40

REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2006

ĝWIAT BEZ BARIER

O

d wieków ludzie, jako cywilizowane istoty, pomagają swo-
im bliźnim, którzy z jakichś powodów są słabsi lub mniej

sprawni. O pomocach dla grupy niewidomych pomyślano już
wieki temu. W XIX wieku, kiedy powstało pismo Braille’a, ist-
niały już instytuty (Ludwik Braille został przyjęty do takiego in-
stytutu w roku 1819!).

W XIX wieku pismo Braille’a dało niewidomym możliwość

uczestniczenia w życiu społecznym poprzez czytanie książek
i wymianę korespondencji. Dzisiejszy świat po rewolucji tech-
nicznej i informatycznej stawia niewidomym nowe wyzwania,
daje im również nowe możliwości. Pomoce techniczne prze-
znaczone dla niewidomych pozwalają im zachować niezależ-
ność w wielu wymiarach: dzięki mówiącej wadze czy glukome-
trowi nie muszą liczyć na pomoc widzących w codziennych za-
jęciach domowych. Dzięki udźwiękowionemu (i ubrajlowione-
mu) komputerowi mogą uczyć się i pracować, a dzięki udźwię-
kowionemu telefonowi komórkowemu czy organizerowi osobi-
stemu mogą wymieniać się informacjami, czytać czy wreszcie
grać w czasie podróży. Nie da się przecenić roli internetu, któ-
ry ułatwia poznawanie świata każdemu, a niepełnosprawni zy-
skują na tym najbardziej.

Kiedy mowa o niewidomych, trzeba wyjaśnić, że pojęcie to

obejmuje także grupę osób słabowidzących. Na świecie używa
się pojęcia „legally blind” („niewidomy w świetle prawa”), które
obejmuje w ok. 80% osoby, które trochę widzą. Nie należy jednak
wyciągać z tego twierdzenia mylnych wniosków. Osoba słabowi-
dząca wygląda często jakby nie miała problemów z widzeniem –
może na przykład poruszać się z pozoru bez problemu, ale z po-
wodu wady wzroku, która powoduje niewyraźny obraz i to tylko
w ograniczonym obszarze, nie zauważy przeszkody umieszczo-
nej nisko nad ziemią lub na wysokości swojej głowy. Może być
całkowicie niezdolna do czytania zwykłego pisma. Inny słabowi-
dzący może czytać niewielkie litery, jednak wada, jaką posiada,
uniemożliwi mu orientację wzrokową w przestrzeni ze względu
na wąski zakres widzenia.

F

akt, że istnieje tyle różnych wad wzroku powoduje trud-
ność w doborze pomocy technicznych. Ze względu na prze-

znaczenie i funkcje można wyróżnić pomoce optoelektronicz-
ne (dla słabowidzących), urządzenia mówiące różnego zasto-
sowania (od wagi mówiącej, po urządzenie lektorskie czyta-
jące np. książki), specjalne odtwarzacze dźwiękowe oraz sa-
modzielne urządzenia brajlowskie czy wreszcie pomoce kom-
puterowe, czyli takie, które umożliwiają lub ułatwiają niewi-
domemu używanie komputera. Istnieją oczywiście także inne

Artyku

á opisuje podstawowe grupy i rodzaje pomocy technicznych przeznaczonych dla osób niewidomych i sáabowidzą-

cych. Poza bie

Īącym stanem techniki przedstawia tendencje Ğwiatowe oraz przykáady nowatorskich zastosowaĔ.

Pomoce techniczne
dla niewidomych

T

his article describes main groups and types of technical
aids for visually impaired people. The author describes

state of the art technology, trends and examples of new tech-
nology implementation.

urządzenia, których nie można zakwalifikować do żadnej z po-
wyższych grup.

Osoby słabowidzące chętnie nabywają elektroniczne powięk-

szalniki i lupy elektroniczne. Pomoce te stanowią niezbyt dobrze
znaną przez optyków i okulistów alternatywę dla okularów i in-
nych lup optycznych, które przy głębokich wadach wzroku nie
wystarczają. Dzięki zastosowaniu elektronicznej obróbki obra-
zu można osiągnąć efekty niedostępne w urządzeniach optycz-
nych: podwyższenie kontrastu obrazu, zamianę kolorów, wyświe-
tlanie monochromatyczne, jednakże w innych kolorach niż jest
to w oryginale i wreszcie powiększenia nieosiągalne przyrząda-
mi optycznymi. Powiększenia stosowane w urządzeniach elektro-
nicznych sięgają nawet 60 razy, choć należy pamiętać, że w prak-
tyce takie wielokrotności stosowane są tylko w szczególnych sy-
tuacjach lub schorzeniach.

