 

przetłumaczone na język syryjski, a potem z syryjskiego na język arabski. W końcu z języka 

                                                            

28

  

Informacje pochodzą z konfenrencji „Krusza Zamkowa – Askaukalis – Inowrocław w 40. rocznicę 

okdrycia”, 26-27 września 2014 roku. Konferencja odbyła się w Inowrocławiu. Organizowali ją m. In. pracownicy 

Instytutu Prahistorii UAM. 

29

  

Szczegóły zob. B. Kumor, Historia Kościoła, cz. 1-8, KUL, Lublin 1976-2003. 

30

  

S. Kamiński, Metodologia ogólna, s. 64. 

27 

 

arabskiego tłumaczono je na język łaciński. Tak długa była droga dorobku naukowego i 

technicznego Greków do Europy XII wieku. W XII wieku istniała słynna szkoła katedralna 

w Chartres. Zajmowano się w niej przyrodoznawstwem i humanistyką. Szukano 

naturalnych przyczyn zjawisk. Warto dodać – ze względu na późniejszą rolę metody 

teologii w badaniach przyrodniczych XVII wieku – że już w połowie XII wieku oddzielano 

metodologicznie filozofię i teologię. 

Wiek XIII to „złote średniowiecze”. Powstają pierwsze uniwersytety (Paryż i Oksford), 

powstają wielkie systemy filozoficzne. Było to spowodowane odkryciem oryginalnych 

pism greckich filozofów i przetłumaczenie ich na łacinę. 

W badaniach posługiwano się metodą scholastyczną. Wzięła ona swoją treść z idei 

racjonalizacji prawd wiary. „Opiera się na założeniu, iż porządek spraw Bożych i świata 

jest logiczny i konieczny” 

31

 . Polega na rozważaniu argumentów za i przeciw, stosowaniu 

subtelnych rozróżnień pojęciowych, stosowaniu rozumowań sylogistycznych, 

sprowadzaniu do sprzeczności. Metoda ta funkcjonowała w Europie od 1100 do 1700. 

Koniec tej metody wiąże się z nadejściem renesansowego humanizmu. Z czasem 

terminem „scholastyka” zaczęto nazywać wszystko, co wykładano na uniwersytetach 

średniowiecznych. Oprócz średniowiecznej była również później scholastyka luterańska, 

reformowana (kalwińska), scholastyka renesansowa, hiszpańska, neoschalstyka. 

W XIV wieku zaczyna się schyłek scholastyki, a w XV wieku – upadek. Scholastyka wtedy 

przerodziła się w pustą refleksję nad pojęciami (nadmiar rozważań o charakterze 

semiotycznym). Trzeba też pamiętać o „czarnej śmierci” która wyludniła w XIV Europę. 

Mała populacja ludzi musiała znaleźć nowe sposoby funkcjonowania. Stąd poszukiwano 

praktycznych zastosowań technologii. 

Rewolucja technologiczna w średniowieczu 

Istotnym narzędziem dla rozwoju technologii było przejęte ze starożytności koło wodne. Z 

wyjątkiem obszaru Morza Śródziemnego w Europie wody było pod dostatkiem. Rozwija 

się chirurgia, pomiar czasu, wykorzystywanie siły wody i wiatru, poszukiwanie „wiecznego 

motoru” (perpetuum mobile), teorie impetu, budowa katedr (pierwsza powstaje w 

Chartres). Chemia była w tym czasie zdominowana przez alchemię. W XIII wieku, dzięki 

podróżom Marco Polo, ludzie dowiadują się, że istnieje rozwinięta cywilizacja chińska. W 

tym samym czasie cywilizacja arabska była bardziej rozwinięta iż europejska. Ok. 1000 

roku wikingowie docierają do Ameryki. Rozwój budownictwa okrętowego pozwolił na 

odbywanie dalekich podróży morskich. W tym czasie następuje również import 

                                                            

31

  

S. Kamiński, Metodologia nauk, s. 67. 

 

28 

 

technologii z Chin na Zachód. Centrum technologii stopniowo przesuwało się z Azji do 

Europy. Potem z Europy do Ameryki Północnej. A obecnie – z Ameryki z powrotem do Azji 

32

 . 

A. C. Crombie, Nauka średniowieczna i powstanie nauki nowożytnej, t.I-II, Instytut 

Wydawniczy Pax, Warszawa 1960. 

Renesans i rewolucja naukowa (1453 - 1659) 

U końca XV wieku rodzi się nowa epoka dziejów. Jej przyczyną powstania były wielkie 

odkrycia geograficzne, odrodzenie sztuki i litratury antycznej, reformacja, wynalazek 

druku przez Gutenberga (1441) 

33

 . 

Epoka renesansu nie wydała żadnych wielkich filozofów. W tym czasie raczej jest upadek 

filozofii i badań logicznych. Rozwija się natomiast sztuka, literatura, architektura. Kult 

myśli antycznej zabarwia się mistycyzmem i myśleniem magicznym. Niemniej zmiany w 

kulturze umysłowej doprowadziły do powstania w XVII wieku nowoczesnej nauki 

przyrodniczej 

34

 . 

Wraz z przyjęciem nowej technologii wielu artystów stało się architektami i twórcami 

nowych technologii. Przykładem jest Leonardo da Vinci. Na uniwersytety sprawdzano 

matematykę, traktowaną jako podstawę sztuki (ze względu na perspektywę). Innym 

czynnikiem – poza „morowym powietrzem” było tzw. „małe zlodowacenie”, które miało 

początek 1150, ale intensywnie zaczęło się ok. 1450 i trwało do końca XIX wieku. Pojawia 

się stabilność finansowa (ok. 1470), ale kryzys ludnościowy XIV i XV wpływa na rozpad 

systemu feudalnego. Pojawia się wczesny kapitalizm (manufaktury). Jego rozwój został 

przyśpieszony przez tezy wystąpienia Marcina Lutra 1517. 

Za początek rewolucji naukowej uznaje się opublikowanie przez Mikołaja Kopernika 

dzieła „O obrotach sfer niebieskich” (De revolutionibus orbium coelestium) oraz dzieła 

Vesaliusa z zakresu anatomii w 1543 roku. Zaczyna się tworzyć nowożytna nauka 

posługująca się eksperymentem, aparatem matematycznym i krytycznym myśleniem. 

Niemal 100 lat później wizji Kopernika sprzeciwili się przedstawiciele Kościoła rzymskiego 

jak i luterańskiego. Głośna wtedy była tzw. „sprawa Galileusza”, który stawał przez 

inkwizycją za swoje poglądy heliocentryczne. Galileusz żył w latach 1564-1642. 400 lat 

później papież Jan-Paweł II zrehabilitował Galileusza i uznał, że został Galileusz 

skrzywdzony przez Kościół. 

                                                            

32

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 93-130. 

33

  

S. Kamiński, Metodologia nauk, s. 74. 

34

  

S. Kamiński, Metodologia nauk, s. 75. 

29 

 

Karol Linneusz tworzy systematykę roślin. Matematycy zaczynają tworzyć język 

symboliczny matematyki. Pojawia się pierwsza tablica logarytmów. Postęp w chemii jest 

niewielki, gdyż dalej funkcjonuje alchemia. Galileusz konstruuje lunetę. W tym samym 

czasie co Galileusz żyje René Descartes (Kartezjusz) (1594-1650). Jest on twórcą nowego 

systemu filozoficznego, nowego podejścia w filozofii. Jest też twórcą geometrii 

analitycznej. Holender Christiaan Huygens (1629-1695) buduje zegar wahadłowy i 

formułuje falową teorię światła (1687) 

35

 . Pojawia się postulat (Kartezjusz)matematyzacji 

wiedzy. 

W XVII było wiele okoliczności niesprzyjających rozwojowi nauki: długotrwałe wojny, 

prześladowania religijne, nieurodzaje, zarazy. Mimo tego był to wiek rozkwitu nauki. 

Wskażmy jeszcze tylko nazwiska osób, które są związane z rozwojem humanistyki: filolog 

L. Valla (1406-1457), Erazm Z Rotterdamu (1465- 1526) – krytyka źródeł;  M. Machiavelli z 

Florencji (1469-1527) – wykład nowoczesnej historii politycznej; francuski prawnik J. 

Bodin (1530-1596) opracowuje metodykę historii 

36

 . 

Zamykając te skrótowe dzieje nauki XVII wieku wspomnijmy, że zaczynają się pojawią 

pierwsze instytucje naukowe, służące komunikacji pomiędzy badaczami. Powstałe wtedy 

niektóre instytucje trwają do dziś, np.: Académie Francaise (1635), Royal Society w 

Londynie (1632). Zaczynają się ukazywać pierwsze czasopisma naukowe, np. 

„Philosophical Transaction of the Royal Society of London”. 

Od rewolucji naukowej do czasów oświecenia. Wczesny wiek XVIII. 

Niektórzy autorzy ten okres datują właśnie od momentu powstania pierwszych 

towarzystw naukowych – wyżej wymienionych. Późny wiek XVII i wczesny wiek XVIII 

zostały zdominowane przez idee Isaaca Newtona. W pewnym stopniu również przez myśl 

Gottfrieda Wilhelma Leibniza. Druga połowa XVIII wieku jest znana jako oświecenie.  

Jest to czas dominacji europejskiej w świecie. Rozwój nauki został ograniczony do 

niewielkiego obszaru: Wielka Brytania, Francja, Niderlandy. Europejczycy rządzili 

bezpośrednio lub pośrednio lokalnymi rządami i ekonomią w Afryce, Ameryce, Azji. W 

Afryce panowało arabskie niewolnictwo, a europejczycy dopełnili destrukcję wielkich 

państwa przez spowodowanie walk plemiennych. W Azji były despotyczne rządy 

władców, którzy nie dopuszczali do zmian społecznych. W Ameryce miejscowa ludność 

została wyniszczona przez choroby przywleczone przez europejczyków. Emigranci z 

                                                            

35

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 141-193. 

36

  

S. Kamiński, Metodologia nauk, s. 77. 

30 

 

Europy utworzyli w Ameryce i Afryce państwa wzorowane na swoich europejskich, nie 

licząc się z miejscowymi tradycjami. Efekt był taki, że europejczycy stali się najbogatszymi 

ludźmi na świecie, i jednocześnie najbardziej zaawansowanymi technologicznie. W ciągu 

700 lat europejskie społeczności przeszły drogę od najmniej zaawansowanych 

technologicznie do najbardziej zaawansowanych. Nauka i technologia rozwijały się w 

Europie, a znikały w reszcie świata 

37

 . 

Przykładem narzucania europejskiego porządku rzeczy był tzw. spór o akomodację 

chrześcijaństwa w Chinach i Indiach. Twórcami nowego sposobu misjonowania byli 

jezuici: była to metoda polegająca na dostosowaniu chrześcijaństwa do mentalności 

miejscowych mieszkańców. Było to nowatorskie rozwiązanie dotyczące sposobu 

prowadzenia misji w krajach o wysoko rozwiniętej kulturze. Spór ten toczył się przez 

dziesiątki lat pomiędzy jezuitami a pozostałymi zakonami i Stolicą Apostolską. Dotyczył on 

również obrządku malabarskiego w Indiach. W 1742 roku papież Benedykt XIV wydał 

bullę zakazującą akomodacji. W efekcie, w tym samym wieku następuje utrata Chin dla 

chrześcijaństwa. Nigdy tego skutku nie dało się już odwrócić. 

Innym przykładem mogą być założone przez jezuitów tzw. redukcje paragwajskie (1609-

1772). 

To są dwa przykłady wydobyte z pośród wielu licznych negatywnych przykładów myślenia 

eurocentrycznego. Powinno one być ostrzeżeniem również dla współczesnej Unii 

Europejskiej. 

W tym miejscu trzeba sobie postawić pytanie, dlaczego rewolucja naukowa i techniczna 

nie pojawiła się w Chinach skoro wyprzedzały one cywilizacyjnie Europę ? 

W 1938 roku to pytanie postawił wspomniany wyżej Joseph Needham, brytyjski 

biochemik, człowiek, który zakochał się w Chinach. Badał historię nauki chińskiej i 

przedstawił wyniki – obecnie w 27 tomach – pod ogólnym tytułem całej serii: Science and 

Civilisation In China. 

Oto odpowiedź – ważna również dla współczesnej Polski. 
Rewolucję tę uniemożliwiło: 

1) chińskie prawo 
2) chińska biurokracja 
3) brak idei autonomicznego bytu najwyższego. 

                                                            

37

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 195. 

 

31 

 

Idea bytu najwyższego był pierwotnie w kulturze chińskiej. Ale szybko utracił on 

osobowość i twórczość. Nigdy nie rozwinęła się idea Boga jako twórcy praw świata 

„podksiężycowego”. Ani też nigdy nie powstała idea Boga jako twórcy świata, jak to było 

w kulturze hebrajskiej czy greckiej. W kulturze chińskiej nigdy nie było Bytu-Twórcy praw 

przyrody. Nie oznacza to jednak, że przyrodzie panował chaos. Porządek w przyrodzie 

oczywiście był. Jego rezultatem był sam człowiek była zrozumiała dla człowieka. W 

Europie przyrodoznawstwo Laplace’a uznało, że idea Boga jest zbędna wyjaśnianiu 

zjawisk świat. Niemniej pozostaje pytanie, czy bez fazy „teologicznej” nauka w Europie by 

się rozwinęła. W każdym razie koncepcja prawa przyrody nigdy się nie rozwinęła w 

kulturze chińskiej, nie powstała z chińskiej teorii prawa państwowego. Brak takiego 

pojęcia bytu absolutnego osobowego uniemożliwił w konsekwencji formułowanie 

abstrakcyjnych praw przyrody. Myśl chińska traktuje przyrodę jako organizm, a nie jako 

uhierarchizowaną, mechaniczną całość 

38

 .  

Wg niektórych przedstawicieli filozofii nauki (A. C. Crombie, Stanisław Kamiński +1986) 

rozwój nauki w okresie Oświecenia był możliwy dzięki przeniesieniu do nauk 

przyrodniczych metody teologii. W tamtych wiekach najbardziej pewną dyscypliną była 

teologia, gdyż posługiwała się metodą dedukcyjną. Dzięki przeniesieniu tej metody do 

nauki wytworzyła się wiara w moc rozumu ludzkiego, a teologia zaczęła tracić na 

znaczeniu. 

W wieku XVIII upowszechnia się mechanistyczny model świata. Mimo to wzrasta 

zainteresowanie humanistyką, nawet bardziej niż przyrodoznawstwem. Wiek oświecenia 

zaczyna się od Johna Locke’a. Ideałem stała się wiedza niekoniecznie ścisła, ale dostępna 

dla umysłu. Oświecenie podniosło naukę do rangi ideologii. Nauka ma przede wszystkim 

służyć walce z ciemnotą. A dla wielu nauka i religia wydawały się wtedy nie do 

pogodzenia 

39

. Ten spór trwa do dzisiaj. Osobom pracującym w tym obszarze badań 

przyznaje się nagrodę Fundacji Templetona. Otrzymał ją m.in. polski filozof i matematyk 

ks. prof. Michał Heller z Krakowa. 

Wiek XVII to wiek metody naukowej. Historycy nauki wyliczają, że w tym czasie powstało 

co najmniej 100 rozpraw na temat metody badań. Najbardziej znaną rozprawą naukową 

drugiej połowy XVII wieku były „Principia” Isaaca Newtona. Stały się podstawą fizyki na 

następne 200 lat, ale dały bazę pod metodę naukową. Kartezjusz bronił metody 

dedukcyjnej a Newton oparł się na dokładnym sprawdzaniu zjawisk. Newton swoją 

                                                            

38

  

J. Needham, Science and Civilization in China: History of Scientific Thought, Cambridge University Press 

1991, vol. 2, s. 582. 

39

  

S. Kamiński, Metodologia ogólna, s. 88 

32 

 

metodę nazwał metodą analizy i syntezy. Była to procedura, która zawierała etapy 

indukcji jak i dedukcji. 

Technologiczne i naukowe osiągnięcia tego czasu 

40

 

1) Teoria grawitacji Netwona 

2) Doskonalenie teleskopów 

3) Anton van Leeuwenhoek konstruuje mikroskop 

4) Ustalenie eksperymentalnych podstaw chemii (Robert Boyle) 

5) Nadania nad zjawiskiem elektryczności 

6) Powstanie rachunku różniczkowego i całkowego (Lebniz i Newton). 

7) Powstają pierwsze maszyny parowe wypompowujące wodę z kopalń (Wielka Brytania); 

powstanie głębokich kopalń węgla kamiennego. 

 8) Jest to czas budowy kanałów. 

Oświecenie i rewolucja przemysłowa: od 1735 do 1819. 

Termin „oświecenie” został ukuty w celu odzwierciedlenia zmian jakie zaszły w 

filozoficznym myśleniu w stosunku do poprzednich wieków, w których dominowała wiara 

w Boga lub wiara w autorytety starożytności. 

Dopiero w okresie oświecenia tworzy się teoria poznania humanistycznego. Znaną 

postacią jest Giambatista B. Vico (1668-1744). Daje podstawy przyszłej socjologii i historii. 

Jest to koncepcja humanistyki jako „nauki o dziejach idei ludzkich dotyczących 

konieczności lub potrzeb życia społecznego oraz metafizyki ludzkiego umysłu”. Wg niego 

poznanie humanistyczne jest ważniejsze od przyrodniczego, gdyż świat społeczny można 

zrozumieć. Jest bowiem wytworem człowieka. U Vico pojawia się też koncepcja filozofii 

dziejów. Obecnie można się zastanawiać, który rodzaj poznania naukowego jest 

ważniejszy, ale ze względu na co ?. Jeśli mówimy o ważności czegoś, to musimy wpierw 

określić, ze względu na co, jest ważniejsze (wartościowsze, lepsze, itd.). W Polsce kładzie 

się nacisk na rozwój nowoczesnych technologii i nauk przyrodniczych, a jednocześnie 

obserwujemy naganne moralnie (i etycznie) działanie przedsiębiorców, urzędników 

państwowych (w tym sędziów). Przykład: nieetyczne oferty firm pożyczkowych; reklamy 

telewizyjne w których firmy pożyczkowe oferują pożyczkę 5 tys. zł. w ratach po 75 zł. 

miesięcznie (nie dodaje się, że jest to na 10 lat, a spłata wyniesie drugie tyle, czy w sumie 

10 tys. zł.); sądy nagminnie łamią zasady interpretacji (klauzule) prawa. Jedna z nich 

mówi: summum ius, summa iniuria (szczyt prawa to szczyt krzywdy ludzkiej). 

                                                            

40

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 195-230. 

 

33 

 

Humanistyka jest niezbędna dla rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw, jeśli to ma być 

świat ludzki, a nie świat pracowników czy robotników i elity szczęśliwych technokratów, 

właścicieli środków produkcji, banków. 

W okresie oświecenia pojawia się również ekonomia polityczna Adam Smitha (1723-

1790). Bada naturę i przyczyny bogactwa narodów. Przedstawił teorię wartości opartej na 

pracy. Dzieło to może być jednym z motywów refleksji nad współczesnym kryzysem 

finansowym. Zaczął się on a październiku 2008. Jego źródłem była chciwość bankowców.  

Ze względu na brak miejsca i czasu wymieńmy tylko z nazwiska innych myślicieli 

humanistyki z czasów oświecenia: J. J. Winckelmann (1717-1768) – historia sztuki 

starożytnej; Ch. L. de Secondat Montesqieu (1689-1755) – kulturowe wartościowanie 

procesów dziejowych (naturalizm); P. Bayle (1647-1706) – sceptycyzm wobec teorii; B. de 

Fontenelle (1657-1757) – zerwał z koncepcją nauki uniwersalnej; Voltaire (1694-1778) – 

przypisywał większą rolę przypadku w dziejach; A. de Condorcet (1743-1794) – 

zbiorowość ludzka tworzy proces dziejowy, które siłą napędową jest wiedza 

41

 . 

Są to czasy, gdy tworzy się nowy ideał osobowości związany z duchem czasu i 

organizmami narodowymi. Ten nowy ideał wprowadzają: J. G. Herder (1744-1803) oraz  

Johann. W. Goethe (1749-1832). Jest to romantyzm. 

W tym czasie działa angielski filozof David Hume (1711-1776). 

W XVIII w. opublikowano pierwsze encyklopedie. Były one przeznaczone dla szerokiego 

ogółu ludzi. Przyczyniły się one do rozpowszechnienia osiągnięć nauki i techniki. 

Najbardziej znane to: Wielka Encyklopedia Francuska (1772), Encyklopedia Britannica 

(1771).  

Osiągnięcia naukowe i techniczne 

42

 

1) Sukces mechaniki Newtona w wyjaśnianiu ruchu plant wpływa na powstanie „filozofii 

mechanicznej”: pojawia się przekonanie, że wyjaśnienia mechaniczne (tzn. za pomocą 

zbioru prawa Newtona) powinny pojawić się również w chemii i biologii. Inni uważali, że 

wszystkie zjawiska, w tym społeczne należy wyjaśniać mechanicznie (francuscy 

materialiści: Diderot, de la Metrie, Holbach). 

                                                            

41

  

S. Kamiński, Metodologia ogólna, s. 89-90. 

42

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 231-307. 

 

34 

 

W tym czasie były dwa podejścia w filozofii: empiryzm i racjonalizm. Połączył je w jeden 

system Immanuel Kant. Był wiodącym filozofem tego czasu  

3) Od Leibniza wywodzi się idea ciągłego łańcucha bytów. Jest to idea ciągłości istnienia. 

Np. dla organizmów żywych: nieprzerwany łańcuch od pchły do człowieka, bez luk. Ideę 

tę wykorzystywano również w systematyce roślin (Comte de Buffon,  Charles Bonnet). 

Przez cały XVIII wiek do tego nieprzerwanego łańcucha bytów wprowadzano stopniowo 

ideę drobnych modyfikacji. Jest prekursor teorii ewolucji Darwina. 

4) Badania nad gotująca się wodą, które doprowadziły do skonstruowania maszyny 

parowej  zaczęły się już w XVII wieku. W tamtych latach powstawały różne projekty 

„maszyny ogniowej”. Praktycznie użyteczną maszynę parową skonstruował James Watt w 

1769 (Glasgow University). Jego maszyna był udoskonaleniem powstałej 50 lat wcześniej 

maszyny Newcomena 

43

 . Nie jest więc tak, że wynalazca pracuje w „próżni” 

intelektualnej.  

4) Rewolucja przemysłowa.  

Przez cały wiek XVIII buduje się maszyny, które czynią pracę szybszą i efektywniejszą. 

Historycy zwracają uwagę, że motywy tego rozwoju nie są jednak jasne. Pewne zmiany, 

jak np. zwrot w stronę węgla kamiennego były spowodowane obiektywnym czynnikiem 

jakim było brak drewna. Drugim czynnikiem było sprowadzanie bawełny z Indii z Ameryki. 

Być może właśnie te dwa czynniki były powodem rewolucji przemysłowej i początku 

kapitalizmu. Rozwój kapitalizmu zaczyna się najpierw w Anglii, a potem w Europie, USA i 

Kanadzie. 

Rewolucja przemysłowa z kolei wpłynęła na rozwój badań w zakresie termodynamiki 

Powstaje zawód inżyniera. Przede wszystkim byli to inżynierowie brytyjscy jak: 

budowniczowie kanałów i mostów James Brindley, Marc Isambard Brunel, George Cayley, 

John Ericsson, James Watt, itd . 

 

5) 1738 zaczęły się prace wykopaliskowe w Pompejach i Herkulanum, od których datuje 

się rozwój archeologii nowożytnej. 

                                                            

43

  

Historię rozwoju maszyn parowych przedstawia Robert Henry Thurston (New York 1878) A history of the 

growth of the steam-engine, reprint 1939 (dostępność także: 

http://www.history.rochester.edu/steam/Thurston/1878/. W XIX wieku mówiło się o filozofii maszyny parowej. 

Była ona przyczyną rozwoju ekonomicznego społeczeństw. Wydawało się, że władza człowieka nad przyrodą 

będzie rosnąć w nieskończoność, gdyż wzrasta nasza wiedza o jej prawach (zob. tamże rozdział 7 i następne). 

35 

 

6) Odkrycie elektromagnetyzmu w 1820 - Hans Christian Oersted. 

7) Na początku XIX w. toczyły się spory w dziedzinie nauk o Ziemi i biologii. Pierwszy z 

nich dotyczył kształtowania się powierzchni Ziemi. Neptuniści uważali, że to głównym 

czynnikiem było morze. Przeciwnicy – plutoniści, że jest to rezultat działalności 

wulkanicznej. Inny spór dotyczył rozwoju życia na Ziemi. Jedni (zwolennicy Georges'a 

Cuviera) uważali, że w dziejach Ziemi katastrofy niszczące okresowo życie (katastrofiści). 

Drudzy uważali, że rozwój życia na Ziemi przebiega w stopniowy, ewolucyjny sposób 

(aktualiści). Zwolennik tego poglądu, Jean-Baptiste de Lamarck sformułował koncepcję 

ewolucji organicznej, opierającą się na idei ciągłości życia. Przeciwny tej idei był Cuvier. 

Nie wierzył również w istnienie człowieka w przeszłych epokach geologicznych. Te dwa 

spory przyczyniły się do przełomu w rozumieniu dziejów Ziemi w połowie XIX wieku 

(Darwin). 

Nauka i technologia XIX wieku: od 1820 do 1894. 

Jest to czas po rewolucji francuskiej 1789. Zmienił się ówczesny świat. Wzrosła liczba 

ludności. Sprawy wyżywienia, walka z chorobami, usprawnienie transportu, mechanizacja 

pracy wymagały wynalazków i innej roli nauki niż dotychczas. Zbudowana w 1764 przez 

Jamesa Watta maszyna parowa spowodowała przewrót w komunikacji: kolej parowa w 

Anglii 1825. Pierwsza przemysłowa maszyna elektryczna pojawia się dopiero w 1869. Aby 

sprostać wzrastającym wymaganiom postępu uniwersytety zaczęły wchodzić w nową fazę 

rozwoju. Przedtem zajmowały się tylko wzbogacaniem wiedzy. Teraz trzeba było inaczej 

zorganizować uprawianie nauki. Uniwersytety powoli stawały się placówkami naukowo-

badawczymi oraz przygotowującymi do takich badań. Zaczęto uwzględniać badania, które 

również miały cele doniosłe pod względem praktycznym. Mimo tych tendencji rozwój 

nauki dokonywał się często w oderwaniu od życia: specjaliści nie zerwali z praktyką, ale 

również swoje badania nie zawsze z nią łączyli. Najwcześniej zmiany dokonały się w 

Niemczech (Getynga, Berlin). Pojawiły się osobne instytuty naukowe. Powstały 

ministerstwa oświaty. Pierwszym ministerstwem oświaty była Komisja Edukacji 

narodowej (1773-1774). Wzrosły nakłady finansowe na badania. Poprawiła się sytuacja 

uprawiających naukę. Wszystko to sprawiło, że wiek XIX diametralnie różnił się od 

poprzedniego okresu. Nastąpił rozrost poszczególnych nauk do tego stopnia, zaczęły się 

rozpadać na dyscypliny szczegółowe. Wynalazki o odkrycia były tak liczne, że nie zawsze 

zdołano je odnotować i docenić 

44

. 

                                                            

44

  

S. Kamiński, Metodologia ogólna, s. 96-98. 

36 

 

Badacze osiemnastowieczni byli zafascynowani elektrycznością. Jednak dopiero po 

publikacjach Oersteda w 1820 dotyczących elektromagnetyzmu zaczął się postęp w tej 

dziedzinie badań. 

Obrazowo mówiąc wiek XVII fascynował się „maszynami ogniowymi”, wiek XVIII 

elektrycznością, a wiek XIX maszynami parowymi i elektrycznością. 

Michael Faraday 1821 buduje pierwszy prototyp silnika elektrycznego, a 10 lat później 

pierwszą prądnicę. Wielu badaczy z XIX wieku rozpoczyna swoje odkrycia od 

elektromagnetyzmu ich matematycznego sformułowania w postaci równań Maxwella. 

Pod koniec XIX w. następuje odkrycie tzw. „promieni katodowych”, co prowadzi 

bezpośrednio do odkrycia promieni rentgenowskich. Chociaż cały ten okres można 

określić jako stojący poda znakiem elektryczności i elektromagnetyzmu to jednak 

dokonują się tu odkrycia również w innych dziedzinach wiedzy.  

Mendelejew buduje okresowy układ pierwiastków.  

Michelson i Morley obalają hipotezę eteru. 

Karl Benz buduje w Niemczech  w latach 80-tych XIX wieku pierwszy samochód z silnikiem 

benzynowym. Nie wzbudziło to wtedy zbyt wielkiego zainteresowania. Nastąpiło ono 20 

lat później. 

Najpierw zwróćmy uwagę na biologię. Rozwój zmierza od teorii komórki w 1938, poprzez 

teorię ewolucji 1958, do praw dziedziczenia Mendla z 1860. Ich ponowne odkrycie 

następuje w 1900 r. W latach 1870 następuje rozpoznanie roli bakterii. 

Jeśli chodzi o aspekt organizacyjny badań, to uprawianie nauki stało się płatną profesją. 

Jeśli chodzi o filozofię, to w tym czasie panował kantyzm, filozofia Hegla (1770-1831). 

najpierw miało to miejsce w Niemczech. Tam w ciągu kilku dekad uniwersytety rozwinęły 

się w centra naukowe. Justus von Liebig tworzy laboratorium chemiczne na 

Uniwersytecie w Giessen. W ten sposób zapoczątkowuje tendencję, który przechodzi na 

inne uniwersytety. Dydaktyka została powiązana z prowadzeniem badań. Ważnym się 

staje piśmiennictwo naukowe. W Niemczech zostaje zwołany w 1822 pierwszy 

międzynarodowy kongres naukowy. Te kongresy sprzyjają później tworzeniu się jedności 

narodowej Niemców. Wzrasta wymiana informacji naukowej pomiędzy narodami. 

Istnieją też różnice narodowe dotyczące organizacji nauki. W pierwszych dekadach XIX 

wieku wiodącym krajem jeśli chodzi o badania jest Francja. Jest to związane z polityką 

Napoleona i wpływami Ecole Polytechnique. W tym czasie nauka w Niemczech była mniej 

rozwinięta niż we Francji czy Anglii. Niemcy były w tym czasie pod silnym wpływem pojęć 

37 

 

średniowiecznych i renesansowych. Wielu wybitnych badaczy niemieckich musiało 

opuścić wtedy Niemcy dla celów edukacyjnych. Np. Friedrich Wohler wyjechał do Szwecji, 

aby studiować zjawiska elektryczne u Jakoba Berzeliusa. Zaowocowało to konstrukcją 

baterii w 1800. Liebig udał się do Paryża, aby studiować u Joseph Louis Gay-Lussac. 

Wkrótce jednak Niemcy stały się liderem postępu naukowego. Dlaczego ? Otóż 

uniwersytety francuskie cierpiały na biurokrację. Tymczasem nauczanie na 

uniwersytetach niemieckich było o wiele bardziej zliberalizowane. Chociaż niemieckie 

uniwersytety były kontrolowane przez państwo, to jednak koncepcja wolności 

akademickiej, wolności profesorów i studentów co do wyboru przedmiotu badań, stała 

się ważnym czynnikiem w rozwoju badań. Niemiecki termin „Wissenschaft” jest tak 

szeroki, że obejmuje wszelką systematyczną wiedzę, a więc taką jak filozofia, jak filozogia 

czy historia. A również i teologia. Ta szeroka wizja zachęciła do wymiany informacji 

pomiędzy przedstawicielami różnych dyscyplin, i doprowadziła np. do powstania 

psychologii jako dyscypliny naukowej. 

W Anglii styl badań na początku XIX wieku był taki sam jak w XVIII w. Prowadziła je 

garstka utalentowanych ludzi. Wielu badaczy w ogólne nie miał akademickich stanowisk. 

Ogólnie mówiąc w Anglii brakowało akademickiego treningu w badaniach naukowych, 

chociaż istniało wiele prywatnych towarzystw naukowych. Istniało kioka szkół 

technicznych. Najbardziej zaawansowane badania prowadzono w Oksfordzie i w 

Cambridge, będących pod kontrolą Kościoła anglikańskiego. Odmienna sytuacja był w 

Szkocji, gdzie uniwersytet w Edynburgu nie podlegał władzom kościelnym. Byłą tam np. 

swoboda jeśli chodzi o rozwój szkoły medycznej. Uniwersytety szkockie rozwijały się 

szybko. Przyciągały dużą liczbę studentów studiujących. Ale ich rozwój został szybko 

zahamowany przez uzależnienie pensji profesorów od liczby studentów: po prostu 

zmniejszyła się liczba prowadzonych badań. 

Wtedy USA przykładano małą wagę dla badań naukowych. Populacja rosła ze względu na 

imigrację. Nie było zainteresowania wiedzą teoretyczną. Natomiast rozwijają się 

technologia. Ze względu na wysokie koszty pracy fizycznej rosło zainteresowania 

urządzeniami ułatwiającymi tę pracę. Stąd była ogromna rola wynalazców i 

przedsiębiorców w rozwoju gospodarczym. Wielu przedsiębiorców było wynalazcami jak 

Alexander Graham Bell, George Westinghouse, Thomas Edison. 

Filozoficzna baza XIX wieku 

Na początku XIX wieku w Niemczech panowała romantyczna reakcja przeciwko 

mechanistycznej i materialistycznej filozofii, leżącej u podstaw naukowego rozwoju. 

Heglowska filozofia przyrody, mająca postawy w pojęciach apriorycznych, a nie 

eksperymentalnych, panowała przez połowę stulecia. Tacy naukowcy jak niemiecki poeta 

38 

 

Johann Wolfgang von Goethe próbował znaleźć naukowe wyjaśnienia przez użycie 

ogólnych filozoficznych zasad: wg Newtona białe światłe jest mieszanką kolorów, 

natomiast Goethe twierdził, że białe światłe powinno być w zasadzie prostsze i czystsze w 

złożeniu niż kolorowe światło. Idea, że nauka powinna wyjaśnić wszystkie zjawiska 

naukowe stawała się coraz silniejsza. Filozofia przyrody traciła wpływy na rzecz 

materializmu. Materia i siła stały się głównymi pojęciami nowej filozofii. Materię i siłę, a 

później materię i ruch widziano jako wyjaśnienie rzeczywistości. Francuski filozof August 

Comte stał mocnym wyrazicielem nowych tendencji. Zostały one wyrażone w szkole 

nazwanej pozytywizmem. Widział naukę jako najwyższe stadium rozwoju wiedzy. Pod 

koniec wieku Ernest Mach wyraża idee, które później wpłynęły na Alberta Einsteina. 

Mach traktował wrażenia jako fundament wszelkiej wiedzy i był sceptycznie nastawiony 

do prób ustalenia całkowicie pewnych związków pomiędzy przyczyną a skutkiem. 

Krytykował mechanikę Newtona za jej założenia co do absolutnego czasu i absolutnej 

przestrzeni. Byłą to najważniejsza cześć jego filozofii mająca znaczenie dla nauki. W XIX 

wieku nie było jeszcze jasnej granicy pomiędzy filozofią a nauką, jak to jest dzisiaj.  

W Cambridge 1883 William Whewell zaproponował użycie słowa „scientist:” na 

oznaczenie tych, którzy zajmowali się nauką (science), w analogii do „artist” , którzy 

najmowali sztuką (art). Termin ten przyjął się zaczął wypierać „filozofa przyrody” 

Humanistyka 

Zajęciu się nią sprzyjał romantyzm. Na tym gruncie religioznawca F. E. D. Schieiermacher 

(1768-1834) z Wrocławia zapoczątkował metodę hermeneutyki jako sposobu uprawiania 

całej humanistyki. Rozwijały się metody poznania historycznego. Najbardziej znaną jest 

koncepcją historii krytycznej L. von Rankego (1793-1886). August Comte ((1798—1857) 

tworzy socjologię. 

Ważne dla matematyki i filozofii jest utworzenie geometrii nieeuklidesowych. Kończy się 

trwający cztery stulecia kryzys w logice: powstaje logika matematyczna. W latach 7-tych 

XIX wieku powstaje tzw. „stara teoria kwantów” – zauważono bowiem niezgodności w 

przypadku promieniowania całą doskonale czarnego pomiędzy pomiarami a 

przewidywaniami płynącymi z mechaniki Newtona. 

W 1873 Maxwell pokazuje, że światło jest falą elektromagnetyczną. A w 1887 Hertz 

wytwarza pierwsze fale radiowe. 

W 1856 odkryto pozostałości po neandertalczykach. 1859 0 Darwin ogłasza swoją teorię 

ewolucji. W 1822 Jean Champollion odczytuje egipskie hieroglify. Odkryto starożytne 

biblijne miasta Niniwę i Ur. Hermann Schliemann odkopuje Troję. W Ameryce są 

39 

 

prowadzone badania nad cywilizacją Majów. W Peru w latach 1870-tych odkryto 

nieznane cywilizacje. 

Więcej szczegółów zob.: Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and 

Technology, Houghton Mifflin Company, Boston, New York 2004, s. 309-437. 

Powstanie nauki współczesnej I technologii: od 1895 do 1945. 

Co do poprzedniego okresu trzeba dodać, że w tym wieku „pary i elektryczności” 

uważano, iż w XX wieku chrześcijaństwo zaniknie. Takie głosy były spowodowane z jednej 

strony sukcesami nauki, a z drugiej – ogromnym zamętem w teologii zachodnio-

europejskiej. Reakcją na ten zamęt był zwołany w Kościele Rzymskim w 1870 Sobór 

Watykański I. 

Nowa era rozpoczyna się niespodziankami w 1895 r. Wilhelm Konrad Roentgen odkrywa 

promienie X natomiast  J.J. Thomson i Antoine Becquerel odkrywają promieniotwórczość 

(1895–97).  

Zanim się zaczął wiek XX, to pojawiła się serią odkryć w dziedzinie fizyki: odkrycie 

promieni X, radioaktywności, cząstek subatomowych, względności, teorii kwantowej, 

które doprowadziło później do rewolucji naukowej w dziedzinie pojmowania materii i 

energii. Wpłynęły one na rozwój chemii, astronomii, geologii, biologii, medycyny, 

technologii i ostatecznie – na los Ziemi. A to dlatego, że kulminacją tego rozwoju była 

broń atomowa w 1945. 

W XIX wieku nauką zajmowała się garstka badaczy. Ale w XX wieku ich liczba przekroczyła 

wszystkich, którzy zajmowali się nią w poprzednich epokach. Zmieniła się głęboko natura 

badania naukowego: nauka stałą się bardziej wspólnym wysiłkiem niż jednostkowym. Jej 

rozwój był zdeterminowany nie tylko odkryciami dokonanymi przez kilka wielkich 

talentów, jak Einstein, Bohr, Rutherford, ale także przez mnóstwo drobnych kroków 

dokonanych przez wyspecjalizowanych badaczy, którzy nigdy nie mieli formuł lub praw 

określonych ich imieniem.    

Wiele metod badawczych wypracowanych w XIX wieku zaczęło przynosić efekty w XX 

wieku, np. badania mikroskopowe doprowadziły do odkrycia wielu nowych 

drobnoustrojów. 

W XIX wieku technologia przekształcała społeczeństwo, np. produkcja bawełny, światło 

elektryczne. W XX wieku natomiast już sama nauka miała wpływ na życie społeczne, np. 

produkcja odkrycie elektronów i produkcja lamp elektronowych oraz rozwój komunikacji 

na wielkie odległości. 

40 

 

Około roku 1900 wielką rolę w rozwoju technologii odgrywały Niemcy. Od połowy XIX 

wieku w Niemczech rozwija się przemysł chemiczny. Konsekwencją tego rozwoju był z 

kolei powstanie przemysłu farmaceutycznego w Niemczech. Tę wiodącą role w nauce 

Niemcy stracili po dojściu Hitlera do władzy w 1933. Był to skutek emigracji wielu 

naukowców do USA. To wtedy USA stały się wiodącym krajem w dziedzinie badań. 

Pomiędzy 1932 a 1938 było 28 laureatów nagrody Nobla, ale 8 z nich było rodowitymi 

amerykanami. Natomiast po 1938 większość amerykańskich laureatów nagrody Nobla 

część życia spędziło w Niemczech. 

Pierwsza wojna światowa pokazała, że wynik wojny może być zależny od badań 

naukowych. W Niemczech ponad 100 laboratoriów pracowało na rzecz armii. Po 

pierwszej wojnie światowej rządy coraz więcej inwestowały w badania naukowe. 

Szczególną role naukowcy odegrali w czasie II wojny światowej. Chodzi tu szczególnie o 

badania nad bronią jądrową oraz technologią radarową. 

Nowe filozofie 

Tak więc w pierwszej połowie XX nauka odniosła sukcesy w wyjaśnianiu materii, 

mechanizmów reakcji chemicznych, fundamentalnych procesów życiowych, ogólnej 

struktury świata. 

Te wyniki badań wpłynęły na filozoficzną wizję ludzkiego bytu. Wskazuje się tu na 

istnienie pewnej analogię do tego, co się działo w XVIII wieku. 

Powstaje szkołą filozoficzna amerykańskiego pragmatyzmu (C.S. Peirce, William James). 

Ma ona podobne idee do tych zawartych filozofii Ernsta Macha. Są oni przekonani, że 

rzeczywistość można zrozumieć wyłącznie opierając się na samym doświadczeniu. 

Ogromne sukcesy odnosi logika matematyczna dzięki pracom Gotloba Fregego, Bertranda  

Russella, Alfreda N. Whiteheada.  

W tym czasie rozwijają się różne wersje pozytywizmu. Historycznie pierwszym 

pozytywizmem był pozytywizm Augusta Come’a. Drugim pozytywizmem był 

empiriokrytycyzm Avenariusa i Macha (dwaj austriaccy fizycy), trzeci – neopozytywizm 

albo pozytywizm logiczny, funkcjonujący do 1953 roku (R. Carnap, K, Gödel, H. 

Reichenbach, L. Wittgenstein, i inni). Dodajmy na marginesie, że wywarły one wpływ na 

literaturę. Zresztą wpływ na literaturę miały odkrycia naukowe, tak jak geometrie cztero- 

i więcej wymiarowe, czy odkrycie dinozaurów. 

Wpływ na filozofię wywarły odkrycia w dziedzinie psychologii (psychoanaliza Z. Freuda, 

psychologia postaci). Szkoła filozoficzna nazwana „Nowym realizmem” byłą kombinacją 

41 

 

empirycy stycznych wizji Jamesa i Macha oraz idei Hegla, że wiedza może być pozyskana z 

apriorycznych pojęć za pomocą logiki. 

Naukowa wizja rzeczywistości stała się jedyną akceptowalną wizją rzeczywistości i w 

wielu przypadkach była model dla filozoficznego myślenia 

45

 . 

Darwinowska teoria ewolucja wpłynęła również na filozofię, a szczególnie na: Herberta 

Spencera, Henri Bergsona, Johna Deweya. Zasada naturalnego doboru została się 

powszechnie zaakceptowana w naukach społecznych s psychologii. Idee Spencera stały 

się niemal systemem filozoficznym: ewolucja i selekcja naturalna były nie tylko 

fundamentalnymi prawami świata życia, ale i życia społecznego. Te idee legły u podstaw 

filozofii politycznej początków XX wieku. 

Również zmiany w matematyce i psychologii miały wpływ na filozofię. Powstaje bowiem 

teoria mnogości Cantora oraz topologia. 

Ogromny wkład w badania logiczne mieli Polscy logicy i filozofowie. Byli oni zgrupowani 

głównie w kole krakowskim i w szkole lwowsko-warszawskiej.  Twórcą szkoły lwowsko-

warszawskiej był wykształcony w Wiedniu Kazimierz Twardowski (zm. 1934). Po 

odzyskaniu niepodległości w 1918 w listopadzie na stałe osiadł we Lwowie i rozpoczął 

reorganizację studiów filozoficznych na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Wokół jego osoby 

zgromadziło się wielu utalentowanych ludzi. Nazwiska przynajmniej niektórych z nich 

trzeba znać, ze względu na ich wkład do nauki: Józef Maria Bocheński OP (dominikanin) 

(+1995) – historyk logiki, twórca logiki religii, Jan Łukasiewicz (+1956) – historyk logiki, 

twórca logik wielowartościowych, Alfred Tarski (+1982) – teoria systemów dedukcyjnych, 

definicja prawdy w językach formalnych, ks. Jan Salamucha (+1944) – formalizacja 

jednego z argumentów na istnienie bytu absolutnego, Stanisław Leśniewski (zm. 1938.) – 

twórca tzw. systemów Leśniewskiego. Szkoła ta w sumie liczyła ok. 250 osób. Większość z 

nich zginęła w hitlerowskich obozach koncentracyjnych i sowieckich łagrach. Większość 

ocalałych udała się na emigrację. W Polsce pozostał bardzo niewielu: m.in. Tadeusz 

Kotarbiński (zm. 1980) – twórca prakseologii, Kazimierz Ajdukiewicz (+ 1963) – dzięki jego 

pracom można było utworzyć języki programowania. Polska była wtedy światową potęgą 

w dziedzinie badań logicznych. 

