PERCEPCJA, UWAGA

Wrażenie – prosty proces psychiczny o charakterze poznawczym powstający pod wpływem działania
elementarnych bodźców na receptory jednego rodzaju, odzwierciedla pojedyncze cechy bodźca (jasność,
kolor, głośność, siła dotyku).



Bodziec – takie zdarzenie w środowisku fizycznym organizmu, na które organizm potrafi

zareagować w sposób specyficzny, związany jest z dopływem energii.



Receptor – typ komórki nerwowej wyspecjalizowanej w odbiorze bodźców fizycznych lub

chemicznych i w przekształcaniu ich energii na impulsy nerwowe (transdukcja).

Wrażenia wzrokowe
Receptorami są komórki siatkówki:



pręciki (receptory szarości, widzenie skotopowe)



czopki (receptory barw, widzenie fotopiczne):

- alfa – fale krótkie (niebieski);
- beta – fale średniej długości (zielony);
- gamma – fale długie (czerwony).
Na poziomie neuronalnym – detektory barw przeciwstawnych.

Wrażenia słuchowe
Komórki rzęskowe błony podstawnej w uchu wewnętrznym (narząd Cortiego):



do 300-400 Hz - zasada częstotliwości (częstotliwość dźwięku jest kodowana na częstotliwość

impulsu nerwowego);



500 – 5000 Hz – reagują zespoły komórek, ich częstotliwości sumują się;



powyżej 5000 Hz – zasada miejsca (błona podstawna drga tylko w określonym miejscu).



Węch – komórki dwubiegunowe nabłonka węchowego;



Smak – kubki smakowe na powierzchni języka;



Czucie skórne i ból – wolne lub obudowane specjalnymi „ciałkami” zakończenia nerwów

czuciowych (wrażenia dotykowe, temperatury i bólu);



Zmysł równowagi –

o Aparat przedsionkowy – reaguje na przyspieszenie liniowe.
o

Przewody półkoliste – pobudzane przyspieszeniem kątowym.

Wrażenia kinestetyczne



Wywołane przez podrażnienia pochodzące z proprioreceptorów – receptorów stawowych,
ścięgnowych i mięśniowych.

Odgrywają istotną rolę:



przy uczeniu się nawyków ruchowych (w połączeniu z wrażeniami wzrokowymi)



w procesie automatyzacji ruchów (przejście od kontroli eksteroreceptorów do
proprioreceptorów)



w koordynacji złożonych ruchów sportowych (w zespoleniu z wrażeniami wzrokowymi).

Spostrzeganie – proces poznawczy polegający na odzwierciedleniu złożonych bodźców (przedmiotów i
zjawisk) oddziałujących na narządy zmysłów, doświadczanie złożonej charakterystyki bodźców. Zachodzi
wówczas, gdy dokonuje się organizacja i interpretacja danych zmysłowych

Percepcja przedmiotu jest możliwa dzięki podziałowi pola spostrzeżeniowego na figurę i tło:



figura jest dobrze określona, ma określony kształt, zbiór charakterystycznych cech, które

odpowiadają przedmiotowi (kształt, kolor, faktura)



tło jest bezkształtne, służy pomocą w lokalizacji przedmiotu, stanowi drugi plan, który musi być

odróżniony, aby wyodrębnić figury.

Prawa organizacji spostrzegania:
Prawo bliskości – spostrzegamy jako całość elementy leżące blisko siebie
Prawo podobieństwa – spostrzegamy jako całość elementy podobne
Prawo domykania - zamykamy niekompletną figurę, aby powstała sensowna całość
Prawo ciągłości - spostrzegamy jako całość elementy stanowiące swoją kontynuację
Prawo dobrej figury - dostrzegamy symetrię i regularności kształtu
Prawo wspólnej drogi - spostrzegamy jako całość elementy poruszające się w tym samym kierunku

Percepcja



Twórczy proces polegający na aktywnym odbiorze, analizie i interpretacji zjawisk zmysłowych.



Doświadczanie i rozpoznawanie przedmiotów w otaczającym środowisku, polegające na
interpretacji sensorycznej w kontekście posiadanej wiedzy zakodowanej w pamięci.

Schemat poznawcze



struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują wiedzę o świecie;



pamięciowa organizacja uprzednich doświadczeń związanych z daną klasą bodźców (zdarzeń,
osób, obiektów);



umysłowa reprezentacja elementu rzeczywistości wpływająca na sposób jego percepcji.

Uwaga – funkcja psychiczna polegająca na selektywnym dysponowaniu energią psychiczną. Mechanizm
redukcji nadmiaru informacji.
Uwaga to nie świadomość. Pole uwagi jest szersze od pola świadomości. Możliwe jest aktywne
przetwarzanie informacji na poziomie przedświadomym.

Funkcje uwagi:

o

selektywność– zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli, kosztem
innych.

o

czujność – zdolność do długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca
(sygnału) a ignorowania pozostałych bodźców (szumu).

o przeszukiwanie – aktywne, systematyczne badanie pola percepcyjnego w celu wykrycia obiektów

spełniających kryterium

o

kontrola czynności jednoczesnych – jednoczesne wykonywanie czynności prostych lub
zautomatyzowanych nie przeciąża zasobów uwagi.

Cechy uwagi



Stopień koncentracji (siła skupienia)



Pojemność (zakres – liczba objętych obiektów)



Podzielność (umiejętność skupienia się na kilku czynnościach)



Przerzutność (szybkie przenoszenie uwagi)



Trwałość (czas koncentracji).

Teorie wczesnej selekcji – przyjęcie informacji ważnej a odrzucenie zbędnej dokonuje się na wczesnych
etapach przetwarzania informacji, kryterium są sensoryczne właściwości bodźca;
Teorie późnej selekcji – wybór i odrzucenie informacji dokonuje się na późnych etapach przetwarzania,
kryterium jest znaczenie.

Czynniki wpływające na spostrzeganie
Właściwości jednostki



Wiedza



Nastawienie



Emocje



Motywy



Postawy



Stan psychofizyczny

WYOBRAŹNIA. MYŚLENIE. ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW

Wyobrażenie – wywołany w świadomości obraz przedmiotu lub sytuacji, które w danej chwili nie
oddziałują na narządy zmysłów;
Wyobraźnia - proces psychiczny umożliwiający przetwarzanie wyobrażeń.

Cechy wyobrażeń:



duże podobieństwo między realnym obiektem i obrazem konstruowanym
w wyobraźni;



świadomość, że obiektu nie ma w zasięgu zmysłów;



mniejsza wyrazistość obrazu, niestabilność, pulsowanie, słabsze nasycenie barw, cząstkowość,
zmienność;



konieczność wykorzystania dodatkowych zasobów uwagi;



pierwszoplanowy obiekt wyobrażenia jest bardziej wyeksponowany niż towarzyszące tło.

Wyobrażenie odtwórcze – obraz przedmiotu spostrzeganego wcześniej, charakter wspomnieniowy, duża
wierność wobec właściwości realnie istniejących obiektów;
Wyobrażenie twórcze – obraz obiektu wcześniej niespostrzeganego, dotyczą treści nierzeczywistej, bez
charakteru wspomnieniowego.

Trening ideomotoryczny jest przydatny:



w procesie uczenia się ruchu



do utrwalania stereotypu dynamicznego



gdy niemożliwe są ćwiczenia
w rzeczywistości



szczególnie w dyscyplinach złożonych technicznie.

Pojęcia
Reprezentacja umysłowa, która zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy obiektów;
Pojęcia ogólne - reprezentacje całych klas przedmiotów lub procesów.
Pojęcia jednostkowe mają jeden egzemplarz.
Pojęcia naturalne –reprezentacja umysłowa odzwierciedlająca zespół cech wspólnych, które w różnym
stopniu przysługują desygnatom (desygnaty mniej i bardziej typowe);
Pojęcia matrycowe – poznawcza reprezentacja skończonej liczby wspólnych cech, które w jednakowym
stopniu przysługują wszystkim desygnatom danej klasy.

Funkcje pojęć



zapewnienie ekonomii – redukcja różnorodności informacji;



rozumienie i wyjaśnianie;



umożliwienie wykonywania operacji na materiale symbolicznym;



komunikowanie się.

Myślenie.



uwewnętrzniona czynność operowania informacjami, w szczególności ich selekcja i

wytwarzanie, dzięki którym dochodzi do pośredniego i uogólnionego poznania rzeczywistości.



proces tworzenia modeli rzeczywistości umożliwiających wykonywanie operacji na symbolach i

testowanie hipotez



myślenie pozwala symulować procesy i zdarzenia rozgrywające się w świecie rzeczywistym,

z wykorzystaniem poznawczej reprezentacji świata

Czynność myślenia – łańcuch operacji umysłowych, za pomocą których przetwarzamy informacje.

Struktura myślenia:

o informacje (materiał myślenia);
o operacje (elementarne transformacje umysłowe);

o

reguły (sterujące łańcuchem operacji).

Informacje

• wrażenia i spostrzeżenia (myślenie sensoryczno-motoryczne);

• wyobrażenia (myślenie konkretno-wyobrażeniowe);

• pojęcia (myślenie słowno-logiczne, abstrakcyjne).

Operacje umysłowe
Elementarne transformacje psychiczne, za pomocą których przetwarzamy informacje
Zinterioryzowana (uwewnętrzniona) czynność umysłowa, zintegrowana
i odwracalna, podporządkowana regułom logicznym.

• Analiza – myślowy podział całości na części;

• Synteza – myślowe łączenie części w całości;

• Porównywanie – zestawianie przedmiotów i zjawisk w celu wykrycia podobieństw i różnic;

• Abstrahowanie – wyróżnienie jednej właściwości obiektu przy pominięciu innych;

• Uogólnianie – łączenie cech wspólnych dla klasy obiektów.

Reguły - decydują o uporządkowaniu łańcucha operacji:

• Algorytm – niezawodny przepis określający, jaki skończony ciąg operacji należy wykonać, aby

rozwiązać wszystkie zadania danej klasy;

• Heurystyka – zawodna zasada, reguła, taktyka, która nie gwarantuje rozwiązania zadania, ale może

w nim pomóc.

Rozumowanie
Dedukcyjne – zastosowanie formalnych reguł logiki do wyprowadzania wniosków w sposób niezawodny
z podanych przesłanek:



Z. Wszyscy ludzie są śmiertelni.



Z. Jestem człowiekiem.



W. Jestem śmiertelny .

Indukcyjne – wyprowadzanie wniosków z obserwowanych faktów, prowadzące do formułowania
stwierdzeń ogólnych lub do oceny stopnia prawdziwości hipotezy na podstawie dostępnych dowodów:



Większość ludzi mających karnety na koncerty lubi muzykę.



Joanna ma karnet na koncerty.



Joanna prawdopodobnie lubi muzykę.

Rodzaje myślenia

• Produktywne - polega na tworzeniu informacji zupełnie nowych dla podmiotu, wynik myślenia

wzbogaca wiedzę o dotychczas nieznane treści (np. napisanie oryginalnego eseju, planowanie
eksperymentu).

• Reproduktywne- polega na zastosowaniu uprzednio zdobytej wiedzy w nowych zadaniach, na

wykorzystaniu poznanych metod rozwiązywania problemów w nowych warunkach (np. tłumaczenie
tekstu z obcego języka, planowanie zakupów).



Myślenie twórcze - wynik myślenia produktywnego, jeśli powstało coś nowego nie tylko dla

jednostki ale i dla innych,
jeśli wytwór ma wartość poznawczą, estetyczną, etyczną lub użytkową



Myślenie odtwórcze - np. uczeń odkrywa prawo Archimedesa czy wzór na obliczenie pola

Myślenie twórcze



Występowanie niepospolitych, niezwykłych, ale właściwych reakcji (oryginalność i stosowność).



Proces sterowany przez skuteczne metody heurystyczne, częściej występuje w nim zjawisko

olśnienia, proces długotrwały, rozciągnięty w czasie.



