Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

9

K

AZIMIERZ

S

ZCZYGIELSKI

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy

grupy wiekowej 19–24 lat

w województwie opolskim do 2020 r.

w układzie przestrzennym

Uwagi metodologiczne

Przedmiotem analizy jest ilościowy aspekt podaży pracy wybranego

segmentu populacji (młodzież) w województwie opolskim do 2010 r. oraz

zarysowanie dalszej perspektywy (do 2020 r.).

Skrócenie horyzontu czasowego prognozy w stosunku do innych pro-

jekcji (GUS do 2030, ONZ do 2050) wynika zarówno z celu prognozy, jej

stosowalności (walor aplikacyjny), jak i wielkości obszarów, dla których

dana prognoza jest opracowywana.

Ustalenie wielkości prawdopodobnej presji demograficznej na rynku

pracy regionu zależne jest od wielu czynników, o charakterze: biologicz-

nym (urodzenia, zgony), ekonomicznym (atrakcyjność ekonomiczna lokal-

nego rynku pracy, migracje), społecznym (wykształcenie, rodzina, wzorce

aktywności ekonomicznej) i przestrzennym (obszar alimentacji zasobów

pracy na rynku regionu).

Waga grupy wiekowej 19–24 lat, czyli młodzieży w wieku uczestnictwa

w edukacji na poziomie szkoły wyższej, wynika z tego, że m.in. w ramach

Strategii Lizbońskiej uznaje się, iż gospodarka oparta na wiedzy jest ko-

rzystną przesłanką rozwoju społeczno-gospodarczego danego państwa, ale

także szansą w uzyskaniu przewagi konkurencyjnej Europy na rynku glo-

balnym.

Uwarunkowania ludnościowe rozwoju danego regionu nie mają charak-

teru deterministycznego, nie są także jednoznacznie pozytywne lub nega-

tywne. Pomimo tych cech, czyli zmienności skali i wektorów oddziaływań,

analiza uwarunkowań rozwoju regionu bez uwzględnienia roli czynnika

ludzkiego jawi się jako błąd metodologiczny. Należy dodatkowo wskazać,

że analiza uwarunkowań ludnościowych powinna uwzględniać czynnik

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

10

czasu oraz zróżnicowanie przestrzenne intensywności i zakresu przemian

demograficznych.

Katalog zmiennych stosowanych w badaniach nad demograficznymi

(ludnościowymi) uwarunkowaniami rozwoju danego obszaru jest zróżni-

cowany i znacznym stopniu zależny od dyscypliny naukowej badacza, ale

także od charakteru podejścia do przedmiotu badań. Zwolennicy nurtu

scjentystycznego uwypuklają znaczenie podejścia ilościowego, dążąc do

swoistej parametryzacji procesów ludnościowych. Naukowcy zorientowani

na podejście antyscjentystyczne uwzględniają także czynniki nieparame-

tryczne, właściwe np. naukom społecznym, co wywołuje potrzebę refleksji

naukowej nad zmiennymi o charakterze jakościowym, stosowanymi w tych

dyscyplinach, a niepoddającymi się kwantyfikacji, z zastosowaniem m.in.

skali ilorazowej czy interwałowej.

Różnorodność podejść badawczych i zakresu badań ma istotne znacze-

nie m.in. w fazie interpretacji wyników, nie ulega bowiem wątpliwości, że

zetknięcie dwóch podejść – zawężającego i całościowego – rodzi bardzo

poważny problem z wypracowaniem syntezy

1

.

Ograniczenie pola analizy i strumienia zmiennych oddziałujących na

procesy na danym obszarze jest zapisane w niektórych teoriach ekono-

micznych, m.in. w prawie rynków Saya (wariant słaby – mikroekonomicz-

ny), a w szczególności w teorii równowag cząstkowych, czy Alfreda Mars-

halla, stosującego w swojej teoretycznej koncepcji zasadę ceteris paribus

2

. Za-

sada ta jest dogodnym i czasami koniecznym uproszczeniem procesu ana-

lizy danego zjawiska, znajduje zatem zastosowanie w wielu badaniach

3

.

Powoduje to, że podejście nauk ekonomicznych do problematyki lud-

nościowej jest interesujące a jednocześnie trudne do jednoznacznej klasyfi-

kacji, ponieważ – obok wielodyscyplinarnego wykorzystywania pojęcia ka-

pitał społeczny – obserwujemy dwa główne nurty refleksji naukowej doty-

czącej czynnika ludzkiego.