Pojawia się pytanie (prof. Jan Woleński): jak to się stało, że w tak biednym kraju, 

zniszczonym wojną, rozbitym po zaborach powstała tak wspaniałą szkoła ? Nasuwa się 

odpowiedź, że tym czynnikiem była nadzieja na lepsze jutro. Nadzieja wśród Polaków 

                                                            

45

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 440. 

42 

 

została zniszczona po roku 1980 (stan wojenny), a szczególnie po transformacji 

ustrojowej 1989/1990). 

W latach 30-tych inż. Tadeusz Wende kieruje budową w Gdyni. Port ten został całkowicie 

zniszczony przez Niemców pod koniec II wojny światowej. 

Zbudowane zostają zakłady azotowe w Puławach. 

Odkrycia i teorie naukowe w fizyce 

Albert Einstein publikuje ogólną teorie względności w 1905 roku, a szczególną w 1910. 

Teksty empiryczne przechodzi w 1919. Mechanika kwantowa ostatecznie zostaje 

dopracowana w 1928. Prace nad nią prowadzili Wolfgang Pauli, Werner Heisenberg, 

Erwin Schrödinger. 1927 Heisenberg wprowadza zasadę nieoznaczoności, która mówi o 

zasadniczej niemożliwości jednoczesnego określenia pewnych mierzalnych wielkości 

(=obserwabli), np. położenia i pędu cząstki. Jest to związane z tym, że obserwacje układu 

zawsze wiążą się z dostarczeniem do niego pewnej energii przez urządzenia pomiarowe, 

np. mikroskop, itd. Bohr tę zasadę wcielił do swojej zasady komplementarności (ujęcie 

falowe jest uzupełniające względem ujęcia cząsteczkowego) światło raz może być 

traktowane jako fala, a w innym przypadku jako strumień cząstek – fotonów. Te zmiany 

wpłynęły na widzenie rzeczywistości. 

Zagadnienie energii użytkowej 

W XIX wieku technologia nie weszła  powszechnie w życie społeczne. Większość ludzi nie 

miała kontaktu z nowymi technologiami i żyła w taki sam sposób jak przed wiekami. Dla 

nas dobrą ilustracją tej sytuacji mogą być działania podjęte na początku XX wieku przez 

rodzinę hrabiów Skórzewskich w Lubostroniu (zob. monografie Ryszarda Nowickiego). 

Dopiero technologie związane z elektrycznością miały wpływ na życie społeczne na 

przełomie XIX i XX wieku. Energia elektryczna stała się częścią codziennego życia i 

uprzemysłowienia. Do domów najpierw weszły telefony i prąd elektryczny. W latach 20- i 

30-tych XX wieku w domach pojawiły się lodówki i pralki.  

Rozprzestrzenia się nowych technologii było też spowodowane rozwojem przemysłu 

samochodowego. W USA w 1915 było zarejestrowanych 2,5 mln pojazdów 

mechanicznych. Ten przemysł wysoko podniósł ekonomię USA (upadek tego przemysłu 

nastąpił po roku 2008, gdy pękła bańka spekulacyjna związana z nieruchomościami). 

Przyczynił się on do rozwoju drobnej przedsiębiorczości współpracującej z przemysłem 

samochodowym.  

Z akceptacją nowych technologii było różnie. np. w ciężarówki (lata 1880) swoją 

użyteczność pokazały dopiero w czasie I wojny światowej i dopiero wyedy powszechnie 

43 

 

przyjęły się w USA. Tak samo długo trwał proces akceptacji traktorów w gospodarstwach 

rolnych. W Europie używano je  z oporami i posługiwano się. w końmi w pracach 

polowych aż do 60-tych XX wieku. Te opory były efektem tradycyjnego przeświadczenia, 

że farmer musi być samowystarczalny. Traktor powodował to, że farmer był zależny od 

dostawców oleju napędowego.  

Rozwija się przemysł naftowy. Węgiel nadal był głównym źródłem energii, a jego 

głównym konsumentem były elektrownie.  

Można powiedzieć, że głównym sprawcą rewolucji technologicznej w tym czasie była 

energia elektryczna. Urządzenia mechaniczne stawały się coraz mniejsze i bardziej 

efektywne. W końcu następuje przejście od urządzeń mechanicznych do 

elektromechanicznych. A po drugiej wojnie światowej następuje przejście od urządzeń 

elektromechanicznych do elektronicznych. 

A współcześnie w XXI wieku powstaje mechatronika, jako połączenie dawnej mechaniki 

precyzyjnej i elektroniki. 

Nauka i technologia 

W latach 1880 powstaje nowy typ laboratoriów, mianowicie testujących bezpieczeństwo, 

szczególnie chodziło to o linie kolejowe. Takie laboratoria pojawiły się w Niemczech i w 

USA. Naukowcy byli również zatrudniani do prac nad nowymi produktami. W Niemczech 

po laboratoriach przemysłu chemicznego rozwijały się laboratoria zajmujące się 

wykorzystaniem prądu elektrycznego oraz elektroniczne. Powstają wielkie firmy takie jak 

General Electric, Du Pont, Bell Telephone, które prowadzą własne laboratoria badawcze. 

Główne odkrycia. 

1) Badania nad szczątkami kopalnymi człowieka. 1895 kości człowieka z Javy. 1879 

odkrycia malowideł w grocie Altamira. Popularne staja badania antropologiczne. W 

Columbia University powstaje Katedra antropologii (Franz Boas)  

2) Następuje odkrycie i identyfikacja pierwszych obiektów pozagalaktycznych, jak 

galaktyka Andromedy. Edwin Hubble odkrywa przesunięcie ku czerwieni w widmach 

odległych obiektów astronomicznych. Przyczynia się to do budowy nowy teorii 

kosmologicznych. W 1920 jest już wiadomo, że większość galaktyk oddala się od nas. Jest 

to podstawa do utworzenia teorii „Wielkiego wybuchu”. 

3) W 1900 następuje ponowne odkrycie praw dziedzicznie Mendla. Pojawia się koncepcja 

genu odpowiedzialnego za dziedziczenie cech. Badania nad zawartością genów zaczynają 

się w latach 40-tych XX wieku i prowadzą w końcu do odkrycia DNA. Następuje ogromny 

rozwój biologii. 

44 

 

4) Pojawiają się pierwsze nad komputerami. Było to skutkiem potrzeb militarnych. 

Badania nad takimi urządzeniami rozwijał (na potrzeby obrony Londynu) Norbert Wiener 

– sterowanie ogniem armatnim w oparciu o ideę sprzężenia zwrotnego. Teoretyczny 

komputer opracowuje w latach 30-tych Alan Turing. 

5) Konstrukcja pierwszych samolotów przez braci Wright. 

Więcej danych zob. Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, 

Houghton Mifflin Company, Boston, New York 2004, s. 439-539. 

 

Wielka nauka społeczeństwo post-przemysłowe (od 1946 do 1972) 

Podczas II wojny światowej rozwój nauki przyśpieszył, jako skutek wysiłku wojennego. 

Wśród nowych odkryć znalazły się: syntetyczna guma, radar, DDT, penicylina, reakcje 

jądrowe, odrzutowce (Niemcy), śmigłowce (Sikorski w USA), rakiety balistyczne (V2), 

komputery cyfrowe. Badania nad nimi były prowadzone już wcześniej, ale wojna 

przyśpieszył ich rozwój (np. rakiety wielostopniowe Ciołkowskiego; sama pomysł rakiet 

był realizowany w staooytnych Chinach) Pod drugiej wojnie światowej te technologie 

szybko osiągnęły swój wymiar społeczny. Nie ma w historii ludzkości porównywalnego z 

tym pod względem przemian technologicznych. Chyba że odwołamy się do prehistorii i 

rozważymy skonstruowanie koła, że przejście z życia wędrownego do osiadłego 10 000 lat 

wcześniej. 

W wielu przypadkach postęp (odkrycia i wynalazki) nie był skutkiem wojennego wysiłku. 

Dotyczy to np. telewizji. Najpierw powstała w Wielkiej Brytanii telewizja mechaniczna, 

tzw. tarcza Nipkowa. Ale jej gwałtowny rozwój nastąpił dopiero po wojnie. Naukowcy lat 

40-tych XX wieku nie byli wstanie przewidzieć zmian społecznych w okresie powojennym, 

które spowoduje rozwój telewizji. Niektórzy wtedy przewidywali, że samochody zostaną 

zastąpione przez śmigłowce. Dzisiaj wiemy, że tak się nie stało. Podobne przewidywania 

pojawiły się wśród naukowców, gdy pojawił się pierwszy komputer osobisty. W Polsce 

latach 70-tych XX wieku prowadził takie analizy ks. prof. Mieczysław Lubański 

(matematyk i filozof). Nie przewidziano np. że będzie zakaz używania związku 

chemicznego DDT. Używano go w czasie wojny amerykańsko-wietnamskiej do niszczenia 

dżungli; w dżungli byłą sieć podziemnych tuneli; zniszczenie roślinności uwidaczniało 

wejścia do nich. Po II wojnie światowej był również używany jako środek owadobójczy na 

stonkę ziemniaczaną (amerykańska broń biologiczna użyta przeciwko Niemcom w czasie 

II wojny światowej); używany był przeciw wszawicy, np. w stadach kur. Po 20 latach 

używania DDT w USA wydana zakaz jego używania. DDT powodował zmiany genetyczne. 

Rzeczywiste znaczenie komputerów zostało zlekceważone po wojnie. Przewidywano np., 

45 

 

że w latach 80-tych tylko wielkie firmy będą miały swoje komputery. Tymczasem wszyscy 

oczekiwali, że wszystkie problemy zostaną rozwiązane przez energetykę jądrową. 

Niektórzy optymiści z czasów wojny przewidywali, że do roku 1972 rozwiąże się zagadkę 

początku wszechświata (w latach międzywojennych pojawiły się modele Friedmanna, 

teoria Kaluzy-Kleina będąca próbą połączenia mechaniki kwantowej i teorii względności 

Einsteina na bazie 4 wymiarowej przestrzeni geometrycznej). Przewidywano, że zostanie 

rozwiązana zagadka dziedziczenia, że zostanie rozwiązanych wiele słynnych hipotez 

matematycznych (np. jedna z nich to rozwiązana w 2006 przez Grigorija Perelmana z 

Petersburga tzw. hipoteza Poincarégo; było to zagadnienie, które wielu matematyków 

doprowadziło na skraj obłąkania), że zostanie uporządkowane „zoo cząstek 

elementarnych” 

46

 .  

Zimna wojna a nowa technologia 

Na naukę wielu ludzi patrzyło jako na coś pozytywnego. Z rozwojem nauki wiązano 

nadzieję na poprawę ludzkiego życia. Dzisiaj jest podobnie. Mało kto jednak zdaje sobie 

sprawę – również dzisiaj – z negatywnych zjawisk związanych rozwojem nauki. 

Współcześnie zwróćmy na konflikt świat islamu – świat Zachodni, często utożsamiany z 

chrześcijaństwem). Konflikt ten świadczy o istnieniu błędów w humanistyce europejskiej 

(filozofia, socjologia, antropologia kulturowa, psychologia, historia literatury, itd.). Być 

może jest to szansa dla polskiej humanistyki, zapatrzonej obecnie we wzorce 

amerykańskie i zachodnioeuropejskie (np. socjologia, psychologia jako nauki 

behawioralne, ukierunkowane na manipulowanie klientami wielkich korporacji, sieci 

handlowych; relatywizm prawdy i dobra – to jest prawdziwe i dobre, co jest dla 

prawdziwe i dobre, mojej grupy społecznej, narodu, religii). Innym negatywnym 

przykładem może być działanie koncernów farmaceutycznych sprzedających leki przeciw 

grypie – w Polsce tym koncernom przeciwstawiła się pani Ewa Kopacz, jako minister 

zdrowia. Ludzie mają intuicyjne wyczucie prawdy i dobra. Dlatego prędzej czy później 

dojdzie do niekontrolowanych wybuchów społecznych, np. sierpień-80 w Polsce, ruchy 

antyglobalistów, islamska wiosna. 

Rozwój broni jądrowej ukazał naukowców jako istoty amoralne. Powstały wtedy 

organizacje naukowców, które pracowały na rzecz pokojowego wykorzystania technologii 

jądrowej. Pokazywano również niebezpieczeństwa związane z wykorzystaniem energii 

jądrowej w energetyce. Jednak od tamtych czasów wiele się zmieniło w konstrukcji 

reaktorów (np. reaktory atomowe w elektrowni w Czarnobylu, gdzie nastąpił wybuch w 

                                                            

46

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 541. 

 

46 

 

1986 roku, były gazowo-grafitowe, związane z produkcją materiałów rozszczepialnych na 

użytek wojska; wybuch był związany z błędami ludzkimi w czasie obsługi reaktora). 

Skonstruowane w latach 40-tych i 50-tych bomby wodorowe były o wiele bardziej 

destruktywne niż jądrowe. Pojawiła się świadomość, że życie na Ziemi może być 

unicestwione przez samych ludzi. Okazała się niszcząca siłą pozostałego po wybuchu 

promieniowania radioaktywnego, działające przez dziesiątki lat. Tak jakby siła niszcząca 

tych bomb była niewystarczające udoskonalona rakiety o dalekim zasięgu – rakiety 

międzykontynentalne. Ten rozwój broni masowego rażenia był związany z „zimną wojną”, 

która toczyła się pomiędzy krajami Zachodnimi (USA) a krajami bloku komunistycznego 

(ZSRR). Istniała świadomość, że gdyby nie broń jądrowa, to na pewno byłaby wojna 

konwencjonalna pomiędzy tymi dwoma blokami (ideologia komunizmu miała charakter 

soteriologiczny (klasa robotnicza jaka siła zbawcza, wyzwalająca z alienacji, motor historii) 

i eschatologiczny (komunizm jako ostateczna faza rozwoju, raj na ziemi) 

47

. Już w tamtych 

latach było wiadomo, że nazizm i komunizm są tzw. religiami funkcjonalnymi. To krótka 

refleksja powinna nam uświadomić rolę poznawczą różnych teologii dla zrozumienia 

pewnych zjawisk występujących w życiu społecznym (np. obrzędowość występująca w 

grupach społecznych, wykluczenie społeczne – w teologii grzech – świętość, itp.). 

Do pewnego stopnia zimnowojenna retoryka zachęcała naukowców do pracy tak, jakby 

to byłą realna wojna z wymianą ognia. Obie strony próbowały się szpiegować używając 

satelitów.  To współzawodnictwo nazwano „wyścigiem kosmicznym”, głównie pomiędzy 

USA i ZSRR.  Filozofowie amerykańscy – idąc za Williamem Jamesem – uznali to za 

„moralny odpowiednik wojny”. W USA debata nad agresją komunistyczną doprowadziła 

do federalnych nakładów na naukę i edukację. Rząd USA zaangażował się tworząc agencje 

badań naukowych i technicznych. W ZSRR wojsko stało się największą instytucją 

zatrudniającą inżynierów i naukowców 

48

 . 

Wielka nauka 

Nauka stawała się wielką ze względu na koszty badań. 

Przed II wojną światową zwykle badacze pracowali pojedynczo. Po wojnie było już 

rzadkością, że samotny naukowiec odnosił sukces. Wyjątek stanowiła tylko matematyka. 

                                                            

47

  

Zob. książki Leszka Kołakowskiego, prof. Antoniego Stępnia. 

48

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 542. 

 

47 

 

Racja tych zmian były wydatki na badania. Po 1945 nie można już było mieć programów 

badawczych w dziedzinie cząstek elementarnych bez kosztownych akceleratorów. 

Podobne sytuacje pojawiały się również w innych dyscyplinach. Kosztowny sprzęt musiał 

być współdzielony efektywnie. Problem kosztownych wydatków pojawił się nawet w 

naukach o życiu. Poza tym pojawiła się potrzeba spojrzenia na dane zjawisko z wielu 

aspektów. Stąd powstawały interdyscyplinarne zespoły badawcze. 

Nauka stała się wielką również z innego względu. Oto coraz więcej ludzi stawało się 

naukowcami, i w liczbie, i jako procent populacji. Przyczyny tego wzrostu są złożone. 

1) wzrost liczby ludności, a stąd potrzeba produkcji większej ilości pożywienia. 

2) w latach 80-tych połowa naukowców w USA pracowała na rzecz biznesu lub przemysłu. 

3) Większość naukowców zajmowała się jednak wytwarzaniem wiedzy. Jej ilość była taka, 

że tylko nieliczni byli w stanie mieć kontrolę nad szczegółowymi badaniami. Rezultatem 

była specjalizacja. 

Specjalizacja i zmiana kategorii 

Specjalizacja zaczęła się pojawiać od czasów renesansu. Ostatnim człowiekiem, który 

ogarniał całą wiedzę swoich czasów był Leibniz. Newton pracował we wszystkich 

dziedzinach fizyki swoich czasów. Ale już einstein ograniczył się do fizyki teoretycznej, ale 

jeszcze uczestniczył we wszystkich aspektach badań teorii pola. 

Współczesna fizyka teoretyczna podzieliła się na kilka specjalności: fizyka cząstek, fizyka 

ciała stałego, fizyka jądrowa, astrofizyka, kosmologia (teorie grawitacji). Tylko nieliczni są 

w stanie pracować w dwóch dyscyplinach Podobna sytuacja jest w innych dziedzinach 

wiedzy. Biologia badająca „całe organizmy”, jak np. ptaki, rośliny, itd., ma niewiele 

wspólnego z biologią molekularną. Tego rodzaju dychotomia nie istniała w nauce 

przedwojennej. Przebiegająca specjalizacja powodowała również wyłanianie się nowych 

dyscyplin, jak: astrofizyka czy biofizyka. Szczególnie chemia podzieliła się na nowe 

dyscypliny. Z jednej strony chemia stałą się częścią fizyki, gdy fizycy przeszli drogę od 

protonu do rzeczy. Z drugiej strony biolodzy przeszli drogę do chemii, w poszukiwaniu 

rozwiązania zagadki życia na poziomie molekularnym. W rezultacie, to co byłą badane w 

chemii stałą się przedmiotem fizyki materiałów, a to, co było częścią biologii – stało się 

biochemią. 

Powstały też nowe dyscypliny, które przed II wojną światową nie były postrzegane jako 

odrębne. Istniała np. ekologia, ale nie było zawodowych ekologów (ideologów ekologii 

nazywa się ekologistami). Istniała etologia (nauka o zachowaniach się zwierząt), ale nie 

48 

 

było zawodowych etologów. Niektórzy astronomowie przedwojenni stali się 

kosmologami (po wojnie). 

Technologia zmienia społeczeństwo 

Od czasów rewolucji przemysłowej technologia wywarła wpływ na sposób życia ludzi. 

Rewolucja przemysłowa rozpoczęła migrację ludności do miast. AL. dostępność 

samochodów spowodowały odwrotny efekt – migrację z miast na wieś, tworząc 

przedmieścia (suburb). Technologia wpłynęła także na zmianę podziału pracy. 

Wprowadzenie automatyzacji prac ręcznych spowodowało mniejsze wymagania co do 

zdolności pracowników. Niemniej nowe technologię wymagają teraz wiedzy typu know-

how (jak to zrobić?). Techniczne know-how stało się dziedziną małej grupy ludzi. 

Podobnie było, gdy automatyzacja wkraczała do biur w latach 60-tych i 70-tych. Pierwsi 

komputerowcy byli traktowani wręcz jako „magicy”. Pewne zadania, które wykonywały 

sekretarki teraz można było wykonać z użyciem procesora trkstu czy arkusza 

kalkulacyjnego, które może już wykonać sam menager (=kierownik). 

Jednym z głównych skutków rosnącej automatyzacji była stopniowa utrata pozycji przez 

personel pracowniczy średniego szczebla, posiadający szczególnego rodzaju uzdolnienia. 

Praca uległa rozszczepieniu na dwie grupy: 1) wyspecjalizowani pracownicy, którzy mając 

odpowiednią wiedzę potrafią poradzić sobie ze skomplikowanymi urządzeniami, 2) 

niewykwalifikowani pracownicy potrzebni do realizacji niektórych prac pomocniczych.   

Są dwa różnego rodzaju technologie. Jedna specyficzna dla pewnych problemów, np. 

wytwarzanie rzepów do toreb i butów. Druga, mająca wpływ na wiele dziedzin pracy, jak 

technologia laserowa. Niektóre technologia są pomiędzy tymi dwiema grupami, jak np. 

ciekłe kryształy, wykorzystywane w wyświetlaczach. W okresie po drugiej wojnie 

światowej powstało bardzo wiele różnych technologii. 

Aby dowiedzieć się jak technologia wpływa na życie, spróbuj sobie wyobrazić świat, np. 

taki, w którym samochody nie mają wspomagania kierownicy (np. luksusowy samochód z 

czasów E. Gierka – Polonez), nie mają wspomagania hamulców czy turbodoładowania. 

Następnie wyobraź sobie świat bez radia, telewizji,  płyt DVD, baterii, kuchenek 

mikrofalowych, telefonów, telefonów komórkowych,  kserokopiarek, komputerów, 

tabletów, GPS. A w końcu – świat bez elektryczności 

49

 . 

Ważniejsze osiągnięcia 

                                                            

49

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 542-543. 

49 

 

1) W latach 50-tych radioastronomia zaczyna badać świat kosmosu w zakresie 

promieniowania radiowego. 

2) W latach 60-tych zaczyna się eksploracja kosmosu. Zaczyna się astronomia w zakresie 

promieni rentgenowskich, neutrin, połączona z optyczną. 1957 – pierwszy sztuczny 

satelita Ziemi, „Sputnik” (ZSRR). Pierwszy człowiek w kosmosie – 1960. Pierwszy człowiek 

na Księżycu – 1969. Pierwsza stacja kosmiczna – Salut 1971 (ZSRR). Komunikacja 

satelitarna uczyniła z Ziemi „globalną wioskę”. 

3) W biologii następuje odkrycie struktury DNA (James Watson, Francis Crick). 

4) Komunikacja. Rozwój radia (przejście na modulację częstotliwości – FM) i telewizji. 

Położono wiele kabli telefonicznych na dnie morskim pomiędzy Europą a USA (pierwszy w 

1956). Pierwszy satelita komunikacyjny Echo 1 był ogromnym metalizowanym balonem – 

odbijał fale radiowe.  

5) Komputery. Pierwsze komputery – budowane na lampach elektronowych - z lat 40-

tych były programowane za pomocą kabli: programowanie komputera polegała na 

łączeniu kablami odpowiednich przerzutników (dwustanowe układy elektroniczne, 

przyjmujące stan umownie nazywany 0 albo 1). Pamięć magnetyczna. W 1956 roku 

pojawiają się języki programowania. Dopiero 11 lat późnej pojawia się klawiatura, a 

jeszcze kilka później pierwsze napędy dyskowe. W kilka lat po wojnie pojawia sę pierwszy 

tranzystor (germanowy). Lata 60-te – 70-te to era wielkich komputerów (tzw. 

mainframe), umieszczanych w centrach komputerowych i obsługiwanych przez 

wyspecjalizowany personel. 

6) Jeśli chodzi o budownictwo to zaczyna się era budynków ze stali i szkła. Ze względu na 

zestandaryzowaną produkcję elementów budowlanych następuje szybkich rozwój 

przedmieść, zamieszkiwanych przez klasę średnią (lekarze, nauczyciele, inżynierowie). 

7) Ekologia. W 1968 roku powstaje Klub Rzymski założony przez naukowców i  

ekonomistów w Rzymie, utrzymywany przez Massachusetts Institute of Technology (MIT). 

W 1972 opublikowali raport 

The Limits of Growth 

50

 . 

Przeprowadzone analizy były 

oparte o model komputerowy rozwoju. Przewidywano katastroficzny charakter rozwoju, 

jak np. wyczerpywanie się żywności i zasobów naturalnych, jeśli zostałby utrzymany 

                                                            

50

  

Published by Universe Books, New York, 1972. ISBN 0876631650, 205 pages. 

GF75 .L5

. 

DOI: 10.1349/ddlp.1 Oryginalny tekst jest dostępny w wersjach pdf, mobi, pub, html  na stronie Dartmouth 
College Library: http://www.dartmouth.edu/~library/digital/publishing/meadows/ltg/?mswitch-redir=classic. 
Mishan Edward J., Spór o wzrost gospodarczy, przeł. Zofia Wolińska, wyd. PIW, seria: „Biblioteka myśli 
współczesnej”, Warszawa 1986 (pierwsze wyd. ang. 1977). 

 

50 

 

dotychczasowy trend rozwojowy. Na szczęście te przewidywania okazały się nazbyt 

pesymistyczne 

51

 . Zakładano, że rozwój przebiega wykładniczo, a zasoby pozostaję stałe. 

Od tego czasu pojawiło się wiele książek dyskutujących problem granicy wzrostu. 

Pierwszy, który ten problem postawił wydaje się być Franciszek Bacon, który zastanawiał 

się w swoim dziele „Novum organon” nad korzyściami płynącymi z rozwoju wiedzy. 

Dla przykładu podaję kilka tytułów, aby zilustrować problem granic rozwoju. 

Christine Meisner Rosen, The Limits of Power: Great Fires and the Process of City Growth in America, 

1986. 

Serven L., Easterly W., The Limits of Stabilization: Infrastructure, Public Deficits and Growth in Latin 

America, 2003 

Mats Larsson, The Limits of Business Development and Economic Growth: Why Business Will Need to 

Invest Less in the Future, 2005. 

Joel Jay Kassiola, The Death of Industrial Civilization: The Limits to Economic Growth and the 

Repoliticization of Advanced Industrial Society (Suny Series in Environm). 

Być może, że obecna polityka gospodarcza UE w zakresie energii jest dyktowana między 

innymi raportem Klubu Rzymskiego (odnawialne źródła energii, energooszczędne żarówki 

i odkurzacze, ograniczenie emisji CO

2

). Uaktualniona wersja tego raportu pojawiła się w 

2004 pod tytułem: Limits to Growth: The 30-Year Update. 

8) Inżynieria materiałowa. W latach 60-tych pojawiają się materiały plastyczne. Przemysł 

chemiczny rozwija się trzykrotnie szybciej niż całość przemysłu. 

9) Fizyka. Rozwija się kwantowa elektrodynamika (QED). Pojawia się kwarkowy model 

materii. 

10) Narzędzia. W latach 60-tych zaczyna się rozwój systemów komputerowego 

wspomagania projektowania, czyli CAD. Ważnym narzędziem tego czasu był laser. 

Więcej szczegółów zob.: Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton 

Mifflin Company, Boston, New York 2004, s. 542-623. 

Wiek informacji: od 1973 - do czasów współczesnych 

Ostatnie ćwierćwiecze XX wieku to czas koncentracji na badaniach naukowych i 

technologii. A samo społeczeństwo staje informacyjnym. Słowo „informacja” nie tylko 

obejmuje pojęcie danych, lecz je przekracza. Czyli jest zakresowo szersze. Jego 

                                                            

51

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Granice_wzrostu_(raport_Klubu_Rzymskiego). 

http://pl.wikipedia.org/wiki/Statyczna_teoria_zasobów. 

51 

 

współczesny sens zawdzięczamy pracom Ralpha V.L.Hartleya z lat 1920 oraz Norberta 

Wienera, Claude’a E. Shannona z lat 1940. Gdy pojęcia naukowe przenikają do języka 

potocznego, to zmieniają swoją treść i zawierają więcej treści niż zamierzali to sami 

naukowcy. Tak było w przypadku pojęcia informacji, jak i obecnie jest w przypadku pojęć 

entropii i chaosu. Niemniej w tym szerszym sensie pojęcia informacji rok 1972 

rozpoczynają dekady wieku informacji. 

Tak jak wprowadzenie maszyn w XIX wieku doprowadziło do mechanizacji społeczeństwa, 

tak też podobnie rozwój elektroniki i komputerów sprawił, iż informacja stała się 

towarem pierwszej potrzeby pod koniec XX wieku. Połączenie tendencji rozwojowych w 

elektronice, technologii komputerowej, składowania informacji, komunikacji i techniki 

wyświetlania na monitorach doprowadziło w konsekwencji do tego, że technologia 

informacyjna zaczęła przenikać wszystkie aspekty życia społecznego. Postęp w 

zarządzaniu informacją także stał się czynnikiem w ekspansji technologii i nauki w 

ostatnich dekadach XX wieku. 

Olbrzymi postęp w genetyce można również widzieć jako rewolucję w teorii informacji – 

chodzi o identyfikację informacji zawartej w kodzie genetycznym, mieszczącym się w 

chromosomach organizmów. Manipulacja informacją genetyczną stała się możliwa w 

1973 roku wraz z rozwojem nowej techniki nazwanej rekombinacją DNA. To 

zapoczątkowało nowe badania w medycynie i prace nad żywnością modyfikowaną 

genetycznie. 

W tym samym czasie biolodzy odkryli, że nasz system immunologiczny także jest 

systemem przetwarzającym informację. W przypadku infekcji system ten walczy 

przenosząc informację z komórki do komórki. Tajemnicą jest nadal rola systemu 

immunologicznego w przypadku przeszczepów.  

Połączenie w jedno rozwoju w zakresie składowania i pozyskiwania danych, Internetu i 

innych środków komunikacji, technik wyświetlania, możliwości satelitów i tendencji 

społecznych doprowadziły do rewolucji technologicznej, która zaczęła się we wczesnych 

latach 70-tych XX wieku i trwa do dzisiaj. Wspólnym wątkiem łączącym te wszystkie 

rewolucyjne procesy w jedność jest informacja. Efekty przejścia od rzeczy i usług do 

informacji może być odczute we wszystkich przedsiębiorstwach. Na przykład rola 

tradycyjnej wytwórczości (metale i konstrukcje) zmalała ze względu na nowo powstające 

przedsiębiorstwa zajmujące się technologiami komunikacyjnymi i informacyjnymi. 

52 

 

Informacja i przetwarzanie jej stały się nowymi „produktami”, którymi handel wzrósł 

niepomiernie w ciągu ostatnich lat 

52

 . 

Informacja a społeczeństwo 

Informacja I technologia informacyjna pozwoliły ująć świat, rzeczywistość  za pomocą 

nowych metafor. Istnienie metafor pozwalających nam zrozumieć świat nie jest nowym 

zjawiskiem 

53

 . W czasach Galileusza i Newtona świat był widziany jako jeden uniwersalny 

mechanizm zegarowy, ludzie natomiast byli traktowani jako złożone mechanizmy. Dzisiaj 

ten obramię zmienił. Umysł ludzki jest widziany jako pewien typ złożonego komputera. 

Przetwarzanie równoległe i sieci neuronowe traktuje się jako emulacje działania systemu 

nerwowego. A wielu badaczy w dziedzinie SI (sztucznej inteligencji) jest przekonana, że SI 

ostatecznie doprowadzi do zrozumienia ludzkiego umysłu. 

Akceptacja tej metafory prowadzi do wielu konsekwencji. Jedną z konsekwencji jest 

przekonanie, że nawet najbardziej trudne problemy znajdą swoje rozwiązanie poprzez 

zbieranie i przetwarzanie informacji z użyciem odpowiedniego oprogramowania. 

Przekładami są systemy ekspertowe w medycynie; współczesne działania wojenne są 

oparte na broni, w której przetwarzanie informacji jest najważniejszym aspektem (np. 

automatyczne identyfikacja człowieka po sposobie jego chodzenia, rozpoznawanie 

twarzy). Pojawił się także termin „inżynieria wiedzy” (knowledge engineering). Informacja 

nabrała wartości nie tylko z powodu swojej przydatności, ale również z powodu 

technologii informacyjnej. Natomiast komputery są traktowane jako warunek brzegowy 

technologicznego procesu. Komputery wraz z oprogramowaniem tworzą magiczny świat. 

Kiedyś Arthur C. Clark (1917-208) powiedział, że współczesna technika jest tak 

zaawansowana, że nie dałoby się jej odróżnić od magii dawnych pokoleń 

54

 . Okazało się, 

że możliwości technologii informacyjnej są duże większe niż jakiejkolwiek innej 

technologii. Jest to źródło ciągle nowych pomysłów. Kiedyś za genialnych 

przedsiębiorców uważano Thomasa A. Edisona, Alexandra Grahama Bella, Henry’ego 

Forda. W wieku informacji za podobnych im uznaje się Stevena Jobsa (twórca firmy 

Apple), Williama Gatesa (twórca firmy Microsoft), twórcę i właściciela księgarni Amazon 

(Jeff Bezos), twórców Google’a (Amerykanin Larry Page i Rosjanina Siergiej Brin) 

55

 , 

                                                            

52

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 625. 

53

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Metafora 

54

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Arthur_C._Clarke. Pisarz pochodzący z Anglii (ale większość życia spędził w Sri 

lance),  przedstawił wizję świata, która stała inspiracją dla techniki satelitarnej. Wraz ze Stanleyem Kubrickiem 

stworzyli kultowy film „2001: Odyseja kosmiczna”. 

55

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Google. 

53 

 

Facebooka (Mark Zuckerberg wraz z kolegami z Harvardu) 

56

 . Jednak w późnych latach 

90-tych optymizm co do wartości giełdowej spółek internetowych (tzw. dot-komów, od 

rozszerzenia .com) obniżył się bardzo. Na fali chęci szybkiego zysku wyrosła finansowa 

bańka (buble) zwana „bańką internetową” 

Twórcy mikroczipów aostali nagrodzenie nagrodą Nobla w 2000. Stały się one 

podstawowym produktem na wzór śruby i klucza ery przemysłowej. Chipy elektroniczne 

zmieniły naukę i technologię. Współcześnie szczególną rolę odgrywają tzw. 

mikrokontrolery. Są to komputery jednoukładowe, w których pamięć i procesor mieszczą 

się na jednej płytce krzemowej. Mają one zastosowanie w sprzęcie domowym, telefonach 

komórkowych, samochodach, itd. Natomiast komputery dużej mocy pozwalają zebrać i 

przetworzyć dużą liczbę danych wytwarzanych w akceleratorach cząstek elementarnych 

(jak np. LHC). Pozwalają na automatyczne wyszukiwanie rzadkich zdarzeń, jak np. 

działanie bozonu Higgsa. 

Technologia informacyjna pozwoliła odszyfrować ludzki genom , tj. sekwencję 3 100 000 

„liter” zawartych w DNA i tworzących ok. 30 000 genów zawartych w chromosomach. 

Komputerowe modelowanie pozwala tworzyć złożone modele obejmujące ewolucję od 

wszechświata po rozwój białek. 

Pojawiła się idea przetwarzania rozproszonego (distributed computing). Ideę tę 

wykorzystano najpierw do poszukiwania życia pozaziemskiego, do przetwarzania danych 

uzyskiwanych przez radioteleskop w Arecibo. W jedną sieć połączono miliony 

komputerów osobistych. Inni stosowali sieć obliczeniową złożoną z tysięcy komputerów 

do obliczeń związanych z badaniem struktury białek. W tych wszystkich przypadkach 

użytkownicy domowych komputerów ładowali dane związane z określonym projektem 

badawczym. Komputery prowadziły obliczenia w tle, będąc w tym czasie połączone ze 

sobą poprzez Internet 

57

 . 

Globalizacja 

Komunikacja w świecie stała nie niemalże natychmiastowa i tania wraz z rozwojem 

telefonii i Internetu. To wpłynęło głęboko na wiele aspektów życia społecznego i 

ekonomicznego. Zmienił się sposób pracy. Teraz można było pracować zdalnie na 

komputerze, w domu. Bo właśnie rozwój komunikacji to umożliwił. Rozwija się tzw. e-

commerse (e-handel, e-marketing). Praca oparta na pozyskiwaniu i przetwarzaniu 

                                                            

56

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Facebook 

57

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 625-626. 

 

54 

 

informacji pozwala też na umieszczenie jej tam, gdzie jest tańsza. Polskim przykładem 

może być Alcatel-Lucent Enterprise (od 2006) 

58

 , który przez kilka lat miał swój oddział  

badawczy w Bydgoszczy. Jednak w 2008 roku zaczął zwalniać inżynierów. Miał tu powstać 

centrum badawcze firmy. Jednak istniejący oddział został zamknięty, a centrum badawcze 

– ze względu na koszty otworzono w Chinach. Wiele amerykańskich firm zleca 

wykonywanie usług w Indiach, a wyniki otrzymuje drogą internetową (np. np. morfologia 

krwi pacjentów amerykańskich). Jest to tzw. outsourcing – zlecanie zadań firmie 

zewnętrznej, które do tej pory były realizowane wewnętrznie (np. kuchnie szpitalne). 

Rozwój telefonii doprowadził do ustalenia numeru 800 – jako darmowego numeru 

infolinii (free phone) 

59

 . 

Tendencja społeczności biznesowych do lokowania produkcji, tam gdzie jest najtaniej, 

czyli w krajach Trzeciego Świata jest częścią tego, co się globalizacją. Przykładem może 

przemysł tekstylny w Chinach, którego wyorany opanowały cały rynek amerykański. W 

Chile hoduje się warzyw dla rynku północno-amerykańskiego, w Nowej Zelandii – oece 

dla Europy. Globalizacja dotyczy również pieniędzy. Niemieccy i Brytyjscy wydawcy 

wspomagali lokalne wydawnictwa na całym świecie, czyniąc je w efekcie globalnymi. 

Podobnie banki stały się globalne w swoim zasięgu. Podróżujący w Wielkiej Brytanii, jak i 

w Rosji używają tych samych kart bankomatowych (karty ATM). Jeszcze innym wyrazem 

globalizacji są sieci fast-foodów, inne łańcuchy franczyzy (franchised stores) – 

franczyzobiorca to odpowiednik kredytobiorcy 

60

 .  Obszary sprzedaży w wielkich 

miastach zostały zdominowane przez te same sklepy. Również działalność naukowa 

przybrała charakter globalny. Autorami wielu prac badawczych są ludzie oddzieleni od 

siebie o tysiące kilometrów. Niektóre projekty badawcze, szczególnie w dziedzinie fizyki, 

są realizowane przez setki współpracowników. Bezpośrednią konsekwencją globalizacji 

Internetu jest CERN – laboratorium fizyki, w Genewie w Szwajcarii. Zresztą celem 

powstania pierwszej sieci internetowej była współpraca naukowców w CERN-ie. Przed 

1970 najlepsi naukowcy pisali około dwa tuziny artykułów w ciągu swojego życia.  Ze 

względu na współzawodnictwo każdy badacz miał potrzebę pisania więcej artykułów 

badawczych, aby uczynić siebie bardziej atrakcyjnym dla potrzeb zatrudnienia lub aby 

uzyskać habilitację, docenturę czy tzw. teniurę w USA (tenure at universities) (czyli stałe 

zatrudnienie). 

                                                            

58

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Alcatel-Lucent. Sprawa fałszerstwa badań w Lucent Technology pokazuje, jak 

jeden człowiek może zniszczyć dobre imię całej formy. 

59

  

http://www.orange.pl/kid,4002235099,id,4002235666,title,bezplatna-infolinia-800,article.html. 

60

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Franczyza. 

55 

 

W wielu przypadkach wyniki badań  były fragmentaryczne, publikowane oddzielnie w 

jednym z tysięcy naukowych periodyków dostępnych do lat 1980-tych. Pod wpływem 

nacisku na wyniki pojawiały się czasami oszustwa, gdy naukowcy publikowali 

spektakularne wyniki bez wystarczającej analizy danych. Były to eksperymenty, których 

nikt inny nie mógł powtórzyć 

61

 . 

Zwróćmy uwagę na to, że – idąc za pracami Stanisława Kamińskiego – wiedza, która 

pretenduje do miana naukowej musi być: 

1) intersubiektywnie komunikowalna 
2) intersubiektywnie sprawdzalna, kontrolowalna 

 

Społeczeństwo post-przemysłowe 

Od czasu do czasu zmienia się zmienia się technologiczna baza społeczeństwa 

62

 . 

Rewolucja rolna wytworzyła sochy (rodzaj pługa) i sierpy, które są o wiele ważniejsze niż 

łuki i strzały. Inżynierowie, którzy mogli zbudować akwedukty stworzyli nowy rodzaj 

rolnictwa. Podczas rewolucji przemysłowej XVIII i XIX wieku baza technologiczna zmieniła 

się od rolniczej i produkcji żywności do manufaktur. Manufaktury stały się głównym 

źródłem dobrobytu, wraz z mechanikami, inżynierami tego czasu. Natomiast wynalazcy i 

badacze elektryczności stali się ważni pod koniec tego okresu. 

Inna wielka zmiana zaczęła się w połowie XX wieku. W wielu zaawansowanych 

ekonomicznie krajach usługi zaczęły przekraczać wytwarzanie dóbr, jako główne źródło 

podatków.  To zapoczątkowało nową formę życia społecznego we wczesnych latach 60-

tych XX wieku. Amerykański socjolog Daniel Bell 

63

 nazwał to zjawisko społecznością post-

przemysłową (po polsku: poprzemysłowe) 

64

 . D. Bell podaje 5 cech charakteryzujących 

społeczeństwo poprzemysłowe: 

1) Większa część wykonywanej pracy dotyczy usług a nie wytwarzania towarów i 

żywności; 

2) Społeczeństwo wymaga rosnącej liczby wykwalifikowanych pracowników, szczególnie 

w zakresie badań naukowych i nauk technicznych; 

                                                            

61

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 626. 

62

  

Zwróćmy uwagę, że K. Marks pisał, iż baza dyktuje nam jaka jest nadbudowa. Np. własność środków 

produkcji dyktuje nam jaka jest świadomość społeczna. 

63

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Daniel_Bell. 

64

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Spo%C5%82ecze%C5%84stwo_postindustrialne 

56 

 

3) Wiedza teoretyczna i technologia staje się bazą ekonomicznej siły i polityki społecznej , 

jawnej w przypadku rozwoju wysoko zaawansowanej technologii. 

4) Technologia i modelowanie stają się ważne w planowaniu dla przyszłości, np. 

pozyskiwanie nowych źródeł energii. 

5) Technologia intelektualna ma przewagę nad intelektualnymi funkcjami takimi jak 

podejmowanie decyzji. Rozprzestrzenianie się komputerów i sieci informatycznych są 

przykładami nowej formy intelektualnej technologii, opisywanej przez Bella. 

Te tendencje rozwojowe obniżyły znaczenie pracownika fabrycznego i urzędnika 

fabrycznego. Większość ich zadań została przejęta przez komputery. Nadejście w latach 

70-tych komputerów osobistych spowodowało, że USA weszły w stadium rozwoju 

społecznego opisane przez Bella. Liczba transakcji zawieranych twarz a w twarz 

gwałtownie zmalała. Natomiast wzrosła liczba ludzi, którzy wykonywali niewidoczne 

usługi. Ale na tym poziomie indywidualnego uzyskiwania aktualnej obsługi, konsument 

musi sobie sam poradzić z całą transakcją.  Bankomaty, stacje benzynowe obciążające 

automatycznie nasze konto, automaty skanujące ceny warzyw, spowodowały, że usługi 

ekonomiczne stały się samoobsługową ekonomią 

65

 . 

Nauka zakwestionowana 

W ostatnich dekadach XX wieku i na początku XXI miejsce nauki w społeczeństwie także 

uległo głębokim zmianom. O ile w przeszłości społeczność naukowa mogła się schronić w 

swoich niedostępnych wieżach z kości słoniowej, o tyle teraz byłą na publicznym widoku. 

Decyzje, jakiego rodzaju badania prowadzić stały się teraz poddane kontroli szeroko 

rozumianej społeczności, a nie tylko przez samą społeczność naukowców. Zmieniła się 

także percepcja celów nauki. W wielu dziedzinach wymaga się, aby wiedza była 

podporządkowana korzyściom, jakie może dać społeczności.   

Nawet astronomia, z której najmniej płynie korzyści dla społeczności, ma teraz jako 

zadanie ochronę ludzkości przed kosmicznymi zderzeniami. W konsekwencji społeczność 

została zmuszona do stawiania celów nauce.  Chociaż postęp nauki wzrasta, to jednak w 

pewnych obszarach geograficznych też zachodzą zmiany. Szczególnie dotyczy to USA. 

Pewne fundamentalistyczne grupy religijne, opierające się na dosłownej interpretacji 

Biblii, podtrzymywały „naukę o stworzeniu” świata i człowieka, wbrew teorii ewolucji. 

Bardziej akceptowalną formą kreacjonizmu jest „inteligentny projekt” (intelligent design). 