Powiększalniki elektroniczne to urządzenia stacjonarne, zwy-

kle wyposażone w wygodny stolik XY (miejsce do położenia ory-
ginału pod kamerą skonstruowane odpowiednio, żeby można by-
ło go łatwo przesuwać we wszystkich kierunkach), a nawet w sto-
lik poruszany automatycznie. Do niedawna należało dobrać urzą-
dzenie do wady wzroku, kierując się kryteriami powiększenia
czy dodatkowych funkcji (np. zakrywania zbędnych linii tekstu
na ekranie). Obecnie większość powiększalników elektronicz-
nych posiada tak bogate funkcje i zakres powiększeń, że prze-
znaczone są dla szerokiego kręgu odbiorców, choć zawsze trzeba
pamiętać, że istnieją modele luksusowe i oszczędne. Do rozwią-
zań oszczędnych należą takie, które składają się tylko z kamery
umieszczonej w obudowie, którą można trzymać w ręku, oraz ze
złącza przekazującego obraz do domowego telewizora lub moni-
tora komputerowego.

Lupy elektroniczne to urządzenia przenośne. Zaawansowane

lupy miewają prawie tyle samo funkcji co powiększalniki stacjo-
narne, jednakże nie posiadają wygodnego stolika i albo całe urzą-
dzenie przesuwa się nad oryginałem, albo też lupa ma kamerę na
przewodzie. Kamerę przesuwa się po oryginale na rolkach, w któ-
re zwykle jest wyposażona. Również zakres powiększeń lup jest
mniejszy niż w przypadku powiększalników.

D

zięki miniaturyzacji urządzeń komputerowych i zaawan-
sowanej technologii dźwięku opracowano szereg sposo-

bów głosowej komunikacji z użytkownikiem. Wykorzystuje
się je powszechnie w urządzeniach dla niewidomych. Jeśli ja-
kieś urządzenie mówi, to albo posiada nagrane przez człowie-
ka fragmenty komunikatów, które składa w wypowiedzi, albo
też ma wewnątrz syntezator mowy, który potrafi wypowiedzieć
dowolne zdanie w danym języku. Do niedawna te dwie metody
odczytu były łatwe do odróżnienia, bo mowa syntetyczna była
gorszej jakości od nagrywanej. Dzisiaj tej różnicy nie można do-
strzec tak łatwo.

Przykładami prostych urządzeń z tej grupy są mówiące ci-

śnieniomierze, urządzenia identyfikujące przedmioty domowe

42

REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2006

ĝWIAT BEZ BARIER

czy testery kolorów. Do identyfikacji przedmiotów stosuje się
nagrania dokonywane przez samego użytkownika (przykleja-
na lub przywiązywana do przedmiotu etykieta zawiera układ
elektroniczny, który jest bezprzewodowo rozpoznawany przez
urządzenie wyglądające podobnie do dyktafonu; po zbliżeniu
do etykiety urządzenie wypowiada uprzednio nagrany komu-
nikat – np. „cukier”). Testery kolorów to urządzenia rozpozna-
jące kolory na powierzchni, do której się je zbliży; tekst infor-
mujący o kolorze wypowiadany przez tester koloru został na-
grany przez producenta.

Istnieje rodzina tzw. urządzeń lektorskich czytających tekst

drukowany (a więc dowolny tekst np. z gazety czy książki). Po-
siadają one syntezator mowy, a oprócz tego skaner i odpowiednie
oprogramowanie rozpoznające tekst drukowany.

Specjalne odtwarzacze dźwiękowe dla niewidomych mają

funkcje podobne do zwykłych odtwarzaczy CD czy mp3 dla wi-
dzących, opracowano jednak specjalny format (o nazwie DAISY)
przydatny osobom niewidomym. Format ten pozwala przeglądać
strukturę nagrania i przesuwać się po frazach, rozdziałach, pod-
rozdziałach itp. Pozwala też stosować zakładki i inne udogodnie-
nia, a urządzenia obsługujące ten format najczęściej oznajmiają
komunikaty głosem. Istnieją też urządzenia umożliwiające doko-
nanie nagrania w tym formacie – nawet bezpośrednio z mikrofo-
nu, a więc np. na sali wykładowej.