Dotyczy problemów: obiektywnie nowych, uznanych za społecznie ważne, otwartych, w

sytuacjach dywergencyjnych.

Składniki procesu twórczego



Uwaga rozproszona



Wyobrażenia wzrokowe



Specyficzne kategoryzowanie



Pamięć – nietypowe kodowane, selektywne zapominanie, reminiscencja



Używanie analogii, zdolność dostrzeżenia problemu i jego redefinicji

Rozwiązywanie problemów
Problem – rodzaj zadania, którego podmiot nie może rozwiązać za pomocą posiadanej wiedzy i
umiejętności, wymaga myślenia produktywnego, ma charakter podmiotowy

Rodzaje problemów:

• Otwarte – bardzo niski poziom informacji, brak danych o możliwych rozwiązaniach (W jaki sposób

można by uzdrowić gospodarkę?;

• Zamknięte – dany pełen zbiór możliwych rozwiązań (Czy lepsza jest gospodarka wolnorynkowa czy

sterowana centralnie?).

• Konwergencyjne –jedno poprawne rozwiązanie (Jaki jest optymalny czas wypalania cegły?)

• Dywergencyjne – wiele poprawnych rozwiązań (Jakie zastosowanie może mieć cegła?)

Fazy w rozwiązywaniu problemów

• dostrzeganie problemu

• analiza sytuacji problemowej

• wytwarzanie pomysłów (zjawisko olśnienia)

• weryfikacja pomysłów

Wgląd - zrozumienie istoty problemu, zwykle nagłe i związane ze zmianą jego struktury.
Hipotezy:



nieświadome myślenie



zapominanie nieużytecznych strategii



wypoczynek .

Przeszkody

• błędne nastawienie - (sztywność w rozwiązywaniu problemów) – tendencja do rozwiązywania

problemów przy użyciu procedur, które wcześniej były użyteczne w odniesieniu do podobnych
problemów

• fiksacja funkcjonalna - niezdolność do wykorzystania przedmiotu inaczej niż zgodnie z jego

definicją lub pierwotnym przeznaczeniem

Ułatwienia w rozwiązywaniu problemów



Wiedza szczegółowa – ekspertyza



Opanowanie reguł poprawnego myślenia



Znajomość heurystyk

Myślenie w aktywności ruchowej
Ma charakter:



konkretno-wyobrażeniowy



reproduktywny,



dywergencyjny



antycypacyjny

ponadto



dotyczy problemów zamkniętych



jest ściśle związane z działaniem



cechuje się dużą szybkością oraz plastycznością



jest związane z procesami emocjonalno-wolicjonalnymi

PAMIĘĆ I UCZENIE SIĘ

Pamięć



właściwość psychiczna polegająca na gromadzeniu i przechowywaniu ubiegłego doświadczenia oraz
odtworzeniu (wykorzystaniu) go;



proces odpowiedzialny za rejestrowanie, przechowywanie i odtwarzanie doświadczenia.

Pamięć jako proces lub zdolność
Pamięć rozumiana jako zdolność

Pamięć rozumiana jako proces

Jest to element psychicznego wyposażenia
jednostki, wykazujący duże różnice
indywidualne

Jest to sposób kodowania doświadczenia,
stanowiący uniwersalną właściwość
człowieka

Pamięć jest składnikiem inteligencji

Pamięć jest fazą przetwarzania informacji

Pamięć składa się z wielu zdolności
specyficznych: pamięć wzrokowa, słuchowa.

Pamięć składa się z wielu faz: najogólniej –
zapamiętywanie, przechowanie, odtwarzanie.

Pamięć można doskonalić

Można doskonalić niektóre fazy pamięci, np.
odtwarzanie

Fazy pamięci (Tulving)
1. spostrzeganie
2. kodowanie – zmiana spostrzeżenia w ślad pamięciowy
3. przechowanie śladu kodowanego;
4. rekodowanie – wielokrotne modyfikowanie przez nowe informacje
5. przechowanie śladu rekodowanego;
6. poszukiwanie informacji w pamięci (wydobywanie)
7. wybór informacji odpowiadającej wskazówkom
8. pamięć świadoma
9. decyzja o zachowaniu (czy ujawnić zawartość pamięci)

Rodzaje pamięci
Pamięć deklaratywna – pamięć jawna, której treści mogą zostać uświadomione i zwerbalizowane, odnosi
się do obiektów, ich właściwości, faktów, zależności między nimi lub do zdarzeń, gromadzi wiedzę „że”,
bardziej podatną na zapominanie.



Pamięć semantyczna – „wiem” – rejestruje znaczenie zdarzeń i faktów, zorganizowana według
systemu pojęć, pozaosobista i pozaczasowa wiedza o świecie, przedmiot nauczania i przekazu
kulturowego, „Co to jest X?”



Pamięć epizodyczna – „pamiętam”- rejestruje bezpośrednie doświadczenia, subiektywne
przeżycia, zorganizowana czasowo, jest podstawa indywidualnej tożsamości, „Co robiłeś w
czasie T i miejscu P?”

Pamięć niedeklaratywna – ma charakter utajony, niejawny, umożliwia wykonanie pewnych czynności w
określonym kontekście sytuacyjnym:



Pamięć proceduralna – gromadzi wiedzę o procedurach, sposobach wykonania, wiedza „jak”
trudna do werbalizacji, ale odporna na zapominanie.

Odtwarzanie

 Formy osobiste – wspominanie (przywoływanie osobistej przeszłości)
 Formy pozaosobiste – odwołanie się do wiedzy pozajednostkowej:

- przypominanie – jednostka musi samodzielnie wydobyć wszystkie potrzebne informacje zawarte w
śladzie pamięciowym
- rozpoznawanie – jednostka otrzymuje zbiór możliwych odpowiedzi, a jej zadaniem jest wskazanie
odpowiedzi poprawnej

 Formy pośrednie

- torowanie (ułatwiony dostęp pewnych treści wskutek wcześniejszych doświadczeń)
- zaoszczędzanie czasu przy ponownym uczeniu się.

Rodzaje pamięci (Squire)

Pamięć

deklaratywna

niedeklaratywna

semantyczna

epizodyczna

proceduralna

warunkowanie

nieświadoma

torowanie

Model pamięci

Atkinsona i Shiffrina

Pamięć

ultrakrótka

Pamięć

krótkotrwała

STM

Pamięć

długotrwała

LTM

Pamięć ultrakrótka - każdy bodziec pozostawia ślad w buforze sensorycznym (pamięć sensoryczna,
ultrakrótka: ikoniczna, echoiczna), który przechowuje w bardzo krótkim czasie (ok. 0,5 s) pełny obraz
spostrzeganego bodźca.

Pamięć krótkotrwała

i długotrwała

Właściwość

STM

LTM

Czas

przechowywania

Kilkanaście sekund do

kilku minut

Praktycznie nieograniczony

Pojemność

7±2 elementy (litery,

figury, cyfry, wyrazy,

liczby)

Praktycznie nieograniczona,

185 mld bitów informacji

Utrwalanie materiału Powtórki wewnętrzne:

ułatwiają przekazanie

informacji do LTM

Wykrycie wewnętrznej

struktury lub znaczenia,

uczenie się dowolne

Format zapisu (kod)

Akustyczny lub wzrokowy Głównie semantyczny

Dostęp

Łatwy i natychmiastowy

Powolny, wymaga wysiłku

Wrażliwość na

zapominanie

Duża; informacje znikają

bezpowrotnie

Mała; informacje są

zapominane pozornie

Pamięć epizodyczna dotyczy zdarzeń z osobistej przeszłości, mających ścisłą lokalizację przestrzenną i
czasową, przeżytych bezpośrednio przez jednostkę, pamięć o zdarzeniach
W pamięci autobiograficznej zapisywane jest indywidualne doświadczenie życiowe. Pamięć osobistej
przeszłości stanowi reprezentację zbioru zdarzeń, które:



są uporządkowane sekwencyjnie



są datowane, mają dokładną lokalizację czasową



mają określony sens dla jednostki.

Zapominanie



Niepowodzenie kodowania



Zanikanie – stopniowe blednięcie śladu pamięciowego



Interferencja – zakłócenie zdolności pamiętania informacji spowodowane obecnością innej

informacji.

- Interferencja retroaktywna – nowe informacje zakłócają pamiętanie starych;
- Interferencja proaktywna – stare informacje utrudniają przyswojenie nowych.

Krzywa zapominania

(Ebbinghaus)

Uczenie się to nieobserwowalny proces prowadzący do modyfikacji zachowania jednostki na bazie
indywidualnego doświadczenia dzięki zdolności do przechowywania śladów osobistych doświadczeń.
Zmiany:
- muszą być względnie trwałe;
- nie mogą być związane z dojrzewaniem organizmu;
- ani z procesami zachodzącymi w receptorach i efektorach.

Warunkowanie klasyczne
BB→RB
BB - bodziec bezwarunkowy, wywołujący określoną automatyczną reakcję bez uczenia się, w sposób
wrodzony;
RB – reakcja bezwarunkowa, reakcja odruchowa wywołana przez bodziec bez uczenia się, odruchowa,
wywołana przez specyficzny bodziec.
Istota - kojarzenie bodźców
BW+BB
BW – bodziec pierwotnie obojętny, który zaczyna wywoływać reakcję po skojarzeniu z BB. Efekt –
warunkowanie sygnału
BW→RW
RW – reakcja warunkowa wywołana przez bodziec warunkowy w efekcie procesu warunkowania.
Wygaszanie – po kolejnych próbach po BW nie pojawia się BB
Spontaniczne odnowienie odruchu – gdy po wygaszeniu zaprezentuje się BW, nastąpi RW
Generalizacja bodźca – bodźce podobne do BW wywołują RW

Różnicowanie bodźca – reakcja stopniowo tylko na określony bodziec
Warunkowanie wyższego rzędu

Warunkowanie instrumentalne
Proces, w którym reakcja sprawcza staje się mniej lub bardziej prawdopodobna w zależności od
konsekwencji.
Zachowania sprawcze – bardziej złożone, spontanicznie emitowane przez organizm
Prawo efektu – spośród wielu reakcji występujących w danej sytuacji utrwalają się te, po których następuje
efekt w postaci nagrody
Uczenie się metodą prób i błędów (Thorndike)
Podstawą warunkowania instrumentalnego jest wzmacnianie – proces, dzięki któremu konsekwencje danej
reakcji prowadzą do zwiększenia lub zmniejszenia prawdopodobieństwa jej pojawienia się.

Generalizacja – zdolność rozszerzania reakcji na reakcje podobne do wyuczonej
Różnicowanie – zdolność odróżnienia reakcji pożądanej od reakcji podobnej
Wygaszanie – zanikanie zachowania po jego początkowej intensyfikacji spowodowane brakiem
wzmocnienia, możliwe jest samorzutne odnowienie reakcji po jej wygaszeniu i okresie przerwy.

Warunkowanie klasyczne

Warunkowanie instrumentalne

Podobieństwa

Podstawą uczenia się jest skojarzenie bodźca
bezwarunkowego z warunkowym

Podstawą uczenia się jest skojarzenie
reakcji ze wzmocnieniem

Wygaszanie

Wygaszanie

Samorzutne odnowienie

Samorzutne odnowienie

Generalizacja

Generalizacja

Różnicowanie

Różnicowanie

Różnice

Organizm jest pasywny

Organizm jest aktywny

Reakcje są odruchami (liczba reakcji jest
ograniczona)

Reakcje są zachowaniami dowolnymi
(liczba reakcji jest nieograniczona)

Reakcje są wywoływane

Reakcje są emitowane

Wzmocnienie jest niezależne od wyuczenia się
związku między BB i BW

Wzmocnienie jest następstwem pożądanej
reakcji

Uczenie się poznawcze - nabywanie informacji, które niekoniecznie są wykorzystywane w działaniu w
danej chwili, ale są przechowywane w celu późniejszego użycia. Informacje nabywane mogą być
wykorzystywane w tworzeniu planów, ocen, nie przyczyniając się do podejmowania konkretnych zachowań

Uczenie się przez wgląd (Köhler)- zrozumienie istoty problemu, zazwyczaj nagłe i związane ze zmianą
jego struktury

 Osiągnięcie wglądu zależy od sytuacji problemowej.
 Rozwiązanie problemu osiągnięte przez wgląd może być z łatwością powtarzane.
 Można je zastosować w innych, podobnych sytuacjach.
 Wgląd zależy od doświadczenia, nie jest zdolnością wrodzoną.