Jest to koncepcja początku świata, która akceptuje ewolucję do pewnego stopnia, ale 

                                                            

65

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 627. 

 

57 

 

twierdzi, że ewolucja jest kierowana przez nadnaturalną inteligencję.  Ten pogląd 

większość badaczy odrzuca. Propagatorem tej teorii jest obecnie William Dembski 

66

. W 

tym samym czasie podjęto badania nad embrionalnymi komórkami macierzystymi, co się 

spotkało z opozycją ze strony różnych grup religijnych. Udało się przeprowadzić 

klonowanie zwierząt (słynna owca Dolly), to jednak klonowanie człowieka jest poza 

możliwościami wielu badaczy. Klonowanie zwierząt udawało się w 10 przypadkach na 100 

podjętych prób. Niektórzy badacze byli gotowi podjąć się próby sklonowania człowieka. 

Pewne badania przeprowadzone w 2003 roku sugerują, że człowieka nie da się z 

sukcesem sklonować. 

W 1996 fizyk z New York University opublikował słynny artykuł „Transgressing the 

Boundaries: Towards a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity” w czasopiśmie  

Social Text. To szachrajstwo zostało nazwane aferą Sokala. Sokal napisał tekst, w którym 

wykazywał związek pomiędzy emancypacją, feminizmem, dekonstruktywizmem i 

grawitacją kwantową. Artykuł odniósł wielki sukces. Wtedy Sokal ujawnił, że ten tekst nie 

ma żadnego znaczenia. W konsekwencji redaktor naczelny stracił pracę, a Sokal zakaz 

publikacji w tym czasopiśmie 

67

 . Swoim tekstem Sokal ujawnił fakt, że duża grupa 

socjologów nauki widzi idee naukowe jako „konstrukt społeczny” – idee, co do których 

pewne grupy (np. fizyków) się zgadzają, ale mają one niewiele wspólnego z 

rzeczywistością 

68

 . Przez pewien czas „kot Schrödngera” oraz paradoks Einsteina-Rosena-

Podolsky’ego służył jako przykład takiego konstruktu. Miały to być przykłady pokazujące 

sensowność pojęcia „konstrukt społeczny” w nauce. Okazało się jednak, że 

eksperymentalnie stwierdzono, że niezgodne z intuicją idee mechaniki kwantowej są 

zgodne z rzeczywistością. Szczególnie chodziło o eksperyment zaprojektowany przez 

Johna Bella. W 1982 we Francji Alain Aspect przeprowadził eksperyment z dwoma 

fotonami, które były w tzw. stanie splątanym, czyli tworzyły jeden układ kwantowy: oba 

fotony „znały” swoją polaryzację, bez względu na odległość, mimo tego, że się ze sobą nie 

komunikowały. 

Problemy wieku informacji 

Wielu ludzi obawia się, że pewne aspekty społeczeństwa opartego o technologię 

informacyjną tworzą raczej zagrożenie niż inspirację dla społecznego postępu. Na 

przykład, wykorzystanie danych osobistych, magazynowanych w bazach danych (nazywa 

                                                            

66

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Inteligentny_projekt 

67

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala 

68

  

Paul R. Gross, Norman Levitt, Higher Superstition: The Academic Left and Its Quarrels with Science, 1997 

58 

 

się to również problemem Big Data) przez rząd, firmy ubezpieczeniowe, organizacje 

marketingowe, może być potraktowane jako ingerencja w życie prywatne. 

Inni są przekonani, że przecenianie roli informacji tworzy inne zagrożenie. Np. nadmierne 

użycie komputerów w nauczaniu dzieci może zubożać rozwój intelektualnych zdolności, 

jako skutek specyficznego sposobu, w który komputer przechowuje i dostarcza 

informacje. Dlatego zastępują słowo „wiedza” przez słowo „dane”. Idee zawierają dane, 

ale dane nie zawierają idei. 

Czasami krytyka oparcia społeczeństwa o informację rozwija się wokół problemu granic 

przetwarzania informacji. Przykładem są Gwiezdne Wojny w USA, będące tworem agencji 

rządowej Strategic Defense Initiative (SDI). W 1983 prezydent Ronald Reagan początek 

działalności SDI. Miał to być system satelitarny stanowiący nieprzekraczalną barierę dla 

pocisków międzykontynentalnych. Chociaż przeprowadzono pierwsze testy, to jednak 

okazało się, że z powodu problemów technicznych ten system będzie mało efektywny. W 

szczególności chodziło o trudności ze stworzeniem odpowiedniego oprogramowania. 

Trudności te okazały się nierozwiązywalne. Poza tym odpowiednio pewna informacja dla 

komputerów sterujących rakietami z bronią nuklearną na pokładzie odpowiednio szybko 

pozyskana.  

Prócz tego, wiadomo było z doświadczenia w przeszłości, że oprogramowanie, które ma 
luki, prawie zawsze rodzi problemy w czasie realnych działań. Taki więc nie mając 
możliwości uprzedniego przetestowania oprogramowania, działania systemu SDI mogłyby 
sugerować atak nuklearny.  Rząd USA (prezydent Bill Clinton) w końcu zrezygnował z tego 
projektu. Elementy tego projektu reaktywował prezydent George W. Bush. Podczas gdy w 
wyniku działań politycznych opadło napięcie pomiędzy Wschód – Zachód, jak również 
przestała zagrażać „nuklearna zima” z powodu upadku muru berlińskiego i rozpadu 
imperium sowieckiego, to naukowcy odkryli nowe zagrożenie dla środowiska: zniszczenie 
warstwy ozonowej, globalne ocieplenie, ogólne zanieczyszczenie atmosfery. Terroryści 
zainteresowali się bronią biologiczną, chemiczną, „brudną” bronią nuklearną. Stąd w 
2003 naukowcy zdecydowali się nie publikować wszystkich szczegółów swoich odkryć, 
mogących służyć konstrukcji broni.  Magazyn Science nie publikuje już wszystkich 
szczegółów, które mogliby wykorzystać terroryści w konstruowaniu broni biologicznej 

69

 .  

 

Najważniejsze osiągnięcia. 

1) Antropologia  

1974 odkrycie „Lucy”, czyli szkieletu Australopithecus afarensis w Etiopii. To odkrycie 

przesunęło początek istot człekokształtnych na ok. 6 mln. lat temu, a milion lat zanim się 

                                                            

69

  

Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and Technology, Houghton Mifflin Company, 

Boston, New York 2004, s. 628. 

59 

 

pojawił homo habilis. Stwierdza się, że człowiek wywodzi się z Afryki, a następnie 

rozprzestrzenił się na Azję. Badania DNA szczątek kostnych neandertalczyka potwierdziły, 

że był to odrębny gatunek człowieka. 

2) Archeologia 

Odczytanie pisma Majów. 

3) Astronomia 

Początek badanie Marsa w latach 70-tych przez sondy Viking i Voyager. Pierwsze odkrycie 

planety w obcym systemie gwiezdnym 1995. 

Odkryto pierwsze źródło promieniowania rentgenowskiego, które wskazywało na 

istnienie czarnej dziury, o nazwie Cygnus X. Obserwacje optyczne i rewntgenowskie 

centrów galaktyk potwierdziły istnienie masywnych czarnych dziur. Powstają teleskopy 

kosmiczne (teleskop Hubble’a 1990. Na podstawie uzyskanych z nich danych uważa się, 

że pierwsze galaktyki powstały 1 mld lat po Wielkim Wybuchu. W kosmologii po 1980 

roku pojawia się teoria inflacji (Alan Guth, zmodyfikował ją obecnie Andriej Linde - 

Rosjanin), która ma wyjaśnić charakterystyki współczesnego wszechświata. W latach 90-

tych astronomowie uświadamiają sobie, że widzialna materia stanowi niewielki ułamek 

masy wszechświata. Tę niewidzialną materię nazwano „ciemną materią” . Następuje 

również odkrycie nowej nieznanej siły, którą nazwano  „ciemną energią” . Ciemna energia 

jest odpowiedzialna za przyśpieszające się rozszerzanie wszechświata – jest to 

rozszerzanie się przestrzeni i jest to coś innego niż ucieczka galaktyk, o której mówi 

prawo Hubble’a (1929). Ucieczka galaktyk dokonuje się w istniejącej przestrzeni; prawo 

Hubble’a mówi, że 2 razy odleglejsze uciekają z prędkością 2 razy większą, z kolei 

galaktyki 3 razy odleglejsze od nas, uciekają z prędkością 3 razy większą – niezależnie od 

kierunku obserwacji. Około 95% masy naszego wszechświata jest ukryta w postaci 

ciemnej materii i ciemnej energii. 

4) Biologia 

Centralna dyscyplina dla danego okresu zmienia się z okresu na okres. Czasami nazywa 

się paradygmatycznymi (czyli wzorcowymi) dla danego okresu. Tak się je nazywa ze 

względu na ich wpływ na wzorce naukowości w innych dyscyplinach, jak również ich 

wpływ na sposób podejścia w badaniach, w tym również w humanistyce. W skrócie 

mówiąc chodzi tu o teorię rewolucji naukowych w ujęciu Thomasa Kuhna (1922-1996) 

70

 . 

                                                            

70

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Thomas_Kuhn. 

60 

 

Tak więc wzorcem naukowości w starożytności i średniowieczu była medycyna. W XVII 

wieku ideałem była ówczesna matematyka. W XVIII wieku, można argumentować, że 

centralną dyscypliną była astronomia, w XIX wieku – chemia, w XX – fizyka, w XXI wieku – 

biologia. To bycie danej dyscypliny wzorcem naukowości dla pozostałych wiązało się z 

aktualnymi jej sukcesami. Tak więc wzorcem naukowości w drugiej połwoei XIX wieku był 

historia, bo dokonano wtedy spektakularnych odkryć: Troja, Babilon, Ur, itd. – na 

podstawie opisów zawartych w Iliadzie Homera i w tekstach biblijnych. Stąd pojawiła się 

tendencja na historyzowanie wszystkiego, czyli historycznego ujmowania przedmiotu 

badań, zwłaszcza w humanistyce. Gdy sukcesy zaczęła odnosić socjologia, to pojawiła się 

tendencja socjologizowania wszystkiego. Gdy w latach międzywojennych sukcesy zaczęła 

odnosić biologia i związana z nią teoria systemów (L. von Bertalanffy) to pojawiła się 

tendencja do systemowego ujmowania rzeczywistości, i w humanistyce, i w filozofii, 

psychologii, teologii. Współcześnie ogromne sukcesy odnosi podejście algorytmiczne, 

czyli obliczeniowe. Stąd w różnych dziedzinach wiedzy pojawiają, również w humanistyce 

i filozofii takie podejścia badawcze.  

Oczywiście wiele tych dziedzin rozwijało się we wzajemnych powiązaniach. Fizyka 

dominowała w dekadach 1930-1950, astronomia w latach 1920, ale eksploracja kosmosu 

rozwinęła w latach 1960-tych. Biologia stopniowo stawała się nauką centralną i tworzyła 

nową technologię od lat 1950-tych, wraz z rozpoznaniem struktury DNA. W latach 70-

tych bardziej się rozwijała biologia niż fizyka: odkryto budowę wirusów, które składają się 

z samego DNA i RNA. Inżynieria genetyczna zaczyna się od 1973, ale jednocześnie 

społeczność naukowa podnosi w związku z niebezpieczeństwami płynącymi ze strony 

inżynierii genetycznej. Mimo tego zainteresowania inżynierią genetyczną nie powstało 

jakieś niebezpieczeństwo dla życia, gdyż głównie nowa technologia jest wykorzystywana 

w medycynie i rolnictwie. Dzięki badaniom DNA dokonano nowego podziału organizmów 

na 6 oddzielnych grup: od bakterii Archaea, żyjącej w ekstremalnym środowisku, po 

rośliny i zwierzęta. 

Trzeba tu dodać kilka uwag o czynnikach politycznych, które wpłynęły na rozwój biologii. 

Mianowicie w amerykańskim kongresie toczyła się dyskusja nad finansowaniem  nowych 

badań w fizyce i budową kosztownych akceleratorów. W 1993 Kongres USA uznał, że 

zamiast fundować fizykom kosztowne „zabawki”, lepiej te środki przeznaczyć na badania 

w zakresie biologii, gdyż mają one znaczenie praktyczne. To jest główny powód rozwoju 

biologii. Natomiast budowę Wielkiego Zderzacza podjęła się Unia Europejska, czego 

właśnie fizycy amerykańscy zazdroszczą fizykom europejskim. 

5) Chemia 

61 

 

Podczas tego okresu chemia i fizyka wzajemnie się przenikają, łączą. Chemia 

nieorganiczna doprowadziła do rozwoju półprzewodników. Chemia organiczna 

doprowadził do rozwoju materiałów plastycznych, które mogą być przewodnikami 

elektryczności jak również półprzewodnikami, a nawet nadprzewodnikami. 

Skonstruowano węglowe nanorurki, będące zwiniętymi warstwami o grubości jednego 

atomu węgla.  Chemicy wynaleźli ok. 1 mln nowych związków chemicznych. W sumie jest 

zarejestrowanych 32 mln. związków chemicznych przez American Chemical Society. 

Dziennie do tego rejestru dodaje się 4000 nowych. Liczba związków chemicznych może 

dojść do 100 mln związków zanim chemicy odkryją jakieś nowe zasady ich 

porządkowania. 

6) Komunikacja 

Wiek informacji oznacza przewrót w komunikacji. Ale to nie oznacza, że całą ta rewolucja 

wywodzi się od komputerów. Jaka sama nazwać wskazuje, pierwsze komputery były 

użytecznymi kalkulatorami, maszynami rachunkowymi. Rzeczywiste znaczenie tego 

narzędzie dla edukacji, projektowania maszyn pojawiło się dopiero wtedy, gdy gdy 

komputery zaczęły być masowo sprzedawane. Gdy ludzie zaczęli się nimi bawić, to 

znaleźli nowe możliwości ich zastosowań. Przed 1973 rokiem nie było żadnego procesora 

tekstu czy arkusza kalkulacyjnego. Dopiero po roku 1980, gdy powstały pierwsze 

komputery osobiste zaczęło powstawać mnóstwo narzędzi, w tym relacyjne bazy danych. 

Po procesorach tekstu i relacyjnych bazach danych  w połowie lat 80-tych pojawiały się 

programy do tworzenia grafiki. Były to cztery podstawowe narzędzia: procesory tekstu, 

arkusze kalkulacyjne, relacyjne bazy danych, programy graficzne. Pomysł interfejsu 

graficznego pojawił się już w 1973 roku 

71

 (w komputerach firmy Xerox, w Polsce - Odra 

1204) ale dopiero w latach 80-tych upowszechnił się on w komputerach firmy Macintosh 

72

 . Zmiana w komunikacji nastąpiła dopiero wtedy, gdy pojawiła się technologia 

laserowa, a wraz z nią dyski CD i DVD. Umożliwiły on nagrywanie muzyki, gier 

komputerowych, filmów.  Telewizja satelitarna i kablowa przekształciły się w telewizję 

cyfrową (w Polsce od 2013 roku). Pojawiły się skomputeryzowane telefony, które z 

powodu niskiej ceny stały się masowo dostępne. Zmieniła się jakość infrastruktury 

komunikacyjne: miedziane przewody zastąpiono światłowodami. Z tego powodu straciła 

na znaczeniu komunikacja satelitarna w połączeniach telefonicznych, chociaż dalej 

odgrywa ważna rolę w transmisjach telewizyjnych. 

                                                            

71

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Interfejs_graficzny. 

72

  

Historię GUI zob. http://edu.i-lo.tarnow.pl/inf/hist/002_gui/index.html. 

62 

 

Internet powstał pierwotnie jako sieć wojskowa rozwijana przez U.S. Defense Advanced 

Research Projects Agency (DARPA) we wczesnych latach  1970. W latach 80-tych 

rozszerzona sieć o instytuty naukowe i uniwersytety. Wtedy stał się dostępny dla 

szerokiej społeczności na świecie. Szybko pojawiły się e-ziny, czyli magazyny 

elektroniczne, pojawiły się repozytoria naukowe takie jak xArchiv, repozytoria uczelniane, 

repozytoria zwane blogami. Ten rozwój skutkuje pewnymi problemami. Przede wszystkim 

chodzi o ochronę praw autorskich zdjęć i muzyki. 

Na ogromną skalę rozwinęło się pozyskiwanie danych, szczególnie w astronomii. Tu dane 

są tworzone przez automatycznie pracujące teleskopy. Szczególnie widzimy obecnie  

problemy związane z tak zwanymi Wielkimi Danymi (Big Data). Są to masowo zbierane 

dane, bez jakiekolwiek konkretnego celu w tej chwili, przez rządy i wielkie korporacje. Bo 

mogą się w przyszłości do czegoś przydać.  

7) Komputery 

Dla wielu ludzi wiek informacji kojarzy się z pojawieniem komputerów osobistych. 

Pierwsze komputery, które można by uznać za osobiste, choć nie do domowego użytku 

pojawiły się w 1973 roku. Każdy następny rok przynosił w tej dziedzinie nowe 

rozwiązania. Przede wszystkim rosła szybkość ich pracy i pojawiały się nowe ich 

zastosowania. Granicę rozwoju komputerów stanowi prędkość światła. Chodzi tu o drogę 

jaką może pokonać prąd elektroniczny w obwodach wysokie częstotliwości. Ominięciem 

tego problemu okazały się architektury równoległe. Współcześnie są to procesory 

wielordzeniowe. Pojawiła się idea komputerów kwantowych, które operują pojęciem 

kubitu (q-bit). Zwykle bity przyjmują jeden z dwóch stanów: 0, 1. Natomiast kubity mogą 

przyjmować nawet nieskończoną liczbę stanów. Jak dotąd są one tylko w fazie 

laboratoryjnych prób. 

8) Medycyna 

Dostęp do informacji o pacjentach jest kluczowym zagadnieniem w rozwoju technologii 

medycznych. Jest to kluczowe ze względów etycznych. W latach 70-tych powstaje 

tomografia komputerowa i obrazowanie za rezonansu magnetycznego. Są to 

nieinwazyjne techniki umożliwiające ogląd organów wewnętrznych. Również inżynieria 

genetyczna przechodziła stopniowo z laboratoriów do klinik. Wraz z odczytaniem kodu 

genetycznego człowieka terapie genetyczne są coraz bardziej efektywne. Rozwinęła się 

transplantologia, a wraz z nią również bioetyka. Pomimo tego rozwoju odkryto nwe 

choroby powodowane przez wirusy. Szczególnie zwrócono uwagę na chorobę AIDS 

powodowaną przez wirusa HIV, którego rozpoznano w 1981. Choroba do tej pory nie jest 

uleczalna, chociaż jej przebieg jest kontrolowalny. W wraz z rozwojem transportu 

63 

 

lotniczego pojawiła się w świecie w 2003 nowa choroba wirusowa SARS. W dalszym ciąg 

trwają badania nad wirusem grypy, ebola. Epidemia związana z wirusem ebola pojawiła 

się w 2014 roku w Afryce centralnej.  

9) Fizyka 
Aby badać egzotyczne stany materii, takie np. jakie istniały w czasie Wielkiego Wybuchu 
zbudowano w CERN Wielki Zderzacz (LHC). Miał on zacząć działać w 2007 roku. Z powodu 
różnych opóźnień  
Przez całe lata poszukiwano bozonów Higgsa, które miały potwierdzić teorię unifikacji 

oddziaływań silnych i elektrosłabych. 

Poszczególne unifikacje 

 

oddziaływania elektromagnetyczne (Maxwel) – elektryczność i magnetyzm 

 

oddziaływania słabe – (Weinberg, Salam, Glashow – lata 70-te) – połączenie 

oddziaływań słabych i elektromagnetycznych 

 

wielka teoria unifikacji – połączenie oddziaływań silnych i elektrosłabych 

Pozostało jeszcze połączenie mechaniki kwantowej i ogólnej teorii względności. Chodzi o 

połączenie wszystkich oddziaływań w jedno oddziaływanie. Tym się zajmują różne teorie 

superstrun, teorie grawitacji pętlowej, geometrie nieprzemienne. Teorie superstrun 

typowo postulują istnienie przestrzeni 11 wymiarowej (10 wymiarów przestrzennych i 

jeden czasowy). 

Więcej szczegółów zob. Bryan Bunch, Alexander Hellemans, The History of Science and 

Technology, Houghton Mifflin Company, Boston, New York 2004, s. 625-719. 

Największe zagadki współczesnej nauki 
 

- początek wszechświata 

 

- zagadka świadomości 

 

- teoria unifikacji oddziaływań. 

10) Współczesna sytuacja polityczna 

Tak jak w 1914 ludzie czuli się bezpiecznie, Europa opływała w dostatek i poczucie potęgi. 

Wojny nie było od 50-ciu lat. Ale potęgi wojskowe szykują się do wojny. Imperia 

rywalizują między sobą (Francja, Austria, Niemcy, Wielka Brytania, Rosja). Podobnie było 

przed 2001 11-tego września. Poczucie bezpieczeństwa – bo się skończyła zimna wojna; 

perspektywa rozwoju gospodarczego – cały świat należy do nas.  

Od tego czasu szczególnie rozwija się terroryzm islamski. 

 

64 

 

04) Technologiczny determinizm. Technokracja. 

Val Dusek, Philosophy of Technology: An Introduction, Blackwell Publishing Ltd, 2006, s. 38-52.  

Technokracja to rządy sprawowane przez technicznych ekspertów. 

Inne rodzaje rządów:  

 

- demokracja: rządu „ludu” lub zwykłych ludzi.   

 

- arystokratyczne: rządy najlepszych 

 

- plutokracja: rządy najbogatszych 

Teorie technokracji różnicują się ze względu na to, jacy eksperci mają brać udział w 

rządach. Teorie te rozważają udział począwszy od „czystych” naukowców i inżynierów po 

socjologów i ekonomistów. Różne formy technokratycznych pojęć pojawiają się w 

postawach wielu polityków XX-go wieku jak i współczesnych. Obecnie rozszerza się 

prestiż autorytetów naukowych i inżynierskich na  autorytety nie-techniczne – 

szczególnie polityczne i ekonomiczne, podejmujący decyzje w specyficzny, 

technokratyczny sposób.  

Przykłady z Polski 

1) Spór o Acta (amerykańska ustawa o prawach autorskich) w Polsce i Unii Europejskiej. 

Wydaje się, że premier Donald Tusk broniąc Acta opierał się na opiniach zawartych w 

raporcie Polska Foresight 2030. Były to wyniki badań naukowych posługujących się  

metodą foresight. 

2) Efekt cieplarniany i ustawa energetyczna 

3) Rząd techniczny prof. Glińskiego 

Wśród tych, którzy zabierali głos w sprawie rządów ekspertów było kilku filozofów. 

Za wczesnych, ważniejszych filozofów technokracji uznaje się Franciszka Bacona (ok. 

1600), Saint-Simona oraz Augusta Comte’a (XIX wiek). Platon był pierwszym inspiratorem 

utopijnego poglądów dotyczących rządów mędrców-filozofów (=elita intelektualna). 

Społeczeństwem mieli właśnie oni rządzić, bo się do tego najlepiej nadają ze względu na 

swoje matematyczne wyszkolenie.  

Platon (428-347 pne.) stworzył koncepcję idealnego państwa (dialog Republika) i 

próbował dwukrotnie swoje pomysły wprowadzić na Sycylii. Na Sycylii rządził tyran Dion.  

Efekt był taki, że za drugim razem ledwo uszedł z życiem przed rozwścieczonymi 

mieszkańcami Sycylii. Niezadowolony tyran sprzedał go w niewolę.  

Natomiast dwa tysiące lat później – po Platonie – Francis Bacon (1561-1626) był 

prekursorem technokratycznego myślenia, jak również był metodologiem 

65 

 

przyrodoznawstwa (metodologia = nauka o metodach badania w nauce). Stworzył utopię 

bliższą ideom technokracji niż Platon. Był wybitną postacią brytyjskiego odrodzenia, 

lordem. Uważał, że dzięki wiedzy o przyrodzie i technice uzyskamy taką czystość umysłu i 

działania, jaką mieli Adam i Ewa w raju przed wypędzeniem. W „Nowej Atlantydzie” 

opisał idealne społeczeństwo. Dodajmy, że w swoim dziele „Novum organon” (1620) 

bronił nauki eksperymentalnej (liczy się obserwacja i eksperyment). Tytuł tego dzieła 

nawiązuje do „Organonu” Arystotelesa. W ocenie obserwacji korzystał ze swojej 

koncepcji „idoli” (=złudzeń). Dobrobyt jest zapewniony dzięki wiedza. Wiedza to potęgi 

klucz. 

We w czesnych latach XIX-tego wieku francuski myśliciel Comte de Saint-Simon 

(1760-1825) proponował rządy fizyków i inżynierów. Zrobił fortunę w czasie rewolucji 

francuskiej spekulując na porzuconym majątku rojalistów i majątku kościelnym (próbował 

nawet sprzedać dach z katedry Notre Dame w Paryżu). Zauważył, że epoka społeczeństwa 

feudalnego przemija i nadchodzi czas na społeczeństwo przemysłowe. Przedstawił kilka 

koncepcji rządów w społeczeństwie przemysłowym. Niektóre był radykalnie 

socjalistyczne inne kapitalistyczne. Miały jednak wspólną cechę – miały to być rządy 

zcentralizowane. W Tm zcentralizowanym rządzie było miejsce dla inżynierów, 

techników, przemysłowców, bankierów. Arystokracja i kler zostali wyeliminowani z 

rządów – w jego koncepcjach. 

 

Idee St Simona wpłynęły na różnorodne grupy polityczne. Byli wśród ich wczesne 

grupy kapitalistów francuskich, które proponowały budowę linii kolejowych oraz Kanału 

Sueskiego. Wpłynął również na rewolucyjnych socjalistów. St Simon ukuł kilka terminów: 

indywidualizm, fizykalista, organizator, pozytywista. Słowo „socjalizm” nie jest tworem St 

Simona, ale pojawiło się wśród jego następców. W każdym razie jego socjalizm i 

kapitalizm miały charakter planowy i scentralizowany. Jego kapitalizm był kontrolowany 

przez banki i monopole. Natomiast jego technokratyczna i centralnie planowana wersja 

socjalizmu jest bardzo podobna do tego co było później w Związku Sowieckim 

73

 . Slogany 

St Simona trafiły do języka ideologii Lenina i Stalina poprzez pisma Engelsa. Lenin określił 

społeczeństwo – idąc za St Simonem – jako „jedna wielka, rozległa fabryka” i jako 

„organizacja rzeczy, a nie ludzi”. Stalin określił artystów – idąc za St Simonem – jako 

„inżynierów ludzkiego ducha”. Podobne pojęcia pojawia się w Disneylandzie jako 

„imagineers” (engineers of the imagination), „obrazożenierowie”. 

Auguste Comte ((1798–1857). Studiował w L’Ecole Polytechnique, ale został 

wydalony, gdy sprzeciwił się następcy na tronie po Napoleonie. Został asystentem St 

                                                            

73

  

Zob. np. Leszek Kołakowski, Główne nurty marksizmu. Powstanie – rozwój – rozkład, Instytut Literacki, Paryż 1976-

1978. http://pl.wikipedia.org/wiki/Leszek_Kołakowski. 

66 

 

Simona. Uporządkował jego idee i wykłady. Główna doktryna Comte’a dotyczyła rozwoju 

społeczeństw. Była to tzw. koncepcja trzech stadiów rozwoju: faza teologiczna 

(=religijna), faza metafizyczna (=filozoficzna), faza pozytywna (=naukowa). W fazie 

pierwszej mamy do czynienia z fetyszyznem, politeizmem i monoteizmem. W fazie 

metafizyczne przyczyny rzeczy są abstraktami, jak siły. W fazie pozytywnej porzuca się 

poszukiwanie przyczyn ostatecznych, a celem badań jest poszukiwanie praw rozwoju. Dla 

Comte’a religia  formami wiedzy, w porównaniu z wiedzą naukową. W fazie teologicznej 

społeczeństwo ma charakter militarystyczny. W fazie metafizycznej społeczeństwo jest 

skoncentrowane na prawie i jego przestrzeganiu. Społeczeństwo w fazie pozytywnej 

społeczeństwo przemysłowe: naukowcy zastępują kapłanów Kościoła Rzymskiego. 

W XX wieku książki o elicie naukowej nosiły tytuły podobne do The New Priesthood 

(Lapp, 1965). Były to określenia metaforyczne, ale Comte rozumiał je dosłownie. Comte 

planował utworzenie kościoła pozytywistycznego, który miał zastąpić Kościół Katolicki. 

Kilka takich kościołów zaistniało od Brazylii po Wielką Brytanię. Comte utworzył 

socjologię, jako naukę badającą społeczeństwo. Nie była ona nauką bazową jak fizyka, ale 

królową nauk – wg Comte’a. Tak więc rządy mieli sprawować nie tyle fizycy, co 

socjolodzy. Tego rodzaju podejście pojawiło się w różnego rodzaju teoriach teoretyków 

społeczeństwa w USA u Europie w latach 1950-1970. 

Przedstawiona przez Comte’a filozofia nauki i filozofia historii wywarły większy 

wpływ niż jego teorie organizacji społeczeństwa i koncepcja „religii ludzkości”. 

Pozytywizm logiczny wyeliminował polityczne i religijne teorie Comte’a. Niemniej 

pozytywizm logiczny zachował i uaktualnił twierdzenie Comte’a, że nauka jest najwyższą 

formą wiedzy i jedyną rzeczywistą wiedzą. 

We współczesnej Polsce też można odnaleźć podobne idee, np.: „flagowe 

uczelnie”- Uniwersytet Warszawski, Politechnika Warszawska, Uniwersytet Jagielloński; 

reszta miała/ma kształcić wykwalifikowanych robotników. 

W XX wieku największym myślicielem technokracji był amerykański ekonomista i 

socjolog Thorstein Veblen (1857–1929). Na początku XX wieku pojawia się pojęcie 

technokracji (1920). Wtedy również powstał ruch technokratyczny. Dzisiaj jest on mało 

znany. Veblen badał elity biznesowe swego czasu, tak jak antropolog badał egzotyczne 

kultury. Gardził nadętą kulturą akademicką, której sam był częścią. Uznanie przyniosła mu 

książka pt. „Teoria klasy próżniaczej” 

74

. 

                                                            

74

  

PWN, Warszawa 1971. 

67 

 

„Veblen wyróżnił 4 stadia rozwoju kulturowego człowieka: erę dzikości, erę 

barbarzyństwa, stadium quasi-pokojowego rozwoju wytwórczości oraz fazę pokojowej 

organizacji wytwórczości. Twierdził, że klasa próżniacza jest najlepiej widoczna w 

najwyższych stadiach ery barbarzyństwa. Jej cechą charakterystyczną jest 

bezproduktywność oraz próżnowanie na pokaz (bezproduktywne spędzanie czasu, 

świadczące o finansowych możliwościach danego człowieka). Zdaniem Veblena klasa 

próżniacza, dzięki swojej liczebności, kształtuje i podtrzymuje nawyki w kwestii dobrego 

smaku i estetyki. Dzielił on zawody na pieniężne (utrwalające cechy łupieżczego ducha), 

nieekonomiczne i produkcyjne” 

75

 . 

W książce The Engineers and the Price System (1921) i innych pracach przeciwstawił 

bezużyteczność praktyk biznesowych efektywności inżynierów. Przeciwstawił „instynkt 

fachowości” (instinct for workmanship), którym charakteryzuje się inżynier, instynktowi 

drapieżcy, którym charakteryzuje się biznesman. Dlatego proponuje społeczeństwo 

rządzone przez inżynierów, a nie przez biznesmanów. Obserwując przebieg rewolucji 

bolszewickiej w Rosji wprowadził nawet termin „sowiecki inżynier” (Soviet of engineers). 

Idee technokratyzmu w USA przenikał do świadomości społecznej stopniowo podczas I 

wojny światowej i podczas wprowadzania „Wielkiego planu” prezydenta Roosevelta w 

latach 1930-tych, podczas trwania „wielkiego kryzysu” (1929–1941). Idee technokracji 

pojawiły się również w innych krajach. W Szwecji propagowali je socjolodzy Gunnar i Alva 

Myrdal (lata międzywojenne). W Niemczech był to socjolog wiedzy Karl Mannheim (lata 

20-te XX wieku). 

 

Trzeba podkreślić, że totalitaryzm niemiecki jak sowiecki tamtych lat miał bardzo 

mocny składnik technokratyczny. W Związku Sowieckim technokratyczna ideologia była 

obecna w stalinowskiej retoryce o wymuszonej industrializacji. Idea centralnego 

planowania jest podobna do marzeń St Simona 

76

 . 

Technokracja o teoria społeczeństwa post-przemysłowego 

Pod koniec XX wieku powstała „postindustrialna” teoria społeczna, w której główną 

rolę odgrywa wiedza naukowa i inżynierska.  

 

Stan dobrobytu w USA i w Europie w latach 50-tych, 60-tych, 70-tych oraz 

technokratyczne tendencje w „obozie” socjalistycznym, wpłynęły na teorię rządzenia 
państwem. Doceniono rolę nauki w rozwoju ekonomicznym krajów. Na znaczeniu 
szczególnie przybrała tzw. „Wielka nauka” związana z bronią jądrową. Fizycy jądrowi byli 
doradcami rządu USA: J. Robert Oppenheimer (1904–67), Edward Teller (1908–2003), 

                                                            

75

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Thorstein_Veblen. 

76

  

Aby się o tym przekonać wystarczy zajrzeć do podręczników geografii do III klasy liceów z lat 70-tych. 

68 

 

matematyk John von Neumann. W USA i Niemczech socjolodzy twierdzili, że ideologie 
polityczne stracą na znaczeniu na rzecz ekonomii i technokratycznych ekspertów od życia 
społecznego. Była to teza o „końcu ideologii”. Natomiast w obozie socjalistycznym – 
twierdzono przeciwnie: ideologię marksistowsko-leninowską uznano za prawdziwą teorię 
polityczną. Ta ideologią w socjalizmie miała znaczenia dla centralnego planowania. 
Zwróćmy uwagę na RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej). Miała to być 
przeciwwaga dla EWG (Europejska Wspólnota Gospodarcza). Tyle, że RWPG istniało z 
przyczyn politycznych, a EWG – z przyczyn gospodarczych. EWG to poprzedniczka Unii 
Europejskiej. Dyskutowano również pragmatyzm Chińskiej Republiki Ludowej. 

Na Zachodzie teorii społeczeństwa post-industrialnego bronili m.in. John Kenneth 
Galbraith (1967), sociologist Daniel Bell (1973), doradca prezydenta Cartera w sprawach 
polityki zagranicznej Zbigniew Brzezinski (1970). Teoria społeczeństwa post-
industrialnego to rodzaj technologicznego determinizmu. Twierdzi, że różne formy 
technologii przemysłowej produkcji wytwarzają różne formy społecznego rządu. W tym 
względzie jest jak marksizm, ale odrzuca Marksowski socjalizm i komunizm jako 
przewidywany skutek nadejścia technokratycznego rządu w post-przemysłowym 
społeczeństwie.  

Wg tej teorii są następujące stadia rozwoju społecznego: 

 

- społeczeństwo rolnicze 

 

- społeczeństwo przemysłowe (manufaktury, fabryki) 

 

- społeczeństwo post-przemysłowe (usługi, przetwarzanie informacji. 

Na pierwszym stadium mamy rządy feudalne. Drugie stadium, - to rządy kapitalistów-
właścicieli przedsiębiorstw. Trzecie stadium to dominacja wykształconych pracowników 
obsługujących urządzenia automatyczne – to prowadzi do rządów technokratycznych. W 
społeczeństwie przemysłowym ludzie pracujący na roli stanowią minimalną liczbę. Z kolei 
w społeczeństwie post-przemysłowym dominuje technologia informacyjna nad 
technologią energetyczną. Coraz mniej ludzi pracuje w przemyśle („niebieskie 
kołnierzyki”). Bunt studentów humanistyki z lat 60-tych XX wieku porównuje Brzezinski 
do buntu chłopów w czasie wczesnej fazy rozwoju rewolucji przemysłowej. Studenci 
kierunków humanistycznych odkryli raptem, że są „nadmiarowi”, niepotrzebni w 
społeczeństwie zdominowanym przez inżynierów i informatyków.  

Tradycyjne rodzinne firmy kapitalistyczne zostały zastąpione przez wielkie korporacje. Wg 

teoretyków społeczeństwa post-przemysłowego jest to również społeczeństwo post-

kapitalistyczne, w tym sensie, że posiadacze papierów wartościowych nie rządzą uż 

firmami. Natomiast ogromna liczba planistów, inżynierów, psychologów przemysłowych, 

specjalistów od reklamy i marketingu, ekspertów od mediów, ekonomistów, doradców 

dostarcza informacje menadżerom. Jest to rozdzielenie własn9ości i kontroli. Te sytuację 

opisał Franklin Roosevelt (1933) a później rozwijał ekonomista John Kenneth Galbraith 

69 

 

(1967). Uważano, że długoterminowe planowanie w korporacjach przez menadżerów 

zdominuje krótkoterminowe korzyści kapitalistów. Teoretycy społeczeństwa post-

przemysłowego twierdzili, że nowa klasa stanowiona przez technokratów zastąpi klasę 

kapitalistów. Nową klasę często identyfikowano z menadżerami i określano ich jako 

„professional managerial class (PMC)”. 

Wnioski 

Technokracja jest pojęciem, które ma długą historię i przybiera różnorodne formy we 

współczesnych społeczeństwach. Platon akcentował rolę wiedzy w rządach, a szczególnie 

matematyczne wyszkolenie, a rządzić mieli filozofowie. Bacon kładł nacisk na wiedzę o 

przyrodzie. Badacze mieli dostarczać informacji rządzącym. A ci mieli prowadzić 

społeczeństwo do dobrobytu. Saint-Simon i Comte bronili wyższości wiedzy naukowej 

nad religijną. Bronili rządów naukowców i inżynierów. Na początku XX wieku powstaje w 

USA ruch technokratyczny. Do lat 70-tych rozprzestrzenia się w USA, Europie Zachodniej i 

Wschodniej pojęcie technokracji. Pojęcie ideologii politycznej uważa się za przestarzałe i  

zostaje zastąpione przez pojecie inżynierii ekonomicznej i społecznej w latach 50-tych XX 

wieku. W latach 70-tych teoretycy społeczeństwa post-przemysłowego głoszą zaniknięcie 

tradycyjnego kapitalizmu na rzecz korporacji i rządowych technokratów w społeczeństwie 

informacyjnym. 

Twierdzenie, że ideologia polityczna zniknie okazało się fałszywym. Pokazały to ruchy 

społeczne pod koniec lat 60-tych. Również przesadzone okazało się przewidywanie, ze 

zaniknie postawa oczekiwania na krótko-terminowe korzyści, co pokazały lata 80- i 90-te 

XX wieku. Niemniej idee technokratyzmu rozpowszechniły się w agencjach rządowych i 

wśród teoretyków życia społecznego.  

Rozwój idei technokratyzmu wysunął nowe pytanie: czy rzeczywiście jedyną uprawnioną 

formą rozumowania jest rozumowanie naukowe i techniczne? Czy dla zrozumienia i 

rozwiązania problemów społecznych i życia codziennego właściwsze są jakieś 

pozanaukowe fo4my rozumowań? 

Uwaga 01 

Okazuje się, że jednak firmy rodzinne są najbardziej elastyczne i odporne na różne 

kryzysy. 

Uwaga 02 

W życiu codziennym posługujemy się rozumowaniami opartymi o hierarchie wartości, a 

nie o logikę. 

70 

 

Uwaga 03 

77

 

Co czyni wiek XXI odmiennym od wieku XX? Takie pytanie stawiają sobie różni badacze. Wskazuje się, że wiek XXI 

jest pełen ekstremalnych wydarzeń: politycznych, ekonomicznych, społecznych. Przykłady: arabska wiosna, 

powstanie wirtualnych sieci społecznych, tworzących sztuczny tłum (flashmob); dlaczego bańki finansowe 

powstają, pękają i na nowo rosną? dlaczego bogaci stają się coraz bogatsi, bez względu na politykę rządów? 

dlaczego dobrobyt i siła państw zależą od handlu międzynarodowego? dlaczego katastrofy naturalne są coraz 

większe i częstsze? Świat 21-go wieku jest połączony, uwarunkowany, nieliniowy, fraktalny, a jednocześnie 

„poprzerywany”. 

 

05) Gry popularne – historia gier wideo i gier komputerowych 

 

Źródło podstawowe wykładu 

Johannes Fromme, Alexander Unger (red.), Computer Games and New Media Cultures. A Handbook of 
Digital Games Studies, Springer Science+Business Media B.V., Dordrecht, Heidelberg, New York, London 
2012. 

Podstawowe pytania 
Jakie jest podłoże społeczne, filozoficzne, ideologiczne gier komputerowych? Co to jest  

rzeczywistość wirtualna, rzeczywistość rozszerzona? 

Czasopisma akademickie 

Simulation and Gaming, Sage Journals 
Games and Culture, Sage Journals 
Journal of Digital Humanities 
Game Studies 
Loading, Journal of the Canadian Game Studies Association 
Journal of Gaming and Virtual Worlds 
Journal of Virtual Worlds Research 

Wybrane książki 

Perron, Bernard and Mark J. P. Wolf, 

The Video Game Theory Reader 2. 

Routledge, 2008. 

Natkin, Stephane. 

Video Games and Interactive Media. 

Routledge, 2011. 

Raessens, Joost and Jeffrey Goldstein. 

Handbook of Computer Game Studies. 

MIT, 2011. 

Sicart, Miguel. 

The Ethics of Video Games. 

MIT, 2011. 

Cogburn, Jon and Mark Silcox. 

Philosophy through Video Games. 

Routledge, 2008. 

Gakenbach, Jayne. 

Video Game Play and Consciousness. 

Nova Science Publishers, 2012. 

 

Piotr Mańkowski: Cyfrowe marzenia. Historia gier komputerowych i wideo. Warszawa: Wydawnictwo 

Trio, 2010, s. 148. ISBN 978-83-7436-228-3. 

                                                            

77

  

Ted G. Lewis, Book of Extremes: Why the 21st Century Isn't Like the 20th Century, Springer International 

Publishing, Heidelberg New York Dordrecht London 2014. 

 

71 

 

Jako podstawowe źródło w zakresie projektowania różnego rodzaju gier komputerowych może służyć 

książka: Mark J. P. Wolf, Bernard Perron (red.), The Video Game Theory Reader, Routledge (Routledge is 

an imprint of the Taylor & Francis Group), 2003 

78

. 

Lista książek o projektowaniu gier zob. 
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_books_about_video_games 

Wstęp 

Gra komputerowa to interaktywny program komputerowy służący do celów 

rozrywkowych.  

Istnieje ogromna literatura dotycząca projektowania gier i programowania gier. Np. Mark 
DeLoura „Perełki programowania gier”, Helion 2010 (tomy 1,2,3,6). Seria ta obejmuje w 
języku angielskim ok. 10 tomów. Humanista jest potrzebny do napisania scenariusza gry, 
do opisu relacji pomiędzy obiektami gry 

79

 .  

Co to jest gra video? 

Znaczenie tego wyrażenia zmieniało się zależnie od miejsca i czasu. W literaturze 
anglojęzycznej istnieją dwa używane wyrażenie: „video game” oraz „videogame”. 

1) Z jednej strony „video game” jest zgodna z rozumieniem wyrażeń takich jak „gra 
planszowa”, „gra karciana”. Tyle, że tu używamy innej technologii: video. 

2) Z drugiej strony rozumienia wyrażenia „videogame” jest zgodne z rozumieniem takich 
wyrażeń jak „wideo taśma”, „videodysk”. 

Wyrażenia takie jak „gra komputerowa”, „gra elektroniczna” często używa się 
synonimiczne i zamiennie z „grą video”. Jednak jest między nimi pewna różnica.  Otóż gry 
komputerowe czy elektronicznie nie muszą się posługiwać efektami wizualnymi – mogą 
to być np. dźwięki. Natomiast gry video nie wymagają komputera. Pryzkłądem gry 
komputerowej bez efektów wizualnych jest Stop Thief (1979). Istnieje więcej gier video, 
które nie wymagają komputera, niż gier komputerowych. 

Gry się różnią, ale mają pewne wspólne elementy: 
 

- konflikt (przeciwnik lub środowisko) 

 

- reguły (co wolno robić, a czego nie wolno) 

 

- umiejętności gracza (zdolności, strategia, szczęście) 

 

- wartościowy wynik (zwycięstwo przeciw stracie, punkty, czas) 

                                                            

78

  

Pierwsze wydanie z 1984 jest dostępne free z Uniwersytetu Waszyngtońskiego. 

http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_State_University_Vancouver 

79

  

Ernest Adams, Break into the Game Industry: How to Get a Job Making Video Games, McGraw-

Hill/Osborne 2003. Trzeba poznać jak funkcjonuje rynek gier cyfrowych: użytkownicy (grupy wiekowe, płeć), 
rodzaj gry, sprzedawcy (dystrybucja), artyści elektroniczni, cykl życia gry, twórcy gry, przenoszenie gry na różne 
platformy. Co studiować, aby zajmować się tworzeniem gier ? 