1

G. Simmel,

Socjologia

, przeł. M. Łukasiewicz, wstęp S. Nowak, Państwowe

Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 14 pisze: „

Każda

nauka wyodrębnia z cało-

kształtu albo z bezpośrednio doświadczanych zjawisk,

jeden

szereg, czy też

jeden

aspekt

tych zjawisk, kierując się pewną określoną kategorią”.

2

Jak podaje Ryszard Bartkowiak: „Metoda

ceteris paribus

polega na izolowaniu

poszczególnych zjawisk ekonomicznych od reszty gospodarki i badaniu, w jaki sposób

osiągają one równowagę”, por. R. Bartkowiak,

Historia myśli ekonomicznej

, Polskie

Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 113.

3

Por. np. W. Isard,

Metody analizy regionalnej. Wprowadzenie do nauki o regionach

,

Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. 176 (region izolowany). Zasada

znalazła swoje zastosowanie także w niektórych modelach demograficznych.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

11

Jedno z tych ujęć, które uznać można za klasyczne dla nauk ekono-

micznych, to traktowanie populacji ludzkiej w kategoriach jednej ze

zmiennych uczestniczących w procesach ekonomicznych zachodzących na

danym obszarze. Historia rozwoju myśli ekonomicznej dostarcza serię teo-

retycznych koncepcji, w której ludność pełni głównie wspomnianą rolę za-

sobu (czynnika produkcji)

4

.

Klaus v. Stackelberg i Ulf Hahne

5

, prezentując czynniki rozwoju regio-

nalnego w ramach przeglądu teorii rozwoju regionalnego, uznali za istotne:

ziemię, klimat, surowce naturalne, kapitał, pracę, postęp techniczny, infra-

strukturę komunikacyjną i „społeczną”, oraz stabilność prawa

6

, nie ujmując

kwestii zasobów ludzkich, lub inaczej – uwarunkowań demograficznych

rozwoju ekonomicznego.

Krystyna Głąbicka i Mirosław Grewiński

7

we wprowadzeniu do prezen-

tacji wybranych teorii rozwoju regionalnego, cytowanych za K. Stackel-

bergiem i U. Hahnem, nie wymienili wprost potencjału demograficznego

i społecznego ani wśród czynników endogenicznych, ani w obrębie zmien-

nych egzogenicznych, jakkolwiek w tym drugim przypadku wydaje się to

ujęciem poprawnym

8

. Interesujący jest przy tym fakt, iż w dokonanej przez

Głąbicką i Grewińskiego prezentacji poglądów twórców poszczególnych

teorii lokalizacji (Alfreda Webera, Johanna Heinricha von Thünena, Walte-

ra Christallera, Augusta Löscha) nie pojawiła się refleksja autorów o braku,

w obrębie konstrukcji poszczególnych teorii, akcentu o znaczeniu czynnika

ludzkiego. Uwagę na czynnik ludzki (w rozumieniu czynnik pracy) zwraca-

ją natomiast zwolennicy teorii klasycznych, a zwłaszcza przedstawiciele

neoklasycznej teorii dynamiki gospodarczej, wprowadzając do modelu So-

lowa teorię kapitału ludzkiego

9

.

4

R. Bartkowiak,

Historia myśli ekonomicznej

, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa 2005.

5

K. von Stackelberg, U. Hahne,

Teorie rozwoju regionalnego

. W: Rozwój

ekonomiczny

regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, Polska, Czechy, Niemcy

, red. S. Golinowska, Instytut

Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1998, Raport IPiSS, z. 16, s. 19–110.

6

Tamże, s. 23, 24.

7

K. Głąbicka, M. Grewiński,

Europejska polityka regionalna

, Dom Wydawniczy

Elipsa, Warszawa 2003.

8

Tamże, s. 17.

9

Teorie kapitału ludzkiego sformułowali przedstawiciele tzw. szkoły chicagowskiej

w ekonomii (Milton Friedman w 1957 r., Theodore Schulz w 1963 r., Gary Becker w 1964 r.),

natomiast wprowadzenia kapitału ludzkiego do modelu Solowa i przetestowania jego

działania dokonali inni ekonomiści w 1992 r. (Gregory Mankiw, David Romer, David

Weil). Wynikiem tych prac było m.in. stwierdzenie, że czynnikiem wzrostu (poza kapi-

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

12

Pewną odmienność, a w zasadzie różnice w możliwości interpretacji

przebiegu procesów ekonomicznych i ludnościowych, można zanotować

w związku z koncepcją Thomasa Malthusa (zasadniczo prekursorem idei

barier wzrostu był John Stuart Mill), a pewne potwierdzenia Malthuzjań-

skiej wizji ograniczonej wydolności świata znajdujemy wspócześnie

10

.