Uczenie się przez obserwację
Uczenie się nie na skutek wzmacniania, tylko pod wpływem obserwowania innych ludzi.
Modelowanie – proces uczenia się nowych zachowań przez obserwowanie zachowań innych. Najsilniejszy
wpływ modeli posiadających władzę i wysoki status społeczny.

INTELIGENCJA

Zdolności
Takie różnice indywidualne, które sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu
poszczególni ludzie uzyskują w porównywalnych warunkach zewnętrznych niejednakowe rezultaty w
uczeniu się i działaniu.



możliwości potencjalne (capacities) – do czego człowiek byłby zdolny, gdyby zostały spełnione
optymalne warunki jego rozwoju;



możliwości rzeczywiste (abilities) – do czego człowiek jest rzeczywiście zdolny
w optymalnych warunkach działania;



rzeczywisty poziom wykonania (sprawność) – aktualnie prezentowany poziom umiejętności w

konkretnej sytuacji.

Triadowa teoria zdolności Cattella



zdolności centralne (możliwości) – zdeterminowane biologicznie, zależne od pracy mózgu jako
całości, ujawniają się we wszystkich czynnościach umysłowych;



zdolności lokalne – zdeterminowane właściwościami pól sensorycznych i motorycznych;



zdolności pośredniczące (instrumentalne) – narzędzia, za pomocą których wyraża się umysł
ludzki, wynik wpływów środowiska i własnej aktywności jednostki.

Inteligencja



zdolność uczenia się na podstawie własnych doświadczeń



zdolność przystosowania się do otaczającego środowiska



właściwość psychiczna przejawiająca się w efektywności wykonywania zadań



zdolność rozwiązywania problemów; zdolność przetwarzania informacji



zdolność poprawnego rozwiązywania problemów oraz rozumienia i uczenia się złożonego
materiału



zdolność metapoznawcza (rozeznanie we własnych procesach poznawczych
i zdolność ich kontrolowania).

Inteligencja



Zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji,
korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami
poznawczymi.



Konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wewnętrznych człowieka,
współdeterminujących efektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów
poznawczych.

Inteligencja A, B, C

• Inteligencja A – potencjał intelektualny zdeterminowany wyposażeniem genetycznym;

• Inteligencja B – zdolności intelektualne przejawiające się w zachowaniu, wynik interakcji między

inteligencją A i środowiskiem.

• Inteligencja C (psychometryczna) - to, co mierzą testy inteligencji.

C

A

B

Czynnikowe teorie inteligencji
Modele hierarchiczne
Teoria dwóch czynników Spearmana:



inteligencja ogólna (czynnik g) – ogólna zdolność umysłowa ujawniająca się we wszystkich
działaniach, specyficzna dla jednostki i względnie stała zdolność rozumowania i wnioskowania;



zdolności specyficzne (czynniki s) – ich konfiguracja i nasycenie są różne dla różnych czynności i
specyficzne dla poszczególnych osób.

Teorie hierarchiczne
Zakładają istnienie nadrzędnego czynnika inteligencji ogólnej

Koncepcja Cattella



inteligencja płynna (gf) – zdolność dostrzegania złożonych relacji między symbolami i

wykonywania manipulacji na symbolach, niezależnie od doświadczenia osobniczego i znaczenia
symboli;



inteligencja skrystalizowana (gc) – dysponowanie wiedzą i umiejętnościami ważnymi w danym

kontekście kulturowym;

Teorie czynników równorzędnych
Istnieje pewna liczba jednakowo ważnych czynności intelektualnych, pierwotnych zdolności umysłowych,
Czynnik g to abstrakcja matematyczna.

g

s

s

s

s

Biologiczne koncepcje inteligencji

• szybkość przewodzenia impulsów nerwowych

• sprawność organu

- niezawodność systemu
- wydajność energetyczna mózgu.

Teoria Gardnera



Logiczno-matematyczna



Ruchowa



Językowa



Wizualno-przestrzenna



Muzyczna



Intrapersonalna



Interpersonalna



Przyrodnicza

Procesy poznawcze a inteligencja



Uczenie się - osoby inteligentne szybciej automatyzują procesy poznawcze, wykonują czynności
w sposób płynny, szybki, bez wysiłku i konieczności sprawowania kontroli;



Uwaga - osoby inteligentne lepiej radzą sobie w sytuacji konieczności nadzorowania dwóch

czynności jednocześnie (mają zwiększoną pulę zasobów uwagi)



Pamięć robocza – osoby inteligentne mają większą pojemność pamięci roboczej i wolniej
zanikają u nich informacje;



Strategie poznawcze – osoby inteligentne lepiej dobierają strategie radzenia sobie z zadaniem, o

poziomie inteligencji ogólnej decydują strategie centralne.



Kontrola poznawcza – osoby bardziej inteligentne lepiej planują czynności poznawcze,

kontrolują ich przebieg.

Talent – wybitne zdolności ogólne i/lub zdolności specjalne urzeczywistniające się dzięki interakcji z
innymi czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi w określonej sferze działalności człowieka.
Wynik interakcji czynników:



odpowiedni poziom inteligencji ogólnej



konfiguracja zdolności specjalnych



struktura osobowości



silnie rozwinięte myślenie twórcze



środowisko społeczne sprzyjające aktualizacji i rozwojowi zdolności



aktywność własna



czynnik losowy

Uwarunkowania inteligencji
Czynnik genetyczny



badania osób spokrewnionych



badania bliźniąt

Czynnik środowiskowy



badania adopcyjne



badania osób spokrewnionych



środowisko domowe i style rodzicielskie



stymulacja rozwoju dzieci zaniedbanych wychowawczo

Pomiar inteligencji



Test inteligencji – wystandaryzowany i znormalizowany zestaw zadań mierzących sprawność

intelektualną człowieka na podstawie efektywności wykonywania zadań umysłowych.



Testy zredukowane kulturowo – materiał figuralny, treściowo neutralny, rozwiązanie wymaga

zastosowania operacji klasyfikowania, szeregowania, rozumowania przez analogię (inteligencja
płynna).



Testy wymagające rozumowania na materiale symbolicznym lub semantycznym (litery, symbole,
słowa) – zdolności abstrakcyjno-logiczne



Testy wymagające wykonywania działań arytmetycznych (zdolności liczbowe)



Testy wymagające rozumienia i tworzenia wyrazów (zdolności werbalne)



Testy angażujące wyobrażenia wzrokowe wymagające ich przekształcania (zdolności wzrokowo-
przestrzenne)



Testy na materiale behawioralnym wymagające rozumienia informacji społecznych (inteligencja
społeczna)



Testy wymagające odtwarzania informacji – testy wiadomości (zdolność przyswajania wiedzy)



Testy wymagające reprodukcji lub odtwarzania (pamięć bezpośrednia)

Iloraz inteligencji
Iloraz inteligencji – wskaźnik poziomu intelektualnego człowieka w relacji do poziomu innych osób:
Iloraz wieku umysłowego do wieku życia (W.U. / W.Ż. X 100)
Odniesienie do średniej i odchylenia standardowego rozkładu wyników w populacji (średnia = 100;
odchylenie = 15)

Dewiacyjny iloraz

inteligencji

EMOCJE

Emocja powstaje w wyniku zaburzenia równowagi organizmu i jest odzwierciedleniem stosunku jednostki
do przedmiotów i zjawisk otaczającego świata oraz zjawisk zachodzących w nim samym, który jest
uwarunkowany ich zgodnością z potrzebami człowieka.

Trzy komponenty procesu emocjonalnego:

 Pobudzenie
 Znak
 Treść

Właściwości wspólne dla emocji (Frijda):



Istotą emocji jest uruchomienie gotowości do realizacji programu działania;



Emocja jest doświadczana jako szczególny rodzaj stanu psychicznego;



Emocja jest często wynikiem oceny zdarzenia jako istotnie wpływającego na cele lub interesy
podmiotu.

Emocja – subiektywny stan psychiczny uruchamiający priorytetowy dla tego stanu program działania.
Odczuwaniu emocji towarzyszą zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania.

Emocje podstawowe
Ekman- ponadkulturowe wzorce ekspresji: strach, złość, smutek, radość, wstręt
Izard (uniwersalność ekspresji, jednoznaczna odróżnialność, podłoże neuronalne, odmienna jakość
subiektywna): wstyd, poczucie winy, zaskoczenie, zainteresowanie, pogarda.

Teoria emocji Plutchika



akceptacja



strach



zaskoczenie



smutek



obrzydzenie



gniew



antycypacja



radość

Zjawiska emocjonalne
Ekspresje, zmiany autonomiczne – sekundy
Emocje werbalizowane – minuty, godziny
Nastroje – godziny, dni, tygodnie, miesiące.
Nastrój – stan afektywny mający walencję (pozytywną lub negatywną) i intensywność (zwykle niewielką)
zawierający mniej lub bardziej skrystalizowane oczekiwania co do odczuwania w najbliższej przyszłości
stanów zgodnych ze swoją walencją.

Ekspresja emocji
Wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i dźwięki) emitowane przez jednostkę, będące dla
kogoś innego sygnałem przeżywania przez tę osobę określonej emocji.
Podstawowe wzorce ekspresji są wrodzone.
Emblematy – świadomie wykonywane gesty mające znaczenie w poszczególnych kręgach kulturowych.

Teoria dwuczynnikowa (Schachtera-Singera)

Emocja jest skutkiem poznawczego zinterpretowania przyczyn przeżywanego pobudzenia, zawiera dwa
składniki: pobudzenie fizjologiczne i jego interpretację.
Aby powstała emocja podmiot musi:



znaleźć się w stanie pobudzenia



dokonać procesu poznawczej analizy zaistniałych zmian fizjologicznych oraz sytuacji
zewnętrznych



oznaczyć werbalnie stan, w jakim się znalazł.

Teoria dwuczynnikowa

Bodziec

zewnętrzny

Pobudzenie

fizjologiczne

Interpretacja pobudzenia

Doświadczanie emocji

Teoria poznawcza (Lazarusa)

Emocje to procesy, które stanowią wynik specyficznej relacji między organizmem a środowiskiem.
Ocena pierwotna – proces determinujący to, czy emocja się pojawi i jaka będzie jej walencja;
Ocena wtórna – rozważenie, w jaki sposób można uporać się z problemem samym w sobie i
emocjonalnymi konsekwencjami wystąpienia tego problemu.
Podstawowe wątki relacyjne emocji:



Złość



Lęk



Przerażenie



Wina



Wstyd



Smutek



Zawiść



Zazdrość



Wstręt



Szczęście



Duma



Ulga



Nadzieja



Miłość



Współczucie

Wpływ ćwiczeń fizycznych na stany emocjonalne

Ćwiczenia fizyczne a lęk
Efekt ostry



Spadek poziomu lęku-stanu po jednorazowych ćwiczeniach utrzymujący się do 4-6 godzin
-lęk somatyczny
-komponent napięcia



Pozytywne efekty stwierdzano zarówno w grupach osób zdrowych (dorosłych, młodzieży i
dzieci) jak i pacjentów cierpiących na zaburzenia lękowe.

Efekty chroniczne



Ćwiczenia fizyczne powodują spadek gotowości do reagowania lękiem;



Efekt jest wyraźniejszy w przypadku programów trwających co najmniej 10 tygodni;



Efekty psychologiczne pojawiają się wcześniej niż poprawa parametrów fizjologicznych;



Większych efektów należy spodziewać się u osób z podwyższonymi wskaźnikami lęku
i w populacjach klinicznych.