72 

 

W grach video punktowanie kontroluje jednak maszyna, z którą gramy, a nie człowiek. 
Większość gier video, to gry jednoosobowe. Gry video są przeważnie grami akcji. Stąd 
wąskie rozumienie wyrażenia „gra video” wyklucza gry tekstowe, karciane, planszowe czy 
logiczne – gdzie można się długo zastanawiać, takie jak Riven (1997), Rhem (2002), serie 
Ultima czy Zork. Nie wymaga one refleksu. Innym wskaźnikiem tożsamości gry jest 
komputer jako partner. Uważa się również, że wyznacznikiem rodzaju gry są emocje: 
grająca maszyna musi wyzwalać takie same emocje, jak w przypadku gry dwuosobowej, 
w której jedne gracz (człowiek) współzawodniczy z drugim graczem (człowiekiem). 
Niektórzy badacze gier wykluczają z pojęcia „gra video” gry edukacyjne:  gry uczące 
pisania na klawiaturze, gry uczące programowania, gry uczące arytmetyki 

80

 . 

Podsumowując, gry wideo charakteryzują się: 
 

- są to gry akcji 

 

- nie są związane z komputerami 

 

- mają wyzwalać dużo emocji, jak w przypadku gier z ludźmi. 

 
Przykładowe tematy badań, które mogą być np. tematami prac licencjackich czy 
magisterskich, jak również grantów. 

01) Postacie kobiece w wybranych grach komputerowych 
 

np., Sims (ubiór, cechy charakter, relacje z ludźmi, przyjmowane wartości, hierarchia wartości, 

sprawności moralne, itd.) 
02) Sztuka w grach komputerowych/video 
03) Wpływ przemocy w grach komputerowych na dzieci. 
04) Gry komputerowe w klasie szkolnej. Gry video w edukacji. 
05) Przyszłość gier komputerowych w nauczaniu 
06) Sztuczna inteligencja i sztuczne życie w wybranych grach komputerowych. 
07) Ekspresja w grach komputerowych/video. 
 

(Można np. skorzystać z pojęcia funkcji języka – w ujęciu Jakobsona) 

08) Aspekt semiotyczny gier komputerowych – zależnie od rodzaju gry. 
 

(Trzeba sięgnąć do semiotyki filmu i teatru. Działy semiotyki: syntaktyka (=składnia), semantyka 

(znaczenie, prawda), pragmatyka (komunikacja)). 
09) Otoczenie kulturowe gier komputerowych/video. 
(FAQ, sztuka, opowiadanie, dyskusje online, fani, kultura podkradania, kopiowania i piractwa, ekonomia, 
marketing). 
10) Kto gra w gry i jakie? 
11) Seks, mózg i gry video. 
12) Filozofia w grach video: ontologia, antropologia, epistemologia, etyka. 
13) Nauczanie filozofii poprzez gry video (temat na grant badawczy). 
14) Opowiadanie interaktywne a gry video (można zbadać sposób opowiadania wydarzeń przez ludzi 
(głównie młodzież) z marginesu społecznego (=wykluczonych społecznie). 
15) Rola dźwięku w grach komputerowych. 
16) Analiza interfejsu gier akcji I gier strategicznych czasu rzeczywistego.. 
17) Światy wirtualne: gra czy wirtualna społeczność? 
18) Moralność w grach MMO. 

                                                            

80

  

Mark J.P. Wolf, What is a Video Game?, [w:] M.J.P. Wolf (red.), The Video Game Explosion. A History from 

PONG to PlayStation and Beyond, Greenwood Press, Westport (Connecticut, USA),  London 208, s. 3-7. 

73 

 

19) Wewnątrz i na zewnątrz gry. 
20) Symboliczne interakcje w grach cyfrowych: konstrukcje znaczeń. 
21) Świat mediów młodych ludzi. 
22) Gry jako przeszkoda w uczeniu się. 
23) Wybór gier przez dzieci i przez młodzież. 
24) Interpretacja, konflikt oraz instrukcje online: gry wieloosobowe. 
25) Postawy względem osób płci żeńskiej biorącej udział w grach cyfrowych (np. w danej miejscowości, 
w Polsce, itp.). 
26) Ofensywa gender: kultura cyfrowych gier kobiecych; pomiędzy „strzelanką” a grą marketingową. 
27) Gra komputerowa jako wyraz społecznych interakcji (np. „zabić niewiernego”). 
28) Gra komputerowa jako sport. 
29) Społeczne interakcje w wirtualnych światach: wzorce i profile. 
30) Światy wojny – mechanizmy motywacyjne. 
31) Symulacje jako punkt wyjścia w konstrukcji gier uczących. 

 
Historia gier komputerowych obejmuje okres od 1947 roku. Wtedy stworzono pierwszy 

prototyp gry elektronicznej.  

Do 1972 roku gry komputerowe były konstrukcjami akademickimi. Dopiero popularność 

uzyskały za sprawą gry 

Pong

. W Polsce w latach 70-tych XX wieku miesięcznik 

„Radioamator i krótkofalowiec” 

81

 opublikował schemat ideowy układu elektronicznego, 

umożliwiającego tę grę na ekranie telewizora. 

Dzięki popularności tej gry powstały różne platformy sprzętowe do gier – automaty i 

konsole. Od lat 80-tych XX wieku także gry na komputery osobiste. Od 

lat 90-tych gry komputerowe masowo pojawiły gry sieciowe oraz gry z grafiką 

trójwymiarową, 

Krótki zarys historii gier 

1947 Prototypem gry była analogowa symulacja lotu pocisku rakietowego. 
 
1952 Adaptacja gry w kółko i krzyżyk 
 
1958 William Higinbotham: Tenis dla dwóch (Tennis for Two), eksperyment pokazany w  
Brookhaven Laboratory. Byłą to interaktywna kontrola sceny na ekranie lampy oscyloskopowej. 
Niektórzy nie uznają tego za grę video. 
 
1962 Ukończona wersja gry na komputer “bramowy” (mainframe computer) gry Spacewar. Napisana w 
MIT (Boston, Wschodnie Wybrzeże). Przedstawia dwa walczące ze sobą statki kosmiczne. Grafika 
wektorowa. Uznana za pierwszą grę video.  
 
 
1966 Pierwsze gry  interaktywne były tworami akademickimi. Ralph Baer upowszechnia ten rodzaj gry 
przez opis idei gry video na ekranie telewizora. 

                                                            

81

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Radioamator. 

74 

 

 
1971 Pojawia się pierwsza gra arkadowa video Nolana Bushnella: Computer 
Space. 
 
1972 Wspomniany wcześniej Ralph Baer tworzy pierwszą console do gier video o nazwie Magnavox 
Odyssey. Jest to pierwszy domowy system do gier video. N. Bushnell kierując się pomysłem Baera 
wydaje wersję „Tenisa dla dwojga”, pod nazwą PONG, jako grę na automaty. Firma Atari prowadzi jej 
seryjną sprzedaż i odnosi sukces finansowy. 
 
 
1973 Rozwija się przemysł arkadowych gier video.  
Chicago Coin, Midway, Ramtek, Taito, Allied Leisure, Kee Games. W tajemnicy przejmowane przez Atari. 
 
1974 Kee Games wydaje grę Tank. Jest to pierwszą gra z grafiką składowaną w pamięci stałej ROM 
 
Midway’s TV Basketball jest pierwszą grą arkadową, która posługuje się ludzkimi figurami jako 
awatarami, zamiast klocków czy pojazdów.  
 
1975 Midway’s Gun Fight jest pierwszą grą, która używa mikroprocesora.  
 
1976 General Instruments konstruuje czip  AY-3-8500 chip, który obsługuje potrzeby gier video.  
 
1977 Pierwszy kryzys przemysłu domowych gier video. Wiele firm porzuca ten rynek. Atari tworzy 
konsolę 2600.  W Japonii, Nintendo wydaje swoją pierwszą grę video  
 
1978 Space Invaders  staje się inspiracją dla wielu “strzelanek” 
 
1979 Vectorbeam wydaje Warrior, pierwsza gra walki jeden-na-jednego. 
Atari wydaje Asteroids i Lunar Lander  z grafiką wektorową.  
Namco wydaje Galaxian jako pierwszą grę w pełni wykorzystującą kolory RGB.  
 
1980 Pac-Man pojawia się w USA. Prócz tego pojawiają się inne wpływowe gry:  
Battlezone, Defender.  Battlezone  (Atari) jest pierwszą grą arkadową z pełnym środowiskiem 3D.  
 
1981 Przemysł gier arkadowych w USA osiąga wartość 5 mld dolarów.  
 
1982 Arkadowa gra firmy Sega, Zaxxon jest pierwszą grą arkadową reklamowaną w telewizji. Pojawiają 
się pierwsze oznaki kryzysu, jaki był  już w 1977, ale jest on większy. 
 
1983 Przemysł gier video przeżywa kryzys.  
 
Nintendo wydaje w Japonii system Famicon. Gra Atari – I, Robot jest pierwszą grą z grafiką rastrową, 
realizowaną z użyciem wielościanów w grafice 3D. Ukazuje się gra Atari Star Wars z grafiką wektorową.  
 
1984 Trwa kryzys przemysłu gier video.  Nintendo wydaje w  Japonii system Famicom. RDI wydaje 
pierwszą grę video Halcyon na dysku optycznym.   
 
1985 Nintendo wydaje nową wersję Famicon, nazwaną  
Nintendo Entertainment System (NES), w USA. Jej popularność przynosi koniec kryzysu przemysłu gier.  
Nintendo wydaje także Super Mario Bros, która staje sie najlepiej sprzedającą grą wszechczasów.  
 

75 

 

Radziecki matematyk Alex Pajitnov projektuje Tetris. 
 
1986 Pojawia się The Legend of Zelda (na Nintendo Famicom), pierwsza gra w długiej serii gier Zeldy.  
Sega tworzy Sega Master System (SMS). 
 
1987 Firma Cyan wydaje jako pierwsza grę The Manhole na CD-Romie. 
 
1988 Firma Williams wydaje NARC jako pierwszą grę na processor 32-bitowy. 
Nintendo wydaje Super Mario Bros 2. 
 
1989 Pojawiają sie dwie przenośne konsole gier video: Nintendo - Game Boy, Atari - Lynx. Pojawia się 
również konsola domowa firmy Sega – Genesis. 
 
1990 Firma Maxis wydaje SimCity, autorstwa Willa Wrighta. Jest pierwsza gra z długiej serii Simów. 
Nintendo wydaje Super Mario Bros 3. Sega wydaje w Japonii Game Gea. Z kolei  Squaresoft zaczyna 
wydawać serię Final Fantasy w USA. 
 
1991 Nintendo wydaje Super Nintendo Entertainment System (SNES) w USA. 
Capcom wydaje Street Fighter II. Sega wydaje domową grę video Sonic the Hedgehog. Staje się on 
maskotką formy. 
Philips Electronics wydaje interaktywny system z płytą CD. 
 
1992 Midway wydaje grę arkadową Mortal Kombat. 
 
1993 Gra Myst firmy staje się najlepiej sprzedającą się grą na komputer PC. Tytuł utrzymuje się na rynku 
do 2002. 
 
1994 W Japonii powstają systemy Sega Saturn i Sony PlayStation. Ernest Adams tworzy  
Computer Game Developers Association.  
 
1995 Sony PlayStation I Sega Saturn mają swój debiut w USA.  
 
1996 Nintendo 64 pojawia się w Japonii i w USA. Nintendo wydaje także grę Virtual Boy, przenośną grę z 
oddzielnymi ekranami dla każdego oka , tworząc w ten sposób grę z obrazem 3D. 
Digipen Institute of Technology staje sie pierwszą uczelnią która oferuje stopień licencjata w zakresie 
rozwoju gier video. 
 
1997 Nintendo 64 pojawia się w Europie i Australii. DreamWorks, 
Sega I Universal otwierają pierwsze spotkanie poświęcone grom arkadowym - GameWorks w Seattle. 
Rozpoczynają się gry typu MMORPG.  
 
1998 Konami wydaje Dance Dance Revolution oraz pierwszą grę z serii   
Beatmania oraz rozpoczyna serię GuitarFreaks. 
 
1999 Sega Dreamcast się pojawia. MMORPG EverQuest. 
Nintendo wydaje Donkey Kong 64. The Game Developers Conference 
rozpoczyna pierwszy niezależny festiwal gier (Independent Games Festival).  
 
2000 Pojawia się Sony PlayStation 2. Nintendo sprzedaje 100 millionów egzemplarzy konsol Game 
Boy. Firma Maxis wydaje The Sims. Poczta USA wydaje pierwszy znaczek pocztowy odwzorowujący gry 
video.  

76 

 

 
2001 Pojawia się Xbox firmy  Microsoft Xbox oraz od Nintendo – GameCube 
Sega oznajmia, że już nie będzie rozwijać domowych gier konsolowych.  
 
2002 The Sims przebijają Myst i stają się najlepiej sprzedajacą grą na PC-ty. Powstaje MMORPG Sims 
Online. Sega wydaje Rez na PlayStation 2. Microsoft rozpoczyna usługę Xbox Live online. 
 
2003 Startuje gra MMORPG Star Wars Galaxies. Nintendo zatrzymuje produkcję platform NES oraz 
SNES. Atari wydaje  Enter the Matrix. Telefon komórkowy Nokii obsługuje ręczny system gry video N-
Gage. 
 
2004 Sony wydaje PlayStation Portable w Japan oraz PlayStation 2 
w Chinach. Nintendo wypuszcza na rynek Nintendo DS (dual screen) – naręczny system gry video.  
 
2005 Sony wypuszcza PlayStation Portable na rynek  USA. Nintendo wydaje Game Boy Micro. Microsoft 
wydaje Xbox 360. Tiger Telematics wydaje Gizmondo w Wielkiej Brytanii I Ameryce Północnej. The Sims 
pojawia się na znaczkach pocztowych we Francji. 
 
2006 Wchodzą na rynek konsole Nintendo Wii i Sony PlayStation 3. Microsoft wydaje Xbox 360 w 
Australii. 
 
2007 MMORPG World of Warcraft ma więcej niż 9 milionów graczy w świecie. 

 

Podział Gier komputerowych/video  

Ze względu na sprzęt dzieli się je na 8 generacji. 

1) Pierwsza generacja 1972-1979 

82

 

Nie posiadały procesorów. Kod programu był wpisany w mikrochipy. 

Pierwsza 2-osobowa gra wyświetlana na ekranie telewizora: dwie kropki ścigające się na ekranie.  

Konsole firm (w cenie 100$): Magnavox, Atari, Nintendo. 

2) Druga generacja 1976 - 1984. 

Montowano procesory 8-bitowe. Programy gier umieszczano w kartridżach (wielkość pamięci od 2 KB do 
32 KB), a następnie były wczytywane do pamięci komputera. 

W 1982 Atari ponosi klęskę. 

3) Trzecia generacja konsol (1983–1995) 

Po klęsce Atari przewodnictwo nad tworzeniem konsol gier wideo przejęło japońskie przedsiębiorstwo 
Nintendo. W 1984 roku wyprodukowało 8-bitową konsolę Nintendo Entertainment System. Odniosła 
ona wielki sukces. Przyczyniła się do popularności gier platformowych takich 

Super Mario Bros

 (1985), 

przygodowych gier akcji (

The Legend of Zelda

, 1986, autor: Shigeru Miyamoto) oraz gier fabularnych 

w odmianie japońskiej (

Final Fantasy

, 1987).  

                                                            

82

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_gier_komputerowych. 

77 

 

Z Nintendo konkurowała Sega, która wprowadziła konsolę Sega Master System wraz z takimi grami jak 

Sonic the Hedgehog 

(1991). 

Rozwój nowych gatunków gier.  

Powstają gry platformowe

 

Jordan Mechner wyprodukował grę platformową Prince of Persia (1989). Charakteryzuje się oddaniem 
płynności ruchu ludzkiego. 

Gra strategiczna 
Sid Meier stworzył strategiczną grę Civilization (1991): o kształtowaniu się cywilizacji na przestrzeni 
wieków.  

Gra z fabułą (gry fabularne) 
Francuz Éric Chahi dokonał istotnej zmiany w grach komputerowych.  Jego gra Another World (1991) 
wprowadziło interaktywną fabułę przypominającą film. Inne popularne gry tego gatunku: Wrota 
Baldura, 1998; postapokaliptyczny Fallout, 1998; Planescape: Torment, 1999. 

Gry przygodowe 
W duchu gry Anather World zaczęły powstawać gry przygodowe. Jane Jensen  tworzy grę Gabriel Knight: 
Sins of the Fathers (1991).   

Blade Runner, 1996 – adaptacja dzieła literackiego. 

The Neverhood, 1996 – wykonana z plasteliny. 

Sanitarium, 1998 - studium schizofrenii. 

Survival horroru 
We Francji, powstaje nowy gatunek – survival horroru – ustanowiony przez  pseudotrójwymiarowy 
Alone in the Dark (1992). 

Resident Evil, 1996 – później zekranizowany w telewizji, 5 części. 

„Strzelanka” 

Programista John Carmack: Wolfenstein 3D, 1992; Doom, 1993. Dzięki tym grom powstaje gatunek: first-
person shooter. Komputer staje się platformą do grania, „pogrążając przy tym komputery o zamkniętej 
architekturze”.  

Gry wyścigowe 
Gra wyścigowa Test Drive III: The Passion (1990),  
Road & Track Presents: The Need for Speed (1995), Gran Turismo (1997), Grand Prix Legends (1998). 

Strategiczna gra czasu rzeczywistego 
Dune II (1992),  

Gra taktyczna 
Hybrydowa gra taktyczna UFO: Enemy Unknown (1994);  

Gry sportowe 
Wyróżniała się brytyjska gra Sensible Soccer (1992) i zapoczątkowana w 1994 roku seria FIFA. 

Gry muzyczne 
Nowy gatunek ustanawia gra: PaRappa the Rapper (1996)  

78 

 

Skradanki  

Metal Gear Solid, 1998; Thief: The Dark Project, 1998. 

Klęskę ponoszą gry ambitne 
1) inspirowany art déco Grim Fandango (1998) 
2) ambitne The Last Express Jordana Mechnera (1997) i Heart of Darkness Érica Chahiego (1998) 
Był to skutek rosnoącej popularności wieloosobowych gier trójwymiarowych. 

 

4) Czwarta generacja konsol (1989–1999) 

Rozwój platform 16-bitowych. 
Era ta była zdominowana przez konsole Super Nintendo Entertainment System i Sega 
Mega Drive. Trwają tzw. „wojny konsolowe” pomiędzy Nintendo i Sega. W tym czasie 
pojawiły się napędy CD-Rom. 
 
Serie gier, które były zapoczątkowane w erze 8-bitowców, a rozwniętych w erze konsol 
16-bitowych: 
Metroid, Zelda, Star Fox, F-Zero, Dragon Quest, Final Fantasy, Seiken Densetsu (Secret of 
Mana), Sonic the Hedgehog, Front Mission, Donkey Kong, Street Fighter, Mortal Kombat 
 
5) Piąta generacja konsol (1993–2006) 

Debiut platform 32-bitowych (1994-1996), które obsługują grafikę 3D. 
Są to m.in. Atari Jaguar, Sega Saturn, Nintendo 64 i PlayStation. Pojawiają się również 
console 64-bitowe. 
Rozwój Internetu umożliwił powstanie gier wieloosobowych. Pod koniec lat 90-tych 
ukształtował się gatunek MMORPG, umożliwiający uczestnictwo wielu graczy w 
wirtualnym świecie (Ultima Online, 1997; EverQuest, 1999). 
Powstaje zjawisko gier turniejowych, nastawionych na gry wieloosobowe. (Quake III: 
Arena (1999), Unreal Tournament (1999), Counter-Strike (1999) 

83

 . 

 
6) Szósta generacja konsol (1998–2004)  

Szóstą „generację konsol gier wideo otworzyła Sega Dreamcast z 1998 roku, która – jako 
pierwsza z konsolowych platform – umożliwiała rozgrywkę przez Internet i wprowadziła 
karty pamięci do zapisywania stanu rozgrywki”. Konsola PlayStation 2 wydana w 2000 
roku, która oferowała wsteczną kompatybilność z grami, które były tworzone na 
PlayStation. Inne platformy: 2001 Xbox (Microsoftu), wraz z usługą internetową Xbox Live 
oraz GameCube 

84

 .  

7) Siódma generacja konsol (2004)  

                                                            

83

  

Serie gier zapoczątkowanych w tej erze zob.  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_gier_komputerowych_(piąta_generacja). 

84

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_gier_komputerowych_(szósta_generacja). 

79 

 

„Na siódmą generację konsol składały się trzy główne platformy do gry: Xbox 360 (2005), 
PlayStation 3 (2006) i Wii (2006)”. Platforma Wii (czyt. wi) umożliwiła bezpośrednie 
kierowanie ruchem postaci wirtualnych poprzez wykrywanie aktywności ruchowej gracza 
za pomocą czujników. Microsoft kierując się tym pomysłem wydał Kinecta, natomiast 
Sony wydał PlayStation Move 

85

 . 

Sensor Kinect ma bogate wsparcie programistyczne ze strony Microsoftu. 

8) Ósma generacja konsol. Czasy współczesne 

„Przyjmuje się, że początek ósmej generacji rozpoczął się wraz z premierą systemu 
Nintendo 3DS (luty 2011) oraz PlayStation Vita (grudzień 2011) oraz z oficjalną premierą 
Nintendo Wii U w roku 2012” 

86

 .  

Ta generacja konsol korzysta z rzeczywistości rozszerzonej (Extended Virtual Reality), jak 
również z wyświetlania obrazu 3D. 
 
Międzynarodowy rozgłos zyskały targi branżowe w rodzaju Electronic Entertainment 
Expo, jak również  Games Convention. 
Wielki sukces odniosła gra The Sims (2000) Willa Wrighta. Zapoczątkowała erę gier 
rekreacyjnych.  
 
Sukces odniósł polski Wiedźmin (2007). 
 
Znamienne jest to, że bardzo mało pojawiło się gier dla dziewcząt.  
 
Ogólnie mówiąc, można wydzielić następujące fazy w rozwoju gier 
1) Uwarunkowania technologiczne 
 

a) do powstania PC-tów 

 

b) po powstaniu PC-tów 

2) Uwarunkowania polityczne 
 

a) czasy zimnej wojny 

 

b) upadek komunizmu i ZSRR – era globalizacji. 

 

 

Swobodna opowieść o grach komputerowych. 

Świat gier to miejsce, gdzie można uwolnić swoje marzenia. W przeszłości na rynku gier 

video przodowała Japonia. Obecnie na Zachodzie kładzie się nacisk na wydajność 

sprzętową – a nie na długość instrukcji (np. 128 bitów). W pogoni za emocjami twórcy 

gier odwołują się do kognitywistyki, nauk o wojskowości. Rozrywka w postaci gry stała się 

częścią naszego świata. Jest to obecnie największa gałąź światowego przemysłu. 

                                                            

85

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_gier_komputerowych_(siódma_generacja). 

86

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_gier_komputerowych_(ósma_generacja). 

80 

 

W grach nie ma tabu. Gra zawierająca kontrowersyjne scenariusze dobrze się sprzedaje, 

np. Koreańczycy (z północy) atakują USA. 

Po ataku na WTC (11 wrzesień 2001) powstały gry terrorystyczne. „Kaos Studios” 

specjalizowało się w grach wojennych. Firma przestała istnieć w czerwcu 2011 roku, po 

fiasku gry Homefront. Fabuła gry dotyczy wojny koreańsko-amerykańskiej. Ta gra jest 

dziełem 250 projektantów 

87

 . 

Oglądanie TV – to chwilowa ucieczka od rzeczywistości. Gra – to świat do którego się 

ucieka, który można modyfikować. 

Liczba gier wzrosła po wynalezieniu nowych terminali, np. kinect. 

Gry produkuje od 3 lat Spielberg. Pracuje nad nową konsolą.  

Jak się pisze fabułę dla gier? Do tworzenia gier wykorzystuje się „silniki” gier. Silnik gry 

(game engine) to podstawowa część kodu. „Silnik gry zajmuje się interakcją elementów 

gry. Może mieć w sobie wbudowane moduły grafiki, wejścia, sieci czy też AI i wykrywania 

kolizji między obiektami gry itd. Może też korzystać z oddzielnych silników 

implementujących obsługę wymienionych modułów. Silnik gry jest często błędnie 

utożsamiany z silnikiem graficznym lub silnikiem 3D” 

88

. 

Silnik gier firmy Epic Games. 

Firma działa pod różnymi nazwami od 1991. Epic jest twórcą serii silników gier. Każdy z 

silników Unreal Engine 

89

 , jak zostały nazwane, zawiera obsługę renderera grafiki, 

przetwarzania dźwięku, silnik fizyczny i narzędzia deweloperskie. Silnik edycji obrazu 

umożliwia kopiowanie jednej sceny z kilkunastu kamer filmowych. Silnik projektowania 

sceny gier umożliwia projektowanie pór roku, pogody. Silnik ten jest dostępny dla 

każdego, kto wykupi licencję. Najnowsza wersje (czerwiec 2014) to Unreal Engine 4.2. 

SDK (Software Development Kit) dla tego silnika jest darmowy 

90

 . Silnik Unreal Engine 3 

zdecydowała się zakupić Armia Stanów Zjednoczonych oraz FBI (2013).  

W 1995 udział Japonii w światowym rynku gier wynosił 70%. 10 lat później Japonia 

straciła koronę. Japonia wydała wiele wspaniałych gier. 

                                                            

87

  

Kaos Studios, http://en.wikipedia.org/wiki/Kaos_Studios. 

88

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Silnik_gry. 

89

  

Unreal Engine, http://pl.wikipedia.org/wiki/Unreal_Engine 

90

  

https://www.unrealengine.com/products/udk/. 

81 

 

Akihiro Hino 

91

 – specjalista w branży gier – specjalizuje się w animacji. 

Uwagi Akihiro o projektowaniu gier. Gra jest 10 razy dłuższa od filmu i musi być różnie 

reprodukowana. Np. 10 trybów chodzenia – stosownie do emocji. Na świecie rośnie 

konkurencja. Stąd pojawiają się nowe strategie tworzenia gier. 

Polskie recenzje 
http://gamezilla.komputerswiat.pl/ 
http://gamezilla.komputerswiat.pl/tematy/kaos-studios 
 
Electronic Gaming Monthly (w skrócie EGM) – amerykański magazyn o grach 
komputerowych, który wydawany jest od lata 1989. Od kwietnia 2010 roku wydawany 
jest przez EGM Media, LLC. 
Dotyczy gier video i gier komputerowych 
 Oficjalna strona Electronic Gaming Monthly (ang.). Electronic Gaming Monthly. [dostęp 
2012-01-03]. http://www.egmnow.com/ 
 

Projektant gier komputerowych, 

http://pl.wikipedia.org/wiki/Projektant_gier_komputerowych 

Np. jak zaprojektować bitwę pod Grunwaldem. Jest to praca dla osoby z wykształceniem 

humanistycznym. Otwarty jest rynek gier edukacyjnych, gry psychoterapeutyczne. 

Katie Salen, Eric Zimmerman,  Rules of Play: Game Design Fundamentals 2003 
W kulturze popularnej gry i filmy są równie ważne, ale wymagają zaprojektowania i rozwoju pewnej 
teoretycznej struktury, słownika. Katie Salen i Eric Zimmerman przedstawiają wstępne badania w tej 
dziedzinie. Oferują zunifikowany model patrzenia na wszystkie rodzaje gier: od gier planszowych i 
sportowych po gry komputerowe i gry video. W projektowaniu gier spotykamy się z nowymi pojęciami, 
strategiami, metodologiami i rozumieniem gier.  Budują estetykę systemów interaktywnych, Salen i 
Zimmerman definiują podstawowe pojęcia jak „gra”, „projektowanie”, „interaktywność” . Spoglądają na 
gry poprzez serię 18 „schematów projektowania gier”  lub pojęciowych struktur, traktując gry jako 
systemy wyłaniania się i informacji, jako konteksty dla gry społecznej, jako środek opowiadania, jako 
miejsca dla kulturowego oporu.  
Projektowanie gier to nowa dyscyplina badań. 

 

Przełom w grach wideo nastąpił po filmie „Gwiezdne wojny”. Przedtem nie istniały gry, 

które miały jakąś fabułę. Zrozumiano wtedy, ze gra musi posiadać bohatera. Dlatego 

wzorowano się na „Gwiezdnych wojnach”. 

W latach 70-tych XX wieku firma Nintendo przestawiła się z produkcji zabawek na konsole 

do gier. Firma miała również swój oddział w USA. Ale tam słabo szła sprzedaż konsol.  

                                                            

91

  

http://en.wikipedia.org/wiki/Akihiro_Hino. 

82 

 

Zrozumiano, że trzeba wymyśleć nową grę. Zatrudniono artystę Miamoto (a nie 

technologów) do tworzenia gier. Amerykańskie komiksy różniły się bardzo od japońskiej 

animacji, od mangi i gier video. 

manga – małoletni bohater. 

Bohater opracowany przez Shigeru Miyamoto nie był supermenem, ale grubym 

hydraulikiem. Główny bohater miał moralny nakaz ratowania dziewczyny z łap goryli. 

Natomiast Amerykanie mieli kwadraciki. Ten bohater miał wąsy – bo trudno znaleźć usta, 

kapelusz na głowie. Hydraulik miał na imię Mario. Miał czarny strój. Mario stał się 

bardziej popularny niż myszka Miki. Uważano, że przyszłość należy do PC-tów, a nie do 

konsol. Atari wycofało swoją konsolę. Nintendo skierowało swoją konsolę do rodzin. 

Musiało zmienić swoją nazwę na „Nintendo”, gdyż rodzina i zabawa w USA są źle 

widziane. Wtedy powtórnie obudził się przemysł gier video (konsole). 

„Supermario” to było nowe otwarcie gier wideo – z fabułą. 

Mario w swojej grze miał te same umiejętności na początku i na końcu. 

W „Legend of Zelda” po praz pierwszy wprowadzono bohatera, do którego łatwo było 

poczuć sympatię (postać ludzka płakała). Bohater na początku był słaby, a potem się 

rozwijał zdobywszy broń. Była to gra dla ludzi, którzy myśleli o swoim rozwoju. 

Pod koniec lat 80_tych osłabła zimna wojna. Zaczyna się konsumeryzm. Konsola staje się 

pożądaną zabawką. IBM wypuszcza PC-Junior. Ale nie było jeszcze gier na komputery. 

Jeśli były, to były to gry tekstowe. Stopniowo wprowadzano grafikę i dźwięk.  

Gry komputerowe braci Williams różniły się od gier video Miyamoto. Po upadku 

komunizmu ZSRR nastaje era globalizacji – spowodowana przez sieć Internet. 

Prof. Jacek Karpiński – twórca komputera osobistego 1980, Steve Jobs. 

Na początku lat 80-tych  i 90-tych powstają wystarczająco szybkie komputery. Powstają 

nowe gry i antybohaterowie. Pokolenie Nintendo już wydoroślało. 

Teraz była moda na szybkie samochody i ładne kobiety. 

Załamanie rynku gier 1983 

92

 . W Japonii znane jako „Atari shock”. Doprowadziło to do 

końca drugiej generacji gier video. Zapaść trwałą trzy lata. W tym czasie wchodziły powoli 

na rynek nowe konsole. W Japonii w 1983 wchodzi na rynek konsola „Famicom” (Family 

Computer) firmy Nintendo Entertainment System (NES), a w USA 1985. Szeroka 

                                                            

92

  

Zapaść rynku gier wideo w 1983, http://pl.wikipedia.org/wiki/Zapaść_rynku_gier_wideo_w_1983. 

 

83 

 

popularność w obu krajach w 1987. Jest to trzecia generacja gier (gry 8-bitowe). Ta 

generacja kończy amerykański krach na rynku gier w 1983 

93

. 

Zaczyna się wojna konsolowa. Firma Segi wypuszcza na rynek 16-bitową konsolę (czwarta 

generacja gier). Tymczasem konsola Nintendo (Famicom) była 8-bitowa. Firmy starały się 

przyciągnąć nowe pokolenie nastolatków. Mario był grzeczny, a Sonic zbuntowany. Sega 

Games był skierowany do innego odbiorcy. Sonic jest antybohaterem. Jest w nim coś 

samolubnego. Ale był w tym czasie też inny antybohater – Larry – oferma, łysiejący, który 

szukał powodzenia u kobiet. Była to gra dla dorosłych, z pikantnymi elementami. Larry 

zabierał graczy w świat współczesnych jej realiów – kasyna, bary, itp. Inne gry toczyły się 

albo w przeszłości albo w średniowieczu. 

W celu wsparcia dla gier wymyślano nowe technologie. Sony skonstruowało konsolę 

„Play Station 1”. Była to technologia CD-Rom. Nintendo dalej robiło swoje konsole z 16 

MB pamięci, a CD miał 650 MB. Można tu było robić dobrą grafikę. 

„Finale Fantasy 7” (Sony) 

Ludzie kreują gry, które zawierają aspekty ważne w ich życiu 

 

„Tomb Raider” – gra 3D. 

 

„Play Station 2” – gry o przestępczości; modne jest być przestępcą: od opryszka do 

poważanego gangstera, aż po walkę z szefami mafii. 

Oprawa hollywoodzka. 

Gry video zaczęły wyglądać jak filmy. W ciągu 10 lat nastąpiła ewolucja: 

 

2D 

 3d 
 HD 

Obecnie odbiorcą gier video jest mężczyzna w wieku do 25 lat. On nie ogląda telewizji. 

Chce tworzyć. 

 

Gry sportowe 

Tworzy je firma Electronic Arts (od 1989 – era 16-bitowytch gier). Dla urealnienia postaci 

sięgnięto po technologie z Hollywood. Polegało to na umieszczaniu znaczników 

graficznych na ciele sportowców, nagrywaniu ich sposobów poruszania się i przeniesieniu 

ich do gry. Moc maszyn pozwala na wykreowanie realizmu, nawet ruchu gałek ocznych. 

Są to jednak postacie martwe. Są raczej robotami. Im bardziej są podobni do ludzi – 

zewnętrznie – tym bardziej widać, że są martwe 

94

 .  

                                                            

93

  

History of video game consoles (third generation), 

http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_video_game_consoles_(third_generation) 

94

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Komputerowa_gra_sportowa. Więcej szczegółów zob. 

http://en.wikipedia.org/wiki/Sports_game 

84 

 

Problem: uzyskanie emocji. 

 

Gry boskie 

Związane są z rolą graczy  w grze. Pełnia władzy jest w rękach graczy. Gracz formuje 

krainę, relacje miedzy postaciami gry, itp. 

Sid Meier – Cywilizacja, Will Wright – Sim City.  

To gry boskie. Dają możliwość zrealizowania swoich marzeń. Mają możliwość wyboru 

tego, czego nie mogą zrealizować w swoim życiu. 

 

Gry video 

Rok 1980 – gwałtowne przemiany (wojna domowa w Salwadorze - arcybp Oscar Romero 

zostaje zastrzelony przy ołtarzu, światowa recesja). Wtedy opada „żelazna kurtyna”. 

Widmo totalnej wojny znika, pada mur berliński (9/10 listopad 1989). 

Gracze znaleźli spokój. W grze można kontrolować czyjeś „realne” życie. W grze tego nie 

ma. Gdy w realnym świecie zniknął strach, to w grze rozwijało się tradycyjne 

przeciwstawienie dobra i zła. 

 

Stuart Moulder 

Korzenie Sim City 

Pierwsza gra Willa Wrighta to był prosta „strzelanka” 1984 (wg niego – była głupia) 

Piszą nową grę od podstaw musiał stworzyć jej świat. Gry takie jak Sim City lepiej 

pozwalały zrozumieć świat. Problem polega na złożoności naszego świata. Nie 

dostrzegamy związków przyczynowo-Skutkowych. Nie widzimy bezpośrednio skutków 

swoich decyzji. W grze widać zależności pomiędzy systemem, który kontrolujemy, a 

globalną całością. Gry boskie powodują, że zmiany są widoczne natychmiast. Gry boskie 

są oparte na teorii chaosu. Sim City było uważane za grę dla mądrych ludzi. Sukces pod 

koniec lat 80-tych. We wczesnych latach 90-tych była popularna wśród studentów. Gdy 

byli w szkole średniej na pewno już grali i dzięki tej grze powrócili do zabawy. Było to 

istotne wydarzenie dla przemysłu gier. Sim City było ogrodem Wrighta, w którym 

zasadzono nasiona. Natomiast od gracza zależało co się z nich rozwinie. Był to genialny 

pomysł symulacji. mechanizm był podobny jak w hodowli bakterii. Są pewne zasady i 

pojawiają się różne zależności. Można wybrać różne cele: 

 

- uczynić miasto największym 

 

- zlikwidować przestępczość 

Gracz decyduje, czy miasto upadnie czy przetrwa.  

Gdy opadła radość z zakończenia zimnej wojny, ludzie zdali sobie sprawę z problemów, 

przed którymi stoją. Wprowadzenie nowego systemu społecznego zmieniło wszystko. 

Rosło niezadowolenie społeczne. Pojawiły się nowe przeszkody polityczne i ekonomiczne. 

85 

 

Zanikał wyraźn6 podział na dobrych i na złych. Ludzie musieli sami zdecydować, co jest 

dobre, a co złe. Był to dobry moment na wprowadzenie nowej gry. 

Peter Molyneux (właściciel firmy Bullforg) wprowadza nową grę „Populous” – 1989 

(=popularny). Był to dobry moment na wprowadzenie własnej etyki. Wtedy mówiło się 

dużo o moralności. Jest to gra powszechnie zwana „symulatorem boga”. Gra składa się z 

500 poziomów. Każdy poziom reprezentuje obszar ziemi, na którym żyją następcy gracza 

jak i następcy jego wrogów. Przejście do następnego poziomu odbywa się przez 

wyeliminowanie wrogów. Aby tego dokonać trzeba skorzystać z boskich mocy. 

Najbardziej podstawowa moc to zagospodarowanie i porzucenie kraju (raising and 

lowering land). Gracz przyjmuje rolę boga, jest odpowiedzialny za kierunek rozwoju ludzi, 

za manipulację, interwencje. W tym samym czasie pojawiły się problemy na Bliskim 

Wschodzie. Salmon Rushdi opublikował „Szatańskie wersety”. W mediach toczyła się 

dyskusja o podziale na dobro i zło. Fatwa nałożona przez Iran wywołała falę terroru na 

całym świecie. 

Gra spowodowała liczne kontrowersje, na wzór tych Salmana Rushdiego powieści 

„Szatańskie wersety”. Ayatollah Khomeini, Najwyższy przywódca Iranu rzucił fatwę 

(=orzeczenie) na S. Rushdiego. Powyższa gra też była narażona na taką fatwę. 

 

Zaczęto postrzegać gry jako nową formę sztuki, ekspresji, autoekspresji. Po 11-tym 

września ludzie umieszczali swoje zdjęcia, utworzyli nowe strony. Tworzyli nową grę, jak 

to było od środka w wieżowcach, co popchnęło ludzi do wyskakiwania przez okna. Nie 

jest to gra, ale korzysta z silnika graficznego gier. Dla twórców ta gra była katharsis. 

Chodziło o odtworzenie środowiska i zrozumienie punktu widzenia osoby bezsilnej, nie 

mającej wyboru. 

John Brenan wraz z kolegami stworzyli "9-11 Survivor" (trzech studentów z University of 

California w San Diego: John Brennan, Mike Caloud, Jeff Cole) 

95

 .  

 

Darfur is dying – ta gra ma wezwać do działania: dziecko szukające wody 

96

. Twórczynią 

jest gry Susana Ruiz, studentka Interactive Media Program at the School of Cinematic Arts 

at the University of Southern California. Zainspirowana wykładem o Holocauście podjęła 

się zadania upamiętnienia współczesnego ludobójstwa w Rwandzie.   

Celem było kreowanie współczucia. Gry nie muszą być pełne agresji. Gra może stanowić 

silny środek ekspresji. Może służyć zwróceniu uwagi na ważne problemy społeczne. 

 

                                                            

95

  

Matthew Mirapaul, Online Games Grab Grim Reality, September 18, 2003, 

http://www.nytimes.com/learning/teachers/featured_articles/20030918thursday.html. 

 

96

  

Darfur is Dying, http://en.wikipedia.org/wiki/Darfur_is_Dying 

 

86 

 

Lista popularnych gier wszystkich generacji 

97

. 

Zob. również [w:]Autor anonimowy, Internet, hakerzy, wirusy, Wyd. Robomatic, Wrocław 1998, s.55nn. 
 
Przegląd najważniejszych innowacji w grach zob. w magazynie „EDGE” (http://www.edge-online.com/) 
50 greatest game design innovations 
http://www.edge-online.com/features/50-greatest-game-design-innovations/4/#null 
 
Serwis internetowy o grach vido: MobyGames, http://pl.wikipedia.org/wiki/MobyGames. 
Strona oficjalna: http://www.mobygames.com/ 
 

Gry stanowiące kamień milowy w ich rozwoju 

98

 : 

• 

Dragon Quest (NES) 1986, fenomen w kulturze japońskiej  

• 

Final Fantasy (NES) 1987. Tytuł był wynikiem przeświadczenia twórców, że to 

będzie ich ostatnia gra.  

• 

Super Mario Bros. (NES) Nintendo Entertainment Analysis & Development 

(Nintendo EAD). Najlepiej sprzedający sie tytuł do 2009. Powstały jej liczne imitacje. 

• 

Mega Man 2 (NES), seria, Capcom 

• 

Metal Gear (MSX2), Konami, początek serii 1987 

• 

Metroid (NES), Nintendo Research & Development. Początek serii w 1986. 

• 

Phantasy Star (MS), Sega Consumer Development Division 2. 

• 

The Legend of Zelda (NES), Nintendo EAD. Początek serii 1986. 

 

Second Life 

 

Strona oficjalna: http://secondlife.com/ 
Polskie forum: http://community.secondlife.com/t5/Forum-polskie/bd-p/polishforum 

 
„Second Life (SL) – darmowy, wirtualny świat, udostępniony publicznie w 2003 roku przez 
firmę Linden Lab, mieszczącą się w San Francisco, założoną przez Philipa Rosedale'a – 
byłego dyrektora ds. technicznych firmy RealNetworks. Świat Second Life znajduje się na 
wielu serwerach, zarządzanych przez Linden Lab. To połączenie serwerów zwane jest 
"siecią" (ang. grid). W kliencie gry zawarte są narzędzia, umożliwiające użytkownikom 
(nazywanym mieszkańcami – ang. residents) modyfikację świata SL oraz uczestniczenia w 
jego wirtualnej gospodarce. Pod koniec sierpnia 2007 roku, według oficjalnych danych, 
zarejestrowanych było ponad 9 mln graczy, z czego około 1,5 mln aktywnych w ciągu 
ostatnich 60 dni. Second Life jest darmową platformą, umożliwiającą wykupienie 
płatnego konta premium, oferującego dodatkowe możliwości jakimi są np. możliwość 
zakupu własnej wyspy (ang. Sim) czy otrzymywanie okresowego kieszonkowego w 
tamtejszej walucie - Linden Dollars (Ls, L$)” 

99

 . 

                                                            

97

  

List of console game franchises, http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_console_game_franchises 

98

  

(http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_video_game_consoles_(third_generation) 

99

  

Second Life, http://pl.wikipedia.org/wiki/Second_Life. 

87 

 

Kryzys finansowy 2008 nie ominął również i  SL, a to za przyczyną wirtualnych banków, 
które miały swoje przedstawicielstwa w SL: oferowały wysokie oprocentowanie za wkłady 
w lindenach, a potem upadały 

100

 . 

 
Gry uzależniające od MMO. 
Wieloosobowe gry sieciowe uzależniają, wciągają. Gra daje możliwości stania się tym, kim 
naprawdę jestem. Dlaczego tego nie pragnąć.? Dzieci się uczą organizować życie 
społeczne. Gracz wie, że to fikcja, że może rozładować swoje emocje. 
Każda nowa technika telekomunikacyjna rozbudza strach, że ludzie nie będą się spotykać. 
Nowe pokolenie nie zna świata bez komputerów. One już wiedzą jak się zachowywać 
rozsądnie. Posmak nowości znika i uzależnienie słabnie. 
 