Dla osób całkowicie niewidomych niezastąpionym medium

jest pismo Braille’a. Chociaż rozwój technologii pozwala na słu-
chanie książek, gazet czy nawet tekstu w internecie, trzeba jed-
nak pamiętać, że brak kontaktu z pismem nie sprzyja znajomo-
ści ortografii i dlatego niewidomi skłaniani są przez swoich na-
uczycieli do nauki i stosowania brajla. Poza znanymi już dziesiąt-
ki lat mechanicznymi urządzeniami do pisania brajlem istnieje
kilka rozwiązań elektronicznych. Dzięki zastosowaniu elektroni-
ki funkcje brajlowskiej maszyny do pisania łatwo rozszerzyć np.
o zapamiętywanie informacji w plikach, przekazywanie ich do
komputera czy też funkcję drukarki brajlowskiej.

S

posoby pracy niewidomych z komputerem są najbardziej in-
teresującą częścią opisywanego zagadnienia. Osoby, które

z nimi się nie spotkały, kojarzą zwykle komputer i niewidomego
z klawiaturą brajlowską. Oczywiście istnieją klawiatury brajlow-
skie do pisania na komputerze, jednak niewidomi potrafią dość
szybko nauczyć się pisać na zwykłej klawiaturze.

Oprogramowanie i oprzyrządowanie komputera dla niewido-

mych to przede wszystkim niezbędne programy powiększające,
mówiące i ubrajlawiające. Trzeba pamiętać, że coraz częściej sto-
suje się dwa media: dla słabowidzących – powiększenie i mowę,
dla niewidomych – mowę syntetyczną i brajla.

Jak działa powiększenie na ekranie? Nie polega ono tylko na

powiększeniu fragmentu ekranu. W dobrych programach powięk-
szających istnieje szereg funkcji nieznanych użytkownikom stan-
dardowego programu „Lupa” w Windows XP. Są to: powiększanie
fragmentu obrazu z jednoczesnym wyświetlaniem ogólnego wido-
ku ekranu dla łatwiejszej orientacji, wyświetlanie powiększonego
obrazu w specjalnych oknach na tle zwykłego lub nawet powięk-
szonego obrazu, powiększanie kursorów ze specjalnymi techni-
kami ich wskazywania na ekranie, wygładzanie powiększonego
obrazu (aby czcionka nie była zbyt „kanciasta”) itp. Część z funk-
cji dubluje te znane z powiększalników – np. usuwanie zbędnych
linii tekstu czy zamiana kolorów.

Programy mówiące z zasady muszą posługiwać się syntezato-

rami mowy. Kiedyś były to urządzenia stawiane obok kompute-
ra, teraz są to programy mówiące przez zwykłe głośniki kompu-
tera. Syntezator mowy jest osobnym programem zwykle dostar-
czanym w komplecie z programem mówiącym. Ten drugi pro-
gram pobiera informacje z ekranu, odpowiednio je interpretuje
i przesyła do syntezatora mowy. Dobre programy mówiące dają
intuicyjną obsługę komputera i wystarczy poznanie kilkunastu

Nowoczesny terminal brajlowski Alva BC640

Prosty powi

Ċkszalnik telewizyjny wykorzystujący ekran komputera

Wielofunkcyjne, bezprzewodowe urz

ądzenie brajlowskie BraillePen 12 do uĪytku z tele-

fonem komórkowym, komputerem kieszonkowym czy komputerem przeno

Ğnym

Praktyczne urz

ądzenie codziennego uĪytku do rozpoznawania kolorów – Colortest

44

REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2006

ĝWIAT BEZ BARIER

podstawowych skrótów klawiaturowych, żeby „widzieć” ekran
głosem syntezatora. Należy jednak pamiętać, że z ekranu moż-
na przeczytać tylko to, co jest na nim napisane literami, czyli
tylko to, co istnieje w komputerze w formie tekstowej. Nie da
się przeczytać treści plakatu ze zdjęcia wyświetlonego na ekra-
nie komputera.