Ćwiczenia fizyczne a depresja



U osób mało aktywnych ryzyko wystąpienia depresji jest o 70% większe niż u osób aktywnych
ruchowo;



Jednorazowe ćwiczenia fizyczne powodują spadek wskaźników depresji;



Po kilku tygodniach systematycznych ćwiczeń zmiany są jeszcze bardziej wyraźne.



Efekty pozytywne występują bez względu na wiek, płeć i stan zdrowia;



Większe korzyści obserwuje się u osób z podwyższonymi wskaźnikami depresji;



Ćwiczenia fizyczne mogą być skutecznym środkiem terapeutycznym.

Ćwiczenia fizyczna a nastrój



Osoby, które ćwiczą co najmniej dwa-trzy razy tygodniowo ujawniają istotnie mniej objawów

depresji, gniewu i wrogości niż osoby ćwiczące rzadziej lub w ogóle



Po jednorazowych ćwiczeniach fizycznych następuje poprawa nastroju, ale efekty są ograniczone w

czasie;



Po udziale w kilku- czy kilkunastotygodniowych programach następuje spadek poziomu nastrojów

negatywnych oraz wzrost poziomu wigoru;



Efekty pozytywne występują niezależnie od płci i wieku, także u osób niepełnosprawnych fizycznie,

z nadciśnieniem, zaburzeniami lękowymi, bulimią.

Najbardziej pozytywne efekty

• ćwiczenia rytmiczne

• angażujące duże grupy mięśni

• o charakterze tlenowym

• o umiarkowanej i małej intensywności

• realizowane co najmniej przez 20 minut

• nie rzadziej niż 3 razy w tygodniu

• pozbawione elementów współzawodnictwa.

Mechanizmy wpływu aktywności ruchowej

• Hipoteza endorfinowa

• Hipoteza monoaminowa

• Hipoteza termiczna

• Reaktywność osi podwzgórze-przysadka-nadnercza

• Działanie dystraktorów

• Poczucie własnej skuteczności

• Obraz własnej osoby

• Dysonans poznawczy.

MOTYWACJA

Motywacja - mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie
zachowania
Proces motywacyjny – proces regulacji tak sterujący czynnościami, by doprowadziły one do osiągnięcia
określonego wyniku
Motyw – stan uruchamiający aktywność osobnika ukierunkowaną na cel
Potrzeba – biologiczny lub psychiczny stan braku w organizmie, który wzbudza motywację do działania
zmierzającego do jego zaspokojenia
Popęd – stan funkcjonalny ośrodkowego układu nerwowego wywołany narastającą potrzebą biologiczną,
wyrażający się podniesieniem ogólnego poziomu aktywacji i zwiększającym się prawdopodobieństwem
uruchomienia reakcji ruchowej.

Motywacja w systemach teoretycznych
Psychodynamiczna teoria motywacji
Z. Freud:



wszelkie zachowania są zdeterminowane,



źródłem wszystkich zachowań jest energia psychiczna,



zachowaniem rządzą wrodzone popędy: życia (seksualny Eros), przeżycia (podtrzymania życia),

śmierci (Thanatos),



motywy ludzkiego zachowania mają charakter nieświadomy.

K. Horney: potrzeby bezpieczeństwa oraz wyidealizowany obraz własnej doskonałości
E. Fromm: dążenie do integralności własnej osoby
H. Sullivan: potrzeba przyjemności i potrzeba bezpieczeństwa

Behawiorystyczne koncepcje motywacji
1. Popęd – wielkość deficytu jakiegoś ważnego dla organizmu czynnika pozytywnego lub siła
oddziaływania czynnika negatywnego
2. Pobudka (przynęta) – obiekt lub stan mający zdolność redukowania popędu
C.Hull – dwa czynniki:
- popęd (wywołany przez deprywację i zagrożenie)
- nawyk (umiejętność redukowania popędu).
Wystąpienie zachowania jest iloczynem nawyku i popędu, gdy brak nawyku lub popędu zachowanie nie
wystąpi.

Psychologia humanistyczna
A. Maslow wyróżnia klasy potrzeb o hierarchicznej organizacji. Im wyżej w hierarchii znajduje się
potrzeba, tym:



później pojawia się w rozwoju filogenetycznym i ontogenetycznym,



mniejsze jest jej znaczenie dla biologicznego przetrwania organizmu,



w mniejszym stopniu odczuwana jest jako nagląca.

Potrzeby samorealizacji
Potrzeby szacunku
Potrzeby przynależności i miłości
Potrzeby bezpieczeństwa
Potrzeby fizjologiczne

Potrzeby niedoboru

Potrzeby wzrostu (samorealizacja)

- zasada „napięcie – ulga”
- brak zaspokojenia jest źródłem emocji
negatywnych
- realizacja zależna od innych ludzi

- koncentrują jednostkę „ja”

- zasada „im więcej, tym lepiej”
- dostarczają emocji pozytywnych

- realizacja względnie niezależna od
otoczenia
- koncentrują jednostkę na przedmiocie
potrzeby

Poznawcze koncepcje motywacji
Teoria dysonansu poznawczego L. Festingera
Ludzie gromadzą dane poznawcze, stanowiące elementy całej wiedzy.
Dane te mogą być przedmiotem porównywania.
Wynikiem porównywania może być ustalenie jednej
z trzech relacji:
- konsonansu,
- dysonansu,
- braku związku.
Dysonans jest tym większy im ważniejsze są dane poznawcze pozostające w danej relacji, im bardziej
wiarygodne są źródła oraz im więcej elementów jest w dysonansie.
Jest to stan przykry i uruchamia działania zmierzające do usunięcia sprzeczności.

Zachowanie motywowane
Kierunek dążeń (może być zdefiniowany przez cel, do którego podmiot zmierza lub stan podmiotu, który
uruchamia to dążenie)
Siła dążenia (zdolność do wyłączania motywów konkurencyjnych, stopień kontrolowania zachowania, silny
motyw konkuruje ze zmęczeniem, pokusą, groźbą).

M = f (U, P)

Motywacja do osiągnięcia określonego wyniku jest funkcją użyteczności tego wyniku (U) i subiektywnego
prawdopodobieństwa jego osiągnięcia (P).

Podtrzymanie zachowania
Faza wykonaniowa - mechanizmy wytrwałości i podtrzymywania aktywności:



odwracanie uwagi od gratyfikacji;



segmentyzacja i zwielokrotnienie gratyfikacji;



mechanizm magicznej połowy;



przekonanie o swobodzie wyboru;



przekonanie o wpływie na zdarzenia;



zwrotny dopływ informacji o osiąganych wynikach;



oszacowanie prawdopodobieństwa sukcesu.

Zaniechanie działania



Brak oczekiwanych gratyfikacji



Nasycenie gratyfikacjami



Uruchomienie motywacji zewnętrznej



Zbyt wysoka motywacja wyjściowa (wypalenie)



Lęk przed niepowodzeniem i lęk przed sukcesem



Znudzenie aktywnością, spadek zainteresowania



Utrata ważności działania, pojawienie się działania konkurencyjnego.

Zakończenie działania



Osiągnięcie wyniku



Nasycenie się jednorodną stymulacją



Subiektywne przekonanie o zamknięciu się struktury.

Typy motywacji:
Motywacje oparte na zasadzie przywracania równowagi
Homeostaza – proces, w którym organizm przejawia reakcje ukierunkowane na utrzymanie względnej
stałości swego wewnętrznego środowiska.



Odżywianie się i zaspokajanie pragnienia.



Dążenie do równowagi poznawczej.

Motywacja oparta na zaburzeniach równowagi



Motywacje hedonistyczne - dążenie do doświadczania pozytywnego i unikania negatywnego

afektu



Poszukiwanie nowości, złożoności i ciekawość poznawcza



Motywacja własnej efektywności

Motywacja a sprawność

działania

I. prawo Yerkesa-Dodsona

sprawność

pobudzenie

II. prawo Yerkesa-Dodsona

sprawność

pobudzenie

Zadanie trudne

Zadanie łatwe

Prawa Yerkesa-Dodsona
I: W miarę wzrostu intensywności motywacji zadanie jest wykonywane do pewnego poziomu krytycznego
coraz lepiej, po czym zaczyna pogarszać się, aż do całkowitej dezorganizacji.
II: Im trudniejsze jest zadanie tym słabsza motywacja wystarcza do osiągnięcia warunków optymalnych
(tym wcześniej pojawiają się objawy pogorszenia).

Zachowanie człowieka jest polimotywacyjne:



Motywy dominujące (ostatecznie określają wybór celu)



Motywy towarzyszące (wspomagają kierunek czynności)



Motywy konkurencyjne (pobudzają do celów niedających się pogodzić z wybranym celem)

Konflikty motywacyjne
Istnieją dwa (lub więcej) wzajemnie się wykluczające motywy o podobnym nasileniu:



Dążenie – dążenie: dwa cele atrakcyjne, osiągnięcie jednego wyklucza możliwość osiągnięcia
drugiego.



Unikanie – unikanie: wybór między dwoma odpychającymi, awersyjnymi celami bez możliwości

opuszczenia pola.



Dążenie – unikanie: ten sam obiekt wywołuje tendencje ambiwalentne: propulsywną i
repulsywną. W miarę zbliżania się do celu rośnie siła dążenia i unikania, przyrost siły unikania
jest szybszy niż przyrost siły dążenia.

Motywy aktywności turystyczno-rekreacyjnej



aktywnościowo-hedonistyczny



relaksowo-katartyczny



zdrowotno-higieniczny



społeczno-towarzyski



poszukiwacz przygód



ambicjonalny



poznawczo-edukacyjny.

FRUSTRACJA I STRES



sytuacja frustracji - zablokowanie skierowanej na cel aktywności organizmu;



stan frustracji - bezpośrednie psychologiczne następstwa przerwania ukierunkowanej aktywności

(zespół przykrych emocji pojawiających się w wyniku zablokowania dążeń podmiotu)

Przyczyny frustracji:



czynniki wewnętrzne – wynikają z właściwości fizycznych i psychicznych jednostki



czynniki zewnętrzne – właściwości obiektywnej sytuacji.



przeszkody bierne – blokują działania, uniemożliwiają realizację dążeń



przeszkody czynne – dodatkowo mogą wzbudzać zagrożenie.

Przyczyny frustracji

zewnętrzne

bierne

czynne

wewnętrzne

Stałe

właściwości

jednostki

Stany

psychiczne

jednostki

Inni ludzie

Przeszkody

fizyczne

Następstwa frustracji
Nastawienie zadaniowe – przeszkoda traktowana jest jako problem do rozwiązania;
Nastawienie obronne – celem staje się zredukowanie przykrego napięcia emocjonalnego:
 Pobudzenie i napięcie
 Agresja – działanie, którego celem jest wyrządzenie szkody osobie lub przedmiotowi, na który zostanie

skierowane.

 Fiksacja – stereotypizacja zachowania
 Regresja – pojawienie się bardziej prymitywnych form zachowania
 Apatia i wycofanie się
 Redukcja napięcia bez prób zmiany jego źródła
 Zaburzenia psychosomatyczne

Mechanizmy obronne osobowości:

o

Wszelkie zabiegi pozwalające na redukcję przykrego napięcia emocjonalnego bez zmiany
obiektywnej sytuacji;

o

Wyłącznie wewnętrzne manipulacje poznawcze zapewniające redukcję poziomu lęku

Wyparcie – usuwanie i/lub niedopuszczanie do świadomości treści zagrażających
Izolacja – oddzielenie myśli od uczuć, odrzucenie ładunku emocjonalnego towarzyszącego sytuacjom
Zaprzeczanie – negowanie istnienia zagrażających treści
Reakcja upozorowana – zastąpienie ekspresji nieakceptowanych treści przez manifestowanie treści
przeciwstawnych
Projekcja – przypisywanie innym własnych nieakceptowanych cech, motywów, emocji, myśli
Racjonalizacja – uzasadnianie i usprawiedliwianie nieakceptowanych treści tak, by mogły być tolerowane
Identyfikacja – uznanie pożądanych cech innych za własne
Substytucja – zastępowanie celów (działań) nieaprobowanych aprobowanymi

Biologiczna koncepcja stresu
Stres jest nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu żądania (Selye)
Zmiany fizjologiczne zachodzące w organizmie pod wpływem działania czynników szkodliwych:

 zmiany specyficzne (lokalny zespół adaptacyjny – LAS) zależne od rodzaju działającego stresora i

pojawiające się w miejscu jego zadziałania;

 zmiany niespecyficzne (ogólny zespół adaptacyjny – GAS) związane z ogólną mobilizacją

organizmu, niezależne od rodzaju czynnika szkodliwego, które zostały określone mianem stresu.