W Dallas co roku jest Wade Combat – zgromadzenie tysięcy fanów gier sieciowych. 
Niektórzy twierdzą, że technika izoluje ludzi, ale są zloty fanów. Są organizowane zawody 
gier sieciowych  
Turniej gier sieciowych przeznaczony dla uczniów szkół gimnazjalnych oraz 
ponadgimnazjalnych. Gramy w League of Legends, Counter Strike 1.6, Tetris, Fifa ... 
 
Inną grą jest ta, gdzie gracz wchodzi do środka. Gracz tworzy nową wirtualną 
rzeczywistość. 
Gry następnej generacji już nie będą grami w tym samym znaczeniu, co teraz. Jest to 
Second Life. Daje większą swobodę niż inne gry. Ma ponad 1 milin użytkowników. 
Rozrasta się co miesiąc o 15%. Dostaje się zestaw narzędzi za darmo. 
W SL (=Second Life) ludzie przestają być bezimienni. Gry są tak konstruowane, aby każdy 
mógł stać się bohaterem. Wchodzą do gry trzeba sobie wybrać awatara, czyli postac nas 
reprezentującą. Nazwa „awatar” sugeruje, że nie musi to być postać ludzka. Można tu 
zostać kim się chce. Ludzie poświęcają godziny, aby oblec awatara w odpowiednią skórę, 
czyli w zestaw cech zewnętrznych. 
 
G.I. Joe (dżi aj dżo) – męski odpowiednik Barbie, Action Man („Janek przechodzi szkolenie 
wojskowe”). 
 
Chłopcy nie bawią się lalkami, ale „Action Manami”. A dorośli bawią się avatarami. 
 
Statystyki są zastanawiające. 80% żeńskimi avatarami grali mężczyźni. Oznacza to, że 
kobietom wolno stawać się męskim awatarem, natomiast męskimi avatarami nie wono 
posługiwać się kobietom. Z psychologicznego punktu widzenia jest to interesujące.: jak to 
wpływa na życie, zachowania się w świecie ? 
Jest w tym element eskapizmu, ucieczki od życia w inny świata – wirtualny. Taka jak 
ludzie zajmują się plotkami o sławnych ludziach. Jest to stworzenie złudzenia 
uczestniczenia w tym lepszym świecie. 

                                                            

100

  

Wildcat Banking in the Virtual Frontier, http://www.mises.org/daily/2862 

88 

 

Ale można też powiedzieć, że nazwanie tego zjawiska eskapizmem jest negatywną oceną 
tego zjawisk. Można się natomiast zapytać: jak ludzie spędzają wolny czas? Wiele osób, 
żeby pograć sobie w sieci rezygnuje z telewizji. Jest to odejście od czystej konsumpcji.  
Kultura second life 

101

 

 
(http://en.wikipedia.org/wiki/Resident_(Second_Life) 
Ekonomia Second Life (http://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Second_Life) 
 
 
Inni wybierają avatara w postaci zwierzęcia. Avatar jest jak totem. Wiele kultur wierzy w 
związek miedzy życiem a totemem. Tożsamość zwierzęca jest naszym totemem. 
Mistyczna więź między człowiekiem a jego totemowym odpowiednikiem. 
Gra – niezależnie od różnych czynników ujawnia prawdziwą osobowość uczestników gry. 
Ubierając się tworzymy pewną wirtualizację samego siebie. poprzez SL ludzie poznają 
samych siebie. Upośledzeni uzyskują wiarę w siebie i poczucie, że mają kontrolę nad 
swoim życiem. Ale „drugie życie” nie jest usiane różami. Wirtualne studia fotograficzne, 
wirtualni detektywi, wirtualne koncerty – szerzą się na równi z „active Word” – 
alternatywne światy, które mogą zamieszkiwać inni, jeśli się im spodoba. 
3000 osób rocznie zarabiających w SL ponad 20 tys. $ rocznie (dane z Linden Lab). Zarabia 
się na: 
 

- wirtualnych nieruchomościach 

 

- poprawianiu avatara 

SL kreuje 180 km

2

 powierzchni (trzy razy tyle co Manhattan). Kreuje 3000 procesów. Jak 

rozdzielić prawa dostępu ? – poprzez koncepcję wirtualnej nieruchomości. 
Tworząc obiekt przez siebie mamy do niego prawo własności intelektualnej. W tym 
miejscu realizuje się teoria umowy społecznej Hobbesa: za jedną rzecz się płaci, a za inną 
– nie. Umowa społeczna w świecie realnym opiera się na zaufaniu, tu: zawirtualny towar 
dostanę wirtualne złoto. Żaden gracz nie przyzna się do tego, że coś kupuje na e-Bayu. 
Nie wolno kupować statusu społecznego. Firmy otwierały swoje centra w SL, np. można 
kupić cząstkę świata dla swojego awatara: Coca-Cola, McDonalds, Adobe, IBM. 
 
Jest to świat, w którym może być tym. kim chce, zajmować się tym, czym chce. Gra 
powstała w 2003 r., ale stała się sposobem na życie i zarobkowania w realnym świecie. 
Polega na budowaniu wirtualnej tożsamości, tworzenia usług, wydawaniu pieniędzy na 
dowolny cel.  
Cały krajobraz jest tworzony w czasie rzeczywistym. Dlatego łącze internetowe musi być 
szerokopasmowe.. Aby rozpocząć swoje przygodę w SL, trzeba założyć na serwerze 
Second Life specjalne konto, pobrać aplikację klienta. Bezpłatne jest konto Basic.  
 
SL to świat do analiz filozoficznych w aspektach: 

                                                            

101

  

(http://en.wikipedia.org/wiki/Resident_(Second_Life). Ekonomia Second Life 

(http://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Second_Life) 

89 

 

 

a) ontologicznym 

 

 

co istnieje? 

 

 

jak istnieje? 

 

 

jaki jest związek tego, co wirtualne z tym, co realne? 

 

b) antropologicznym 

 

 

kim jest człowiek? 

 

c) etycznym i psychologicznym 

 

 

czy wolno krzywdzić awatara będącego kopią osoby realnej? 

 

d) prawnym 

 

 

zarabianie na pornografii kopii osób żyjących w realnym świecie, itp. 

 
Entropia Universe (dawniej Projekt „Entropia”) 

102

 . 

 
„Gra komputerowa wyprodukowana w 2003 roku przez szwedzką firmę  MindArk, 
tworząca wirtualny świat z własną gospodarką wewnętrzną i walutą o stałym kursie (PED 
– Project Entropia Dollars), wynoszącym 10 PED = 1 USD. Gracze za pośrednictwem 
swoich postaci (awatarów) tworzą wirtualne społeczeństwo. 
 
„Entropia Universe to pierwsza na świecie gra MMORPG działająca na silniku CryEngine2! 
Ekonomia oparta jest o system RCE (Real Cash Economy), oznacza to, że każdy przedmiot 
w grze posiada swoją wartość wyrażoną w wewnętrznej walucie PED (Project Entropia 
Dollars) o stałym kursie 10 PED = 1 USD. Pieniądze zgromadzone w grze możemy bez 
ograniczeń wypłacać bezpośrednio na swoje konto w banku lub za pomocą karty 
płatniczej w każdym bankomacie. Entropia Universe to także, pierwszy wirtualny 
wszechświat z wieloma planetami, z których każda posiada swój własny niepowtarzalny 
klimat tworząc „grę w grze”. Jeżeli ciągle poszukujesz gry dla siebie, to Entropia Universe 
jest z pewnością ze względu na swoją wyjątkowość pozycją obowiązkową. 
” 

103

. 

 
Według oficjalnych danych w styczniu 2011 roku w projekcie Entropia Universe 
zarejestrowanych było ponad 950 000 użytkowników” 

104

 . 

Jest to wirtualny wszechświat. Inne światy: Planet Calypso, ROCKtropia, Planet Cyrene, 
Planet Arkadia, Planet Toulan 

105

 . 

 

                                                            

102

  

Strona oficjalna: http://www.entropiauniverse.com/ 

103

  

http://www.entropiaworld.pl/ 

 

104

   

http://pl.wikipedia.org/wiki/Entropia_Universe. 

105

  

Planet Calypso – http://www.planetcalypso.com/ ROCKtropia –  http://www.rocktropia.com/. Planet 

Cyrene – http://www.planetcyrene.com/. Planet Arkadia – http://www.planetarkadia.com/. Planet Toulan – 
http://www.planettoulan.com/. Mapa wszechświata: http://www.entropedia.info/Page.aspx?page=Main+Page.  
Polska społeczność: http://www.entropiaworld.pl/. 

90 

 

Ponad 0,5 mln uczestników z 200 krajów wydaje setki milionów dolarów za wirtualne 
tereny budowlane. Wirtualna gospodarka jest wszystkich grach MMO. 
Wirtualne teatry w SL. 
 
Julian Dibbel, Play Money: od wymiany gadżetów do ekonomii i realnych pieniędzy. 
Julian Dibbell, http://en.wikipedia.org/wiki/Julian_Dibbell 
 
Rynkiem tym zaczęli się interesować ekonomiści 
VR zlała się z Realem. Globalne światy prą w stronę globalizacji. Większość świató1) 
stworzyły firmy komercyjne. Czy nadeszły już takie czasy, że świat stanie się wirtualny ? 
 
Jaki jest status ontologiczny światów wirtualnych ? 
 
Gry prześcignęły kino i rynek muzyczny. Za kilka lat gracz będzie mógł wymodelować 
siebie i „wejść” do komputera. Gry przyszłości będą nas przenosić tam, gdzie chcielibyśmy 
być. Tak będziemy spędzali czas wolny. Jest to świat zaprogramowany. Nie jest 
matriksem. 
 
Moneta internetowa: Bitcoin 

106

 . 

Inny poodział gier  
MMO, MMORPG – massively multiplayer online role-playing game (=gry masowe)  
gry przeglądarkowe 
Ciesząca się olbrzymią popularnością gra typu MOBA (Multiplayer Online Battle Arena), 
wyprodukowana przez studio Riot Games. 

Matt Barton,  Dungeons and Desktops: The History of Computer Role-Playing Games,  
A K Peters, Ltd., Natick, Massachusetts,  2008.  
 
CRPG - Computer role-playing games  

Sensor Kinect w grach komputerowych 
Gry sieciowe zob. http://www.gry-online.pl/encyklopedia-gier.asp?TEM=267 
Gra wieloosobowa, zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Gra_wieloosobowa 
 

06) Podziemie komputerowe – wczoraj i dzisiaj, gry hakerskie 

Literatura 
Autor anonimowy, Internet, hakerzy, wirusy, Wyd. Robomatic, Wrocław 1998, s.55nn. 
Dan Verton, Pamiętniki hakerów, tł.  K. Masłowski, Helion, Gliwice 2002. 

 

Początki Internetu to lata 1962-1969. Następnie kształtuje się w latach 1972-1975. 
System operacyjny Unix powstaje w latach 1969-1973. System Unix rozwija się wraz z 
Internetem. 
Rozwija się język C (Kernighan) 

                                                            

106

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bitcoin 

91 

 

 
Gdy powstaje internet to prezydentem jest J. Kennedy, a Beatelsi nagrywają Love me do. 
Ameryka cieszy się dobrobytem. A po drugiej stronie rośnie potęga komunizmu. Trwa 
wojna w Wietnamie. Ze względu na wzrost napięć międzynarodowych rośnie zagrożenie 
nuklearne. Wtedy siły powietrzne USA wysuwają propozycję utworzenia 
zdecentralizowanej (tzn. bez centralnej kontroli) sieci, odpornej na atak nuklearny. 
Ideę sieci, która przetrwa apokalipsę skonstruował Paul Baran (1926-2011) 

107

  z Rand 

Corporation w 1962 roku. Wg tej idei, każdy komputer miał się komunikować z każdym 
innym w sieci. Wtedy to była idea rewolucyjna i wydawała się przeczyć zdrowemu 
rozsądkowi. P. Baran wiedział, że scentralizowana sieć nie przetrwa ataku. Były to 
bowiem sieci oparte na jednym wielkim komputerze i dołączonych do niego setkach 
terminali (minitor + klawiatura). 
W 1962 w 12 tomach przedstawił projekt takiej sieci. Pracując w DARPA spowodował w 
1968 podzielnie sieci na wojskową (Milnet) i cywilny Internet. 
 
Podstawowe prace P. Barana dotyczące Internetu na stronie Rand Corporation. 
http://www.rand.org/pubs/papers/P2626.html 

 

 

Obraz powyższy pochodzi ze strony http://history-computer.com/Internet/Birth/Baran.html 

Zob. stronę domową poświęconą historii komputerów: http://history-computer.com/index.html. 

 
Pomysł P. Barana trafił jednak na półkę. Powrócono do niego w 1965 r. Krótkowzroczność 
Pentagonu opóźniła rozwój Internetu. W 1969 zaczyna funkcjonować pierwsza sieć 
ARPANET. Była to sieć złożona z komputerów czterech uniwersytetów.  

                                                            

107

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Paul_Baran_(informatyk). 

92 

 

W tym samym czasie dwaj licealiści podejmują w Seatle pracę w małej firmie 
komputerowej, sprzedającej czas pracy centralnego komputera. Byli to Bill Gates i Paul 
Allen, późniejsi twórcy Microsoftu. Komputery były połączone linią telefoniczną. 
 
Bardzo szybko inżynierowie zdali sobie sprawę z podstawowej wady, jaką było brak 
sieciowego systemu operacyjnego. Na szczęście w tym samym czasie pracownicy Bell 
Labs opracowali pierwszą wersję UNIX-a. Zainstalowano go na maszynie PDP=7, firmy 
DEC. W tym samym czasie powstaje język programowania – język C (Dennis Ritchie, 
Briana Kernighan). Naukowcy z Bell Labs byli świadomi znaczenia języka C i kod całego 
system UNIX przepisali w tymże języku (1970-1973). 
W 1972 powstaje poczta elektroniczna. 
W 1974 powstaje protokół sterowania transmisją sieci - TCP (Transmission Control 
Protocol). Polega to na tym, że dane są wysyłane bit po bicie i dopiero na końcu są 
łączone w całość. 
Do dzisiaj komputery się łączą ze sobą za pomocą z którejś odmian tego protokołu. 
 
W latach 1974-1980 kod Unixa rozesłano do wszystkich uniwersytetów w USA. To 
zaważyło na jego sukcesie – UNIX-a zaczął używać świat naukowców. Dzięki temu, że kod 
źródłowy UNIX-a udostępniono za darmo, mogli go rozwijać studenci. A to zwiększyło 
jeszcze liczbę użytkowników. 
W 1978 roku firma AT&T zażądała opłat licencyjnych za swoją wersje systemu. Wtedy 
środowisko Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley wydaje własną wersje UNIX-a. 
Dystrybucja z Berkley okazała się bardzo popularna i wyznaczyła nowe kierunki rozwoju. 
Na jej bazie powstały takie wersje komercyjne Unixa jak: SunOS i Solaris (Sun 
Microsystems), HP-UX (Hewlett-Packard), AIX (IBM), Irix (Silicon Graphics). 
W 1984 naukowcy z MIT opracowują system obsługi graficznej UNIX-a o nazwie: X 
Window. Obecnie jest to środowisko okienkowe o ogromnych możliwościach. 
 
Przykłady praktycznego wykorzystania systemu UNIX: 
Park Jurajski – sceny tworzone ma stacjach graficznych SGI, pracujące pod UNIX-em. 
Titanic – scena zatopienia opracowana komputerze procującym pod Linuksem 
(dystrybucja Red Hat). 
 
Do roku 1990 Internet był używany wyłącznie przez wojsko i naukowców.  
 
Historia polskiego Internetu rozpoczęła się w 1990, kiedy to zostaliśmy podłączeni do 
kopenhaskiego węzła sieci EARN. Rok później uruchomiono pierwsze połączenie 
internetowe z zagranicą. Wtedy ustalał się też standard kodowania polskich znaków. 
Pojawili się wtedy dostawcy usług internetowych. 
W Polsce te usługi zaczęła oferować TP SA (obecnie Orange). Oferowała darmowy dostęp 
do Internetu przez numer 0-202122. „Darmowość” ta polegała na tym, że nie było 
abonamentu, ale płaciło się jak za połączenie telefoniczne. Wychodziło się na tym gorzej 
niż amerykański internauta, który płacił ryczałt. 

93 

 

Czym jest protokół TCP/IP ? 
 
Są to dwa protokoły sieciowe.  
TCP – protokół kontroli transmisji. 
IP – protokół internetowy (Internet Protocol) 
 
Problemy związane z rozwojem internetu. 
1) Bezpieczeństwo 
Każdy, kto prowadzi transakcje w Internecie wie jak kluczowym czynnikiem jest 
bezpieczeństwo. Transakcje takie muszą być maksymalnie zabezpieczone. Jaki jest sens 
kupowania przez Internet jeśli kluczowe dane mogą zostać wykradzione?, np. może 
wykraść numer karty kredytowej.  
Trzy strony są zainteresowane bezpieczeństwem Internetu:  

klient,  
sprzedawca,  
dostawca oprogramowania obsługującego transakcje sieciowe.  

 
2) Prywatność 
Internet stanowi argument na to, że nasze społeczeństwo może się stać orwellowskim 

108

 

(George Orwell, Rok 1984). Największe zagrożenie stanowią nie tyle włamywacze, co 
raczej instytucje rządowe, banki, towarzystwa ubezpieczeniowe. Aktualnie ten problem 
nazywa się problemem Wielkich Danych (Big Data). Dane o nas zbierają wszyscy, każdy 
sklep. Chodzi tu o wszelkie dane, nie tylko jakieś szczególnie wyselekcjonowane. Nawet 
takie jak, co jemy na śniadanie, z kim się spotykamy o godz. 13-tej. Nikt nie wie, po co to 
zbierać. Może się kiedyś przydadzą? Na takich bogatych zasobach danych przeprowadza 
się następnie eksploracje danych, tzw. Data Mining. Polega on na opracowaniu 
algorytmu, który przeszukuje zasoby danych i podaje wynik zapytania. 
 
3) Szpiegostwo przemysłowe 
Trzeba zwrócić uwagę na to, czy baza danych przedsiębiorstwa jest połączona z 
Internetem. Jeśli tak, to liczb potencjalnych intruzów jest nieznana i nieograniczona. Atak 
może nastąpić w dowolnym czasie i z dowolnego miejsca na Ziemi.  
Np. w 1998 roku grupa nastolatków (15-18 lat z całego świata) włamała się do instytutu 
badań jądrowych w Indiach. 
 
Programy narzędziowe 

konie trojańskie 
sniffery („wąchacze”) 
narzędzia kamuflujące (uniemożliwiające identyfikację) 
programy skanujące 
programy destrukcyjne 

                                                            

108

  

Chodzi tu o słynną powieść brytyjskiego pisarza George’a Orwella, Rok 1984. Było to społeczeństwo 

powszechnej inwigilacji. 

94 

 

 
Rodzaje ataków 
 

techniki węszenia (sniffing) 
techniki podszywania się (spoofing) 

 

ataki na serwery (np. DDOS – zaprzestanie usługi)  

 

ataki oparte na lukach w językach programowania (np. w PHP, przepełnienie  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

bufora) 

 
Można przyjąć jako standardowe następujące rozróżnienia. 
haker – osoba zafascynowana wiedzą o komputerach. 
crack er – włamywacz do zdalnego komputera, osoba łamiąca zabezpieczenia 
programów. 
Jednak takie określenia nie sprawdzają się w rzeczywistości. 
Prawnicy mówią o „zamiarze przestępczym” (akt woli), ale problem „szarej strefy” do 
której należą hakerzy i crackerzy jest dużo bardziej złożony. Stoją za nimi różne ideologie, 
począwszy od ideologii anarchistów, po samurajskie bushido.   
 
Trudno mi jest nazwać współczesnych przestępców komputerowych hakerami czy 
crackerami. Współcześni przestępcy komputerowi niszczą ludzi, okradają firmy. Na 
pewno niszczącym innych ludzi jest stalker.  
Wiele przestępstw internetowych jest skutkiem niechlujstwa w prawie ustanawianym w 
polskim Sejmie. Skutkiem niektórych zapisów jest np. wręcz zalegalizowanie w Polsce 
spamu czy skammingu. 
 

Scam – oszustwo polegające na wzbudzeniu u kogoś zaufania, a następnie wykorzystanie tego zaufania 
do wyłudzenia pieniędzy lub innych składników majątku. Osoba wzbudzająca fałszywe zaufanie zwykle 
działa na jedną z ludzkich cech charakteru, zarówno negatywnych, jak i pozytywnych, takich jak: pycha i 
chciwość, ale też empatia i altruizm. 
Scam przybiera różne formy - począwszy od bezpośredniego wzbudzania zaufania poprzez kontakty 
osobiste, przez wysyłanie maili i tradycyjnych listów, po skomplikowane technicznie zabiegi z użyciem 
usług internetowych 

109

 . 

 
 

W kwestii spamu warto zajrzeć na stronę: 
http://www.lemat.priv.pl/index.php?m=opl&pg_id=80 

 

Spam to niezamawiana reklama przesyłana e-mailowo. 

 

Trzy  cybersubkultury (cyberspace subcultures) 

110

 

 
Pierwsze zjawiska hakerskie, zarejestrowane przez policję pojawiły się w 1990 roku.  
1) komputerowe podziemie (hacker underworld) 

                                                            

109

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Scam 

110

  

Bruce Sterling,  The Hacker Crackdown. Law and Disorder on the Electronic Frontier, Austin 

(Texas, USA) 1992. Opis subkultur komputerowych z przełomu lat

 80-tych I 90-tych. Książka jest dostępna za  

darmo w Internecie. 

 

95 

 

2) rzeczywistość policji komputerowej (cybercops) – informatyka śledcza (computer forensic) 
3) idealna kultura komputerowych libertarian (idealistic culture of the cybercivil libertarians) – 
“wolnościowcy”. 
 
Pierwsi hakerzy to kilkunastoletni chłopcy, którzy korzystali ze swoich umiejętności jakie operatorzy 
telefoniczni, techniczne mistrzostwo, aby dzwonić za darmo po całym świecie. Są to początki kultury 
hakerskiej. Obecnie możemy mówić o zjawisku subkultury geeków (zdolnych młodych ludzi, 
studiujących, zafascynowanych Startrekiem  albo Gwiezdnymi wojnami, używających języka związanego 
z grami komputerowymi, kultowymi filmami). 
Jedni z nich walczyli dla pewnej idei, inni robili to dla zabawy, a jeszcze inni – to byli zwykli przestępcy. 
2) Ci którzy walczyli z komputerowymi przestępcami, radzili ludziom jak się bronić, utworzyli własną 
kulturę cyberkopów. 

 

Na stronie http://www.cybercops.com/ mamy listę niektórych przestępstw internetowych. Mówi się o 
setkach rodzajów przestępstw internetowych. 

 

Odróżnić zagrożenia płynące ze strony hackerstwa: 
 

- moralne: web sex 

 

- ekonomiczne i polityczne 

Etyki zawodowe: informatyka, symulacji zachowań społecznych. Powstawanie kodeksów 

świadczy o zaniku wrażliwości sumienia. 

Wikipedia: cracking 
http://pl.wikipedia.org/wiki/Cracking 
http://pl.wikipedia.org/wiki/Jargon_File 
Należy wejść na stronę domową: http://www.catb.org/jargon/ 
Jargon (czyt. żargon) – najbardziej znany słownik gwary hakerów. Aktualnie opiekuje się nim i 
udostępnia w ramach swej strony Eric Raymond. 
Dostępne do ściągnięcia jako tzw. tarball 
You can download an installable HTML 

tarball

 from here. 

http://www.catb.org/jargon/jargon-4.4.7.tar.gz 
Strona:  craking.pl – nie jest aktualizowana (2001) 
http://crackingcookies.pl/ 
 

Postawy etyczne hakera i krakera (badania własne, opublikowane, 2004). 

Ewolucja  w  naukach  komputerowych  tworzy  nowe  okoliczności  i  możliwości  działania.  To 

konstytuuje  problem  oceny  etycznej  działań  związanych  z  użyciem  komputera  i  korzystania  z  zasobów 

komputerowych.  W  związku  z  tym  powstała  etyka  technologii  informatycznej  (Information  technology 

ethics) 

111

 . 

Ta  ocena  etyczna  wygląda  inaczej  z  punktu  widzenia  "podziemia  komputerowego"  (Computer 

Underground)  a  inaczej  z  punktu  widzenia  instytucji  zajmujących  się  kwestiami  bezpieczeństwa 

komputerowego. Moim celem jest opis etyki hakerów i krakerów. 

                                                            

111

  

H. Nissenbaum, Information technology and ethics, Routledge Encyclopedia of Philosophy, 

in: E. 

Craig 

(gen. ed.) Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge, London, New York 1998, vol. 4, s. 778 - 782. 
 

96 

 

Na  "podziemie  komputerowe"  składa  się  szereg  różnych  subkultur  określanych  takimi  mianami 

jak:  hakerzy,  krakerzy,  phreakers,  newbies,  warez  d00dz,  "dzieciaki-skrypciaki",  samuraje,  itd. 

Członkowie  tych  subkultur  różnią  się  postawami  etycznymi.  Skoncentruję  się  głównie  na  postawach  i 

poglądach etycznych krakerów (crackers) na tle postaw i poglądów etycznych hakerów (hackers), jako że 

hakerzy  i  krakerzy  są  we  wzajemnej  opozycji.  Jako  zasadę  porządkującą  moje  analizy  przyjąłem 

wyznaczniki  moralności  czynu,  mianowicie:  intencja,  treść  przedmiotowa,  okoliczności 

112

  .  Badania 

oparłem  głównie  na  tekstach  i  e-zinach  zamieszczonych  na  znanych  witrynach  hakerskich  takich  jak 

Antionline, Anticrack, NewOrder, ElfQrin, HakingPl i typowo krakerskich jak Fravia, +ORC, FFF, CrackingPl 

113

 . Korzystałem również ze słownika zwanego "Jargon file", którego autorem jest "TURBOWEST" 

114

 , 

 

Potocznie terminy "haker" (hacker), "kraker" (cracker) wywołują nastrój tajemnicy. Są to również 

terminy wieloznaczne. Kim są zatem ludzie ukrywający się pod tymi określeniami ? Mówiąc ogólnie, są 

to  przede  wszystkim  osoby  dobrze  znające  technikę  komputerową,  systemy  operacyjne,  języki 

programowania.  Inaczej  te  dwa  słowa  rozumieją  dziennikarze,  a  inaczej  społeczności  komputerowego 

podziemia w Ameryce i w Europie. Najpierw ustalę znaczenia słowa "haker", a następnie słowa "kraker". 

Przede wszystkim to media ukształtowały obraz hakera jako cyber-złodzieja, terrorysty, jako najgorszego 

z ludzi 

115

 . Jednak na przełomie lat 70-tych i 80-tych słowo to miało znaczenie pozytywne, które później 

uległo zmianie na negatywne. Kim są więc hakerzy ?  

 

W  USA  do  dzisiaj  toczy  się  dyskusja  dotycząca  różnicy  pomiędzy  hakerem  a  krakerem.  Na  tym 

obszarze  można  przyjąć  dwie  następujące  definicje:  1)  haker  jest  to  "osoba  zafascynowana  arkanami 

wiedzy  o  komputerach.  Często  jest  programistą.  Wie  dużo  o  systemach  operacyjnych  i  językach 

programowania.  Znajduje  luki  w  systemach  i  przyczyny  ich  powstawania.  Nieustannie  zdobywa  nową 

wiedzę i dzieli się z nią innymi. Co istotne, nigdy nie niszczy celowo danych", 2) kraker (włamywacz) jest 

to  osoba,  która  "włamuje  się  lub  w  inny  sposób  narusza  bezpieczeństwo  komputera  zdalnego.  Po 

uzyskaniu  nieautoryzowanego  dostępu  niszczy  kluczowe  dane,  zamyka  dostęp  prawowitym 

użytkownikom  i  ogólnie przyczynia  się do  powstawania  problemów.  Krakera  jest  łatwo  poznać: kierują 

nim złe pobudki" 

116

 .  

Można  przyjąć  te  dwie  definicje,  gdyż  ich  treść  jest  podsumowaniem  rozważań  nad  istotą 

hakerstwa  w  wielu  tekstach  publikowanych  na  stronach  internetowych.  Trzeba  jednak  pamiętać,  że 

krakerzy nie zgodziliby się na powyższą definicję krakera, o czym piszę poniżej. A poza tym istnieje wiele 

                                                            

112

  

T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, KUL, Instytut Jana Pawła II, wyd. 4 uzup. i poszerz., Lublin 1996. 

 

113

  

http://www.antionline.com – grupa ta dostarcza tutory, kody źródłowe wirusów i koni trojańskich; 

http://neworder.box.sk – dostarcza tysiące linków do innych stron hakerskich i krakerskich, zawiera magazyny 
hakerskie i krakerskie (tzw. e-ziny); http://www.elfqrin.com/. 
 

114

  

http://www.tuxedo.org/~esr/faqs/hacker- howto.html; "Jargon file" jest też dostępny na stronie Elf 

Qrin'a. 
 

115

  

P. Abrantez (Ghost_Rider), ezine, na stronie http://www.elfqrin.com/; hacker, znaczenie 8, w: Jargon file. 

 

116

  

Autor anonimowy, Internet. Agresja i ochrona, tł. z ang. zbiorowe, Wyd. Robomatic, Wrocław 1998, s. 63. 

W przedmowie autor przedstawia się jako Ben Elgin. 
 

97 

 

typów  hakerstwa.  Anonimowy  Autor  tych  definicji  sam  zauważa  ich  nieostrość.  A  z  kolei  "Jargon  file" 

podaje 8 znaczeń słowa "hacker". Dokładnie omawia je w swoim dokumencie "Elf Qrin" 

117

 .  

Powyższa definicja hakera wyraża to, co sami hakerzy w USA mówią o sobie. Jest to społeczność 

ekspertów  programowania  przyznających  się  do  wspólnej  kultury,  którzy  tworzyli  pierwszy 

współdzielony  komputer,  sieć  ARPAnet.  Na  określenie  samych  siebie  członkowie  tej  kultury  utworzyli 

termin  "haker".  Hakerzy  zbudowali  internet,  stworzyli  system  operacyjny  UNIX,  uruchomili  Usenet.  W 

tym  sensie  hakerami  są:  Richard  Stallman  –  założyciel  Fundacji  Darmowego  Oprogramowania  (Free 

Software Foundation) i twórca projektu GNU; Dennis Ritchie, Ken Thompson, Brian Kernighan – twórcy 

systemu  UNIX  i  języka  C;  Linus  Torvalds  –  twórca  Linuxa,  klonu  UNIX-a;  Bill  Gates  i  Paul  Allen  – 

założyciele  Microsoftu 

118

  .  Dlatego  nie  powinno  nas  dziwić,  gdy  na  stronie  Borland  Community 

znajdziemy "kącik hakera" (hacker corners) 

119

 lub gdy niektórzy członkowie Fundacji GNOME, pracujący 

nad środowiskiem graficznym dla Linuxa, określają siebie mianem "hackera" 

120

 . Ci właśnie "rzeczywiści" 

hakerzy  nazywają  włamywaczy  do  komputerów  i  sieci  telefonicznych  krakerami.  Podstawowa  różnica 

między  hakerem  a  krakerem  –  wg  hakerów  –  polega  właśnie  na  tym,  że  haker  buduje  nowe  rzeczy,  a 

kraker – niszczy.  

Odpowiedź na pytanie  kim  jest  haker  podam  głównie  na  podstawie  dwóch  artykułów,  jednego, 

którego autorem jest  TURBOWEST', "How to be a hacker ?" 

121

 oraz drugiego, który napisał Valerio "Elf 

Qrin"  Capello,  "Being  a  Hacker" 

122

  .  Filozofią  hakera  jest  filozofia  Zen.  Aby  stać  się  hakerem  trzeba 

rozwijać niektóre z następujących postaw: 1) musisz czuć dreszczyk fascynacji z rozwiązania problemu, 

2)  musisz  być  przekonany,  że  trzeba  dzielić  się  zdobytą  informacją,  3)  nie  powinieneś  się  nudzić  lub 

harować  –  automatyzuj  pracę,  4)  anty-autorytarność,  5)  postawa  nie  zastąpi  kompetencji.  Haker  nie 

powinien  się  nudzić,  gdyż  jest  twórczy.  Natomiast  anty-autorytarność  nie  jest  tym  samym  co  walka  z 

wszelkimi autorytetami. Tak jak dzieci muszą być prowadzone przez jakiś autorytet, tak też haker musi 

się zgodzić na przyjęcie pewnego rodzaju autorytetu, w celu zyskania na czasie w realizacji celu. Ludzie 

autorytarni  dobrze  się  czują  w  atmosferze  cenzury  i  tajemnicy.  Nie  dowierzają  woli  kooperacji  i 

współdzieleniu się informacją – lubią "kooperację", którą oni sami kontrolują. Tak więc, aby zachowywać 

się  jak  haker,  trzeba  rozwijać  instynktowną  wrogość  do  cenzorstwa,  tajemniczości.  Również  samo 

kopiowanie postaw nie uczyni hakerem. Stanie się hakerem wymaga inteligencji, praktyki, poświęcenia i 

ciężkiej pracy.  

                                                            

117

  

Being a Hacker, http://www.elfqrin.com/docs/BeingHacker.html. 

 

118

  

Autor anonimowy, Internet. Agresja i ochrona, s. 71 - 72. 

 

119

 

 http://community.borland.com/. 

 

120

  

Z. Chyła, W pracowni GNOMA, Linux+ 12/2002, s. 20. 

 

121

  

TURBOWEST, how to be a hacker, 

http://www.antionline.com/showthread.php?s=&action=showpost&postid=570621. Jest to bardzo ważny 
dokument dostępny w kilkunastu językach: bułgarskim, katalońskim, chińskim (uproszczonym), chińskim 
(tradycyjnym), duńskim, francuskim, niemieckim, hebrajskim, węguerskim,  indonezyjskim, włoskim, japońskim, 
koreańskim, portugalskim (Brazylia), portugalskim (Europa), rosyjskim, szwedzkim.  
O ile mi wiadomo, nie jest dostępny w języku polskim.  
 

122

  

Valerio "Elf Qrin" Capello, Being a Hacker http://www.elfqrin.com/docs/BeingHacker.html; 

 

98 

 

Można  tu  zauważyć,  że  ten  "dreszczyk  fascynacji  z  rozwiązania  problemu"  ma  wiele  współnych 

cech  z  pojęciem  uskrzydlenia  zwiazanego  z  procesem  uczenia  się,  o  którym  to  pojęciu  pisze  Daniel 

Goleman w książce "Inteligencja emocjonalna" 

123

 . 

Hakerem  jest  się  wtedy,  gdy  inni  uznają  cię  za  takiego.  Aby  więc  być  uznanym  przez  innych  za 

hakera  trzeba  czynić  następujące  rzeczy:  1)  pisać  oprogramowanie  open-source,  2)  pomagać  w 

testowaniu  i  debugowaniu  oprogramowania  open-source  (początkujący  powinni  wziąć  udział  w 

testowaniu  rozwijających  się  projektów  i  modyfikować  je),  3)  publikowanie  użytecznych  informacji  na 

stronach  internetowych  lub  w  formie  dokumentów  FAQ  (Frequently  Asked  Questions),  4)  pomagać  w 

utrzymaniu  pracującej  infrastruktury.  Kultura  hakerska  pracuje  właśnie  dzięki  wolontariuszom.  Są  to 

ludzie,  którzy  administrują  listami  mailingowymi,  są  moderatorami  newsgroup  (grup  dyskusyjnych), 

archiwizują  strony,  rozwijają  RFC  i  inne  techniczne  standardy.  Tacy  ludzie  uzyskują  szybko  wielki 

szacunek. Każdy wie, że to pochłania mnóstwo czasu i że nie jest to "zabawa" jak z pisaniem programów. 

Wykonując  ją  pokazuje się  poświęcenie.  5)  Służba  samej  kulturze  hakerskiej,  na  przykład  przez pisanie 

wprowadzeń  jak  się  stać  hakerem.  Kultura  hakerska  nie  ma  liderów,  lecz  ma  swoich  kulturowych 

herosów, plemienną starszyznę, historyków i opowiadaczy. Ale trzeba sobie uświadomić, że hakerzy nie 

ufają  krzykliwemu  ego  swojej  plemiennej  starszyzny.  Raczej  trzeba  przyjąć  postawę  skromności  co  do 

swojego statusu. 

To, kim ma być haker dobrze oddaje manifest hakera znany pod dwiema nazwami: "The Hacker's 

Manifesto"  lub  "Conscience  of  Hacker",  którego  autorem  jest  "Mentor  LOD/LOH"  Loyd  Blankeship, 

napisany  8  stycznia  1986  roku.  Jest  on  dostępny  w  wersji  angielskiej  na  stronie  "Elf  Qrina".  Polskie, 

wierszowane tłumaczenie jest z 1999 roku, a tłumaczem jest Tomasz 'tsca' Sienicki 

124

 . 

Jakie  umiejętności  są  wymagane,  aby  stać  się  hakerem  ?  Postawa  hakera  jest  istotna,  ale 

umiejętności  są  tu  jednak  ważniejsze,  trzeba  je  bowiem  posiadać  wpierw  zanim  zacznie  się  marzyć  o 

hakerstwie.  Po  pierwsze,  trzeba  znać  kilka  języków  programowania.  Aktualnie  powinno  się  znać 

następujące języki: Python, Java, C/C++, Perl, LISP. Python jest mocnym językiem łatwym do nauczenia 

się, Java jest natomiast drugim językiem programowania po Pythonie, C/C++ jest potrzebny ze względu 

na systemy UNIX-owe i oprogramowanie open-source, Perl i Lisp są potrzebne ze względu na tworzenie 

aktywnych  stron  internetowych.  Po  drugie,  należy  zdobyć  i  nauczyć  się  używania  jednego  z  klonów 

UNIX-a  typu  open-source.  Kultura  hakerska  jest  bowiem  skoncentrowana  na  systemach  Unix-owych, 

gdyż jest to system operacyjny internetu i do nich jest dostępny kod źródłowy. Po trzecie, trzeba nauczyć 

się używać internetu i programowania w HTML-u. Po czwarte, ważna jest znajomość języka angielskiego, 

gdyż  jest  to  język  kultury  hakerskiej  i  internetu.  Np.  Linus  Torvalds  jest  Finem,  ale  swój  kod  źródłowy 

Linuxa  komentował  w  języku  angielskim,  przez  co  ten  system  operacyjny  stał  się  dostępny  dla 

wszystkich. 

                                                            

123

  

D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, tł. z ang. A. Jankowski, konsultacja prof. dr hab. I. Obuchowska, 

Media Rodzina of Poznań, Poznań 1997. 
 

124

  

http://www.under.websex.pl/hack.html. 

 

99 

 

Wiedząc teraz kim są hakerzy, jakie są wymagania co do ich postaw i umiejętności można zapytać 

się o zasady etyki hakerskiej. "Jargon file" zawierający hasło "hacker ethic" 

125

 podaje dwie następujące 

zasady:  

1. "Przekonanie, że dzielenie się informacją jest dobrem, i dlatego właśnie jest etycznym obowiązkiem 

hakerów  dzielić  się  swoją  wiedzą  przez  pisanie  programów  open-source  oraz  ułatwianie  dostępu  do 

informacji i zasobów obliczeniowych gdziekolwiek to jest możliwe";  

2.  "Przekonanie,  że  łamanie  systemów  dla  zabawy  i  eksploracji  jest  etycznie  OK  tak  długo,  jak  długo 

kraker zobowiązuje się nie kraść, nie niszczyć lub naruszać zaufanie". 

Wg  autora  tego  dokumentu,  obie  powyższe  "zasady  etyki  normatywnej"  są  uznawane  przez 

hakerów. Jednak większość hakerów podpisuje się pod etyką w sensie (1) i wielu z nich decyduje się na 

tworzenie oprogramowania typu open-source (tzn. otwartych źródeł). Niektórzy idą dalej i twierdzą, że 

wszelka  informacja  powinna  być  wolna  i  jakakolwiek  kontrola  własności  jest  czymś  złym.  Taka  jest 

filozofia  leżąca  u  podstaw  projektu  GNU 

126

  ,  utworzonego  przez  wymienionego  wyżej  Richarda 

Stallmana.  

Z  kolei  etyka  w  sensie  (2)  jest  bardziej  kontrowersyjna.  Uważa  się  bowiem,  że  sam  akt 

krakowania (włamania) jest nieetyczny. Lecz przekonanie, że "etyczne" krakowanie wyklucza niszczenie, 

co najmniej reguluje zachowanie ludzi którzy siebie okreslają jako "[wielce] łaskawy" kraker. W tej wizji, 

może być jedną z najwyższych form hakerskiej grzeczności a) złamać zabezpieczenia systemu i następnie 

b) wyjaśnić operatorowi systemu operacyjnego, jak to było zrobione i jak tę "dziurę" w systemie można 

by "zatkać" .  

 

Autor "Jargon file" dodaje, że największą manifestacją tej etyki hakera jest to, że prawie wszyscy 

hakerzy  są  aktywnie  skłonni  dzielić  się  swoimi  technicznymi  trikami,  oprogramowaniem,  zasobami 

obliczeniowymi  z  innymi  hakerami.  Olbrzymie  takie  współpracujące  sieci  jak  Usenet,  FidoNet,  internet 

mogą  funkcjonować  bez  centralnej  kontroli  z  powodu  właśnie  tej  cechy.  Zarazem  polegają  oni  na 

wzmocnionym poczuciu wspólnotowości, która może być nieuchwytną największą wartością hakerstwa. 

"Elf  Qrin"  zauważa,  że  haker  opierający  się  na  zasadzie  etycznej  (2)  nie  uważa  włamanie  się  do 

systemu komputerowego za akt przestępczy. Nie kieruje nim bowiem idea: zniszczyć "pokonanego", ale 

ciekawość, chęć eksperymentowania. Bo właśnie wola badania jest siłą napędową hakera.  

Ile  trzeba  mieć  lat,  aby  zacząć  się  uczyć  hakerstwa  ?    Ponieważ  hakerstwo  jest  sprawnością, 

której  można  się  nauczyć,  to  nie  ma  ograniczeń  wiekowych.  Wydaje  się,  że  większość  ludzi,  która  jest 

tym zainteresowana jest w wieku 15 - 20 lat. Ale są wyjątki w obu kierunkach 

127

 . Wg "Elf Qrina" proces 

                                                            

125

  

http://www.antionline.com/jargon/hackerethick.php. 

 

126

  

http://www.gnu.org/. GNU znaczy "not Unix". 

 

127

  

TURBOWEST, how to be a hacker. 

 

100 

 

uczenia  się  hakerstwa  zajmuje  około  dwóch  lat.  Inny  haker  "Creeping  Death" 

128

  przyznaje,  że  przez  3 

lata zapoznawał się z internetem i pracą sieci, a przez 10 lat programował. 

Wskazuje  się  na  kilka  typów  hakerów.  Rozróżnia  się  dobrych  hakerów  (good  hacker),  czyli  

"hakerów w białych kapeluszach" (white-hat-hacker) oraz złych hakerów (bad hacker), czyli "hakerów w 

czarnych kapeluszach" (black-hat-hacker). Dobry haker to haker, który wykorzystuje swoje umiejętności 

do dobrych cełów, na przykład do "polowania" 

129

 na pedofilów, do ochrony przed złymi hakerami. Zły 

haker wykorzystuje swoje umiejętności do złych celów, na przykład do kasowania plików, "zawieszania" 

pracy  komputera,  formatowania  twardego  dysku 

130

  .  Na  oznaczenie  złego  hakera  używa  się  również 

określenia "haker ciemnej mocy" (dark-side hacker). Pierwowzorem tego okreslenia jest postać Dartha 

Vaadera z filmu George'a Lucasa "Gwiezdne wojny", który jest po "ciemnej stronie Mocy". Wyrażenie to 

ma  pokazać,  że  są  również  hakerzy  tworzący  pewien  rodzaj  elity  technologicznej  –  Rycerzy  Jedi 

131

  . 

Prócz tego istnieją "Script Kiddies", czyli "dzieciaki skrypciaki" – są to osoby, które włamują się do sieci za 

pomocą programów skonstruowanych przez innych, nie rozumiejąc zasady działania tychże programów. 

Są również "samuraje" – są to "włamywacze" do wynajęcia, wiernie służący wynajmującemu ich. 

Podsumowując  tę  część  artykułu,  można  powiedzieć,  że  hakerstwo  jest  postawą  i  sprawnością, 

której trzeba się samemu nauczyć. Nie można nauczyć się hakerstwa od kogoś. O statusie w społeczności 

hakerów decyduje opinia innych, a nie pieniądze. Można też wyciągnąć wniosek, że o tym, czy haker jest 

dobry czy zły decyduje jego intencja. 