Sformułowana na przełomie XVIII i XIX w. teoria opierająca się na nurcie

determinizmu geograficznego wyznacza wydolności przestrzeni rolę czyn-

nika wpływającego (mogącego wpływać) regulująco na wielkość populacji

ludzkich. Na początku lat 90. pojawiła się nowa teoria ludnościowa autor-

stwa Michaela Kremera (inspirowanego pracami Ester Boserup i Roberta

Solowa), który twierdzi iż produkt Q jest zależny od poziomu technologii,

liczby ludności i wielkości terytorium (utożsamianego z zasobami przyro-

dy). Wersję końcową hipotezy ludnościowej Kremera (posiadającej pewną

analogię z zasadą ekologiczną Allego) w sposób uproszczony formułuje się

następująco: „tempo wzrostu liczby ludności zależy od tej liczby. Im więcej

jest ludzi, tym tempo jest większe”

11

.

Być może najbardziej poprawne będzie przyjęcie hipotezy o okreso-

wych aktualnościach obydwu teorii, do 1750 r. poprawniejsza miałaby być

teoria T. Malthusa, od 1750 do 1970 r. – hipoteza ludnościowa M. Krame-

ra, po 1970 r. ponownie teoria T. Malthusa, a właściwie jej zasada general-

na, o istnieniu bariery zasobności przyrody

12

.

Tezy o (względnej) ograniczoności zasobów świata znajdujemy w bar-

dzo wielu dyscyplinach, głównie w naukach przyrodniczych, ale także spo-

łecznych i ekonomicznych, w tym zwłaszcza w dwóch pierwszych i najgło-

śniejszych raportach dla Klubu Rzymskiego

13

. Swoistą refleksję wymienio-

nych nurtów znajdujemy także w serii prac z zakresu ekonomii (ekonomiki

środowiska), w których podjęto próby określenia istoty wzrostu zrówno-

tałem i pracą) jest z punktu widzenia rozwoju ekonomicznego (kryterium pomiaru – siła

korelacji) poziom nakładów na edukację ludzi w wieku 12–17 lat, tj. na poziomie szkoły

średniej, por. R. Bartkowiak,

Historia myśli

..., s. 252.

10

Wystarczy przywołać dane dotyczące nadmiernej eksploatacji zasobów Ziemi czy

informacje o poziomie (a właściwie braku) zaspokojenia podstawowych potrzeb wyży-

wienia blisko 1 mld ludzi.

11

R. Bartkowiak,

Historia myśli

..., s. 286.

12

Tenże,

Rozwój ludności świata i prawa nim rządzące

, SGH, Warszawa 2001,

Monografie i Opracowania.

13

M. Mesarović, E. Pestel,

Ludzkość w punkcie zwrotnym. Drugi Raport dla Klubu

Rzymskiego

, przeł. W. Rączkowska, S. Rączkowski, Państwowe Wydawnictwo Ekono-

miczne, Warszawa 1977.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

13

ważonego

14

. Należy tu także dodać, iż problematyka ograniczoności zaso-

bów świata nie mogła się nie znaleźć w geografii ekonomicznej, a także

w demografii. Już Edward Rosset stwierdzał: „liczba ludności państwa

powinna być nie mniejsza i nie większa niż ta, jaką wyznaczają będące do

dyspozycji środki utrzymania”

15

.

Z ideą ograniczoności zasobów świata koresponduje drugi nurt nauk

ekonomicznych – z takim ujęciem problematyki ludnościowej, w którym

punktem odniesienia jest głównie populacja, a nie sam proces ekonomicz-

ny. Przesłanką takiej oceny wspomnianego podejścia jest obserwacja to-

czących się globalnych procesów ludnościowych, na których historyczny

rodowód wskazał m.in. Mikołaj Latuch, stwierdzając: „istotnym przeja-

wem wzrostu zainteresowania międzynarodowej społeczności rozwojem

demograficznym stało się zorganizowanie w 1954 r. Światowej Konferencji

Ludnościowej w Rzymie, w 9 lat później podobnej konferencji w Belgra-

dzie (1963), zaś w 1974 r. Bukareszcie”

16

.