Trzy stadia ogólnego zespołu adaptacyjnego

 stadium reakcji alarmowej – mobilizacja sił obronnych organizmu, po fazie szoku pojawia się faza

przeciwdziałania szokowi, w której obserwujemy obronne reakcje organizmu, służące przywróceniu
zakłóconej równowagi;

 stadium odporności – cechuje się względną adaptacją, organizm przystosowuje się do działania w

warunkach bardziej ekstremalnych;

 stadium wyczerpania – następuje utrata zdolności obronnych, zakłócenie czy zablokowanie

mechanizmów przystosowawczych wskutek zbyt intensywnego lub długotrwałego działania
czynników szkodliwych.

Psychologiczne pojęcie stresu



bodziec: - klasa czynników zakłócających działanie, zagrażających lub uniemożliwiających

zaspokojenie potrzeb



reakcja:- nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu żądania



relacja - stresem jest określona relacja między osobą a otoczeniem, oceniana przez jednostkę jako

obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi.

Stres
 jest stanem organizmu, bardziej ekstremalnym niż stany normalne,
 zakłada interakcję organizmu i jego otoczenia,
 wymaga obecności zagrożenia, spostrzeganego i ocenianego poznawczo przez jednostkę,
 powoduje uruchomienie regulacyjnych funkcji psychiki, gdyż normalne reakcje przystosowawcze są

niewystarczające (Terelak).

Stresor
- wszystko to, co stawia przed organizmem (jednostką) jakieś wymagania (Selye)
Źródła stresu (Lazarus i Cohen)

 kataklizmy –nieprzewidywalne wypadki zdarzające się jednocześnie całym społecznościom lub

grupom osób, wywierające silny wpływ negatywny na jednostkę;

 stresory osobiste – zdarzenia dotyczące jednostki, niekiedy nieprzewidywalne, silnie wpływające na

jej funkcjonowanie, angażujące wiele wysiłku w procesy radzenia sobie;

 stresory drugoplanowe – codzienne kłopoty życiowe, stosunkowo drobne zdarzenia życia

codziennego.

Koncepcja Reykowskiego



Obszar obciążenia systemu regulacji, w którym reakcje mają charakter adaptacyjny a działanie,
choć ulega modyfikacji pod wpływem stresu, jest zorientowane na wykonanie zadań;



Obszar przeciążenia systemu regulacji, w którym reakcje o charakterze dezadaptacyjnym służą
obronie przed stresem, a nie realizacji zadania.

Tor zmian niespecyficznych



W fazie mobilizacji następuje wzrost intensywności reakcji, polepszenie procesów orientacji,

sprawności intelektualnej, organizacji czynności.



W fazie rozstrojenia wzrasta napięcie emocjonalne, pogarsza się uwaga i pamięć, myślenie i

rozwiązywanie problemów, pojawiają się zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, spada
wrażliwość na bodźce.



W fazie destrukcji następuje wyczerpanie organizmu, dezorganizacja procesów orientacyjnych

i psychomotorycznych, zaburzenia reakcji percepcyjnych i intelektualnych, wzrost napięcia
emocjonalnego, spadek zainteresowania wynikiem.

Tor zmian specyficznych



reakcje zwalczania stresu (usuwanie lub przełamywanie przeszkody, ponawianie prób,

modyfikacja sposobu działania, znoszenie braku);



reakcje obrony przed stresem (w postaci realnej – wycofanie z sytuacji stresowej, unikanie jej,

atakowanie przeszkody lub symbolicznie – fantazjowanie, korzystanie z mechanizmów
obronnych).

Koncepcja Lazarusa i Folkman
O tym, czy dana relacja jest stresowa decydują spostrzeżenia jednostki - tak zwana ocena poznawcza.
Ocena pierwotna



zdarzenie jest pozbawione znaczenia (gdy nie wpływa ono na jej dobrostan),



sprzyjająco-pozytywne (gdy utrzymuje dobrostan lub go zwiększa)



stresujące.

Ocena wtórna – dotyczy możliwości podjęcia działania usuwającego przyczyny stresu lub łagodzącego
jego skutki. Obie oceny przebiegają równocześnie.
Sytuacja stresująca:



krzywda bądź strata, gdy powstała już jakaś szkoda lub uraz, utrata wartościowych obiektów;



zagrożenie, gdy szkody są jedynie antycypowane, otoczenie spostrzegane jest jako wrogie lub
niebezpieczne;



wyzwanie, gdy jednostka spostrzega wymagania otoczenia jako trudne, ale możliwe do
spełnienia.

Radzenie sobie – stale zmieniające się wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i
wewnętrznych wymagań, ocenianych przez jednostkę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby.

Pełni dwie funkcje:

 instrumentalną (zadaniową) – zorientowaną na problem (poprawę relacji podmiotu z otoczeniem)
 samoregulacji emocji – obniżanie przykrego napięcia i łagodzenie innych negatywnych stanów

emocjonalnych.

 W każdej konfrontacji stresowej ludzie używają różnorodnych strategii radzenia sobie
 Niektóre ze strategii wykazują większą stałość niż inne
 W obrębie tej samej sytuacji radzenie sobie zmienia się w czasie
 Radzenie sobie zależy od oceny możliwości wpływu na sytuację, można kontrolować – radzenie

zorientowane na problem; przyczyny niepodatne – strategie emocjonalne.

Przykłady strategii: planowe rozwiązywanie problemów; dystansowanie się, poszukiwanie wsparcia,
ucieczka, pozytywne przewartościowanie.

Styl radzenia sobie – posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia
sobie z sytuacjami stresowymi.

Represja - sensytyzacja (Miller)



Koncentrowanie uwagi na stresorze/lub własnej reakcji – poszukiwanie, gromadzenie, przetwarzanie,
wykorzystywanie informacji, konfrontacja z sytuacją stresową,



Odwracanie uwagi od stresora/własnych reakcji – pomijanie, odrzucanie, wypieranie, zaprzeczanie,
chronienie się przed informacjami.

Style zaradcze (Endler, Parker)



styl skoncentrowany na zadaniu – tendencja do podejmowania wysiłków zmierzających do

rozwiązania problemu



styl skoncentrowany na emocjach – tendencja do koncentrowania się na sobie, na własnych

przeżyciach emocjonalnych



styl skoncentrowany na unikaniu - tendencja do wystrzegania się myślenia, przeżywania i

doświadczania sytuacji stresowej (poszukiwanie towarzystwa i
podejmowanie czynności zastępczych).

TEMPERAMENT

Pojęcie temperamentu

 dotyczy cech zachowania – temperament stanowi składową osobowości rozumianej jako zespół

cech;

 cechuje się względną stałością w ciągu życia;
 ma podłoże biologiczne, cechy są częściowo zdeterminowane genetycznie;
 ujawnia się od wczesnego niemowlęctwa;
 występuje także u zwierząt.

Typologia Pawłowa
Cztery podstawowe właściwości ośrodkowego układu nerwowego:

 siła procesu pobudzenia – zdolność komórki nerwowej do pracy przejawiająca się w wydolności

funkcjonalnej;

 siła procesu hamowania – łatwość, z jaką układ nerwowy tworzy warunkowe reakcje hamulcowe

(wygaszanie, różnicowanie, opóźnianie);

 równowaga procesów nerwowych – stosunek siły pobudzenia do siły hamowania (cecha wtórna);
 ruchliwość procesów nerwowych – zdolność układu nerwowego do szybkiej zmiany procesu

pobudzenia w proces hamowania.

Typologia Paw

Typologia Paw

ł

ł

owa

owa

Genetyczna teoria temperamentu Bussa i Plomina
Temperament to obecne od wczesnego dzieciństwa odziedziczone cechy osobowości.



emocjonalność – skłonność do reagowania silnym pobudzeniem (niezadowolenie, strach i złość);



aktywność – wigor (poziom energetyczny zachowania) oraz tempo (szybkość reakcji);



towarzyskość – dążenie do lub unikanie kontaktu z ludźmi.

Teoria poszukiwania doznań Zuckermana
Poszukiwanie doznań – poszukiwanie zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i
doświadczeń oraz gotowość do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w
celu dostarczenia sobie tego typu doświadczeń.
Składowe:

 poszukiwanie grozy i przygód,
 poszukiwanie przeżyć
 rozhamowanie
 podatność na nudę.

Regulacyjna teoria temperamentu Strelaua



Zespół formalnych i względnie stałych pierwotnie biologicznie zdeterminowanych cech zachowania
przejawiających się w poziomie energetycznym i czasowych parametrach reakcji.

Poziom energetyczny zachowania:



reaktywność – cecha determinująca charakterystyczną dla jednostki wielkość (intensywność) reakcji,
niska reaktywność oznacza duże zapotrzebowanie na stymulację;



aktywność – cecha przejawiająca się w ilości i zakresie podejmowanych działań o określonej wartości
stymulacyjnej.

Nisko reaktywni

Wysoko reaktywni

Wrażliwość na bodźce

mała

duża

Wydolność

duża

mała

Zapotrzebowanie na
stymulację

duże

małe

Mechanizm fizjologiczny

tłumienia stymulacji

wzmacniania stymulacji

Odporność na stres

duża

mała

Aktywność

duża

mała

Spadek efektywności
działania

nuda, monotonia

przeciążenie

Preferencja sytuacji

silnie stymulujące

słabo stymulujące

Duże koszty
psychofizjologiczne

sytuacje ubogie w stymulację,

wymóg czujności

sytuacje bogate w stymulację, wymóg

mobilizacji

Styl działania

prostolinijny

wspomagający

Preferencja czynności

ciągłe, jednorodne

przerywane, różnorodne

Charakterystyka czasowa zachowania:

 szybkość reakcji – czas utajenia
 tempo przebiegu reakcji – maksymalna możliwa częstość występowania reakcji jednorodnych w

czasie

 trwałość – czas utrzymywania się reakcji po zaprzestaniu działania bodźca
 rytmiczność – regularność odstępów czasowych między reakcjami jednorodnymi
 ruchliwość – zdolność przestawienia się z jednej reakcji na drugą odpowiednio do zmian otoczenia.

Cechy temperamentu według RTT:



żwawość – tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej
zmiany jednego zachowania na inne;



perseweratywność – tendencja do powtarzania i kontynuowania zachowań po zaprzestaniu działania
bodźca;



wrażliwość sensoryczna – zdolność reagowania na bodźce o małej wartości stymulacyjnej;



reaktywność emocjonalna – tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje;



wytrzymałość – zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub
silnie stymulującej aktywności oraz silnej stymulacji zewnętrznej;



aktywność – tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej.

Teoria osobowości Eysencka
Osobowość to względnie stała i trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu i konstytucji
fizycznej jednostki determinująca jej specyficzny sposób przystosowania się do otoczenia.

Hierarchia osobowości:

 typy osobowości
 cechy osobowości
 reakcje nawykowe
 reakcje specyficzne (bezpośrednio obserwowane).

Podstawowe założenia:



wydzielone wymiary mają charakter biologiczny (posiadają odrębne mechanizmy fizjologiczne);



wymiary te są od siebie niezależne (ortogonalne);



występują we wszystkich kulturach;



ich nasilenie w ciągu życia niewiele się zmienia;



ich poziom określa skłonność do określonych zaburzeń psychicznych;



nie ma wyraźnej granicy między zdrowiem psychicznym i chorobą.