 

 

Nie  wiadomo  kiedy  dokładnie  nastąpiło  pierwsze  włamanie  do  systemu  komputerowego. 

Najpierw zaczęło się od włamań do sieci telefonicznych. Tę grupę ludzi nazywa się phreakerami (czytaj: 

friiker), czyli "włamywaczami telefonicznymi" . Phreakerzy prawdopodobnie przez przypadek włamali się 

do  sieci  komputerowej  robiąc  nasłuch  połączeń  telefonicznych.  W  latach  80-tych  włamywaczami 

zostawali  często  utalentowani  programiści.  Wtedy  pojawiły  się  trudności  związane  z  odróżnieniem 

hakera od włamywacza (krakera), które trwają do dzisiaj 

132

 . Na różnych listach dyskusyjnych toczą się 

dyskusje związane z tym kim jest haker i kim jest kraker 

133

 . 

 

Wg  "Jargon  file"  kraker  (cracker)  to  ktoś,  kto  łamie  zabezpieczenia  systemu.  Termin  ten  został 

"ukuty"  ok.  1985  roku  przez  hakerów  z  powodu  nieporozumień  dziennikarskich    dotyczących  pojęcia 

                                                            

128

  

Creeping Death, A Guide To Hacking and Its Culture, http://www.elfqrin.com/ 

 

129

  

Zob. historia "Genocide'a" w: D. Verton, Pamiętniki hakerów, tł. z ang. K. Masłowski, wyd. Helion, 

Warszawa 2002, s. 19 - 41. 
 

130

  

W. Wang, Internet, hakerzy, wirusy, tł. z ang. Krzysztof Gęstwa, wyd. RM, Warszawa 2001, s. 43, 314,323. 

W tłumaczeniu polskim powyższe określenia oddaje yraża się następująco: hakerzy w białych kapeluszach i 
odpowiednio – hakerzy w czarnych kapeluszach. 
 

131

  

dark-side hacker, w: Jargon file. 

 

132

  

Autor anonimowy, Internet. Agresja i ochrona, s. 69. 

 

133

  

"Ennis", The Ultimate Newbie FAQ, http://www.antionline.com/showthread.php?s=&threadid=218093 

What is a hacker....? 
http://www.antionline.com/showthread.php?s=1cb78053004372225e55382a76945e7e&threadid=234264 
 

101 

 

"hacker"  .  Dalej  jest  wzmianka,  że  krakerzy  mają  tendencję  do  zbierania  się  w  małe,  sekretne  grupy. 

Prawdziwi hakerzy uważają ich za "oddzielną i niższą formę życia". 

 

Powyższa  definicja  krakera  (jak  i  hakera)  odstaje  mocno  od  rozumienia  tego  słowa  na  terenie 

Europy. Przez hakerów rozumie się tu włamywaczy do sieci komputerowych, a przez krakerów tych, co 

łamią  różne  zabezpieczenia  programów  komputerowych.  Można  to  zauważyć  czytając  tutory  i  e-ziny 

grup krakerskich w Europie. 

Podstawowa  różnica  między  krakerami  a  hakerami  tkwi  w  tym,  że  kraker  nie  interesuje  się 

zagadnieniami  sieciowymi  ani  się  na  nich  nie  zna  i  nie  jest  to  mu  potrzebne.  Krakerzy  uważają,  że 

hakerzy nie wiedzą kim jest kraker. Kraker jest to osoba usuwająca zabezpieczenia programów, a nie – 

jak  się  sądzi  –  niszcząca  serwery.  Różnica  między  hakerami  a  krakerami  tkwi  również  w  innych 

umiejętnościach.  Hakerzy  nie  znają  asemblera,  który  jest  podstawowym  językiem  dla  krakera.  Kraker 

analizuje  zdeasemblowany  kod  programu  w  celu  znalezienia  numeru  seryjnego  lub  okna  żądającego 

rejestracji  programu 

134

  .  Niektórzy  krakerzy  uważają  nawet,  że  znajomość  języków  wyższego  poziomu 

jak C/C++, Delphi jest pomocna przy usuwaniu zabezpieczeń, ale nie jest konieczna 

135

 . Z tym ostatnim 

zdaniem  nie  można  się  jednak  zgodzić,  gdyż  współcześnie  pisane  programy  korzystają  z  funkcji  API 

Windows.  Nieznajomość  tych  funkcji  wręcz  uniemożliwi  analizę  zdeasemblowanego  kodu.  Dlatego 

właśnie  ważna  jest  znajomość  systemu  operacyjnego,  dla  którego  pisany  jest  dany  program.  Ta 

znajomość systemu operacyjnego jest wspólną cechą hakerów i krakerów jeśli chodzi o umiejętności.  

Kraker ma do czynienia z następującymi zabezpieczeniami programów: a) standardowe jak nag-

screen  (okienko  przypominające,  że  nie  uiszczono  opłaty  rejestracyjnej),  trial  (ograniczenie  czasowe), 

demo  (wyłączone  niektóre  funkcje),  rejestracja  poprzez  podanie  numeru  seryjnego,  b)  zabezpieczenia 

wzmocnione  takie  jak  sprawdzanie  sumy  kontrolnej,  stosowanie  procedur  antydebugingowych, 

kompresja  i  szyfrowanie  pliku  wykonywalnego,  zabezpieczenia  przed  kopiowaniem,  klucze  sprzętowe 

(tzw. dongle) 

136

 .  

Jakie są podstawowe narzędzia pracy krakera ? Podstawowym narzędziem jest debugger SoftIce. 

Pozwala  on  śledzić  wykonywanie  się  programu  instrukcja  po  instrukcji  w  asemblerze,  bez  względu  na 

język  użyty  w  danym  programie.  Drugim  narzędziem  jest  disasembler.  Najbardziej  popularnym  jest 

W32DASM,  Sourcer.  Do  kompilacji  zdeasemblowanego  kodu  używa  się  asemblerowego  kompilatora 

TASM lub MASM. Trzecim potrzebnym narzędziem jest HEX-edytor. Dzięki niemu można wprowadzać na 

stałe  zmiany  do  programu  bez  potrzeby  jego  ponownej  kompilacji.  Najbardziej  popularne  są  tu  HEX 

Workshop  i  Hacker's  view.  Są  to  narzędzia  podstawowe.  Pozostałe  narzędzia  służą  deszyfracji  plików 

wykonywalnych, "zrzutu" programu z pamięci operacyjnej na dysk (tzw. dumpery) itp. 

137

 .  

                                                            

134

  

"mNICH", Cracking-Reverse engineering, w: crack 5, http://www.underground.org.pl;  

"Ma-rYu-sH/CHInc", Kim naprawde jesteśmy - Crackerzy, www.cracking.pl. 
 

135

  

http://onlinesecurity.virtualave.net/hacking/cracking.htm 

 

136

  

P.  Červeň, Cracking. Jak się przed nim bronić, tł. z j. czeskiego M. Aleksandrowicz, wyd. Mikom, Warszawa 

2001. 
 

137

  

Cracking Tutorail, http://packetstormsecurity.org/. Narzędzia te są dostępne np. na stronie 

http://www.underground.org.pl/crack.html. B. Wójcik, Jak utrudnić życie krakerowi ?, Software 2.0 9(93) 2002, s. 
44-47. 

102 

 

Natomiast  hakerzy  w  sensie  włamywaczy  zwykle  używają  różnych  skanerów  nasłuchujących 

połączeń modemowych, sniferów śłedzących przepływ danych na serwerze i w ten sposób próbujących 

uzyskać np. hasła, "łamaczy" haseł, "koni trojańskich". 

Jakie  są  natomiast  wymagane  podstawowe  umiejętności  ?  Tak  więc  wymagana  jest  znajomość 

asemblera, języka angielskiego oraz potrzebna jest intuicja 

138

. Prócz tego trzeba posiadać umysłowość 

nie  ukierunkowaną  na  zysk 

139

  .  Język  angielski  jest  potrzebny  ze  względu  na  FAQ-i  (Frequently  Asked 

Question)  i  tutory dotyczące  usuwania  zabezpieczeń programów 

140

  .  Są  to  źródła  pomocne  w  uczeniu 

się "krakowania" programów. Można znać różne schematy zabezpieczeń i wiedzieć jak je "łamać", ale to 

nie czyni jeszcze krakerem. Potrzebna jest tu intuicja, "czucie kodu". Jeden z nieznanych autorów tutora  

krakowania,  należący  do  znanej  fińskiej  grupy  krakerskiej  +ORC,  mówi  tu  o  czymś  takim  jak  "zen-

cracking".  Wg  niego  kraking  nie dotyczy  programów  komputerowych,  ale  informacji  w nich zawartych. 

Krakowanie  oznacza  tu  odrzucenie  kontroli  innych,  pozwala  czuć,  że  jest  się  wolnym.  Kraker  musi  być 

zawsze zdolny wyjść poza to, co jest oczywiste, musi poszukiwać wiedzy 

141

 .  

Takie  "czucie  kodu"  wytwarza  się  w  wyniku  długiej  praktyki  programistycznej  i  łamania 

zabezpieczeń.  To  właśnie  "czucie  kodu"  i  poszukiwanie  wiedzy  jest  czymś  wspólnym,  jeśli  chodzi  o 

umiejętności, krakerom, "złym hakerom" i "dobrym hakerom". Powyższe wyznanie jednego z członków 

grupy  +ORC  wskazuje,  że  u  podstaw  ich  działania  leży  ta  sama  zasada  etyczna,  do  której  odwołują  się 

"dobrzy hakerzy", że informacja jest wspólnym dobrem i trzeba się z nią dzielić.  

Fakt  iż,  krakerzy  uważają,  że  kraking  nie  dotyczy  programów  komputerowych,  ale  informacji  w 

nich zawartych wskazuje na ścisłe powiązanie krakingu z zagadnieniem reversingu (reverse engineering), 

tzn.  odkrywania  idei  leżących  u  podstaw  działania  jakiegoś  programu  komputerowego.  Reversing  jest 

przedmiotem  sporów  prawnych.  Wydaje  mi  się,  że  przekonanie,  iż  informacja  jest  dobrem  wspólnym 

jest podstawą rozstrzygnięć sądowych na korzyść reversingu. 

Kim są krakerzy ? Dlaczego niektóre osoby zajmują się łamaniem zabezpieczeń programów ? Na 

to  pytanie  jest  trudniej  odpowiedzieć  niż  w  przypadku  hakerów.  Krakerzy  tworzą  bowiem  "narodowe 

sceny", tzw. "cracksceny". W Europie istnieje "crackscena" fińska (+ORC – Old Red Crackers), francuska 

(FFF), niemiecka (Y0da), hiszpańska (Whisky Kon Tekila – WKT), polska, rosyjska itd. "Sceny narodowe" 

specjalizują się w łamaniu zabezpieczeń danego typu. 'Sceny" te są one w różnym stopniu zjednoczone i 

różnią  się  spojrzeniem  na  aspekt  etyczny  swojej  krakerskiej  działalności.  Można    jednak  stwierdzić,  że 

łączy je wspólne przekonanie, iż dostęp do informacji powinien być wolny.  

Na  fińskiej  "crackscenie"  działa  grupa  +ORC.  Teksty  opublikowane  przez  tę  grupę  wskazują  na 

motywy,  które  można  określić  jako  anarchistyczne.  Jest  to  wyraz  sprzeciwu  wobec  społeczeństwa 

                                                            

138

  

"mNICH", crack 1, http://www.underground.org.pl. 

 

139

  

How to crack - tutorial by +ORC - Lesson 1: an approach, 

http://neworder.box.sk/codebox.links.php?&key=orccracktu 
  

140

  

http://cracking.home.ml.org/, http://neworder.box.sk/ –  strony ta zawierają wiele aktualnych FAQ-ów i 

tutorów w języku angielskim. 
 

141

  

How to crack - tutorial by +ORC - Lesson 2: tools and tricks of the trade, 

http://neworder.box.sk/codebox.links.php?&key=orccracktu 
 

103 

 

konsumpcji,  sprzeciwu  wobec  prawa  i  konwencji.  Krakerzy  nie  łamią  zabezpieczeń  dla  pieniędzy. 

Przedstawiciele tej grupy uważają, że programy powinny być "wolne" (free), dostępne dla każdego. Nie 

zgadzają  się  z  tym,  że  można  być  programistą  tylko  po  to,  by  "zagarniać"  pieniądze.  Prawdziwy  kraker 

nie działa dla pieniędzy. Jest to postawa konieczna dla bycia krakerem. Jest to bunt wobec społeczności, 

w  której  żyją,  bo  życie  w  niej  jest  nacechowane  egoizmem,  jest  to bunt  wobec  materialnych  wartości. 

Tylko postawa nie uwikłania w wartości materialne doprowadzi do wiedzy "oświecenia" (satori) i powoli 

łamać zabezpieczenia w "prawy" sposób 

142

 . Przypuszczam, że właśnie ta postawa buntu doprowadziła 

do powstania przy tej grupie "Uniwersytetu krakowania", w skrócie +HCU (Higher Cracking University), 

założonego  w  kwietniu  1996.  Jego  twórcy  noszą  następujące  pseudonimy:  NaTzGUL,  Quine,  Jack  of 

Shadows.  Ci,  którzy  spełnią  wymagane  warunki  w  czasie  egzaminu,  stają  się  członkami  grupy  +HCU. 

Prace  tego  "uniwersytetu"  są  dostępne  na  mirrorach  "Fravii"  rozmieszczonych  w  kilkunastu  krajach 

świata 

143

 .  

 

Krakerzy  odżegnują  się  od  piractwa.  Przykładem  tego  jest  grupa  AAOCG  (aDVANCED  aRT  oF 

cRACKiNG  gROUP).  Powstała  ona  kilka  lat  temu  w  Holandii.  Istniała  trzy  dni.  W  jej  skład  wchodziły 

nieznane już dzisiaj trzy osoby. Ponowna reaktywacja grupy nastąpiła w lipcu 1999 roku. Trudno jest mi 

powiedzieć  czy  ta  reaktywacja  nastąpiła  tylko  w  Polsce.  Obecnie  jednak  witryna  tej  grupy  jest  zdjęta  z 

serwera,  dostępne  jest  tylko  jej  logo.  Jest  to  grupa  osób,  które  mówią  o  sobie,  że  interesują  się 

analizowaniem zabezpieczeń oraz ich łamaniem. Członkowie tej grupy podkreślają, że nie mają zamiaru 

pomagać w piractwie komputerowym i wszelkie materiały zawarte na tej stronie mają służyć wyłącznie 

celom  edukacyjnym.  Cracking  jest  traktowany  przez  nich  jako  sztuka.  Analizowanie  kodu  programu 

bowiem  jest  rzeczą  trudną.  Natomiast  posiadanie  tej  umiejętności  daje  możliwości  dokonywania 

licznych zmian w  oprogramowaniu, często wbrew intencjom ich twórców. "Materialy prezentowane na 

tej  stronie  mają  pomóc programistom  w  tworzeniu  i  ulepszaniu  pisanych  przez  nich  programów.  Mają 

także  ludziom,  których  interesuje  prawdziwy  komputerowy  Underground,  pomóc  w  wejściu  w  ten 

piękny i tajemniczy świat...". Dlatego członkowie tej grupy skupiają swoją uwagę na pisaniu tutoriali, w 

których  opisuje  się  i  wyjaśnia  jak  "zabrać  się  do  łamania  zabezpieczeń,  ich  omijania  i  wyłączania"  . 

Członkowie  grupy  jednak  zwracają  uwagę  na  często  pojawiające  się  wątpliwości  natury  etycznej:  czy 

należy  publikować  gotowe  cracki  na  stronach  WWW  ?  Jest  to  trudne  pytanie  dla  nich,  gdyż  z  jednej 

strony chcą zaprezentować własne prace innym, a z drugiej strony pamiętają o twórcach programów, ich 

ciężkiej  pracy.  Dlatego  grupa  ta  zamieszcza  cracki  mając  nadzieję,  że  będą  wykorzystane  jedynie  dla 

celów edukacyjnych. Dlatego pojawia się imperatyw hipotetyczny: "Jeżeli podoba Ci się program - KUP 

GO  !!!" 

144

  .  Ten  imperatyw  można  bardzo  często  spotkać  w  plikach  informacyjnych  dołączonych  do 

cracków  tworzonych  przez  różne  grup.  Niektóre  grupy  nawet  nie  rozpowszechniają  seriali  jeśli  jakiś 

twórca programu poprosi o to 

145

 . Zwracam tu uwagę na to, że piractwem komputerowym zajmują się 

grupy  typu  warez  d00dz.  Rozprowadzają  one  pirackie  oprogramowanie  za  niewielką  cenę; 

                                                            

142

  

How to crack - tutorial by +ORC - Lesson 2: tools and tricks of the trade, 

http://neworder.box.sk/codebox.links.php?&key=orccracktu 
 

143

  

Np. http://fravia.anticrack.de/io13.htm. Polski mirror "Fravii" jest niedostępny. Prawdopodobnie został 

zdjęty z serwera. Link fravia.kilrathi.pl jest bowiem nieaktywny. 
 

144

  

http://www.aaocg.prv.pl/. 

 

145

  

Crackmag "BadIdea", www.badidea.prv.pl. 

 

104 

 

charakteryzują  się  tym, że  łamią zabezpieczenia komercyjnych  programów  w  ten  sam  dzień,  w  którym 

się ukazuje wersja handlowa. 

 

Jeśli chodzi o polską "crackscenę" to najczęściej wymienia się jako główną grupę CrackingPL 

146

 . 

 

Krakerzy  –  inaczej  niż  hakerzy  –  nie  dzielą  się  na  dobrych  i  złych  krakerów.  Często  między 

krakerami występuje rywalizacja, jak w sporcie. Żaden kraker nie łamie zabezpieczeń dla sławy. Robi to 

dla osobistej satysfakcji, dla poszerzenia swojej wiedzy. Kraker jest skazany na życie w ukryciu. Dla nich 

kraking  polega  na  mozolnym  ślęczeniu  nad  kodem  programu 

147

  .  Lise  Grim  z  francuskiej  grupy  FFF 

(Fighting  for  fun)  pisze,  że  krakerzy  kierują  się  zasadą  "wiedza  to  potęgi  klucz".  Pisze,  że  filozofia 

crackingu oparta jest na idei wolnej wymiany informacji i bezpłatnosci produktów. Dlatego krakerzy są 

bardzo odlegli od miejsc typu Warez, gdzie za niską cenę proponuje się komercyjne oprogramowanie lub 

od Kaaza czy innych miejsc typu peer-to-peer 

148

 .  

 

Można  więc  zauważyć,  że  tak  rozumiane  krakerstwo  ma  wspólne  idee  z hakerstwem  (dobrym). 

Chodzi  tu  szczególnie  o  wolność  informacji  i  dzielenie  się  wiedzą.  Za  wspólną  zasadę  etyczną  można 

uznać  wymienioną  wyżej  zasadę  (1).  Różnica  tkwi  w  treści  przedmiotowej  hakerstwa  i  krakerstwa.  Nie 

można również powiedzieć, że wszystkie społeczności podziemia komputerowego są pozbawione zasad 

etycznych, że jest tu degeneracja etyki osobistej. 

 

Kraking  podlega  ewolucji.  Obecnie  przechodzi  się  od  łamania  zabezpieczeń  programów 

komercyjnych do badania "crackme". Są to programy mające różne zabezpieczenia pisane przez jednych 

krakerów  dla  drugich  krakerów 

149

  .  Na  wielu  stronach  nie  umieszcza  się  już  gotowych  cracków,  ale 

podaje  się  sposób  złamania  zabezpieczeń.  W  takim  przypadku  zainteresowana  osoba  musi  posiadać 

odpowiedni  zestaw  narzędzi  i  wiedzę  umożliwiającą  samodzielne  złamanie  zabezpieczeń  danego 

programu 

150

 .  

 

Dla  celów  wychowawczych  ważne  jest  ustalenie  wieku  osób  należących  do  podziemia 

komputerowego. Jeśli chodzi o włamania do sieci komputerowych to ustalono, że typowy amerykański, 

"systemowy hacker" jest płci męskiej i jest w wieku 16 - 25 lat 

151

 . Z kolei w Polsce nie są to na pewno 

uczniowie  szkół  zawodowych.  Są  to  uczniowie,  którzy  są  znudzeni  szkolnymi  lekcjami  informatyki 

152

  . 

Wspomniany  wyżej  Lise  Grim  pisze,  że  średnia  wieku  krakera  jest  25  -  26  lat,  i  że  jest  to  osoba  po 

studiach wyższych. 

                                                            

146

  

http://www.cracking.pl/. 

 

147

  

"Ma-rYu-sH/CHInc", Kim jest kraker ?, www.cracking.pl 

 

148

  

http://www.fighting-for-fun.fr.st/. 

 

149

  

http://www.smola.prv.pl/. 

 

150

  

Zob. np. www.anticrack.de, stronę fravii. 

 

151

  

cracker.txt, http://www.antionline.com/index.php. 

152

  

"AnGeL", Etyka Hackera, http://www.qdnet.pl/~angel/. 

 

105 

 

Na  zakończenie  przytoczę  zdanie  Anonimowego  Autora  książki  "Internet.  Agresja  i  ochrona". 

Stwierdza on, że problem hakerów i krakerów jest dużo bardziej złożony, niż wskazują na to oskarżenia 

prokuratorskie.  Uważa,  że  należy  lepiej  zrozumieć  motywację  tych  jednostek,  ich  sposób  życia 

153

  . 

Dlatego  właśnie  w  ocenie  etycznej  krakingu  trzeba  też  zwrócić  uwagę  na  okoliczności,  mianowicie  na 

biedę  panującą  w  wielu  krajach,  która  zmusza  do  korzystania  z  pirackich  programów  komputerowych, 

gdyż  cena  wersji  oryginalnych  nie  jest  dostosowana  do  średnich  zarobków  w  danym  kraju.  Istnieje 

również 

niebezpieczeństwo, 

że 

"etyka 

informatyczna" 

będzie 

skłaniała 

się 

ku 

etyce 

kosekwencjonalistycznej,  tzn.  osądzania  czynów  w  terminach  ich  skutków  lub  w  oparciu  o  aktualne 

krzywdy 

154

 . Szczególnie wtedy, gdy jako zasadę etyczną przyjmie się zasadę (2). 

 

07) Biometria: bezpieczeństwo wolność i prywatność 

Badania własne 2013, nieopublikowane. 

Powstanie, natura i zakres etyki informacji. 

Na konieczność podjęcia refleksji humanistycznej i etycznej w naukach technicznych wskazywano 

w  Polsce  już  w  latach  70-tych  ubiegłego  stulecia.  Należy  tu  wymienić  przynajmniej  nazwisko  ks.  prof. 

Mieczysława Lubańskiego, matematyka i filozofa 

155

 . W swoich pracach Mieczysław Lubański wyprzedzał 

problemy  które  dzisiaj  się  podejmuje  w  oparciu  o  pojęcie  społeczeństwa  informacyjnego  i 

globalizującego się świata, tyle że związał je z problemem wolnego czasu 

156

 . Jego zdaniem, przemiany 

w  technice  powodują  przechodzenie  społeczeństwa  od  formy  społeczeństwa  uprzemysłowionego  do 

formy  społeczeństwa  informacyjnego 

157

  .  Posiadanie  "niektórych  informacji  w  odpowiednim  miejscu  i 

czasie  jest  rzeczą  istotną.  Bez  tego  rodzaju  informacji  stajemy  się  całkowicie  bezradni.  Wspomniane 

informacje  są  warunkiem  koniecznym  dla  podejmowania  rozumnych,  racjonalnych  decyzji.  Umożliwia 

nam to w coraz powszechniejszej mierze informatyka" 

158

 . Tym cytatem zaczerpniętym od Lubańskiego 

można się posłużyć w uzasadnieniu konieczności rozważań etycznych w dziedzinie informatyki. 

Czy jest miejsce w ramach tradycyjnej etyki filozoficznej na taką właśnie etykę ? Mówiąc o etyce 

tradycyjnej mamy na myśli arystotelizm, kantyzm, etykę człowieka spolegliwego Kotarbińskiego itd. Nie 

ma jednak w tej kwestii jednoznacznego stanowiska.  

                                                            

153

  

s. 64. 

154

  

P.A.Taylor, them_and_us.txt, rozdział 6.3, http://www.elfqrin.com. Jest to część książki: HACKERS: A STUDY OF A 

TECHNOCULTURE, Routledge and Kegan Paul 1998. 

155

 

M. Lubański, Wprowadzenie do informatyki, ATK, Warszawa 1979, s. 21-23;  

156

  

M. Lubański, Wprowadzenie do informatyki, s. 226, 228 - 233. M. Sokołowski, (red.), Media i edukacja w 

globalizującym się świecie, Oficyna Wydawnicza "Kastalia", Olsztyn 2003. 

157

  

M. Lubański, Wprowadzenie do informatyki, s. 228;  

158

  

M. Lubański, Wprowadzenie do informatyki,, s. 22/23. 

106 

 

W  pracach  dotyczących  kwestii  etycznych  związanych  z  używaniem  komputerów  używa  się 

dwóch  terminów  "etyka  komputerowa"  (computer  ethics)  oraz  "etyka  technologii  informacyjnej" 

(information  technology  ethics).  Wg  jednych termin  "etyka  komputerowa"  może być  rozumiany wąsko 

albo  szeroko.  Rozumiany  wąsko  oznacza  dążenie  zawodowych  filozofów  do  zastosowania tradycyjnych 

doktryn  etycznych  jak  utylitarianizm,  deontologizm  Kanta,  etyka  cnót  do  zagadnień  związanych  z 

technologią  komputerową.  Rozumiany  natomiast  szeroko  oznacza  dyscyplinę,  która  obejmuje  takie 

zagadnienia jak: standardy praktyki zawodowej, kodeksy etyczne, prawo komputerowe (computer law), 

politykę  społeczną,  etykę  biznesu,  kwestie  socjologiczne  i  psychologiczne  związane  z  używaniem 

komputerów 

159

 . Natomiast wg drugich termin "etyka komputerowa" jest węższy zakresowo od terminu 

"etyka  technologii  informacyjnej"  .  Drugi  termin  pojawił  się  w  związku  z  rozwojem  internetu   

160

  . 

Dlatego też jego zakres jest szerszy niż terminu pierwszego. 

Próbując  odpowiedzieć  na  pytanie,  czy  w  tradycyjnych  systemach  etyki  jest  miejsce  na  etykę 

komputerową przytoczę wpierw zdanie Jamesa Moora. Wg niego etyczne problemy generowane przez 

technologię informacyjną są niedostępne dla pojęć i zasad tradycyjnych systemów etycznych. Używa tu 

terminu  "pojęciowej  próżni"  (conceptual  vacuum).  Przykładem  ilustrującym  tę  próżnię  pojęciową  jest 

pojęcie  własności.  Mamy  tu  do  czynienia  ze  zmianą  tradycyjnego  rozumienia  własności 

161

  .  Zarzut 

postawiony  pod  adresem  etyki  normatywnej  –  inaczej  mówiąc  teoretycznej  –  przez  Moora  jest  o  tyle 

trafny,  o  ile  stwierdzimy,  że  filozofowie  nie  podejmowali  problematyki  mieszczącej  się  w  ramach  tzw. 

etyki szczegółowej. Termin "etyka szczegółowa" 

162

 jest używany w Polsce przez autorów pracujących w 

nurcie filozofii Arystotelesa. W literaturze anglojęzycznej używa się terminu "etyka stosowana" (applied 

ethics) 

163

 . Porównując treść zagadnień poruszanych przez etykę szczegółową i etykę stosowaną można 

stwierdzić, że są to dwie nazwy dla tej samej dziedziny badań. W ramach etyki szczegółowej czy inaczej 

mówiąc stosowanej mieszczą się rozważania z zakresy bioetyki, etyki medycznej, etyki zawodowej, etyki 

biznesu,  itd.  Posługując  się  typologią  etyk  przeprowadzoną  przez  Stanisława  Kamińskiego  można 

umieścić  etykę  technologii  informacyjnej  w  typie  etyki  stosowanej,  technologicznej.  Może  mieć  wtedy 

charakter nauki szczegółowej typu humanistycznego. Oznacza to, że będzie również korzystać z tez nauk 

szczegółowych o człowieku 

164

 . 

Etyka  szczegółowa  dokonuje  egzemplifikacji  reguł  etyki  ogólnej.  Tą  egzemplifikacją  są  normy, 

oceny,  wzorce  osobowe  działań  ludzkich.  Mieści  się  ona  między  sądami  sumienia  a  najwyższymi 

zasadami  moralnymi.  Niebezpieczeństwem  dla  etyki  szczegółowej  jest  kazuistyka.  Wielu  filozofów 

                                                            

159

  

T.W. Bynum, Computer Ethics, w: Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/ 

160

  

H. Nissenbaum, Information technology and ethics, in: E. Craig (gen. ed.) Routledge Encyclopedia of 

Philosophy, Routledge, London, New York 1998, vol. 4, s. 778 - 782. 

161

  

J. Moor, What is Computer Ethic ?, Metaphilosophy 16(1985), s. 266-275. Tłumaczenie na język polski K. 

Górniak-Kocikowska, http://mumelab01.amu.edu.pl/Wprowadzenie-HTML/KO-05-01.html. 

162

  

T. Ślipko, Zarys etyki szczegółowej, WAM, Kraków 1981, t. 1, 2. 

163

  

B. Almond, Applied ethics, in: E. Craig (gen. ed.) Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge, 

London, New York 1998, vol. 1, s. 318 (318-325). 

164

  

S. Kamiński, Metodologiczne typy etyki, w: S. Kamiński, Jak Filozofować ? Studia  z  metodologii filozofii 

klasycznej, red. T.  Szubka, TN KUL, Lublin 1989, s. 307-319. 

107 

 

koncentrowało się przede wszystkim na analizie problemów genezy moralności, aksjologicznym statusie 

wartości, przejściu od tego, co "jest", do tego co "powinno być", stosowalności kategorii prawdy i fałszu 

do  zdań  normatywnych.  Marginesowo  natomiast  traktowano  zagadnienia  etyczne  związane  z  życiem 

indywidualnym czy z życiem społecznym 

165

 . Zatem zdanie Moora odnosi się nie tyle do etyki tradycyjnie 

rozumianej, a raczej do filozofów, którzy nie podejmowali szczegółowych zagadnień etycznych. Historia 

etyki pokazuje, że każdy wielki system etyczny wyrasta na gruncie jakiegoś systemu filozoficznego, że nie 

ma etyki niezależnej od założeń filozoficznych 

166

 . Dlatego proponuję oparcie rozważań z zakresu etyki 

technologii informacyjnej na etyce cnót Arystotelesa jak również na etyce Tadeusza Kotarbińskiego.  

Tożsamość a technologia informacyjna (biometria). 

Szukamy odpowiedzi na następujące pytanie: czy w reklamie produktu można 

korzystać z identyfikacji płci nie naruszając prywatności ?  

Ze względu na praktyczny charakter postawionego na początku pytania 

ograniczymy się zasadniczo do przedstawienia rozwiązań, które są zgodne z prawami Unii 
Europejskiej i polskimi rozstrzygnięciami dotyczącymi ochrony prywatności życia. 

Poniższe opracowanie jest wyciągiem z szerszej pracy zatytułowanej „Filozoficzne 

implikacje biometrii”. Jego podstawą jest dokument wydany w 2011 roku przez brytyjską 
organizację księgowych ICAEW (The Institute of Chartered Accountants in England and 
Wales), zatytułowany  „Building Trust in the Digital Age: Rethinking Privacy, Property and 
Security. Making Information Systems Work Initiative” 

167

 .  

W świetle prawa unijnego i polskiego dotyczącego ochrony danych osobowych i 

prywatności życia można pośrednio dojść do pozytywnej odpowiedzi na postawione 
wyżej pytanie: w reklamie produktów jest dopuszczalne korzystanie z identyfikacji płci; 
jednak o ostatecznej akceptacji tej formy reklamy decyduje kontekst społeczny. 

Celem automatycznej identyfikacji płci jest prezentacja takich produktów, które 

mogą zainteresować mężczyzn,  oraz takich – które mogą zainteresować kobiety. 
Skutkiem ekonomicznym takiej reklamy będzie obniżenie kosztów u producenta. Intencją 
jaką się kieruje reklamodawca jest zwiększenie zysku.  

W monografiach poświęconych problemom społeczeństwa informacyjnego, 

bezpieczeństwu, prywatności, zarządzania danymi nie pojawił się teoretyczny problem 
wykorzystania niektórych danych biometrycznych w reklamie. Dlatego poszukując 
odpowiedzi korzystaliśmy z istniejących opracowań dotyczących pokrewnych zagadnień,  

                                                            

165

  

T. Ślipko, Zarys etyki szczegółowej, t. 1, s. 13. 

 

166

  

Tyburski,; T. Styczeń, Zarys etyki, Lublin 1974; T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, WAM, Kraków 1974, s. 30. 

 

167

  

Dostępność (2014.02.03): http://www.icaew.com/en/technical/information-technology/information-

security/building-trust-in-the-digital-age. Wspomniany instytut zamieścił na swojej stronie internetowej setki 

dokumentów dotyczących działalności biznesowej w Internecie. 

 

108 

 

przede wszystkim z dyskusji nad usługą zaoferowaną przez Google o nazwie Street View 
oraz dotyczących pojęcia prywatności. 

1. Główne tendencje badań na świecie 

Głównym problemem związanym z wykorzystaniem technologii informacyjnych w 

różnych usługach jest zachowanie prywatności. Równocześnie z prywatnością życia wiąże 
się bezpieczeństwo. Te badania prowadzi się na całym świecie, a dokładniej mówiąc, w 
trzech geograficznie określonych obszarach: Ameryka, Europa, Azja. W tych trzech 
obszarach mieszczą się główne centra kultury światowej: USA, Unia Europejska, Chiny 

168

 . 

W każdym z tych obszarów, kulturowo zróżnicowanych różnie rozumie się opozycyjną 
parę pojęć prywatność i bezpieczeństwo.  
 

Zagadnienie prywatności pojawia się w dyskusjach i literaturze z zakresu prawa, 

filozofii, zarządzania za każdym razem, gdy wprowadza się nową usługę. Jest tak np. w 
przypadku udostępniania archiwów 

169

 , ale i usług w chmurze obliczeniowej (cloud 

computing) 

170

 . Stawianie tego zagadnienia jest związane również z zanikaniem prawa do 

prywatności, np. z powodu śledzenia za pomocą GPS, śledzenie poczty elektronicznej, itp. 

171

 . Dlatego stawia się pytanie o przyszłość w zakresie ochrony prywatności: jaka będzie 

nasza przyszłość ? 

172

 . Okazało się również, że jest to ważne zagadnienie ze względu na 

wolność, dla społeczeństw demokratycznych 

173

 .   

2. Zarys badań nad zagadnieniem prywatności w USA 

 

Jak wspomniano wyżej, badania nad zagadnieniem prywatności, bezpieczeństwa, 

wolności w kontekście technologii informatycznej prowadzi się w Chinach 

174

, Australii i 

                                                            

168

  

S. H. Christensen,  C.  Mitcham,  B. Li,  Y. An  (red.), Engineering, Development and Philosophy. American, 

Chinese and European Perspectives Springer Science+Business Media, Dordrecht 2012. 

169

  

C. B. Potter, R. C. Romano (red.), Doing Recent History. On Privacy, Copyright, Video Games, Institutional 

Review Boards, Activist Scholarship, and History That Talks Back, The University of Georgia Press, Athens, London 

2012. 

170

  

K. Rannenberg, V. Varadharajan, Ch. Weber, Security and Privacy – Silver Linings in the Cloud. 25th IFIP TC 

11 International Information Security Conference, SEC 2010, Springer, Berlin, Heidelberg, New York 2010. 

171

  

B.W. Schermer, Software agents, surveillance, and the right to privacy: a legislative framework for agent-

enabled surveillance, Leiden University Press 2007. Autor przedstawia sposoby użycia rozwiązań sztucznej 

inteligencji do śledzenia i kontroli działań. 

172

  

A. Rengel, Privacy in the 21st Century, Martinus Nijhoff Publishers 2013. 

173

  

A. Lever, Privacy Rights and Democracy: A Contradiction in Terms? 

Contemporary Political Theory 5(2006), s. 142–162. Dostępność (2014.02.03): www.palgrave-journals.com/cpt 

174

  

H. Wang, Protecting Privacy in China. A Research on China’s Privacy Standards and the Possibility of 

Establishing the Right to Privacy and the Information Privacy Protection Legislation in Modern China, Springer-

Verlag Berlin Heidelberg 2011. 

109 

 

Indiach 

175

, Kanadzie 

176

, USA i w krajach Unii Europejskiej. W USA najbardziej znaną i 

wpływową przedstawicielką badań – również filozoficznych – w tym zakresie jest Helen 
Nissenbaum z New York University. Jej podejście w badaniach nad prywatnością wpłynęło 
na rząd USA w myśleniu o prywatności 

177

 . Jednak rozwiązania dotyczące bezpieczeństwa 

wolnosci I prywatności zostały zdominowane przez zagrożenia terrorystyczne 

178

 . Ogólnie 

mówiąc, źródłem informacji na temat aktualnie prowadzonych badań nad pojęciem 
prywatności na gruncie amerykańskim może być portal „Privacilla”. Zawierający również 
linki do stron internetowych zajmujących się polityką prywatności 

179

 . Natomiast 

podstawowe informacje można znaleźć w „Encyclopedia of Privacy” 

180

 , czy w monografii 

poświęconej amerykańskiemu rozumieniu prywatności „American Privacy” 

181

 . 

Pierwsi na gruncie prawa 

182

 tematykę prywatności podjęli Samuel Warren i Louis 

Brandeis w 1890. W artykule  „The Right to Privacy,”  podali pierwszą definicję 
prywatności jako prawo do przebywania w samotności („right to be let alone"). 

Esej ten 

był skutkiem użycia fotografii w sposób natrętny dla ludzi 

183

 .

 

Od lat 60-tych rządy i przedsiębiorcy zaczęli używać komputerów do przetwarzania 

danych osobowych. Wyrazem tego była książka

 

Privacy and Freedom (1967) Alana 

Westina. Odwołania do tej pracy Westina znajdują się się u wielu amerykańskich autorów 

184

 .  Rozwinął on pojęcie prywatności informacji jako „zdolność do określania kiedy, jak i 

co (informacje) dotyczące mnie samego, może być zakomunikowane innym”, czyli 

                                                            

175

  

J. Kleinig, P. Mameli, S. Miller, D. Salane, A. Schwartz, Security and Privacy. Global Standards for Ethical 

Identity Management in Contemporary Liberal Democratic States, Australian National University, Canberra 2011. 

176

  

L. Stefanick, Controlling Knowledge. Freedom of Information and Privacy Protection in a Networked 

World, Published by AU Press, Athabasca University (Kanada) 2011. 

177

  

http://www.nyu.edu/projects/nissenbaum/main_cv.html. Helen Nissenbaum, The Meaning of Anonymity 

in an Information Age, dostępność: http://www.nyu.edu/projects/nissenbaum/paper_anonimity.html 

178

  

Building Trust in the Digital Age, s. 21. The 9/11 Commission Report: Final Report of the National 

Commission on Terrorist Attacks Upon the United States, 2004. Dostępność (2014.02.04): www.9-

11commission.gov/report/911Report.pdf 

.

 

179

  

http://www.privacilla.org/business/privacytorts.html 

180

  

W. G. Staples (red.), Encyclopedia of Privacy, Greenwood Press, Westport (Connecticut, USA), London 

2006. 

181

  

F. S. Lane, American Privacy. The 400-Year History of Our Most Contested Right, Beacon Press, Boston 

2009. 

182

  

J. Wagner, Privacy, Philosophical foundations of, [w:]  W. G. Staples (red.), Encyclopedia of Privacy, s. 406 

(404-414). 

183

  

S. Warren, L. Brandeis, The Right to Privacy, Harvard Law Review 4(1890), s.  193–220. Dostępność 

(2014.02.04): 

http://www.gutenberg.org/ebooks/37368.

 

184

  

Zob. np.: J. Kleinig, P. Mameli, S. Miller, D. Salane, A. Schwartz, Security and Privacy, s. 92. 

110 

 

kontrola, edytowanie, zarządzanie, usuwanie 

185

 .  Ostatecznie, skutkiem tych wszystkich 

rozważań było związanie prywatności z informacją osobistą. Obecnie decyzja dotycząca 
tego czy ujawnić informację o sobie, czy ją zachować dla siebie zależy od psychologii, 
postaw politycznych i społecznych, od osobistego doświadczenia. Decyzja ta zależy 
również od kontekstu, w którym jest współdzielenie informacji. Na przykład 
współdzielenie się z lekarzem jest czymś zupełnie innym niż współdzielenie się 
informacjami z firmami ubezpieczeniowymi 

186

 .  

3. Zagadnienie prywatności w dokumentach Unii Europejskiej. 

W Europie wykorzystanie informacji osobistych przez przedsiębiorców podlega 

regulacjom prawnym. Ochrona danych osobistych odwołuje do karty praw człowieka 

187

 .  

 

Zasady ochrony danych powstały w latach 70-tych XX wieku. Osiem podstawowych 

zasad zostało ustanowionych przez OECD (OECD Privacy Principles)

188

 w 1980. Te zasady 

uwzględnia prawodawstwo krajów unijnych, uwzględniając jednocześnie własny kontekst 
kulturowy. Następnie zostały one zawarte przez Komisję Europejską (jako ciała 
wykonawczego UE) w dyrektywie dotyczącej ochrony danych z 1995 roku (Data 
Protection Directive: Directive 95/46/EC)

189

 . Dokument OECD Privacy Principles jest 

częścią innego dokumentu, który był rozwijany w późnych latach 70-tych i przyjęty w 
1980, mianowicie: OECD Guidelines on the Protection of Privacy and Transborder Flows of 
Personal Data

 190

 .Przedstawione osiem zasad prywatności stanowi ogólną strukturę w UE 

dla rozważań nad zagadnieniem prywatności i prawa ochrony danych. 
Zasady te przedstawiają się (w skrócie) następująco  : 
1) Zasada ograniczenia zbioru danych (Collection Limitation Principle): dane osobiste 
powinny być zbierane legalnie, zgodnie z przedmiotem, którego te dane dotyczą i 
powinny być ograniczone tylko do danych potrzebnych w danym przypadku. 
2) Zasada jakości danych (Data Quality Principle): mają być ważne dla celu, dla którego są 
którego są zbierane, dokładne i aktualne. 

                                                            

185

  

Zob. również: Alan Westin, http://en.wikipedia.org/wiki/Alan_Westin. 

186

  

Building Trust in the Digital Age, s. 19. 

187

  

Building Trust in the Digital Age, s. 13. 

188

  

Opracowanie Ben Gerber, OECD Privacy Principles. Dostępność (2014.02.04), http://oecdprivacy.org/  

189

  

Dostępność na stronie (również w języku polskim): 

http://eur-
lex.europa.eu/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexplus!prod!CELEXnumdoc&lg=EN&numdoc=31995L004
6. 

190

  

OECD Guidelines Governing the Protection of Privacy and Transborder Flows of Personal Data 

http://www.oecd.org/internet/ieconomy/oecdguidelinesontheprotectionofprivacyandtransborderflowsofpersona

ldata.htm (dostępność 2013.12.29). 

111 

 

3) Szczegółowa zasada celu (Purpose specification principle): cel zbierania danych 
powinien być określony nie później niż czas tworzenia kolekcji danych. 
4) Zasada ograniczonego użycia (Use limitation principle): dane osobiste nie powinny być 
dostępne dla wszystkich i nie powinny być użyte do innych celów niż te wyszczególnione. 
5) Zasada zachowania bezpieczeństwa (Use limitation principle):  dane osobiste powinny 
być zabezpieczony z odpowiednim stopniem bezpieczeństwa. 
6) Zasada otwartości (Openness principle): osoby, których dotyczy zbieranie danych 
powinny mieć możność ustalenia, które dane osobiste ich dotyczące są przechowywane i 
jak są używane przez daną organizację. 
7) Zasada indywidualnego uczestnictwa (Individual participation principle): należy 
umożliwić osobie, o której informacje są przechowywane, wgląd w nie i jak również 
umożliwić ich zmianę, jeśli są nieprawidłowe.  
8) Zasada odpowiedzialności służbowej (Accountability principle): kontroler danych 
powinien być odpowiedzialny służbowo za spełnienie powyższych zasad 

191

. 

 

Wymienione wyżej zasady można wykorzystać w ocenie etycznej targetowanej 

reklamy, korzystającej z wybranych danych pozyskiwanych drogą biometrii. 
 

Ogólnie mówiąc, wiedza na temat przepisów w zakresie ochrony danych w 

państwach członkowskich Unii Europejskiej i Rady Europy jest zawarta w podręczniku 
“Handbook on European data protection law”. Może on służyć jako główny punkt 
odniesienia dla czytelników 

192

 . 