K

olejne medium to odczyt brajlem. Do tego służą tzw. termina-
le czy linijki brajlowskie. Terminal brajlowski jest to rząd ele-

mentów, z których każdy składa się z ośmiu wysuwanych punk-
tów, które niewidomy może czytać tak jakby czytał z zapisu wy-
pukłego na papierze. Po przeczytaniu zawartości całej linii zna-
ków (stąd nazwa „linijka brajlowska”) należy dać znać kompute-
rowi, że ma wyświetlić kolejną. Terminal brajlowski posiada do
tego odpowiednie klawisze.

Zgodnie z opisaną już tendencją do używania dwóch me-

diów jednocześnie, programy dla niewidomych potrafią zwy-
kle powiększać i czytać mową syntetyczną lub też czytać mo-
wą i brajlem (oczywiście pod warunkiem podłączenia termi-
nalu brajlowskiego). Istnieje również rozwiązanie pod nazwą
Supernova, które zawiera wszystkie trzy media (powiększanie,
mowę i brajla). Dzięki temu program ten nadaje się szczególnie
do szkół i innych miejsc, gdzie komputera używają osoby o róż-
nych wadach wzroku.

Poza programami umożliwiającymi pracę z komputerem po-

jawiają się programy wykorzystujące multimedialne możliwo-
ści komputera. Jeden z takich programów (o nazwie ViewDio)
pozwala na wykorzystanie ekranu komputera do powiększania
obrazu z wielu źródeł jednocześnie: z plików graficznych, pli-
ków tekstowych, skanera i kamery. Program ten również czyta
tekst głosem syntetycznym, w razie potrzeby po rozpoznaniu
odpowiednim programem. W ten sposób komputer zastępuje
powiększalnik elektroniczny (wspomniany program daje te sa-
me funkcje co powiększalnik) i wzbogaca jego funkcje o mowę
syntetyczną. Widać więc, że tak jak widzącym również niewi-
domym komputer z powodzeniem zastępuje coraz większą licz-
bę urządzeń.

Tendencją światową i najbardziej pożądaną przez niewido-

mych jest możliwość używania tych samych urządzeń co wi-
dzący. Wtedy koszt ich jest niewielki i szybko spada, a parame-
try są coraz lepsze. Urządzenia dla niewidomych, ze względu na
szczupłość rynku, są zwykle drogie i nie rozwijają się tak szybko
jak te przeznaczone dla ogółu. Najlepiej więc udostępnić niewi-
domym te masowo produkowane. Przykładem takiego rozwiąza-
nia jest urządzenie brajlowskie „BraillePen 12”, zawierające nie-
wielką klawiaturę brajlowską i linijkę brajlowską ze standardo-
wym, bezprzewodowym złączem Bluetooth. Można je podłączyć
do telefonu komórkowego, komputera kieszonkowego czy stacjo-
narnego. Te urządzenia, które zmieniamy średnio co dwa lata, ta-
nieją w szybkim tempie. BraillePen 12 pozostanie funkcjonalny
również z nowym urządzeniem, które zakupimy.

N

iewidomym w Polsce finansowo pomaga Państwowy Fun-
dusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, refinansując

zakupy oprzyrządowania specjalistycznego i komputerowego.
Sprzęt ten oferuje dzisiaj szereg sklepów, które dostarczają kom-
putery, a w sprzęt i oprogramowanie specjalistyczne zaopatrują
się u jednej ze specjalistycznych firm dystrybucyjnych. Dystry-
butorzy współpracują ze światowymi potentatami w tej wąskiej
branży. Niektóre polskie przedsiębiorstwa same produkują urzą-
dzenia i programy dla niewidomych. Są i takie, które eksportują
swoje rozwiązania, pomagając w ten sposób społeczności niewi-
domych na całym świecie.

‰

J

AROS

àAW

U

RBA

ēSKI

Harpo Sp. z o.o.

ul. 27 Grudnia 7, 61-737 Pozna

Ĕ

Lupa elektroniczna o zaawansowanych funkcjach – Fusion

Elektroniczna maszyna do pisania o wielu dodatkowych funkcjach – Mountbatten Brailler
Writer Plus (notatnik, drukarka, mo

ĪliwoĞü podáączenia klawiatury QWERTY itp.)

Zaawansowany powi

Ċkszalnik telewizyjny Videomatic Uno

Drukarka brajlowska ViewPlus Pro (tu dodatkowo z modu

áem do druku atramentowego,

co pozwala drukowa

ü jednoczeĞnie brajlem i tuszem)