Neurotyczność – zrównoważenie emocjonalne: lękliwy, depresyjny, z poczuciem winy, o niskiej

samoocenie, spięty, irracjonalny, płochliwy, markotny, emocjonalny.



Ekstrawersja – introwersja: towarzyski, żywy, aktywny, asertywny, poszukujący doznań, beztroski,

dominujący, wybuchowy, śmiały



Psychotyczność – uspołecznienie: agresywny, chłodny, egocentryczny, bezosobowy, impulsywny,

antyspołeczny, brak empatii, twórczy, gruboskórny.

Teoria osobowości

Eysencka

 Wzór zachowania A (życie pod presją czasową, rywalizacja i ambicja, agresywność i wrogość)
 Typ B (równowaga emocjonalna, cierpliwość, zrelaksowanie)
 Osobowość C (obniżone poczucie własnej wartości, brak wiary w siebie, bierność, obniżony nastrój)

Funkcjonalne znaczenie

cech temperamentu

Niska aktywowalność

Wysoka aktywowalność

Duża siła układu

nerwowego

Mała siła układu

nerwowego

Niska reaktywność

Wysoka reaktywność

Poszukiwanie doznań

Unikanie doznań

Ekstrawersja

Introwersja

Stałość emocjonalna

Neurotyczność

Wysoka impulsywność

Niska impulsywność

Niski poziom lęku

Wysoki poziom lęku

Zbliżanie się

Wycofywanie się

N+

N-

I

C

A

B

OSOBOWOŚĆ



zespół względnie stałych cech (właściwości, czynników) psychicznych jednostki kształtujący się w toku
interakcji między jednostką a jej społecznym otoczeniem, decydujący o stałości i międzysytuacyjnej
spójności zachowań;



wewnętrzna organizacja mechanizmów poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych decydująca o
poczuciu własnej tożsamości, kontroli własnych impulsów, wyborze celów i programów działań oraz o
ustosunkowaniu się do świata.

Model Wielkiej Piątki (Big Five) Costy i McCrae’a



neurotyczność (lęk, agresywna wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość, nieśmiałość);



ekstrawersja (towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, emocjonalność
pozytywna);



otwartość na doświadczenie (wyobraźnia, estetyka, uczucia, działanie, idee, wartości);



ugodowość (zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność, skłonność do rozczulania się);



sumienność (kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć,
samodyscyplina, rozwaga).

Podstawowe czynniki osobowości, bo cechują się:



realnością (ujawniają się w badaniach metodą samoopisu i szacowania, wykazują dużą stałość w
badaniach podłużnych, odgrywają rolę w procesie adaptacji do środowiska



niezmienniczością (wyodrębniono je w badaniach leksykalnych i kwestionariuszowych);



uniwersalnością (ujawniają się niezależnie od płci, wieku, rasy, kultury);



podłożem biologicznym (współczynnik odziedziczalności 30-40%).

Model osobowości według Eysencka



Ekstrawersja



Neurotyczność



Psychotyczność

Wielka Piątka



Ekstrawersja



Neurotyczność



Ugodowość –



Sumienność –



(Otwartość)

Strukturalny model osobowości Freuda
Id szuka przyjemności, ego sprawdza rzeczywistość, superego poszukuje perfekcji.

Id (ono)



najbardziej pierwotna, prymitywna część struktury psychicznej,



całkowicie nieświadoma,



siedlisko popędów – seksualnego i agresywnego, wypartych pragnień, fantazji i skłonności,



zajmuje się ich zaspokajaniem.



stanowi biologiczne podłoże osobowości.



kieruje się zasadą przyjemności – dążeniem do natychmiastowej gratyfikacji potrzeby.

Ego (ja)



rozwija się w miarę napotykania ograniczeń świata zewnętrznego.



usiłuje dostosować żądania id do wymogów środowiska



kieruje się zasadą rzeczywistości – skłania do wyboru dojrzalszych form gratyfikacji, odroczonych w
czasie.



funkcje ego to ocenianie, badanie rzeczywistości, tolerancja na frustrację i kontrola obiektów,



wykorzystuje procesy poznawcze: myślenie, pamięć, spostrzeganie.



jest to władza wykonawcza osobowości



jest częściowo świadome.

Superego (nad-ja)



rozwija się z części ego w wieku przedszkolnym



kieruje się zasadą moralności.



znaczna część jest nieświadoma, świadome są zasady moralne świadomie zaakceptowane w okresie
dorastania



główne funkcje superego:
- hamowanie impulsów id (seksualnych i agresywnych)
- przekonywanie ego, aby zastępowało cele realistyczne celami moralnymi,
- dążenie do doskonałości.



obejmuje sumienie (źródło ocen moralnych) i ego idealne, (obraz osoby, jaką powinno się być).

Poznawcze koncepcje osobowości



W podejściu poznawczym człowiek jest traktowany jako podmiot poznający świat i samego siebie,
system pobierający, przetwarzający i integrujący informacje.



Najważniejszym składnikiem osobowości są struktury poznawcze



Osoba widziana jest jako całość i z perspektywy aktora



Cechą charakterystyczną jest koncentracja na pojęciu Ja.

Podstawowe funkcje osobowości to:

 konstruowanie poznawcze (analiza i interpretacja doświadczeń),
 dostarczanie podstaw do oceny ludzi, zdarzeń, siebie,
 programowanie działań (tworzenie celów, dobór strategii),
 sterowanie przebiegiem działania (dzięki samoregulacji).

Dwa nadrzędnie zadania osobowości jako systemu:



adaptacja psychologiczna (autoplastyczna, alloplastyczna, przez dobór środowiska),



zapewnienie i podtrzymanie integracji psychicznej (wiara we własne istnienie jako jednolitego podmiotu
– poczucie własnej jedności, autonomii, podmiotowej kontroli nad sobą
i biegiem zdarzeń).
Zapewniają ją:
- pojęcie własnej osoby (względnie stały wizerunek siebie)
– samoświadomość (zdolność do monitorowania myśli, uczuć, pragnień)
– proces samoregulacji (korygowanie i dopasowywanie działania).

Pojęcie Ja to luźno zorganizowany zbiór przekonań o sobie. W danym momencie tylko część tych
informacji jest wykorzystywana – spontaniczne pojęcie Ja (robocze).
W zależności w zależności od obszaru (zakresu) wyróżnia się



Ja realne (jaki jestem),



Ja idealne (jaki chciałbym być)



Ja powinnościowe (jaki powinienem być).

Inny podział wyróżnia:



Ja prywatne (jak podmiot rozumie i spostrzega siebie),



Ja publiczne (jak jest spostrzegany przez innych)



Ja kolektywne (własna przynależność do grup).

Regulacyjna teoria osobowości Reykowskiego
Osobowość to centralny system regulacji i integracji czynności, którego formę egzystencji stanowi wymiana
informacji z otoczeniem i przetwarzanie informacji na czynności praktyczne.
Obejmuje: Mechanizmy Popędowo-Emocjonalne; Sieć Wartości; Sieć Operacyjną.
Mechanizmy Popędowo-Emocjonalne to pierwsza rozwojowo instancja regulacyjna, obejmuje popędy i
potrzeby;
Sieć Wartości to mapa otoczenia porządkująca informacje (doświadczenia)
z punktu widzenia emocjonalnego (zgodność ewaluatywna);
Sieć Operacyjna to system obiektywnej wiedzy o świecie i własnej osobie
(zgodność deskryptywna).
Sieć Poznawcza - wielowymiarowa przestrzeń psychologiczna, w której rozmieszczone są reprezentacje
przedmiotów.
Szczególną rolę odgrywa zapis doświadczeń odnoszących się do podmiotu – struktura Ja.

KONCEPCJE PSYCHOLOGICZNE CZŁOWIEKA

Psychologia naukowa (empiryczna)
1879 r. – założenie w Lipsku przez W. Wundta pierwszego laboratorium psychologicznego
Introspekcjonizm – Przedmiot badań psychologicznych – zjawiska psychiczne (ograniczone do
świadomości = dusza), metoda – introspekcja (samoobserwacja zjawisk psychicznych)

Behawioryzm
Psychologia – nauka przyrodnicza, wiedza obiektywna. Badanie zachowania człowieka (i zwierząt)
zależnego od sytuacji zewnętrznej (bodźców)

(bodziec) S – R (reakcja)

Bogactwo form zachowania człowieka powstaje dzięki uczeniu się – psychologia uczenia się
J. Watson – świadomość nie istnieje
B. Skinner – zachowania sprawcze
Koncepcja człowieka w behawioryzmie

• Pionek sterowany przez cechy sytuacji (wzmocnienia)

• Układ prosty

• Zachowanie ukierunkowane na redukcję popędów

• Istotna jest skuteczność zachowań

• Natura ludzka zależy od uczenia się

• Człowiek podlega konieczności (nie jest wolny)

• Najważniejsza jest przeszłość

• Natura ludzka jest zmienna

• Człowiek - maszyna

Psychoanaliza
Popędy - główne siły ukierunkowujące zachowanie człowieka, nieświadome. Należy interpretować
bezpośrednie fakty w celu wykrycia ich ukrytego sensu – psychologia głębi za pomocą specjalnej metody –
psychoanalizy
Libido – energia popędu życia
S. Freud
Koncepcja człowieka w psychoanalizie

• Pionek sterowany przez biologię i ograniczany przez kulturę

• Układ złożony

• Zachowanie ukierunkowane na zaspokojenie libido

• Ochronę stanowią mechanizmy obronne

• Natura ludzka zależy od biologii

• Człowiek podlega konieczności (nie jest wolny)

• Najważniejsza jest przeszłość

• Natura ludzka jest stabilna

• Człowiek - maszyna

Psychologia humanistyczna
Koncentracja na doświadczeniu wewnętrznym człowieka i kontaktach międzyludzkich
Człowiek

• nie stanowi sumy elementów, jest całością

• jest samoświadomy

• ma możliwość wyboru

• jest bytem intencjonalnym

• istotą człowieka jest ludzki kontekst

Psychologia człowieka zdrowego
C. Rogers - potrzeba samorealizacji, A. Maslow.
Koncepcja człowieka w psychologii humanistycznej

• Wszechwładny podmiot

• Układ złożony

• Zachowanie ukierunkowane na rozwój osobisty

• Najważniejsza jest samoaktualizacja

• Natura ludzka zależy od biologii (uczenia się)

• Człowiek jest wolny

• Najważniejsza jest teraźniejszość

• Natura ludzka jest zmienna

• Człowiek - Bóg

Psychologia poznawcza
Bodziec jest traktowany jako źródło informacji.
Koncentracja na procesach poznawczych, mechanizmach samoregulacji, samokontroli
Człowiek to samodzielny podmiot przyjmujący badawczą postawę wobec świata. Jest sterowany przez
informacje płynące ze środowiska (regulacja zewnętrzna) i zakodowane w strukturach poznawczych
(regulacja wewnętrzna).
Struktury poznawcze – system informacji o świecie i własnej osobie zakodowanych w pamięci
(całokształt doświadczenia).
Koncepcja człowieka w psychologii poznawczej

• Badacz, decydent

• Układ złożony

• Zachowanie ukierunkowane na poznanie i osiąganie równowagi poznawczej

• Człowiek gromadzi i przetwarza informacje

• Natura ludzka zależy od uczenia się

• Człowiek jest wolny

• Ważna jest przeszłość, teraźniejszość i przyszłość

• Natura ludzka jest zmienna

• Człowiek - komputer

Postmodernizm
Cechą współczesności jest:

• przelotność i tymczasowość

• poszukiwanie przyjemności

• zanik trwałych związków

• brak jednego ideału człowieka

Człowiek poszukuje wrażeń. Przyjmuje kolejne, zmieniające się wcielenia.
Typy ludzkie (Z. Bauman):

• Spacerowicz

• Włóczęga

• Turysta

• Gracz

Koncepcja człowieka w postmodernizmie

• Kolekcjoner wrażeń

• Układ złożony

• Zachowanie ukierunkowane na zdobywanie silnych wrażeń

• Człowiek zmienia otoczenie, ryzykuje, ważna jest nowość i zmienność

• Natura ludzka zależy od uczenia się

• Człowiek jest wolny

• Najważniejsza jest teraźniejszość

• Natura ludzka jest zmienna

• Człowiek – Bóg

PRACA I WYPOCZYNEK

Zmęczenie – przejściowy i odwracalny stan obniżenia sprawności czynnościowej organizmu w wyniku
wykonywania pracy, czemu towarzyszą zmiany:
I. obiektywne:
- zmniejszenie zdolności do pracy;
- wzrost liczby błędów;
- wzrost liczby wypadków;
- wzrost ilości wydatkowanej energii;
- zmiany w układach i narządach;
II. subiektywne:
- doznania bólowe (mięśni i głowy);
- poczucie dyskomfortu psychicznego, rozdrażnienie, trudności skupienia uwagi;
- ogólne osłabienie, poczucie niemocy;
- niechęć do pracy.