Są też zasady prywatności sformułowane w innych – niż Europa – regionach świata: 

państwa strefy Azji i Pacyfiku (APEC Privacy Framework), USA (Safe Harbor Privacy 
Principles), Kanada (Generally Accepted Privacy Principle - GAPP). Zasady prywatności 
ustalone przez państwa strefy APEC są związane głównie z przepływem informacji w 
globalnej gospodarce, a nie z indywidualnymi prawami do osobistej informacji 

193

 jak to 

jest przyjęte w Unii Europejskiej. 

Jeśli chodzi o USA to stosowane tam zasady dotyczące prywatności danych są 

zawarte w dokumencie Safe Harbor. Są pewne niezgodności pomiędzy pewnymi 

                                                            

191

  

Przyjąłem tłumaczenie słowa “accountability” jako odpowiedzialność służbowa, jako odpowiedzialność za 

realizację jakiegoś zadania, np. kierowca autobusu jest odpowiedzialny za dowiezienie pasażerów do celu 

podróży. Natomiast „responsobility” tłumaczę jako odpowiedzialność moralna. Te dwa słowa są rozróżniane w 

pracach z zakresu teorii zarządzania. J. M. Hall, Accounting Information Systems, South-Western Cengage 

Learning, 2011, wyd. 7, s. 15-16. 

192

  

Informacja w języku polskim o podręczniku, zob. http://www.giodo.gov.pl/259/id_art/7572/j/pl. 

Podręcznik jest dostępny (2014.02.04) pod adresem, http://fra.europa.eu/en/publication/2014/handbook-

european-data-protection-law. 

193

  

Asia-Pacific Economic Cooperation (dostępność http://en.wikipedia.org/wiki/APEC). APEC, (dostępność 

http://pl.wikipedia.org/wiki/APEC). Strona oficjalna APEC: http://www.apec.org/. 

The Cross Border Privacy Rules System: Promoting consumer privacy and economic growth across the APEC 

region, (dostępność http://www.apec.org/Press/Features/2013/0903_cbpr.aspx). Artykuł jest dostępny poprzez 

wyszukiwarkę w bazie dokumentów APEC. Zob. też. L. Stefanick, Controlling Knowledge, s. 37-46. 

112 

 

zasadami określonymi w tym dokumencie a wymaganiami Komisji Europejskiej 

194

 . 

Spowodowane jest to tym, że zasady prywatności danych określone w Unii Europejskiej 
są związane z doświadczeniami drugiej wojny światowej oraz reżimu komunistycznego. 
Dlatego w Europie podstawą regulacji prawnych są prawa człowieka. 

195

. Z kolei w USA 

uwzględnia się przede wszystkim tradycję nieformalnych regulacji w biznesie 

196

 . 

 

Kończąc ten punkt zwracam uwagę na problem rozumienia prywatności przez 

kobiety 

197

, co również może mieć znaczenie dla biznesu 

198

 . 

4. Polskie rozstrzygnięcia dotyczące prywatności danych. 

Również w Polsce dyskutuje się nad prawnymi aspektami dotyczącymi 

„społeczeństwa informacyjnego”, nad „prawem nowych technologii” 

199

 . Rozważa się 

różne aspekty (psychologiczny, socjologiczny, prawny, itp.) związane z reklamą 
komercyjną 

200

 .  Ze względu na postawiony na początku cel (automatyczna identyfikacja 

płci dla celów reklamy) ograniczam się do problemu naruszenia prywatności i danych 
osobowych. 
 

Przede wszystkim zwróćmy uwagę na to, że wyrażenia „dane osobowe” to termin 

prawny. W prawie polskim został zdefiniowany w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 roku o 
ochronie danych osobowych. Według tej ustawy za dane osobowe uważa się wszelkie 
informacje służące zidentyfikowaniu osoby fizycznej. Tożsamość osoby można określić 
pośrednio lub bezpośrednio przez podanie numeru identyfikacyjnego, cechy fizyczne, 
fizjologiczne, umysłowe, ekonomiczne, kulturowe lub społeczne. Informacji nie uważa się 
za umożliwiającą określenie tożsamości osoby, jeżeli wymagałoby to nadmiernych 
kosztów, czasu lub działań 

201

 . Do danych osobistych zalicza się np. imię i nazwisko, adres 

                                                            

194

  

Data Protection Directive

, http://en.wikipedia.org/wiki/Data_Protection_Directive. Szczególnie zob. 

podpunkt „Comparison with US data protection law”. 

195

  

Zob. też „Building Trust in the Digital Age”, s. 14, 23. 

196

  

Building Trust in the Digital Age, s. 16. 

197

  

L. Stefanick, Controlling Knowledge, s. 13. C. Pateman, Feminist Critiques of the Public-Private Dichotomy, 

[w:] S. I. Benn, G. Gauss (red.), Public and Private in Social Life, Croom Helm, St. Martin’s Press, London, Canberra, 

New York, 1983, s. 155-159. 

198

  

E. Kieżel, S. Smyczek (red.), Zachowania rynkowe kobiet. Wybory i determinanty, „Placet” 

Agencja Wydawnicza, Warszawa 2012. 

199

  

Zob. strona internetowa Piotra Waglowskiego. Dostępność (2014.02.04), http://prawo.vagla.pl/. 

Kwartalnik „Czas informacji”, http://www.czasinformacji.pl/o_czasopismie.php. „Dziennik internautów. Internet 

w życiu i biznesie”, http://di.com.pl. 

200

  

W. Patrzałek (red.), Kulturowe determinanty zachowań konsumenckich, Wyd. Uniwersytetu 

Wrocławskiego, Wrocław 2004. W. Patrzałek, Kreowanie i zmiana współczesnego przekazu reklamowego 

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2012. 

201

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Dane_osobowe. Ujednolicony tekst ustawy (Dz.U. 1997 nr 133 poz. 883). 

Dostępność (2014.02.04), http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19971330883. Szczegółowe dokumenty 

113 

 

domowy, adres poczty elektronicznej, datę urodzenia, tożsamość cyfrową, informację 
genetyczną, ksywkę (nickname), itd. 

Następujące cechy są rzadziej używane, aby ustalić tożsamość danego indywiduum, 

gdyż są cechami współdzielonymi przez wielu ludzi. Mogą jednak służyć wraz z innymi 
danymi do identyfikacji danego indywiduum: imię, wiek, płeć, rasa, nazwa szkoły do 
której uczęszczaliśmy, itp. Szczególnej ochronie podlegają dane osobowe określane 
mianem wrażliwych danych osobowych. 
Za takie dane ustawa o ochronie danych osobowych uznaje informacje dotyczące: 
pochodzenia rasowego lub etnicznego, poglądów politycznych, przekonań religijnych lub 
filozoficznych, przynależności wyznaniowej, partyjnej lub związkowej, stanu zdrowia, 
kodu genetycznego, nałogów lub życia seksualnego,  skazań, orzeczeń o ukaraniu i 
mandatów karnych, a także innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym lub 
administracyjnym 

202

 . 

 

Z powyższego wyliczenia cech mogących służyć do identyfikacji osoby płeć nie jest 

zaliczana do danych osobistych, ale do cech współdzielonych z innymi ludźmi. Cechę tę 
jednak wyodrębnia się m. in. na bazie rejestracji wizerunku twarzy. Wizerunek twarzy jest 
daną osobową. Jednak rozstrzygnięcia prawne Rzecznika Praw Obywatelskich i 
Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych dotyczące danych z monitoringu 
wizyjnego w miejscu pracy i w zasobach mieszkaniowych nie zabraniają algorytmicznego 
przetwarzania tego wizerunku w innych celach, iż identyfikacja osoby 

203

 . 

W przypadku reklamy korzystającej z automatycznej identyfikacji płci wizerunek 

osoby nie jest utrwalany, tylko przetwarzany algorytmicznie. To przetwarzanie ma na celu 
ustalenie tylko jednej z cech, cech współdzielonych przez inne osoby. Jest to 
przetwarzanie, które nie prowadzi do identyfikacji.  

5. Usługa Google Street View  

Dalszą pomocą w rozważaniu dopuszczalności wykorzystania automatycznej 

identyfikacji płci w reklamie mogą służyć rozstrzygnięcia dotyczące usługi 

Google Street 

View.

 

                                                                                                                                                                                                                 
można znaleźć na portalu http://e-ochronainformacji.pl/ oraz na stronie generalnego inspektora danych 

osobowych, http://www.giodo.gov.pl/1520195/id_art/7571/j/pl.  

202

  

Dane wrażliwe, http://pl.wikipedia.org/wiki/Dane_wrażliwe. Akty prawne dotyczące ochrony danych 

osobowych zob. na stronie Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych w zakładce „Prawo”, 

http://www.giodo.gov.pl/168/j/pl. Zob. również stroną „Ochrona informacji”, http://e-

ochronainformacji.pl/about-us/ 

203

  

Wideonadzór w zasobach mieszkaniowych a ochrona danych osobowych 

http://e-ochronainformacji.pl/artykuly-darmowe/dane-osobowe-darmowe/wideonadzor-w-zasobach-

mieszkaniowych-a-ochrona-danych-osobowych/. 

Czy dane z monitoringu wizyjnego w miejscu pracy mogą być dołączane do dokumentacji pracowniczej?, http://e-

ochronainformacji.pl/artykuly-darmowe/dane-osobowe-darmowe/czy-dane-z-monitoringu-wizyjnego-w-miejscu-

pracy-moga-byc-dolaczane-do-dokumentacji-pracowniczej/. 

114 

 

Usługa ta została uruchomiona w 2007 roku i dostarcza obrazów ulic, budynków i 

innych publicznych miejsc. W połączeniu z mapą Google umożliwia podgląd tego, co się 
dzieje na ulicy. Pierwotnie ta usługa była skierowana do ludzi zajmujących się sprzedażą 
domów (house-hunting). W poszczególnych przypadkach może być wykorzystana dla 
celów turystycznych. Ze względu na możliwe korzyści usługę tę rozszerzano na coraz inne 
kraje niże USA. Usługa ta jest po prostu wykorzystaniem publicznie dostępnych 
informacji. Polega na robieniu zdjęć miejsc publicznych takich jak: drogi, samochody, 
budynki. W związku z tym, jest tylko uchwytywanie tylko tych informacji, które są 
dostępne dla każdego idącego ulicą 

204

 . 

Jednak usługa Street View stała się wysoce kontrowersyjna.  

Biuro Komisarza Informacji (ICO – Information Commissioner’s Office)

205

 w Wielkiej 

Brytanii stwierdziło, że serwis jest zgodny z prawem, pod warunkiem, że osoby nie będą 
identyfikowane. Podobnie, gdy numery rejestracyjne samochodów zostaną zatarte na 
tyle, na ile nie będzie identyfikacji osób. Niemniej niepokój pozostał ze względna na to, że 
te obrazu mogłyby być wykorzystane przez włamywaczy, chociaż policja nie 
zarejestrowała takich przypadków. Dlatego, wielu ludzi czuje, że ta usługa narusza ich 
prywatność, skoro nie życzą sobie, aby obrazy ich posesji były dostępne online. W 
rezultacie, usługa ta nadal jest kontrowersyjna. Jedni widzą w niej wartościowe źródło 
informacji, a drudzy jako łamanie ich prywatności.  Trudno jest więc mówić o jakimś 
pogodzeniu tak odmiennych przekonań 

206

. 

 

W przypadku reklamy korzystającej z automatycznie rozpoznawanej płci nie 

powinno więc być niepokoju, gdyż wizerunek nie jest rejestrowany. Czym innym jest 
jednak poczucie naruszenia prywatności. Można przewidywać, że tak jak w przypadku 
usługi Street View, również i tu reakcje ludzi będą podobne. 
 
6. Pojęcie prywatności. 
 

W pierwszym punkcie wskazywałem, że w wielu regionach świata toczą się 

dyskusje na temat pojęcia prywatności życia. Okazuje się jednak, że w kulturze 
europejskiej i amerykańskiej jest to pojęcie wieloznaczne 

207

. Przegląd rozumień 

                                                            

204

  

Building Trust in the Digital Age, s. 24 

205

  

http://ico.org.uk/. 

206

  

Więcej na ten temat zob. Google Street View, http://pl.wikipedia.org/wiki/Google_Street_View. Strona 

była uaktualniana 15 grudnia 20133 roku. Google Street View privacy concerns, 

http://en.wikipedia.org/wiki/Google_Street_View_privacy_concerns. 

J. Kralka, Google Street View a prawo – wizerunek i dobra osobiste, 

http://techlaw.pl/google-streetview-prawo-wizerunek-dobra-osobiste/# 

Strona internetowa:  Prawo Nowych Technologii. Retrieved 2014-01-04. 

207

  

J. Q. Whitman, The Two Western Cultures of Privacy: Dignity versus Liberty, Yale Law Journal 113(2004), 

s.1152-1221. Dostępność w repozytorium: http://digitalcommons.law.yale.edu/fss_papers/649. 

115 

 

prywatności podaje w swoim artykule 

Judith DeCew 

208

 . Tak więc prywatność można 

rozumieć jako aspekt ludzkiej godności, intymność, ograniczony dostęp. Nieokreślony jest 
zakres tego pojęcia. Okazuje się również, że jest on historycznie zmienny. Jak również 
pojawia się pytanie, czy to pojęcie jest zrelatywizowane do kultury 

209

. 

Wydaje się więc, że ostatecznym czynnikiem decydującym o akceptacji różnych 

form reklamy – ze względu na pojęcie prywatności – jest zgoda na współdzielenie 
informacji o niektórych swoich cechach 

210

 , w tym przypadku płci. Ona jest elementem 

wspomnianego na początku kontekstu społecznego. 

Na koniec można postawić pytanie: jest jedna czy wiele etyk prywatności ? Czy 

etyka prywatności w etyce deontologicznej Kanta różniłaby się od tej opracowanej w 
ramach etyki utylitarystycznej (czy szerzej – w konsekwencjalizmie), czy w ramach 
personalizmu (np. E. Mounier, M. Buber, K. Wojtyła, T. Styczeń) ? 

 

08) Inżynieria finansowa. O globalizacji, technologii i nowej sprawiedliwości. 

Literatura  

A. Zwoliński, Etyka życia gospodarczego, [w:] Słownik społeczny, Wyd. WAM, Kraków 2004, s. 280-297. 
Janusz Kudła, Instrumenty finansowe i ich zastosowania, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2009.  
J.C. Hull, Options, futures and other derivatives. Prentice Hall, 2011. 

 

Inżynieria finansowa jest dziedziną nauki bazującą na wiedzy z zakresu matematyki 

finansowej. Jej celem jest analiza instrumentów pochodnych rynku finansowego, 

metodami wyceny tych instrumentów oraz sposobami ich wykorzystywania w 

zarządzaniu ryzykiem finansowym. Szerokie zastosowanie mają również modele fizyczne, 

które z powodzeniem znajdują właśnie w ekonomii swoje zastosowanie.  

Inżynieria finansowa rozumiana może być również jako sposób finansowania 

przedsięwzięć gospodarczych, w których wykorzystywane są różne kombinacje 

instrumentów, form i instytucji finansowych. Działalność taka czasami nazywa się również 

montażem finansowym. Inżynieria finansowa posługuje się różnymi narzędziami 

finansowymi: fundusze hedgingowe, opcje, kontrakty terminowe 

211

 . 

                                                            

208

  

J. DeCew, Privacy, http://plato.stanford.edu/entries/privacy/. J. Wagner, Privacy, Philosophical 

foundations of, [w:]  W. G. Staples (red.), Encyclopedia of Privacy, Greenwood Press, Westport (Connecticut, 
USA), London 2006, s. 404-414. 

209

  

Building Trust in the Digital Age, s. 19-20. 

210

  

Building Trust in the Digital Age, s. 20. 

211

  

http://en.wikipedia.org/wiki/Financial_engineering 

116 

 

Inżynieria finansowa pojawia się wraz z rozwojem Internetu i globalizacją. Pojawia 

się on po roku 1990, gdy przyznano nagrodę Nobla na równanie Blacka-Scholesa. Stosuje 

się w niej metody statyczne zaczerpnięte z mechaniki kwantowej. Stąd maklerzy rekrutują 

się z fizyków. 

Przykład inżynierii finansowej 
Rynek Forex. Jest to rynek wymiany walut. Początkujący inwestor traci cały kapitał po 
dwóch trzech miesiącach. W 2013 roku straciło na nim 81 % polskich uczestników rynku 

212

 . Inwestorzy lokują kapitał w określonej walucie np. w dolarze amerykańskiej, mając 

nadzieję że nić na tym nie stracą. Kryzys 2008 pokazał, że może być jednak inaczej. Jest to 
rynek bardzo wielkich graczy, takich jak np. George Soros. Jest to bardzo ryzykowny dla 
inwestycji rynek. Na tym rynku korzysta się z instrumentów finansowych takich jak opcje 
(w skrócie FX option - Foreign exchange option), spot (transakcje dwudniowe), forward 
contract (transakcje na określony z góry termin i cenę), swap (umowa na wymianę 
przepływów), futures (standaryzowany forward). Cechą tego rynku jest stosowanie 
dźwigni finansowej (=lewarowanie), np. 1 : 200. Np. za 1 tys. zł własnego wkładu 
otrzymujemy „kredyt” 200 tys. zł. 

213

 . 

 
Globalizacja 

Czym jest globalizacja ? Pojęcie globalizacji jest bardzo złożone, dlatego nie ma 

jednej definicji. W każdym razie globalizacja widzi świat jako sieć powiązań 

transgranicznych: to, co się dzieje w jednej części świata, ma wpływ na pozostałe części. 

Można przyjąć następującą definicję globalizacji: globalizacja jest "to proces 

wzrastających, niesymetrycznych zależności i powiązań gospodarek państwowych, 

powodujący nasilenie wolnego przepływu towarów, usług, kapitału, ludzi, idei przez 

granice państwowe i ponad nimi, którego siłą napędową jest rozwój technologii" 

214

 . 

Tak rozumiana globalizacja jest traktowana jako zjawisko obiektywne. Jako pewna 

dynamiczna struktura, w której znika podmiot ludzki.  

Globalizację można analizować w wielu aspektach: społecznym kulturowym, 

ekonomicznym, filozoficznym. Uwzględniamy tu tylko globalizację w sensie 

ekonomicznym, jako powiązanie gospodarek państw, gdyż wartości ekonomiczne należy 

zaliczyć do wartości podstawowych. Wartości biologiczne i ekonomiczne tworzą 

fundament dla realizacji wszystkich wyższych wartości, w tym religijnych. 

                                                            

212

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Forex. 

213

  

http://www.easy-forex.com/eu/pl/leveragedtrading/. 

214

  

A. Moraczewska: Korporacje transnarodowe w procesie globalizacji, w: M. Pietraś (red.): Oblicza 

procesów globalizacji, Wyd. UMCS, Lublin 2002. s. 88 (85-103). 

117 

 

Jedni zajmują postawę optymistyczną wobec globalizacji, jak np. Thomas L. 

Friedman 

215

 . A inni, jak Naomi Klein pokazują, że globalizacja dla jednych przynosi 

ogromne korzyści, a dla innych nędzę 

216

 . Np. globalizacja oznacza, że tylko niewielki 

procent mieszkańców korzysta z dobrodziejstwa "outsourcingu" (zlecanie pewnych zadań 

zewnętrznym firmom). Nie przynosi ona pozytywnych efektów w wielu krajach Afryki i 

Ameryki Łacińskiej. Zauważa się, że globalizacja prowadzi do eliminacji człowieka na rzecz 

systemów ekonomicznych. Globalizacja niszczy pojęcie dobra wspólnego. W 

konsekwencji negatywne efekty procesu globalizacji prowadzą do protestów w krajach 

biedniejszych 

217

 . Drogą wyjścia z tej sytuacji zagrożenia jest budowanie cywilizacji 

miłości, wyrażającej się w tezach o prymacie osoby nad rzeczą, etyki nad techniką, "bycia" 

nad posiadaniem, miłosierdzia nad sprawiedliwością 

218

 . Można zauważyć, że zjawiska, 

które są zaprzeczeniem cywilizacji miłości, przedstawia Zygmunt Baumann 

219

 .   

Zwraca się uwagę, że globalizacji towarzyszy centralizacja podejmowania decyzji w 

sprawach dotyczących całego świata. Decyzje podejmuje się w nielicznych ośrodkach 

państwowych i pozapaństwowych 

220

 .  

Oznacza to, że te osoby pracujące w tych centrach są moralnie odpowiedzialni za 

skutki podejmowanych przez siebie decyzji. Podmiotem moralności są konkretne osoby, a 

nie struktury. To konkretni ludzie są odpowiedzialni za wprowadzanie struktur 

ekonomicznych i za sposób ich wprowadzania. W tym kontekście nasuwa się koncepcja 

człowieka jednowymiarowego wg Marcusego: człowiek jest podporządkowany rozumowi 

technologicznemu, który tłumi aspekty, które są nieprzydatne dla rozwoju 

ekonomicznego 

221

 .  

                                                            

215

  

Th. L. Friedman: Świat jest płaski. Krótka historia XXI wieku, tł. T. Hornowski, Dom Wydawniczy "Rebis", 

Poznań 2005. W/ J. Burghardt: Sprawiedliwość. Globalna perspektywa, przekład A. Krzynówek, wyd. WAM, 

Kraków 2006, s. 203-212. 

216

  

N. Klein: No Logo, tł. Hanna Pustuła, wyd. Świat Literacki, Izabelin 2004. 

217

  

N. Klein: No Logo, s. 280-281. 

218

  

M.A. Krąpiec: Suwerenność... czyja ?, Diecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1990, s. 18-33; o cywilizacji 

miłości s. 29. 

219

  

Z. Baumann: Praca. Konsumpcjonizm i nowi ubodzy, przekład S. Obirek, Wyd. WAM, Kraków 2006, 

rozdział V. 

220

  

R. Kużniar: Globalizacja i polityka zagraniczna, w: M. Pietraś (red.): Oblicza procesów globalizacji, Wyd. 

UMCS, Lublin 2002, s. 74. (69-84). 

221

  

M. Czarnocka: Podmiot poznania a nauka, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003. s. 303. 

118 

 

Papieże Jan XXIII, Paweł VI, Jan-Paweł II i synody biskupów podkreślali, że wszyscy 

ludzkie mają prawo dostępu do dóbr i do udziału w dorobku cywilizacji. Z tym prawem są 

związane obowiązki, które ciążą na poszczególnych ludziach pełniących funkcje 

kierownicze 

222

 . 

Miejsce refleksji filozoficznej nad gospodarowaniem. 

Nawiązując do tradycji filozoficznej Europy widzimy, że wszelką filozoficzną refleksję nad życiem 

społecznym określa się mianem filozofii społecznej. Uprawiano ją np. w szkole frankfurckiej (Th. W. 

Adorno, M. Horkheimer, J. Habermas). W zależności od rodzaju społeczności wyróżnia się różne 

subdyscypliny filozofii społecznej, takie jak filozofia państwa, filozofia prawa, filozofia kultury, filozofia 

gospodarcza. Ta ostatnia, choć różnie rozumiana, dotyczy życia gospodarczego człowieka. Filozofia 

gospodarcza ma swoje początki u Arystotelesa. Współcześnie, w jej ramach uprawia się np. filozofię 

pieniądza, filozofię rolnictwa, filozofię pracy 

223

 . Tu jest właśnie miejsce na filozofię przedsiębiorstwa, 

gdyż ono jest podstawowym elementem w życiu gospodarczym. Oczywiście cała filozofia społeczna jest 

zanurzona w antropologii filozoficznej. W konsekwencji, również filozofia gospodarki i filozofia 

przedsiębiorstwa też są zależne od rozstrzygnięć w antropologii filozoficznej.  

 Stan badań nad przedsiębiorstwem 

Z przedsiębiorstwem i przedsiębiorczością jest związany cały szereg dyscyplin akademickich, m. 

in. takie jak: ekonomia, doradztwo, finanse i inżynieria finansowa, systemy informatyczne, zarządzanie. 

Szczególnie rozwiniętą dziedzinę badań stanowi teoria zarządzania. Świadczy o tym choćby wydana w 

dwunastu tomach encyklopedia poświęcona właśnie zarządzaniu 

224

 . 

W związku z rozwojem systemów informatycznych powstała inżyniera wiedzy i jej subdyscyplina 

– inżynieria ontologiczna. Obie są istotne dla projektowania obiegu informacji w przedsiębiorstwie 

225

 . 

Prócz problemów związanych z ontologią pojawiają się tu problemy z dziedziny etyki, dotyczące 

prywatności, wolności i ewentualnego „targetowania” reklam. Otóż współczesne przedsiębiorstwo 

                                                            

222

  

J. Majka: Katolicka nauka społeczna, Fundacja Jana Pawła II, Polski Instytut Kultury Chrześcijańskiej, Rzym 

1987, wyd. 2, s. 343-357. R. Winling: Teologia współczesna 1945-1980. przełożyła K. Kiesielewska-Sławińska, wyd. 

"Znak", Kraków 1990, s. 99. 

223

  

G. Simmel (1900), Filozofia pieniądza, tł. A. Przyłębski, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1997. 

R. Manteuffel, Filozofia rolnictwa, PWN, Warszawa 1987. J. Kondziela, Filozofia społeczna, [w:] Encyklopedia 

katolicka, TNKUL, Lublin 1989, t. 5,  kol. 268-270. Ł. Czuma, Filozofia gospodarcza, [w:]  Encyklopedia katolicka, 

TNKUL, Lublin 1989, t. 5, kol. 256-257. Cz. Strzeszewski, Integralny rozwój gospodarczy, ODiSS, Warszawa 1976. I. 

Czuma, Ustrojowe podstawy skarbowości na tle konstytucji kwietniowej, TN KUL, Lublin 1937 (dostępne w 

bibliotece cyfrowej:  http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/doccontent?id=2212&from=FBC). 

224

  

The Blackwell Encyclopedia of Management, red. C. Clubb, Blackwell Publishing Ltd, 2005, wyd. 2. 

225

  

E. Motta, N. Shadbolt, A. Stutt, N. Gibbins (red.), Engineering Knowledge in the Age of the Semantic Web. 14th 

International Conference, EKAW 2004 Whittlebury Hall, UK, October 5-8, 2004 Proceedings, Springer Science + Business 

Media, Inc., Berlin, Heidelberg 2005. S. Staab, R. Studer (red.), Handbook on Ontologies, SpringerVerlag, Berlin, Heidelberg 

2009, wyd. 2. A. Gómez-Pérez, M. Fernández-López, O. Corcho, Ontological Engineering with examples from the areas of 

Knowledge Management, e-Commerce and the Semantic Web, Springer-Verlag London Limited 2004. 

119 

 

zbiera informacje o klientach. Informacje te nie muszą się ograniczać wyłącznie do rodzaju sklepu, w 

którym towar został zakupiony, ani do podania kodu pocztowego klienta. Jeśli jednak towar (np. 

markowa torebka, markowe spodnie, itd.) został wyposażony w radiową identyfikację (tzw. RFID), to 

można – poprzez satelity – śledzić wędrówkę towaru na całym świecie, a tym samym i jego właściciela 

226

 . Takie zbieranie informacji o klientach nazywa się zarządzaniem relacjami z klientami i w literaturze 

przedmiotu określa się skrótem CRM (Customer Relationship Menagement) 

227

 . 

 

Szczególnego rodzaju problemy etyczne i ontologiczne powstają w związku z inżynierią 

finansową. Są one spowodowane tym, że współcześnie nastąpiło odejście od ekonomii politycznej na 

rzecz ekonomii matematycznej, będącej wytworem naszej Zachodniej cywilizacji 

228

. Wspomniane wyżej 

problemy są związane z pytaniem o status ontologiczny wytworów tej inżynierii oraz ich stosowaniem w 

życiu społecznym.  Konsekwencją mody na ekonomię matematyczną jest to, że  uniwersyteckie wydziały 

ekonomii zostały zdominowane właśnie przez ekonomię matematyczną 

229

 , a problematyka 

humanistyczna przestała być atrakcyjna dla ekonomistów. Z dominacją matematyki w ekonomii wiąże 

się również powstanie ekonofizyki. Stosuje ona matematykę mechaniki kwantowej do opisu zjawisk 

ekonomicznych, np. takich jak powstawanie i pękanie „baniek” spekulacyjnych 

230

 . Na tym 

matematycznym tle odmiennie przedstawia się psychologia zachowań ekonomicznych, która bada 

zachowania na giełdzie i w  sektorze prywatnym, rozważa pojęcie samokontroli, konsumpcji i szczęścia, 

bada decyzje finansowe, odpowiedzialność społeczną korporacji. A w tym wszystkim odwołuje się 

również do neuroekonomii 

231

 . 

 

Czy wśród współczesnych badań nad gospodarowaniem – mówiąc ogólnie – pojawia się jakaś 

refleksja filozoficzna ? Odpowiedź na to pytanie jest pozytywna. Ta refleksja przybrała postać filozofii 

biznesu (business philosophy). Wyrażenie „filozofia biznesu” jest jednak wieloznaczne, zresztą jak i sam 

biznes. Przykładem tej wieloznaczności może być np. „filozofia inwestowania”. Ma ona dotyczyć 

spójnego sposobu myślenia o rynkach, o tym jak funkcjonują lub jak nie funkcjonują, typów błędów, 

które leżą u podstaw zachowania się inwestorów 

232

 . W rzeczywistości chodzi tu tylko o opis 

                                                            

226

  

P. M. Reyes, RFID in the Supply Chain, McGraw-Hill Companies, Inc. 2011. 

 

227

  

K. Tsiptsis, A. Chorianopoulos, Data Mining Techniques in CRM. Inside Customer Segmentation, A John Wiley and 

Sons, Ltd., 2009. 

228

  

T. Sedlacek, Ekonomia dobra i zła, tł D. Bakałarz, Wyd. Studio EMKA, Warszawa 2012. 
 

229

  

S. N. Neftci, Principles of Financial Engineering, Elsevier Inc., 2008, wyd. 2. W. B. Zhang. Differential Equations, 

Bifurcations, and Chaos in Economics, World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd., Singapore 2005. S. I. Boyarchenko, S. Z. 

Levendorskii, Non-Gaussian Merton-Black-Scholes Theory, World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd., Singapore 2002. Teoria 

Black-Scholesa dotyczy chaotycznych zachowań uczestników giełdy. 

230

  

D. Sornette, R. Woodard, Financial Bubbles, Real Estate Bubbles, Derivative Bubbles, and the Financial and Economic 

Crisis, [w:] M. Takayasu, T. Watanabe, H. Takayasu (red.), Econophysics Approaches to Large-Scale. Business Data and 

Financial Crisis. Proceedings of the Tokyo Tech–Hitotsubashi Interdisciplinary Conference + APFA7, Springer, Tokyo, 

Dordrecht, Heidelberg, London, New York 2010, s. 101-148. 

231

  

A. Lewis (red.), The Cambridge Handbook of Psychology and Economic Behaviour, Cambridge University Press, New 

York 2008. 

232

  

A. Damodaran, Investment Philosophies. Successful Strategies and the Investors Who Made Them Work, John Wiley 

& Sons 2012, wyd. 2, s. 1-2. 

120 

 

funkcjonowania rynku i sposoby inwestowania na nim. I tylko tyle znaczy tu słowo „filozofia”. W oparciu 

o ten przykład można również powiedzieć, że z jednej strony filozofia biznesu to sposób robienia 

biznesu. Z drugiej strony, jest to analiza gospodarczej dziedziny życia z użyciem pojęć i metod filozofii.

  

 

W niektórych pracach, publikowanych na stronach internetowych poświęconych problematyce 

gospodarczej, podkreśla się potrzebę uprawiania filozofii biznesu. Wskazuje się, że filozofia może pomóc 

przetrwać przedsiębiorstwom w czasach globalnej konsumpcji i globalnego kryzysu, wspomóc 

zrównoważony rozwój 

233

 . Szczególnie nacisk kładzie się na etykę biznesu (Business Ethics) 

234

  . Dotyczy 

ona korporacji, dostawców towaru jak i nabywców. Podkreśla się rolę etyki w podejmowaniu decyzji 

przez ludzi  zarządzających biznesem, zwłaszcza w czasach kryzysów finansowych (np. powinni oni 

zwracać uwagę na związane z terminami płatności skutki finansowe u współpracujących z nimi firm) 

235

 .  

Na koniec zwróćmy uwagę na stosunek jaki zachodzi pomiędzy prakseologią, ekonomią 

polityczną i teorią zarządzania. Prakseologia to teoria skutecznego działania. Jej zadaniem jest określić, 

co to jest sprawca, czyn,  impuls, tworzywo, środek, dzieło, wytwór, metoda, skuteczność, sprawność, 

wydajność, oszczędność, wydajność, itd.. Natomiast ekonomia polityczna wskazuje środki służące 

osiąganiu celów. Stąd już widać, że tezy i pojęcia prakseologii stanowią wstępne założenia dla ekonomii 

politycznej i teorii zarządzania 

236

 . Niektóre z nich występują w etyce i antropologii filozoficznej. 

Uczestnicy dyskusji o ekonomii i kryzysie w Kanale Czwartym BBC (2012) stwierdzili, Ŝe jest 
nadmierna koncentracja psychopatów w biznesie. Co moŜe wyjaśniać lekkomyślność zachowania i 
„nieracjonalne bogactwo” 

237

 . 

Refleksja krytyczna nad rynkami finansowymi i bankowością 

Banki przestały pełnić rolę czynnika napędzającego gospodarkę, stymulującego rozwój 

gospodarczy. Jak się wydaje nastąpiło to po roku 1990, gdy przyznano nagrodę Nobla na 

                                                            

233

  

D. Seidman (2010), Philosophy is Back in Business, 

http://www.businessweek.com/managing/content/jan2010/ca20100110_896657.htm (2012.11.30). Z. Hull, 

Filozoficzne I społeczne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju,  „Problemy ekorozwoju – Problems of 

Sustainable Development” 3(2008), nr 1, s. 27-31. Wiele dyskusji dotyczących związku filozofii i gospodarki jest na 

stronie Bloomberg BusinessWeek - Companies&Industires (http://www.businessweek.com). Zob. też Philosophie 

& Wirtschaft (http://www.philosophieundwirtschaft.de) 

234

  

G. Enderle, Business Ethics, [w:] The Blackwell Companion to Philosophy (red. N. Bunnin, E. P. Tsui-James, 

Blackwell Publishing 2003, wyd. 2, s. 531-551. 

235  

D. Seidman (2010), Ethical Leadership: An Operating Manual 

http://www.businessweek.com/managing/content/dec2010/ca20101215_957125.htm

 

236

  

T. Kotarbiński (1958), Traktat o dobrej robocie (1955), Dzieła wszystkie, t. 5, red. W. Gasparski i in., KNF 

PAN,  Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2000. T. Pszczołowski, Zasady sprawnego działania. Wstęp do 

prakseologii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967. A. Szpaderski, Podstawy prakseologicznej teorii zarządzania, 

„Master of Business Administration”, 2008, nr 3 (92), maj-czerwiec, s. 91-101. 

237

  

Who knows if Black-Scholes is to blame ? http://www.theguardian.com/science/2012/feb/12/black-

scholes-equation-credit-crunch?commentpage=3.

 

121 

 

równanie Blacka-Scholesa. Pieniądz stał się towarem, niby takim samym jak węgiel, ropa 

naftowa czy kiełbasa. Banki itp. instytucje finansowe stały się przedsiębiorstwami 

oferującymi „produkty” zwane finansowymi. Banki sprzedają swoje „produkty”, tak jak 

przedsiębiorstwa sprzedają węgiel. Jednak pomiędzy tymi produktami jest różnica 

ontologiczna. „Produkty” instytucji finansowych mają charakter (czyli pewne cechy) bytu 

intencjonalnego, natomiast produkty normalnych przedsiębiorstw mają swoją podstawę 

w rzeczach 

238

 . 

Pytanie z zakresu biologii ewolucyjnej 
Jak bieda wpływa na strukturę mózgu ? Wpływa na hipokamp – miejsce pamięci, na korę przedczołową. 

 

U podstaw działania rządów leżało przekonanie, że technokraci poradzą sobie ze 

wszystkim. Zapomnieli oni jednak o czynniku ludzkim: o kondycji ludzkiej. 

Rewolucje technologiczne były przyczyną pojawiania się baniek (bubbles) finansowych: 
 

węgiel 

 

koleje 

 

statki (np. tankowce) 

 

internet 

Ale również przyczyną był również rozwój matematyki finansowej.    

 

 Szara bankowość opiera się na spekulacji. Niemcy w końcu zgodziły się na tę szarą 

bankowość. Gdy wybuchł kryzys 2008, to okazało się, że banki są pułapkami. W USA 

panował system kas finansowych. W latach 80-tych zaczęły one zanikać na rzecz nowych 

struktur. Wtedy część kas stałą się narzędziem prania brudnych pieniędzy. Kasy zaczęły 

bankrutować – ze względu na spekulacje. Następnie kasy były wykupywane przez banki. 

Na ich ratowanie państwo wydało 120 mld $. 

Mechanizm kreowania pieniądza. 

Rynek bez solidarności prowadzi do wynaturzeń. 

Globalizacja przyniosła niepewność jutra i bezrobocie. Każdy dąży do redukcji kosztów 

produkcji. Np. w Indiach, na polach uprawy ogórków zarobek dzienny wynosi 2 euro. Dla 

rodzimego pracownika w Indiach jest to duża suma, dla europejczyka nic znaczącego. Dla 

porównania w Złotnikach  Kujawskich (ok. 2005) była firma produkująca całkowicie na 

eksport do Niemiec, która płaciła stawkę 3,50 zł. na godzinę, a w Niemczech 7 euro. 

Sam system kreacji jest bardzo dokładnie opisany w komentarzu Radka Szymanka pod artykułem:  

                                                            

238

  

Andy Kessler, How We Got Here. A Silicon Valley and Wall Street Primer. A History of Technology And 

Markets, Escape Velocity Press 2004. bańki finansowe, s. 65; rynki kapitałowe, s. 159. John C. Hull, Options, 

Futures, and ther Derivatives, Pearson Education International, New Jersey 2009, wyd. 7. 

122 

 

http://independenttrader.pl/59,zloto_fizyczne_vs_rynek_papierowy.html 
http://alexjones.pl/pl/aj# 

 

Dzięki uwolnieniu rynków finansowych wszystko wydawało się możliwe. inwestowano 

przede wszystkim w nieruchomości. Pojawiła się też sprzedaż przyszłych korzyści. Takiew 

działania prowadził „Enron”: wypłacano premie na poczet przyszłych zysków, np. 50 mln 

$ za budowę tamy w Indiach – której nigdy nie zbudowano. Po roku 2000 zwrócono 

uwagę na tych co mało zarabiają. Aby dać im złudzenie bogactwa zaczęto im udzielać 

kredytów. 2005-2006 zaczęto udzielać kredyty hipoteczne tym klasom. 

Bańka pęka, gdy ceny przestają rosnąć. 

asset – majątek 

Najpierw wmawia się nam kredyt na dom, którego wartość rynkową zaniżono. Po roku 

przychodzi informacja, że wartość rynkowa domu wzrosła o 20%. Wobec tego potrzebny 

jest dodatkowy kredyt. 

Ważne: 1) zdolność kredytowa, 2) wartość nieruchomości. 

W USA nie ma znaczenia punkt (1), gdyż bank przejmuje nieruchomość. 

AIG także zajęła się spekulacjami. Jej majątek wynosił 2 mld $, a zobowiązania wzrosły 

800 razy. AIG stworzyło bowiem sobie własny bank inwestycyjny. Nikt o tym nie wiedział. 

Sekuratyzacja – jądro rynku finansowego gwarantujące oszustwa. 

Podobnie jak w USA było w Europie, np. bańka nieruchomości w Hiszpanii (korzenie w 

USA). Również w Niemczech powstała szara bankowość. 

dźwignia finansowa, lewarowanie (leverage) – mówiąc obrazowo: aby zawrzeć transakcję 

wystarczy mieć depozyt o wartości kilka procent kontraktu. Oznacza to przełożenie np. 

1:30, czy 1:200. Osiąga się wtedy zyski jak i straty na poziomie, jakie by się miało 

inwestując pełną kwotę w instrumenty bazowe 

239

 . 

Kredyty subprime. 

„Kredyt subprime (ang. Subprime loan) – kredyt bankowy wysokiego ryzyka, którego oprocentowanie 
jest wyższe niż przy standardowym kredycie w danym segmencie. Jego specyfika polega na tym, że jest 
udzielany temu kredytobiorcy, który posiada złą „historię kredytową” (np. niespłacanie na czas 
kredytów). 

 

                                                            

239

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/dźwignia_finansowa. http://mfiles.pl/pl/index.php/dźwignia_finansowa 

123 

 

Stworzony i rozpowszechniony w szczególności w USA. Kredyty subprime cechują się dużym poziomem 
ryzyka, zarówno dla banku, jak i dla kredytobiorcy. Do grona produktów subprime mogą być zaliczane 
np. kredyty hipoteczne czy specjalne karty kredytowe. 

To właśnie kredyty typu subprime w dużej mierze przyczyniły się do wybuchu ogólnoświatowego kryzysu 
finansowego w roku 2007, gdyż największe banki w Stanach Zjednoczonych przyznawały te pożyczki 
praktycznie każdemu, bez względu na jakiekolwiek kryteria” 

240

 . 

Uwaga 
Czy kredyt studencki jest kredytem subprime? Kto gwarantuje wypłacalność? 

Wniesiono liczne oskarżenia wobec Golden Sachs i Deutsche Bank. Oferowały bowiem 

wysoko ocenione produkty. Nikt obecnie nie rozumie powiązań pomiędzy instytucjami 

finansowymi. 

Instrumenty pochodne są obciążone największym ryzykiem. Agencje ratingowe miały 

gwarantować pewność produktów. Te agencje działają jak kartel. Agencje ratingowe 

wybroniły się przed zarzutami mówiąc, że wyrażały tylko opinie. Ale za te opinie płacił 

klient. 

[agencje ratingowe działają na podobieństwo „przywołówek” w Szymborzu, w Poniedziałek Wielkanocny – 

zapłacisz, to twoja dziewczyna jest piękna i miła; nie zapłacisz – garbata i zrzędliwa] 

Za kryzys finansowy odpowiadają: AIG, Lehman Brothers, Goldman Sachs. 

Zniesienie kontroli nad rynkami finansowymi to rezultat nacisku lobbystów z Wall Street. 

Przykłady 

1) Przypadek Bernarda Madoffa 

241

 

Pracował na Wall Street. Stworzył piramidę finansową (w Polsce to nazywano systemem 

argentyńskim, np. przy zakupie Fiata 126p w latach 70-tych XX wieku). Aby się nie 

rozpadła wszędzie szukał klientów. Zapaść na rynku finansowym w 2008 r. w USA 

ujawniła istnienie tej piramidy. Zniknęło w sumie 65 mld $. Okazało się, że oszukał 8 tys. 

swoich klientów. Został skazany na 150 lat więzienia. Autorzy prac poświęconych 

Madoffowi zastanawiają się, jaką rolę odegrały banki inwestycyjne, które „napędzały” 

Madoffowi klientów. Zwłaszcza JP Morgan, w którym Madoff miał swoje konto 

242

 . 

                                                            

240

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kredyt_subprime. 

241

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bernard_Madoff. 

242

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Piramida_Madoffa 

124 

 

2) Przypadek Irlandii 

243

 . 

Rząd irlandzki zapłacił bankom irlandzkim ok. 70 mld $. Poziom życia spadł średnio o 20%. 

Przed kryzysem 2008 rząd obniżył podatki. Poza tym był słabszy nadzór bankowy niż w 

innych krajach Unii. Taka sytuacja przyciągała banki zagraniczne. Przez pewien czas było 

to korzystne dla Irlandii. Przyczyną kryzysu były fałszerstwa danych prezentowanych 

przez banki. 

Na czym polegał błąd rządu? Błędem było udzielenie państwowych gwarancji 

wypłacalności dla Irish Bank. Gdy ten bank zaczął się chwiać, dług przeniesiono z banku 

na państwo. Takie mogą skutki żyrowania komuś kredytu. W rezultacie rząd musiał 

zaciągnąć dług w EBC w wysokości 70 mld $. Obecnie dług Irlandii wynosi 300 euro na 

osobę co miesiąc. Irlandia spłacając dług ratuje europejski system bankowy. 

Przyczyny kryzysu 
 

- nierozważne udzielanie kredytów (wszystkim, w tym również niezdolnym kredytowo) 

 

- polityka fiskalna 

Od początku XX w. wzrost gospodarczy w Hiszpanii i w Irlandii nie opierał się na zdrowych zasadach. 

Sytuacja gospodarcza w Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Islandii.  
 

Co może się stać, gdy ignorancja (=niewiedza) zetknie się z chciwością ? Skutkiem będzie 
„bańka spekulacyjna” 

244

:  

 

bańka tulipanowa (

1636-1637

) w Holandii 

 

bańka giełdowa (Wielki kryzys, 1929) 

 

bańka samochodowa 

 

bańka internetowa (dot-com bubble), przełom lat 200/2001 

 

bańka zadłużeniowa (2008), USA, Europa 

Centrum bańki internetowej było w Dolinie Krzemowej. Alan Greenspan w Waszyngtonie widział to. W 

2000 r FED podniósł stopy procentowe. Wtedy Wall Street zaczęła się przyglądać internetowym 

pupilom. Na Boże Narodzenie 2000 zaczęto dostrzegać już na Wall Street niepokojące zjawiska. 11 

września 2001 zakończył bańkę internetową. Rany odnieśli nawet Microsoft, Sun Microsystem, Intel. 

Winny szukano na Wall Street. ludzie byli rozgniewani, gdyż stracili pieniądze. Henry Blodget ledwo się 

wykręcił od kary: dostał dożywotni zakaz pracy z papierami wartościowymi. Zrehabilitował się w 2007 

roku po wydaniu książki „The  Wall Street Self-Defense Manual: A Consumer's Guide to Intelligent 

Investing. Atlas Books, 2007” 

245

 . 

Pęknięcie bańki dot.comów kosztowało rynek 3,5 bln dolarów. 

                                                            

243

  

Sytuacja gospodarcza w Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Islandii. 

www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/121/plik/012.pdf 

 

244

  

Bańka spekulacyjna, http://pl.wikipedia.org/wiki/Bańka_spekulacyjna. 

Jest to stan rynku, np. akcji, w którym cena dóbr rażąco przekracza ich wartość.  

245

 ` 

http://en.wikipedia.org/wiki/Henry_Blodget. 

125 

 

Amazon I e-Bay robiły dobrze od początku: uważały, że klient jest najważniejszy  

Pozostała jednak infrastruktura: sieć, bazy danych. Na zgliszczach powstał nowy rodzaj biznesu. Byli to 

ludzie, którzy już raz się sparzyli. Sieć staje się podstawą nowej ekonomii 

246

 . 

Papież Franciszek o światowym systemie gospodarczym

 

247

 

PapieŜ stwierdza, Ŝe globalny system gospodarczy nie jest juŜ w stanie wytrzymać tego, co się dzieje i, Ŝe 
czeka nas nieuchronne załamanie. PapieŜ ostrzegł, Ŝe gospodarka zaleŜy teraz od wojny, a wielkie 
mocarstwa wykorzystują konflikty zbrojne jako sposób na utrzymanie istniejącego status quo. 

Zdaniem Franciszka gospodarka światowa jest postawiona na głowie, a złotym cielcem są obecnie 
pieniądze. Uznał on teŜ, Ŝe w centrum gospodarki powinni się znajdować męŜczyzna i kobieta a nie 
koncerny zbrojeniowe i banki. 

Hierarcha Kościoła Katolickiego z obawą patrzy w przyszłość i sugeruje, Ŝe nawet jeśli zainteresowanym 
nie uda się rozpętać III wojny światowej, to stworzą wiele lokalnych wojen, aby zapewnić przetrwanie 
"bałwochwalczych gospodarek" poprzez zwiększanie produkcji i sprzedaŜy broni. 

Według papieŜa to przynosi pieniądze koncernom zbrojeniowym i nieszczęścia zwykłym ludziom. 
Franciszek nie wspomina o konkretnych konfliktach, ale wystarczy popatrzyć na Syrię, Irak czy Ukrainę, 
aby zrozumieć, o co mu chodzi. 

Uwaga 
Zwróćmy uwagę na analogie: 
Katolicka nauka społeczna a polityka społeczna Unii Europejskiej.  

Dobro wspólne: kapitał  ludzki,  
promotiohHumana (podniesienie człowieka):  programy spójności 
Jeśli chcesz zapoznać się z całą historią kryzysu zajrzysz do czterech artykułów w 

„Rzeczpospolitej”. 

http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/705487,208891-Krotka-historia-amerykanskiego-rynku-

kredytow-hipotecznych--czyli-jak-ewaluowal-American-Dream--cz--1-.html?referer=redpol 

Miejsce techniki w piramidzie wartości 

 

religijne 

etyczne 

polityczne 

społeczne 

techniczne 

teoretyczne 

estetyczne 

ekonomiczne 

biologiczne 

 

                                                            

246

  

http://alexjones.pl/pl/aj/aj-swiat/aj-gospodarka-swiatowa/item/2196-amerykańska-bańka-finansowa-

pęknie-lada-moment-gospodarka-wisi-już-na-włosku#. 

247

  

http://alexjones.pl/pl/aj/aj-swiat/aj-gospodarka-swiatowa/item/30062-papież-franciszek-ostrzega-że-

światowy-system-gospodarczy-jest-bliski-upadku 

126 

 

Podstawowe są wartości biologiczne. Życie, zdrowie, jedzenie jest warunkiem niezbędnym przy realizacji 

wyższych wartości. Wartości ekonomiczne to praca, mieszkanie, pieniądze. Wartości społeczne to 

małżeństwo, rodzina, miłość. Przedmiotem wartości politycznych jest sprawiedliwość społeczna (nie 

walka o władzę). Jeśli chodzi o wartości najwyższe to relację pomiędzy nimi można określić następująco: 

najpierw być człowiekiem, a potem – chrześcijaninem. 

Wartości niższe są podstawą dla wyższych. Wartości wyższe są celem dla niższych. Ta aksjologia 

respektuje hierarchię potrzeb Abrahama Maslowa (amerykański psycholog rosyjskiego pochodzenia). 

Konflikt obowiązków, np. przyjąć ciężko chorego człowieka do szpitala – ze względu na etykę lekarką , 

nie przyjąć go – ze względu kontrakt z NFZ-tem, świadczy o błędach w aksjologii (=teorii wartości).. 

 

09) Racjonalność. Technologiczna racjonalność. Inżynieria wiedzy – 

przyszłość społeczeństwa informacyjnego. Metody cyfrowe w humanistyce. 

1) Racjonalność 

 

Współcześnie istnieje wiele teorii racjonalności (występuje wiele kryteriów 

racjonalności). Jako teorię racjonalności można potraktować filozofię nauki i techniki 

248

 . 

Mario Bunge (argentyński fizyk i filozof) 

249

 wymienia 7 typów racjonalności, 

uporządkowanych następująco: 

1) Racjonalizm pojęciowy - mamy z nim do czynienia, gdy minimalizuje się mętność pojęć, 
ich rozmytość, ich niedokładność. 

2) Racjonalność logiczna - ukierunkowanie na niesprzeczność 

3) Racjonalność podania świadectw lub dowodów 

4) Racjonalność epistemologiczna - jej wyrazem jest unikanie hipotez niezgodnych z 
dotychczasową wiedza 

5) Racjonalność ontologiczna - przyjęcie wewnętrznie niesprzecznego obrazu świata 

6) Racjonalność wartościująca - ukierunkowanie się na cele, które są nie tylko osiągalne, 
ale i też warte osiągnięcia. 

7) Racjonalność praktyczna - przyjmuje się tu środki prawdopodobnie ułatwiające 
osiągnięcie celu 
 
Te rodzaje racjonalności są uporządkowane tak, jak je tu wymieniono. Zwykle mówi się, 
że racjonalność praktyczna zakłada racjonalność teoretyczną. A zatem racjonalność 
pojęciowa i logiczna są nieodzowne dla racjonalności każdego innego rodzaju. 
Racjonalność pojęciowa i logiczna tworzą minimum racjonalności. Mając pojęcie 

                                                            

248

  

Przegląd zagadnień dotyczących problemu racjonalności zob. H. Kozakiewicz, E. Mokrzycki, M.J. Siemek 

(red.), Racjonalność. Nauka. Społeczństwo, PWN, Warszawa 1989. 

249

  

M. Bunge, Rationality. The Critical Review, The Hague 1985. 

127 

 

racjonalności można utworzyć odpowiednie pojęcia irracjonalności. Logika szeroko pojęta 
jest związana właśnie z tymi dwoma podstawowymi rodzajami racjonalności. 

 
Można powiedzieć ogólnie, że racjonalność to zgodność działania z pewnymi regułami. W tym sensie można 

mówić o racjonalności estetycznej: ktoś się ubiera zgodnie ze standardami. 

 

2) Niektóre założenia nauk humanistycznych, społecznych, teologicznych 

Nauka i technologia przyjmują założenia filozoficzne, których często sobie nie uświadamiamy. 

Podstawowe założenie występujące w naukach humanistycznych dotyczy tego czym jest człowiek. 

Badania w naukach humanistycznych są uwikłane w aksjologię. Widać jest to szczególnie w naukach 

historycznych, gdy system wartości badacza dziejów jest odzwierciedlony w rezultatach badania. 

Interpretacja humanistyczna musi uwzględnić aksjologię pisarza, poety, władcy, jeśli chce się zrozumieć 

dane zjawisko. Trzeba nie tylko wyjaśnić zjawisko (geneza, środowisko, przyczyny), ale i ocenić pod 

różnymi względami, np. etycznym, poznawczym, ekonomicznym, społecznym, politycznym, religijnym. 

Ten ostatni etap pracy badawczej w humanistyce jest bardzo trudny do zrealizowania i zwykle się go 

pomija. 

1) Kondycja ludzka 
 

a) człowiek jest świadom utracalności swojego istnienia 

 

b) stąd każdy posiada potrzebę umocnienia się w istnieniu: np. przez  pieniądze, tworzenie grup 

społecznych, religię, zawierzenie komuś 
 
Zastanowić się, nad stopniem świadomości utracalności swojego istnienie; czy jest to świadomość 
towarzysząca, czy raczej aktowa ?  
Czy potrzeby w sensie Maslowa wypływają z potrzeby umocnienia się w bycie ? 
 
2) Agere sequitur esse.  
Jest to scholastyczna zasada mówiąca, że działanie wypływa z natury bytu. Inaczej mówiąc: naturę bytu 
poznaje się po skutkach działania. Ta zasada jest założona w obserwacji jak i w behawioralnym 
schemacie badania. 
 
bodziec –> "czarna skrzynka" –> reakcja 
 
Nieznaną budowę "czarnej skrzynki" usiłujemy zrekonstruować na podstawie związków między 
wejściem i wyjściem. Pojęcie "czarnej skrzynki" pojawiło się najpierw w technice; jest używane w nauce 
o procesach poznawczych (kognitywistyka) 
 
Zasada ta występuje w wyjaśnianiu przyczynowym: od skutku do przyczyny 
 
3) Człowiek jest istotą społeczną. 
Czy ta zasada wypływa z kondycji ludzkiej ?  
 
4) Człowiek jest istotą seksualną  
Czy ta zasada wypływa z kondycji ludzkiej ?  
 
5) Ktoś kogoś wychowuje. 
 

128 

 

6) Poznanie ludzkie jest aspektywne, czyli opowiadanie o słoniu. 
Czterem ślepcom chciano umożliwić poznanie słonia. Przyprowadzoną więc przed nich słonia. Pierwszy 
złapał za trąbę i orzekł, że słoń to wielki wąż. Drugi chwycił za ucho i stwierdził, że słoń to wielkie 
skrzydła. Trzeci objął nogę słonia, a ponieważ wiedział co to jest kolumna, to wyciągnął wniosek, że słoń 
to wielka kolumna. Czwarty dotknął brzucha słonia i to skojarzyło  mu się z beczką, dlatego orzekł, że 
słoń to wielka beczka. 
 
Czy zatem słoń to latający wąż z beczką na kolumnach ? 
 
6) Poznanie ludzkie ma charakter pojęciowy (=abstrakcyjny); nie poznajemy konkretu jako konkretu; 
mamy tylko intuicję konkretu; intuicja konkretu jest mocniejsza niż abstrakt – dlatego idea kotletu 
schabowego przegra z kotletem schabowym, a idea Boga jest słabsza od wszelkiego konkretu. Zrób sobie 
eksperyment: połóż na jednym talerzu kartkę z napisem „kotlet schabowy”, a na drugim – kotlet 
schabowy. Na co zareaguje twój żołądek? 
 
7) Dziecko jest z natury dobre 
8) Człowiek jest skłonny do zła 
9) Wychowanie jest relacją symetryczną/niesymetryczną/antysymetryczną, przeciwsymetryczną – stąd 
pedagogika i antypedagogika. 
 
10) Czy zakłada się racjonalność poznania, czyli intersubiektywną komunikowalność i sprawdzalność, czy 
raczej jest ona celem ? 
 
11) Człowiek posiada żądze mocy. Jednak jest za słaby ontologicznie by zmieniać prawa fizyki i stanowić 
prawa moralne (np. klasa robotnicza bolszewickiej Rosji w latach 1918-1920 uważała, że ma taką moc; 
zob. L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu). 
 

Inne założenia na podstawie  
M.  Bunge,  R.  Ardila,  Philosophy  of  Psychology,  Springer  Verlag,  New  York,  Berlin, 
Heidelberg 1987. 
 

Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że naukowa psychologia, inaczej niż psychologia filozoficzna 
czy humanistyczna jest całkowicie oddzielona od filozofii. W szczególności behawioryści, będąc pod 
wpływem pozytywizmu, a szczególnie operacjonizmu, byli dumni ze swojej niezależności od filozofii.. 
Jednak metodologiczna analiza psychologii pokazuje coś odmiennego.  
Okazuje się, że jakiekolwiek badania naukowe nie są przeprowadzane w filozoficznej próżni, lecz na tle 
złożonego filozoficznego tła. Na razie wystarczą nam tu trzy zasady: 
1) Nic nie staje się z niebytu lub nie zmierza do niebytu. 
2) My możemy poznać świat, chociaż w części i stopniowo. 
3) Nie twórz sobie danych lub nie fałszuj obliczeń. 
Aby sprawdzić czy te zasady są faktycznie zakładane wyobraź sobie projekt, który ich nie przyjmuje. 
Załóżmy, że badacz obserwuje małpy, aby wykryć wzorzec zachowań. Nagle małpy znikają z pola 
widzenia. Czy na tej podstawie obserwator będzie przekonany, że zniknęły jako kamfora albo 
teleportowały się. Bardziej prawdopodobne, że badacz przyjmie hipotezę, że małpy ukryły się albo, że 
sam jest ofiarą halucynacji. W żadnym przypadku nie będzie raportował o zniknięciu bojąc się, iż jego 
koledzy będą przekonani, że nie zna on starej filozofuje prawdy, że materia jest niestwarzalna i nie 
podlegająca unicestwieniu.  
 

Mając rozwiązaną zagadkę odejścia małp z pomocą filozoficznej zasady i pewnego badania, 

badacz podsumowuje swoje badania. Robi tak ponieważ ma nadzieje, że znajdzie coś nowego o 

129 

 

zachowaniu naczelnych. Przez to milcząco ufa zasadzie realistycznej wg której możemy poznać rzeczy, 
jeśli je zbadamy. Filozofią tego badacza jest realizm, nie zachowuje się on jak idealista lub 
konwencjonalista. Ostatecznie donosząc o badaniach ostrożnie rozróżni dane od statystyki zbudowanej 
na nich, jak również od interpretacji wyników: do tej ostatniej odniesie się raczej jako do hipotezy. 
Postępując w ten sposób będzie posłuszny jednej z metodologicznej reguł postępowania badawczego.  
 

Mogłoby się wydawać, że uczenie sie takich zasad jest częścią naukowego wytrenowania. Tak. 

Niemniej jednak, rzecz w tym, że te zasady, jak i inne nie są przedmiotem badania naukowego, ale 
filozofii. Są one używane i sprawdzane w praktyce w dowolnej nauce, lecz pochodzą, są 
systematyzowane czasami i badane w filozofii. Będziemy nazywać filozoficznym tłem, ogólnym 
spojrzeniem lub wizją świata, zmienny zbiór takich ontologicznych, epistemologicznych i moralnych 
zasad. Tablica 1.1 przedstawia wiele z nich.  
 

Filozoficzne zasady tkwiące w naukowym badaniu nie zawsze są jawne – szczególnie u badaczy z 

antyfilozoficznym nastawieniem. Tymczasem płyną często po powierzchni, szczególnie wtedy, gdy  
a) stawiają sobie ambitne plany badawcze (jak np. mapowanie umysłu na mózg), gdy  
b) budują teorie (hipotetyczno-dedukcyjne systemy) jak i wtedy, gdy 
c) oceniają projekty rywalizujące jak i rywalizujące teorie,  
d) dyskutując empiryczne odkrycie, które dowodzi trudności interpretacji.   
 

Twierdzenie, że badania naukowe wikłają zasady filozoficzne wyszczególnione w tabeli 1.1 nie 

jest deskryptywnym lecz normatywnym. Nie chodzi tu o to, że naukowcy mniej lub bardziej świadomie 
stosują się do tych zasad. Bo takie twierdzenie było by fałszywe. Twierdzi się natomiast, że filozoficzna 
analiza poprawnego badania naukowego jest ograniczona do pokazania, że te zasady są faktycznie w 
takim czy innym badaniu uwikłane, często nieznane dla samych badaczy. Sposób usprawiedliwienia tego 
twierdzenia był sugerowany jakiś czas temu: usuń każde jedno z filozoficznych założeń w danym czasie i 
zobacz, czy takie pominięcie będzie skutkować błędem lub odrzuceniem interesującego problemu. 
Czytelnik jest zaproszony do zrobienia tego sprawdzenia dla siebie i spojrzenia na przewodnik. 
 
Tabela 1.1  (strony 20-21) 
Zasady ontologiczne (o świecie) 
 
O1 Świat istnieje w sobie (tj. bez względu na to czy istnieją lub nie badacze) 
O2 Świat jest złożony wyłącznie z rzeczy (konkretnych przedmiotów) 
O3 Formy są własnościami rzeczy (nie samo-istniejących idei) 
O4 Rzeczy grupują się w systemy: każda rzecz jest systemem lub jego składnikiem 
O5 Każda rzecz z wyjątkiem uniwersum, wchodzi w interakcje z innymi rzeczami w pewnym względzie i 
jest izolowana od innych rzeczy pod innym względem 
O6 Każda rzecz zmienia się 
O7 Nic nie pochodzi z niebytu i żadna rzecz nie redukuje się do niebytu 
O8 Każda rzecz podlega prawom (istnieją koincydencje, ale nie ma cudów) 
O9 Istnieją różne rodzaje praw: przyczynowe, stochastyczne, mieszane; na tym samym poziomie (np. 
biologiczne); międzypoziomowe (np. bio-społeczne); itd. 
O10 Istnieje kilka poziomów organizacji: fizyczny, chemiczny, biologiczny, społeczny i technologiczny 
O11 Wszystkie systemy z wyjątkiem uniwersum otrzymują zewnętrzne wejścia i są selektywne 
O12 W każdym systemie istnieje spontaniczna (nie uprzyczynowana) aktywność tego samego rodzaju 
O13 Każdy system ma pewne własności (zwane 'emergentnymi'), których brak jego składnikom 
O14 Każda emergentna własność pojawia się na pewnym piętrze w zbiorowisku systemu 
O15 Każdy system należy do pewnej ewolucyjnej linii 
O16 Każdy system, z wyjątkiem uniwersum, pochodzi przez składanie (assembly) 
O17 Komponenty systemu społecznego są biologiczne, chemiczne, i fizyczne; te systemu chemicznego są 
chemiczne lub fizyczne; systemu fizycznego są fizyczne 
O18 Każdy system, z wyjątkiem uniwersum , jest podsystemem innego systemu 
O19 Im bardziej złożony system, tym większa liczba pięter w jego budowaniu 

130 

 

O20 Im bardziej złożony system, tym większa liczba jego sposobów załamania się 
 
Deskryptywne zasady epistemologiczne: o ludzkim poznaniu świata 
 
E1 Możemy uzyskać wiedzę o świecie (rzeczywistości), chociaż tylko częściowo, niedoskonale i 
stopniowo. 
E2 Każdy akt poznania jest procesem w nerwowym systemie pewnych zwierząt. 
E3 Człowiek może poznać tylko dwa rodzaje przedmiotów: byty materialne (konkretne rzeczy) i 
przedmioty pojęciowe (pojęcia, sądy i teorie). 
E4 Zwierzę może poznać tylko tę rzecz, jeśli te dwie będą połączone sygnałem, który może wcześniej 
wykryć i zdekodować. 
E5 Żadne badanie nie zaczyna się od całkowitej niewiedzy: musimy wiedzieć coś  przed, zanim 
sformułujemy problem i zbadamy go. 
E6 Każda operacja poznawcza jest potencjalnie podatna na błąd, lecz każdy błąd jest korygowalny. 
E7 Istnieje kilka sposobów poznania: przez postrzeganie, przez pojęciowanie i przez działanie; te różne 
sposoby łączą się w różne kombinacje w badaniach. 
E8 Wszelkie ludzie badanie dokonuje się w społeczności a przeto w kooperacji i współzawodnictwie z 
innymi. 
E9 Wiedza może być o konkretach lub wzorcach. 
E10 Każda teoria, gdy jest skonstruowana z wykorzystaniem danych i hipotez pomocniczych, może 
pomóc opisać i przewidywać, lecz tylko teorie mechanistyczne mogą wyjaśniać. 
 
Normatywne zasady epistemologiczne: O prowadzeniu badań naukowych 
 
E11 Zacznij swoje badanie przez wybór otwartego problemu. 
E12 Jasno sformułuj swój problem: nie zmieniaj  (=poszerzenie lub ograniczenie) jego kontekstu, 
założeń, danych, itd. 
E13 Nie pomyl problemu bytu z problemem wiedzy lub odwrotnie (np. nie próbuj definiować 
przyczynowości w terminach przewidywalności i nie wierz, że fakty się zmieniają, gdy spojrzysz na nie 
poprzez alternatywny schemat pojęciowy. 
E14 Nie pozwól dostępnym technikom na dyktat we wszystkich twoich problemach: jeśli konieczne 
próbuj nowych technik lub nawet całość nowych podejść. 
E15 Planuj badania w twoim problemie – lecz bądź gotów zmienić twój plan, a nawet swój problem, tak 
często jak to jest konieczne. 
E16 Kiedykolwiek to możliwe chwytaj swój problem naukowo (tzn. bądź uzbrojony w naukową wiedzę i 
naukowe metody i nastaw się na cele naukowe lub technologiczne). 
E17 Nie toleruj ciemności i rozmytości pojęć na początku: próbuj i precyzuj każde kluczowe pojęcie i sąd. 
E18 Nie zobowiązuj siebie przed badaniem: najpierw uzyskaj poznanie, potem przekonanie – a następnie 
wątpienie. 
E19 Przeglądaj regularnie swoje najważniejsze przekonania: jesteś ograniczony  w szukaniu błędów – 
mając szczęście możesz zapoczątkować rewolucję pojęciową. 
E20 Sprawdzaj (dla jasności, przekonania, skuteczności) wszystkie swoje metodologiczne reguły. 
 
Przepisy moralne: o prawości naukowego badania 
 
M1. Bądź zgodny z prawdą. 
M2 Nie przeciągaj (skirt) naukowych problemów ze strachu przed władzami. 
M3 Traktuj wszystkie danie i teorie, metody, jako obalalne, tylko samo badanie traktuj jako świętość. 
M4 Poprawiaj co się da skorygować, szczególnie swoje własne błędy. 
M5 Nie zważaj na wymysły i pseudonaukę: ujawnij je i walcz z nimi. 
M6 Nie chowaj wiedzy: podziel się nią. 

131 

 

M7 Udzielaj zaufania, gdzie zaufanie jest należne. 
M8 Nie zważaj na argumenty z autorytetu i ad hominem. 
M9 Pielęgnuj intelektualną wolność i bądź przygotowany do walki o nią.  
M10 Bądź skromny/a: poznaj swoje ograniczenia, lecz nie bądź uniżony; nie kłaniaj się przed 
autorytetami i tradycją. 
M11 Nie używaj prestiżu związanego z postępem wiedzy do podpisywania się po niesprawiedliwymi 
sprawami. 
M12 Bądź skłonny do służenia współpracownikom, studentom i naukowej społeczności w jak najszerszej 
skali. 
M13 Unikaj ideologii w naukach podstawowych, lecz deklaruj ją w technologii. 
M14 Odrzucaj użycie wiedzy dla celów destrukcji lub nacisku. 
M15 Nie chwal się specjalnymi (w szczególności paranormalnymi) mocami poznawczymi. 
M16 Próbuj usprawiedliwić wszystkie swoje twierdzenia. 
M17. Strzeż niezależności swoich sądów i jeśli konieczne – płyń pod prąd. 
M18 Toleruj poważne badania problemów lub metody, które się tobie nie podobają. 
M19 Bądź nietolerancyjny wobec zorganizowanego obskurantyzmu. 
M20 Ciągle zwracaj uwagę moralną na swoje czyny, a nawet na swoje moralne zasady. 

3) Technologiczna racjonalność.  

Val Dusek, Philosophy of Technology: An Introduction, Blackwell Publishing Ltd, 2006, s. 53-69. 

Nauka jest traktowana jako wzorzec racjonalności. Technologia jest traktowana jako  nauka stosowana i 

jest w konsekwencji częścią tego wzorca racjonalności. przyjmowanego przez współczesne 

społeczeństwo. 

(wzorzec = paradygmat) 

W przeciwieństwie do tego wzorca racjonalności w teologii spotkamy zdanie, że „człowieka nie da się 

zrozumieć bez Chrystusa”. Oznacza to, że człowiek ma w sobie coś, co wykracza poza granice 

racjonalności naukowej. Czy to coś, to pragnienia życia wiecznego? 

Na początku XX wieku niemiecki socjolog Max Weber opisał powstanie społeczeństwa Zachodniego, jako 

powstawanie racjonalności. Tę racjonalizację rozciągał na wszystkie dziedziny kultury. Rozciągał tę 

racjonalizację również na teologię (w judaizmie, konfucjanizmie, taoizmie, buddyzmie, hinduizmie). 

Zauważmy zresztą, że teologię można rozumieć jako racjonalizację Objawienia. Jest to próba ogarnięcia 

treści Objawienia rozumem ludzkim. Nie jest to jedyne rozumienie teologii.  

W społeczeństwie Zachodnim modelem racjonalności – od czasów Platona- była matematyka. 

Ten matematyczny model idealnego rozumowania wpłynął na powstanie obliczeniowych modeli w 

etyce. Brytyjski filozof Jeremy Bentham (1748-1832) twierdził, że etyka byłą sprawą dodawania 

jednostek przyjemności i odejmowania jednostek bólu (jako negatywnej przyjemności). Polityka miała 

maksymalizować tę pryzjmeność. Bentham nazwał swoją etykę utylitarianistyczną.  

(jednostka przyjemności – np. jeden gryz batona snickers) 

Racjonalność naukowa jest szersza iż racjonalność matematyczna. 

Na podstawie historii nauki można by powiedzieć, że mamy kilka rodzajów rozumu 

132 

 

 

- dedukcyjny – jak w matematyce i w logice; tak rozumieli go racjonaliści w XVII wieku; 

 

- inni – jak Rudolf Carnap (XX wike) utożsamiali rozum z logiką indukcyjną. 

 

- jeszcze inni utożsamiali rozum z rozumowaniami instrumentalnymi, technicznymi w 

zastosowaniu do zagadnienia środków i celu; 

 

- w romantyzmie rozum był quasi-boską intuicją albo sądem estetycznym u artystów; 

 

- w ekonomii rozum sprowadzał się do analizy zysków i strat 

Do zastanowienia się 

Czy matematyczna (technologiczna, naukowa) racjonalność oddaje istotę tego czym jest racjonalność? 

4) Inżynieria wiedzy – przyszłość społeczeństwa informacyjnego. Metody cyfrowe w humanistyce. 

Zagadnienie przyszłości społeczeństwa informacyjnego wiąże z ewolucjonizmem w naukach społecznych 

i historii. Ten ewolucjonizm zwany jest także „ewolucjonizmem kulturowym lub po prostu 

ewolucjonizmem kulturowo-społecznym – zbiór teorii opisujących ewolucję społeczeństwa, które 

przechodzi przez poszczególne etapy podczas rozwoju społecznego. Ewolucjonizm jest jedną z 

najstarszych teorii w socjologii i antropologii kulturowej i w swojej klasycznej postaci został 

sformułowany (i dominował w całej nauce) w XIX wieku” 

250

 . 

Inżynieria wiedzy to dyscyplina nauki zajmująca się próbą przeniesieniem całej wiedzy ludzkiej do 

komputera. Chce również zagwarantować możliwość przeprowadzania automatycznych rozumowań w 

oparciu o bazę wiedzy (knowledge base). 

Jej częścią jest tzw. inżynieria ontologiczna. Jest to klasyfikacja rzeczy uzupełniona o automatycznie 

przeprowadzane rozumowania. 

Główne nurty i przedstawiciele myśli ewolucjonistycznej

 

251

 

Do klasycznych twórców ewolucjonizmu zaliczani są: Auguste Comte, Herbert Spencer, Émile Durkheim, 

Lewis Henry Morgan, Edward Burnett Tylor, Ferdinand Toennies. 

Nurty ewolucjonizmu 
1) ewolucjonizm unilinearny (określany też jako jednoliniowy albo klasyczny),  
2) ewolucjonizm uniwersalny i multilinearny. 
Współczesne nurty ewolucjonizmu: 
• neoewolucjonizm: Leslie White, Julian Steward, Marshall Sahlins, Gerhard Lenski, Talcott Parsons 
• socjobiologia – Edward Wilson, Pierre van den Berghe, Joseph Lopreato, Richard Machalek 

                                                            

250

  

Zob. też, Piotr Prokopowicz, Perspektywa neoewolucyjna w teoriach zmiany społecznej: od determinizmu 

technologicznego do epidemiologii reprezentacji (2007.12.03). 

 http://krytyka.org/perspektywa-neoewolucyjna-w-teoriach-zmiany-spolecznej-od-determinizmu-

technologicznego-do-epidemiologii-reprezentacji/. 

Warto zajrzeć na stronę: http://krytyka.org/. 

251

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ewolucjonizm_(nauki_społeczne)29 

133 

 

• teoria modernizacji – Walt Rostow, David McClelland 
• teoria społeczeństwa post-industrialnego – Daniel Bell, Alvin Toffler 
Duży wpływ ewolucjonizm wywarł na szkołę chicagowską, przyczyniając się do stworzenia koncepcji 

ekologii społecznej w analizach zbiorowości miejskich. 

Teoria społeczeństwa post-industrialnego 

252

 

„Naukowcy korzystali z teorii ewolucji, by prowadzić analizę różnych trendów i przewidywać przyszły 
rozwój społeczeństw. Stworzyli teorie społeczeństwa post-industrialnego, argumentując, że bieżąca era 
społeczeństwa przemysłowego dobiega końca, a usługi i informacja stają się ważniejsze niż przemysł i 
towary. 
W roku 1974 Daniel Bell – autor publikacji The Coming of Post-Industrial Society (Nadejście 
społeczeństwa post-przemysłowego) wprowadził termin społeczeństwa postindustrialnego. Podzielił 
historie ludzkości na trzy ery: przed-przemysłową, przemysłową i post-przemysłową. Przewidywał, że z 
końcem XX wieku Stany Zjednoczone, Japonia i Europa Zachodnia wejdą w fazę post-przemysłową. Ta 
post-przemysłowa faza objawiać się będzie przez: dominację sektora usług (administracji, banków, 
handlu, transportu, medycynę, edukację, naukę, media masowe i kulturę) nad tradycyjnym sektorem 
przemysłowym (produkcją, która po rewolucji przemysłowej zdominowała jeszcze bardziej tradycyjne 
sektory rolnictwa i górnictwa); rosnące znaczenie technologii informacyjnych; zwiększoną rolą 
długoterminowego planowania i planowania przyszłych trendów; dominację technokracji i pragmatyzmu 
nad tradycyjną etyką i ideologiami; wzrastającym znaczeniem i użytkowaniem technologii i intelektu; 
zmianami w tradycyjnej hierarchii klas społecznych, z wysoko wykształconymi specjalistami i 
naukowcami zajmującymi miejsce tradycyjnej burżuazji. 
Od lat 70. wielu innych socjologów i antropologów, takich jak Alvin Toffler (autor publikacji Szok 
przyszłości, 1970) czy John Naisbitt (autor książki Megatrends, 1982) poszli drogą wyznaczona przez 
pracę Daniela Bella i stworzyli podobne teorie. John Naisbitt wprowadził koncepcję megatrendów: 
silnych, globalnych trendów, które zmieniają społeczeństwa w skali światowej. Wśród megatrendów 
jakie wymienił był m.in. proces globalizacji. 
 

Innym ważnym megatrendem był wzrost wydajności komputerów i rozwój Internetu. Marshall McLuhan 
w pracy The Gutenberg Galaxy (Galaktyka Gutenberga, 1962) wprowadził termin wioski globalnej, który 
niedługo potem został zaadoptowany przez badaczy globalizacji i Internetu. Naisbitt i wielu innych 
proponentów teorii społeczeństwa post-przemysłowego wskazuje, że megatrendy prowadzą do 
decentralizacji, osłabienia centralnych rządów, zwiększonego znaczenia lokalnych inicjatyw i demokracji 
bezpośredniej, zmian w hierarchii tradycyjnych klas społecznych, rozwoju nowych ruchów społecznych, 
zwiększenia siły konsumentów i ilości dostępnych opcji wyboru dla nich (Toffler mówi nawet o 
nadmiarze wyborów). 

Niektóre, bardziej ekstremalne wizje społeczeństwa post-przemysłowego związane są z teorią 
osobliwości technologicznej. Teoria ta odnosi się do przewidywanego punktu lub okresu w rozwoju 
cywilizacji, w którym na skutek przyspieszenia postępu technologicznego społeczne, naukowe i 
ekonomiczne zmiany staną się tak raptowne, że po przekroczeniu tego punktu w czasie „przed-osobliwi” 
ludzie nie będą już mogli niczego wiarygodnie pojąć, zrozumieć, czy przewidzieć. Taka osobliwość była 
po raz pierwszy poddana pod dyskusję w latach 50. i szeroko spopularyzowana w latach 80. przez 
Vernora Vinge’a.  

Krytycy teorii społeczeństwa post-przemysłowego wskazują, że jest ona bardzo mglista i tak jak w 
przypadku każdej przepowiedni, nie ma żadnej gwarancji, że dziś obserwowane trendy będą jeszcze 
istniały w przyszłości lub że rozwiną się w kierunkach przewidzianych przez współczesnych badaczy. 

                                                            

252

  

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ewolucjonizm_(nauki_społeczne). 

134 

 

Jednak, żaden z poważnych socjologów nie argumentowałby, że można przewidzieć przyszłość, a 
jedynie, że teorie takie pozwalają na lepsze zrozumienie zmian jakie zachodzą w świecie współczesnym”. 
 
Społeczeństwo informacyjne jest to inaczej mówiąc społeczeństwo post-przemysłowe. Różnie się je 
nazywa: 

postindustrialne, postkapitalistyczne, postmodernistyczne, ponowoczesne, konsumpcyjne, sieciowe, 

technologiczne, komunikacyjne, globalne, internetowe.

 

 
Nie istnieje jedna spójna teoria. 
 

Cechy charakterystyczne społeczeństwa informacyjnego:  

informacja,  

stanowi jego główne tworzywo, buduje i tworzy społeczeństwo informacyjne 

wiedza,  
technologia,  

technologie działają na informację, a nie informacja na technologie (jak to była w rewolucji  
przemysłowejl 
technologie łączą  w jeden zintegrowany system; 

komunikacja 

 

 

powstaje zbiór stosunków, w których operuje się nowymi technologiami informacyjnymi; 

rozwój 
 

ciągła zmiana i płynność organizacyjna 
elastyczność struktur, co umożliwia zmianę, modyfikację oraz rekonstrukcję elementów sieci; 

 

Inne czynniki występujące w społeczeństwie informacyjnym

: odmasowienie, decentralizacja, 

denacjonalizacja, zniesienie przestrzeni, eliminacja pośredników, rozpad więzi. Zmianie ulega znaczenie czasu i 
przestrzeni.

 

 
Literatura do tego zagadnienia 

M. Castells, Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2008. 

A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, A. Wódkowski: E-usługi a społeczeństwo informacyjne.,Wydawnictwo 
Difin, Warszawa 2009. 

Przyczyny zmian społecznych 

Jednym z czynników powodującym zmiany społeczne była technologia. Ale były również inne czynniki, 

może nawet ważniejsze ze względu na głębokość zmian: jest nim śmierć przywódcy politycznego. Lęki i 

ambicję Stalina decydowały o losach milionów ludzi. Podobnie paranoiczne przekonania Hitlera 

doprowadziły do śmierci dziesiątki milionów ludzi. „Pożądliwość ciała, pożądliwość oczu, pycha żywota” 

przywódców decydują o losach całych narodów. Ich naiwność i porywczość. Czy w demokracji jest 

podobnie, zwłaszcza liberalnej ? Czy wolny rynek jest wyrazem tych trzech pożądliwości ? 

Czy pojęcie dekonstrukcji jest moralne neutralnym? Dekonstrukcyjne skutki przypisuje się np. 

marksizmowi. 

Wolność nie polega na tym, żeby jak najwięcej zabrać bliźniemu. Wolność jest dana od urodzenia. Droga 

do wolności nie wiedzie przez parlamentarne ustawy, ale przez prawdę (ewangelia). (Sołżenicyn) 

Przyczyną upadku komunizmu jest między innymi niewydolność tego systemu w zaspokajaniu potrzeb 

ludzkich. (Sołżenicyn) 

135 

 

Podstawowe prawo człowieka – prawo do prawdy. Wolność ma się od urodzenia. 

Pisarze science fiction podtrzymują nasze marzenia o życiu łatwiejszym dzięki rozwojowi technologii. Jest 

to w tym sensie ważny gatunek twórczości. Pisarze przewidywali powstanie okrętów podwodnych, lotów 

kosmos (Jules Verne). Ale również nie przewidzieli takich rzeczy jak prąd elektryczny, radary, lasery. 

Jest to problem futurologii. Przeszłość jest pewna, a przyszłość – nie. Możemy przewidywać przyszłość 

na podstawie przeszłości. Niemniej nie muszą się one spełniać. Arabowie podbijali co roku nowe 

terytoria i myśleli, że zawojują cały ówczesny świat. Ale tak się nie stało. ZSRR swoim wpływami 

obejmował cały świat. I wydawało się, że postęp komunizmu jest nieubłagany. Wydawało się, że ZSRR 

będzie istniał wiecznie. Upadł. Czy gospodarka wolnorynkowa doprowadzi do demokratyzacji z Chinach 

? . Taki związek istnieje, ale jaka będzie przyszłość nie wiemy. Leszek Kołakowski wskazywał na 

zmienność w interpretacji przeszłości. Fakty są niepodważalne, ale możemy modyfikować interpretacje 

faktów, jak np.: wpływ reformacji na reformę Kościoła rzymsko-katolickiego. 

J.D. Applen, Rudy McDaniel, The Rhetorical Nature of XML. Constructing Knowledge in Networked 

Environments, Routledge (imprint of the Taylor & Francis Group), New York 2009. 

D. E. Wittkower  (red.), Facebook and Philosophy. What’s on your mind? Open Court, Chicago, La Salle 

2010. Tom 50 serii: Popular Culture and Philosophy 

Seria: Popular Culture and Philosophy. 
Series Editor: George A. Reisch  
 

5) Metody cyfrowe w humanistyce 

Za język programowania dla humanistów uważa się język Python (czyt. pajton, pyton) 

Pythona stworzył holenderski naukowiec Guido van Rossum we wczesnych latach 90. Jest 

na licencji GPL. Cechą tego języka jest jasność i prostota kodowania. Co wydaje się być 

szczególnie ważne dla humanisty, nie mającego wprawy w posługiwaniu się językami 

sztucznymi. Jednak powinno być łatwe do opanowania np. dla filologów ze względu na 

studiowane przez nich zagadnienie gramatyk formalnych. 

Jest to język skryptowy, a jego interpretery są dostępne na wiele systemów operacyjnych. 

5) Państwo i podatki (refleksja inspirowana wywodami prof. Leszka Kołakowskiego) 

Pojęciem nadrzędnym wobec podatku jest pojęcie długu. A pojęciem nadrzędnym wobec długu jest 

zobowiązanie się (performatywna funkcja języka).Wiadomo, że długi trzeba spłacać. 

Podatek jest długiem wobec państwa. W płaceniu podatku ujawnia się nasz związek z państwem. Ten 

związek słabnie, gdyż widzimy, że pieniądze z naszych podatków są trwonione, rozkradane. Jako 

przykład przypomnijmy sobie budowę autostrad w Polsce, opłacanie obrazoburczych koncertów, 

wystaw artystycznych, ekspertyz (np. dotyczących budowy Internetu szerokopasmowego w naszym 

województwie). Podatnik wie, że ci, co zarabiają niebotyczne pieniądze (np. 180 tys. zł. na miesiąc – 

pensje brutto prezesów spółek giełdowych) „robią” w pieniądzach a nie w produkcji. Jest to oczywiście 

136 

 

wytwór monetaryzmu w gospodarce. Niemniej jest to niepokojące. Taki system czyni ludzie biednych 

bezsilnymi (zob. afery związane z Amber Gold i innymi instytucjami finansowymi w Polsce). Skutek tego 

jest taki, że pewna część ludzi unika spłacania swoich długów, np. wobec spółdzielni mieszkaniowej. 

Uważają, że tu nie ma zobowiązań moralnych. 

Biurokratyzacja życia – regulacja wszystkich stosunków międzyludzkich przez prawo. Prowadzi to do 

przeświadczenia, że miłość, przyjaźń, wdzięczności nie mają znaczenia. Liczy się tylko prawo do… . 

6) Cyfrowy transport 

Cyfrowa rzeczywistość opanowała: rozrywkę, muzykę, informację. Czy będzie teraz kolej na transport? 

Wartość dodana przybiera postać cyfrową. Google wierzy, że autonomiczne samochody rozwiążą wiele 

problemów: 

 

- wiążące się ze starzeniem społeczeństwa; np. gdy starszy człowiek będzie musiał zdać prawo 

jazdy, ale będzie wtedy mógł poruszać się autonomicznym samochodem 

 

- poruszanie się niewidomych 

 

- poruszanie się dzieci, np. na dodatkowe zajęcia. 

Idea samo jeżdżącego samochodu pojawiła się w latach 50-tych XX wieku 

253

 .  

Samochody stały się komputerami na kołach. „Mercedes” ma np. 2 mln linii kodu. 

Samochody elektryczne 

 

S-Tesla (Holandia) – 53 procesory; połączenie z wi-fi i telefonią komórkową; oprogramowanie 

może być uaktualniane on-line. 

 

- Mercedes 

Umożliwia to zbieranie informacji potrzebnych z punktu widzenia samochodu. A to prowadzi do 

powstania tzw. inteligencji sieciowej. 

Prowadzone są badania nad konstrukcją autonomicznego samochodu. obecnie istniejące są częściowo 

autonomiczne: potrafią jechać jeden za drugim i hamować. 

Różnica między samochodem wczorajszym i jutra – to oprogramowanie. 

Centra badawcze wielu europejskich firm samochodowych mieszczą się w „Dolinie krzemowej”. Okazuje 

się, że elektronika samochodu jest opóźniono ok. lat w stosunku do elektroniki telefonii komórkowej. 

Nie zajmując się kwestią zrównoważonego transportu wpadniemy w problem  skończoności zasobów 

paliw kopalnych. Stąd dla Polski może okazać się bardzo ważnym rozwój transportu wodnego, np. na 

Wiśle, z terminalem przeładunkowym w Solcu Kujawskim. 

Cyfryzacja społeczeństwa oznacza więcej usług, a mniej produktów materiałowych. 

                                                            

253

  

Informację o tym jak to sobie wtedy wyobrażano można znaleźć w jednym z numerów „Młodego Technika” 

z tamtych lat. 

137 

 

Aspekty prawne i etyczne autonomicznych samochodów 

Przede wszystkim uważa się, że próg bezpieczeństwa takich samochodów musi być 10x wyższy niż 

zwykle. Autonomiczny samochód musi ocenić, czy zbliżający się do przejścia pieszy zauważył w ogóle 

samochód. Jeśli na jezdnię wpada pika, to autonomiczny samochód musi przewidzieć, czy za nią 

wbiegnie na jezdnię dziecko. 

Krytyka społeczeństwa informacyjnego zob.: Edwin Bendyk, Ideologia społeczeństwa informacyjnego, 

http://www.calculemus.org/lect/mes99-00/spin/1bendyk.html (dostępność 201409.23).