Determinanty zmęczenia:
- właściwości indywidualne (typ układu nerwowego, pobudliwość emocjonalna, zdolności, motywacja,

dotychczasowe doświadczenia);

- warunki społeczno-fizycznego środowiska pracy (stosunki interpersonalne, hałas, temperatura,

oświetlenie, funkcjonalność stanowiska pracy).

Rodzaje zmęczenia:
I.

w zależności od rodzaju wysiłku:
- fizyczne;
- psychiczne.

II.

w zależności od czasu trwania i intensywności:
- ostre;
- umiarkowane (podostre);
- przewlekłe (nawarstwione).

Kryteria oceny obciążenia psychicznego:
- częstotliwość (ilość informacji, decyzji i czynności w jednostce czasu);
- zmienność (różnorodność zmian);
- złożoność (stopień skomplikowania);
- dokładność (stopień niezbędnej precyzji);
- stopień koncentracji uwagi;
- trudność (subiektywna ocena podmiotu wynikająca z relacji między cechami zadania i możliwościami

jednostki);

- ważność (znaczenie skutków).

Znużenie – postać subiektywnie odczuwanego zmęczenia, charakterystyczne dla pracy monotonnej
- zmęczenie pracą monotonną narasta szybciej;
- towarzyszy mu nieproporcjonalnie większe rozdrażnienie;
- występuje spadek zainteresowania pracą, atmosfera nudy i braku perspektyw;
- niewielka zmiana wykonywanych czynności może zmniejszać negatywne odczucia.

Wypalenie zawodowe – H. Freudenberger (1974) „burn-out” „stan wyczerpania spowodowany
nadmiernymi żądaniami, stawianymi przez środowisko lub osobę”.

 Intensywne, osobiste zaangażowanie w problemy ludzkie powoduje silne napięcia nerwowe, gdy

człowiek nadmiernie eksploatuje swe siły w dawaniu siebie innym.

 Wypalenie egzystencjalne - ogólne rozczarowanie życiem, efekt bilansu osiągnięć życiowych;



Wypalenie zawodowe - spowodowane przez specyficzny stres zawodowy

.

Ch. Maslach - „zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań
osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi
w pewien określony sposób”.

 Stres zawodowy, związany z konkretnymi warunkami pracy, stałym zmaganiem się z

odpowiedzialnością, zagrożeniem

 Złość i gniew będące wyrazem chronicznego wyczerpania, poczucia wykorzystywania przez

innych

 Poczucie wstydu, samoobwinianie się w wyniku utraty poczucia kontroli
 Poczucie braku głębszego sensu działania, rezygnacja, pogodzenie się, odpuszczenie.

Czynniki wypalenia zawodowego:

 niski prestiż zawodu
 anonimowość
 wysokie wymagania pracy w stosunku do gratyfikacji

Symptomy:

 zanik entuzjazmu do pracy
 niestabilność uczuć
 niedosyt, poczucie utraty tego, co stanowiło w pracy atrakcyjne wyzwanie
 traktowanie pracy jako przymusu
 zwlekanie z wykonywaniem łatwo wykonywanych czynności
 irytacja
 utrata troski o drugiego człowieka
 obniżone morale
 zmniejszona motywacja i chęć działania
 przesadne dystansowanie się wobec problemów.

Dynamika wypalenia
Ch. Maslach – fazy:

 nadmierne i długotrwałe obciążenie pracą
 negatywne, zdehumanizowane formy zachowania się wobec współpracowników
 wypalenie terminalne – trwałe zmiany w postawach i motywacji.

Edelwich, A. Brodsky - etapy:

 entuzjazm
 stagnacja
 frustracja
 apatia.

Wypalenie a cechy jednostki
Cechy osobowości sprzyjające wypaleniu



reaktywność



neurotyczność



emocjonalność



niska samoocena



perfekcjonizm



nastawienie rywalizacyjne



labilność emocjonalna;



trudność w kontroli swojego zachowania;



brak plastyczności w działaniach;



problemy z komunikacją interpersonalną;



obniżona odporność na stres;



skłonność do ujawniania zachowań
wrogich w stosunku do siebie i osób z
otoczenia;



trudności w podejmowaniu decyzji;



ucieczka w marzenia (infantylizm).

Pracoholizm



Karoshi – śmierć na skutek przepracowania



Stan uzależnienia od wykonywanej pracy, powodujący zaburzenie równowagi między istotnymi
elementami życia codziennego.

Objawy



nie dostrzega innych sfer życia



nie potrafi rozmawiać o niczym innym niż praca



po pracy nie potrafi się wyłączyć i nieustannie o niej myśli



odczuwa poczucie winy, gdy nie pracuje



zostaje po godzinach lub zabiera pracę do domu



pracuje kosztem snu



nie ma czasu dla rodziny i przyjaciół



nie ma czasu na hobby, sport



będąc w pracy nie odczuwa upływającego czasu



bardzo pochłania go to, czym aktualnie się zajmuje



nie potrafi zorganizować sobie czasu wolnego



sprawy zawodowe stawia na pierwszym miejscu



obawia się iść na urlop czy zwolnienie lekarskie lub przekazać prace innym, gdyż w swojej opinii

jest niezastąpiony



będąc poza pracą stara się nie stracić z nią kontaktu (telefon, mail)



żyje w nieustannym pośpiechu



praca zaburza życie rodzinne, kontakty przyjacielskie



jest nieustannie aktywny, rzadko miewa czas wolny



we wszystkim co robisz dąży do perfekcjonizmu



zadręcza się popełnionymi lub domniemanymi błędami.

Cechy osobowości



osobowość obsesyjno-kompulsywna



problemy kontroli (pracowanie ponad plan bez możliwości kontroli),



perfekcjonizm (w szczególności niezdolność do delegowania zadań, poczucie omnipotencji,
koncentracja na detalach, sztywne trzymanie się reguł),



postawy i poglądy (charakter życzeniowo-magiczny, złudne przekonania o własnej mocy,
możliwości kontroli oraz własnej wartości).



protestancka etyka pracy.

Skutki



fizjologiczne (bóle głowy, alergie, zmęczenie, niestrawność i bóle żołądka, zawroty głowy, tiki
nerwowe, bóle w klatce piersiowej, zaburzenia seksualne)



behawioralne (problemy ze snem, nieumiejętność zrelaksowania się, hiperaktywność, niecierpliwość,
zdenerwowanie, problemy z koncentracją uwagi, wahania nastrojów, szybkie nudzenie się
realizowanym zadaniem, problemy z zapamiętywaniem).



zaburzenia i zakłócenia w stosunkach interpersonalnych i funkcjonowaniu społecznym (kłótnie
małżeńskie, brak udziału w wychowywaniu dzieci, pogorszenie relacji z przyjaciółmi).

Wypoczynek:
- bierny – wstrzymywanie się od wykonywania czynności;
- czynny – zmiana wykonywanej czynności na inną.

Fazy:
1. nabranie dystansu do pracy;
2. regeneracja (właściwy odpoczynek);
3. orientacja (przygotowanie do pojęcia pracy).

Dostosowanie form wypoczynku do rodzaju zmęczenia:
a. przemęczenie (nadmiar bodźców poznawczych) – zgromadzenie nowej energii;
b. monotonia (niedosyt bodźców poznawczych) – zrobienie czegoś zajmującego;
c. stres (nadmiar bodźców emocjonalnych) – odzyskanie spokoju;
d. znużenie (niedosyt bodźców emocjonalnych) – zrobienie czegoś ekscytującego, pobudzającego.

SPOSTRZEGANIE I OCENIANIE LUDZI

Człowiek jako przedmiot spostrzeżeń

Człowiek jest spostrzegany jako:
• przedmiot bardziej złożony niż inne pod względem fizycznym i psychicznym

• przedmiot względnie bardziej trwały

• będący przyczyną własnych zachowań

• osadzony w kontekście społecznym.

Teorie atrybucji

Określają, w jaki sposób ludzie przypisują określone cechy (atrybuty) partnerowi interakcji na podstawie
informacji o jego zachowaniu.

Klasyczne teorie atrybucji (Heider)
Człowiek to naiwny psycholog, który zgodnie z racjonalnymi regułami wykorzystuje informacje o różnych
aspektach zachowania do formułowania trafnych wyjaśnień jego przyczyn. Zakłada, że zachowanie jest
łączną konsekwencją sił tkwiących w otoczeniu (czynniki zewnętrzne) i tkwiących w jednostce (czynniki
wewnętrzne).

Wnioskowanie o cechach



Atrybucja wewnętrzna – wnioskowanie, że jakaś osoba zachowała się w określony sposób z
względu na swoje właściwości i postawy, charakter, osobowość.



Atrybucja zewnętrzna – wnioskowanie, że jakaś osoba zachowała się w określony sposób ze

względu na właściwości sytuacji, w której się znalazła (większość ludzi zachowałoby się
podobnie).

Koncepcja Weinera
Przyczyny

Wewnętrzne

Zewnętrzne

stałe

zmienne

stałe

zmienne

kontrolowalne

Typowy wysiłek Czasowy wysiłek Opinia nauczyciela Nietypowa pomoc

niekontrolowalne

Zdolności

Nastrój

Trudność zadania Pech – szczęście

Prawidłowości atrybucji



Podstawowy błąd atrybucji – przecenianie wpływu cech osobowości wykonawcy

w porównaniu z czynnikami sytuacyjnymi.



Asymetria atrybucji aktora i obserwatora – skłonność wykonawcy do upatrywania przyczyn

własnego zachowania w czynnikach sytuacyjnych; obserwatora – w cechach wykonawcy.



Egotyzm atrybucyjny – skłonność do wyjaśniania własnych zachowań w sposób podtrzymujący

pozytywną samoocenę.



Egocentryzm atrybucyjny – przypisywanie sobie większej odpowiedzialności za efekty wspólnej

pracy

Ukryte teorie osobowości
Sieć powiązań między poszczególnymi cechami, która pozwala na podstawie obserwacji jednej cechy
wnioskować o posiadaniu innych. Kategorie nadrzędne powodują uaktywnienie podporządkowanych, co
prowadzi do bogatszego obrazu osoby spostrzeganej oraz uruchamia określone zachowania względem niej.

Cechy centralne

• serdeczność

• atrakcyjność

• przynależność do własnej grupy

• uzdolnienia

• zainteresowanie pracą

• przeszłość penitencjarna

• oczekiwanie interakcji z osobą

• wygrana lub przegrana

• rola zawodowa

Ocenianie osób
Oddolna integracja danych
Ilościowe modele integracji danych efekt pierwszeństwa - informacje uzyskane jako pierwsze wywierają
silniejszy wpływ na ocenę globalną, bo:

 Spadek uwagi
 Dyskredytowanie informacji sprzecznych

z posiadaną

 Ukierunkowane rozwijanie sądu

Asymetrie ewaluatywne

 Inklinacja pozytywna - skłonność do formułowania raczej pozytywnych niż negatywnych ocen

innych ludzi

 Efekt negatywności - silniejsze uzależnienie ocen globalnych od negatywnej niż pozytywnej

informacji

Odgórne wykorzystanie schematów



Aktywizacja schematu uaktywnia informację i typową reakcję afektywną



Rola schematu rośnie, gdy:

 był niedawno używany do formułowania ocen
 jest mało skomplikowany wewnętrznie
 sąd wydawany jest w pośpiechu
 losy oceniającego nie zależą od ocenianego.

Tendencyjne sprawdzanie hipotez
Hipotezy zniekształcają proces oceniania, wpływając na operacje umysłowe:

 organizują proces poszukiwania danych w otoczeniu lub pamięci
 decydują o interpretacji znaczenia danych
 decydują o wiarygodności danych
 zmieniają zachowanie autora hipotez w kierunku zwiększenia szans na ich potwierdzenie –

samospełniająca się przepowiednia.

POZNANIE SPOŁECZNE

Poznanie społeczne - sposób w jaki ludzie myślą o sobie samych i o świecie społecznym
(jak selekcjonują, interpretują, zapamiętują i wykorzystują informację społeczną)

Schematy



Podstawowe elementy wiedzy o świecie społecznym



Struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują wiedzę

o świecie według określonych tematów



Organizacja uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów



Budowane według zasady prototypowości



Przejaw oszczędności poznawczej

Stereotypy



Generalizacja odnosząca się do grupy, w ramach której identyczne charakterystyki zostają

przypisane wszystkim bez wyjątku jej członkom niezależnie od rzeczywistych różnic między
nimi.



Schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na łatwo zauważalną
cechę określającą ich społeczną tożsamość – komponent poznawczy.

Uprzedzenie i dyskryminacja



Uprzedzenie – wroga bądź negatywna postawa dotycząca wyróżniającej się grupy ludzi, oparta

wyłącznie na ich przynależności do tej grupy - komponent afektywny



Dyskryminacja –nieusprawiedliwione, negatywne lub krzywdzące działanie skierowane

przeciwko członkowi danej grupy wyłącznie dlatego, że do niej należy - komponent
behawioralny

Powstawanie stereotypów



Teoria rzeczywistego konfliktu interesów



Teoria przeniesienia agresji



Teoria kategoryzacji społecznych

- wzrost spostrzeganych różnic międzykategorialnych
- spadek różnic wewnątrzkategorialnych – efekt jednorodności grupy obcej
- faworyzowanie grupy własnej.



Teoria tożsamości społecznej

o

ludzie mają skłonność do dzielenia napotkanych osób na kategorie

o

jedna kategoria zawsze identyfikuje własną kategorię podmiotu (my), zaś pozostałe identyfikują
grupy obce

o

ważnym źródłem samooceny jest przynależność do cenionych grup społecznych.

Funkcje stereotypów



gromadzenie i przekazywanie wiedzy społeczności o różnych grupach



uproszczenie procesu przetwarzania informacji o nowo napotkanych osobach



obrona/podwyższanie samooceny dzięki spostrzeganiu grupy własnej jako bardziej pozytywnej

Likwidacja stereotypów



kontakt w sytuacji współpracy i współzależności



rekategoryzacja



świadoma kontrola

Skrypty
Umysłowa reprezentacja zdarzeń, działań lub ich ciągów (egzamin), reprezentuje typowe elementy i
okoliczności charakterystyczne dla zdarzenia, powtarzające się w większości wykonań.
Stanowi zarówno strukturę poznawczą (służy rozumieniu i pamięci zdarzeń) jak i wykonawczą (zawiera
gotowe programy działania).

Warunki uruchomienia skryptu



Skrypt musi być wykształcony



Skrypt musi być zaktywizowany



Trzeba wejść w rolę jednego z aktorów

Schematy cech



prototypowe struktury cech



odzwierciedlają rodzaje zmienności ludzi i zdarzeń



typowe przejawy cech pozwalają lepiej o nich wnioskować



teorie potoczne – ogólne teorie człowieka lub jego właściwości

Funkcje schematów



Ukierunkowanie spostrzegania



Ułatwienie rozumienia zdarzeń
i formułowania sądów



Ułatwienie zapamiętywania



Uzupełnianie informacji o treści schematopochodne



Radzenie sobie z wieloznacznością

 Fałszywe alarmy
 Błędy nadużycia

POSTAWY

Postawa

o

względnie trwała tendencja człowieka do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowywania się do
jakiegoś obiektu (B. Wojciszke)

o

względnie trwała struktura procesów poznawczych, emocjonalnych i zachowań odnoszących się do
jakiegoś przedmiotu lub dyspozycja do ich pojawienia się (S. Mika).

Elementy składowe:
1. procesy poznawcze dotyczące przedmiotu postawy (przekonania, opinie);
2. emocje lub uczucia przeżywane w związku z przedmiotem postawy;
3. określone zachowania wobec przedmiotu postawy.

Wymiary postaw:
 Znak postawy

+ wskazuje na przychylną postawę wobec przedmiotu
- świadczy o postawie nieprzychylnej
0 oznacza brak zdecydowania w zakresie postawy

 Siła postawy (natężenie)

Różny stopień przychylności i nieprzychylności wobec przedmiotu postawy

 Stopień internalizacji postawy

Stopień uwewnętrznienia danej postawy.

Geneza postaw
1. Postawa jako rezultat przekonań
Postawa może być rezultatem przekonań - wynikać ze świadomych przekonań o zaletach i wadach obiektu.
2. Postawa jako rezultat emocji
- Mechanizm warunkowania klasycznego
- Mechanizm warunkowania sprawczego
3. Postawa jako rezultat zachowania
Zachowanie prowadzi do powstania postawy, jeśli nie zostało wystarczająco uzasadnione własną opinią lub
zyskami (stratami).
4. Przejmowanie postaw od innych (rodzice, grupa rówieśnicza, media)

Wpływ postaw na przetwarzanie informacji



selektywność poszukiwania informacji (aktywnie poszukujemy informacji zgodnych z poglądami a
unikamy sprzecznych)



tendencyjność spostrzeżeń i wniosków (pojawienie się obiektu postawy powoduje aktywizację
odpowiedniej reakcji uczuciowej, która wpływa na przetwarzanie informacji o obiekcie)



selektywność pamięci (postawy ogólnie polepszają zapamiętywanie, zarówno treści zgodnych jak i
niezgodnych z nimi).

Wpływ postaw na zachowania
Zgodność między deklarowanymi postawami i zachowaniami jest zróżnicowana i zależy od

 charakteru sytuacji (w indywiduujących większa)
 cech postawy: ważności, genezy i stopnia wewnętrznej jednorodności.

Zmiana postaw

Wyznaczniki zmiany postaw

Nadawca



kompetencje



czystość intencji



atrakcyjność



podobieństwo

Przekaz
o

siła argumentacji

o

jednostronność – dwustronność

o

odwoływanie się do emocji

o

kolejność argumentacji

o

środek przekazu

Odbiorca:
 samoocena
 wyjściowa postawa
 stopień rozbieżności
 zaangażowanie
 nastrój

GRUPA SPOŁECZNA

Mała grupa społeczna
Zbiór dwóch lub więcej osób spełniający następujące warunki:

• wszyscy członkowie grupy pozostają w bezpośrednich wzajemnych interakcjach

• mają poczucie odrębności od innych grup

• posiadają wspólny cel grupowy

• kierują się normami

• w trakcie ich interakcji powstaje struktura grupowa

• w wyniku działalności grupa staje się atrakcyjna dla członków i ma pewien stopień spoistości.

Cel grupowy
Punkt w przestrzeni, który posiada wartość dodatnią dla większości członków grupy.
Geneza celów:

• są narzucone przez większe organizacje lub instytucje, których członkiem jest grupa

• powstają w trakcie interakcji członków grupy, u ich podstaw leżą indywidualne potrzeby lub

motywy.

Im bardziej jest jasny cel grupowy:

• tym mniej napięć powstaje przy jego realizacji

• jest chętniej realizowany (wzbudza silniejszą motywację)

• grupa staje się bardziej atrakcyjna dla członków

• chętniej jej członkowie poddają się naciskom związanym z realizacją zadania.

Normy grupowe
Przepisy określające, jak powinien się zachować lub jak nie powinien postępować członek grupy.
Funkcje norm:

• ułatwianie osiągania celu przez grupę

• utrzymywanie grupy przy życiu

• są tworzywem społecznym

• określają relacje grupy z otoczeniem społecznym

• stosowanie się do norm prowadzi do uniformizacji – upodobniania się zachowań członków grupy.

Przyswajanie norm

• Atrakcyjność grupy powoduje przyswajanie norm

• Członkowie grupy uczestniczą w procesie kształtowania się norm,

• Nacisk grupowy

• Modelowanie

• Nagrody i kary

Spójność grupy
Grupa jest tym bardziej spójna, im:

• trudniej do niej wejść,

• mniej liczy członków

• trudniej ją opuścić

• większe są jej dotychczasowe sukcesy

• większe jest zewnętrzne zagrożenie realizacji celów grupy lub jej istnienia.

Struktura grupowa
Układ pozycji powiązanych określonymi stosunkami. Geneza:

• zewnętrzna – organizacja nadaje lub narzuca grupie strukturę, są dokumenty, które ją ustalają

(struktura formalna)

• wewnętrzna –szybko powstaje w toku interakcji (struktura nieformalna)

Struktura władzy i kierownictwo
Władza osoby A nad B polega na tym, że A jest w stanie kontrolować zachowanie B. Gdy ktoś ma wysoką
pozycję w strukturze władzy:

• inni go naśladują

• inicjuje więcej zachowań (zwłaszcza kontrolujących)

• jego zachowania kontrolujące są bardziej skuteczne i częściej akceptowane

• jest bardziej aktywny społecznie

• wywiera wpływ poprzez nakazy i polecenia (a nie sugestie).

Style kierowania grupą
Autokratyczny – kierownik sam ustala cele, środki, przydziela pracę, nie uzasadnia swoich decyzji ani
ocen, nie włącza się w pracę grupy, stosuje głównie kary:

• wysoki poziom wykonanej pracy

• niska wewnętrzna motywacja do działania

• niska oryginalność pomysłów

• agresja

• niezadowolenie z kierownictwa

• rezygnacja z uczestnictwa w grupie.

Demokratyczny – grupa obiera cel i środki spośród przedstawionych przez kierownika możliwości,
wspólnie rozdziela zadania, kierownik uczestniczy w czynnościach grupy, stosuje raczej nagrody niż kary:

• wyniki ilościowe niższe

• wysoka oryginalność

• wysoka motywacja do pracy

• stosunki wewnątrzgrupowe oparte na przyjaźni

• grupa jest atrakcyjna dla członków

• zadowolenie z kierownictwa

Liberalny – zupełna swoboda członków grupy w podejmowaniu decyzji, kierownik dostarcza materiałów i
udziela rad, gdy jest o to proszony, nie bierze udziału w pracy, nie ocenia, rzadko komentuje, zachowuje się
biernie:

 bardzo niska wydajność pracy
 zabawa
 powstaje nieformalna struktura władzy (autokrata)
 członkowie grupy są niezadowoleni.

Podstawy władzy
Przymus – zdolność do wywoływania niepożądanych przez podwładnego stanów rzeczy lub pozbawiania
go stanów pożądanych

Nagradzanie – zdolność do wywoływania stanów pożądanych przez podwładnego lub uwolnienia go od
stanów niepożądanych
Prawomocność – zdolność do wywołania u podwładnego poczucie obligacji i odpowiedzialności, opiera się
na normach wyznawanych przez podwładnego
Fachowość - zdolność do wywołania u podwładnego przekonania, że przełożony jest ekspertem, wiele
lepiej, posiada wiedzę i umiejętności jemu niedostępne
Akceptacja - zdolność do wywołania u podwładnego poczucia, że jest akceptowany i doceniany przez
przełożonego.