Nauką, w której badania procesów dotyczących populacji ludzkich w u-

jęciu przestrzennym są bardzo różnie oceniane, jest socjologia, przy czym

nie chodzi tu tylko o dyskusje nad jakością źródeł danych (dotyczących np.

analiz opartych na wynikach badań ilościowych i rezultatów prac opartych

na badaniach jakościowych

17

). Istotą sporu jest sama koncepcja badań w

ujęciu przestrzennym, z jednej bowiem strony spotykamy krytyczny pogląd

o potrzebie, a zwłaszcza o sposobie interpretacji relacji przestrzeń – proce-

14

K. Malik,

Rozwój kapitału ludzkiego przez realizację koncepcji sustainable development w wy-

miarze regionalnym

. W:

Kapitał ludzki w rozwoju regionu. Uwarunkowania makro- i mikroeko-

nomiczne

, pod red. nauk. K. Heffnera i K. Malika, Politechnika Opolska, Wydział

Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Opole 2005, s. 87–97, tamże: R. Rauziński,

Czynnik

demograficzny w rozwoju społeczno-gospodarczym Śląska Opolskiego w perspektywie do 2020 r

., s. 24–

36; L. Frąckiewicz,

Wykluczenie społeczne – problem Śląska

, s. 37–50; A. Zagórowska,

Wykształcenie jako element kapitału ludzkiego ludności Śląska Opolskiego

, s. 106–119; R. Joń-

czy,

Problemy rozwoju regionalnego województwa opolskiego wobec exodusu zarobkowego ludności

autochtonicznej

, s. 135–148.

15

E. Rosset,

Doktryna ludności optymalnej w rozwoju historycznym

, Państwowe

Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1983, s. 83; tenże,

Eksplozja demograficzna

,

Książka i Wiedza, Warszawa 1978, s. 388.

16

Problemy ludnościowe

, pod red. M. Latucha, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa 1986, s. 10.

17

Zasadniczym kryterium podziału na badania ilościowe i jakościowe nie jest większa

doskonałość danych jakościowych, jak się czasami potocznie uważa, lecz możliwość

zastosowania innych skal pomiaru: w badaniach jakościowych są to skale porządkowe i

nominalne, w badaniach ilościowych natomiast skale ilorazowe i interwałowe, znacznie

precyzyjniej oddające istotę i rozmiary badanego zjawiska.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

14

sy ludnościowe

18

, poprzez brak wyraźnego stanowiska

19

, do (elastycznej)

akceptacji

20

. Poza tak zakreślone ramy klasyfikacyjne wychodzą autorzy ry-

sujący w swoich pracach wyraźnie zdefiniowane przestrzennie obrazy da-

nych społeczności

21

.Lista prac socjologicznych zawierających charaktery-

styki demograficzne danych społeczności jest oczywiście znacznie dłuższa,

zwraca jednak uwagę fakt, iż formułując stanowisko o społecznych aspek-

tach występujących w układach przestrzennych, nie czyni się zastrzeżeń o

dynamicznym wpływie zjawisk demograficznych zachodzących w bada-

nych zbiorowościach na obraz danej grupy. W bardzo obszernej rozprawie

Anthony Giddensa zagadnienie relacji pomiędzy procesami ludnościowymi

zachodzącymi w przestrzeni a procesami społecznymi w tejże zbiorowości

sygnalizowane jest w kilku miejscach

22

.

Wydaje się zasadne wskazanie także na problematykę populacji ludzkiej

w naukach biologicznych. Relatywnie bliska relacja pomiędzy biologią i eko-

logią a niektórymi naukami geograficznymi (biogeografią) wynika ze wspól-

nych poszukiwań (w ujęciu historycznym) zarówno przestrzennego roz-

mieszczenia określonych gatunków, ich liczebności, a także uwarunkowań

środowiskowych funkcjonowania i rozwoju

23

, przy czym prosta transpozy-

18

Jan Szczepański w swojej obszernej monografii, prezentując ocenę dorobku nurtów

demograficznego i geograficznego w socjologii, pozytywnie ocenił tylko badania antropo-

geografii (nazwanej też geografią społeczną lub ekonomiczną), która „bada oczywiste

wpływy warunków geograficznych na życie społeczne i gospodarcze, unikając jednak

jednostronności i przesady determinizmu geograficznego”. Por. J. Szczepański,

Socjologia. Rozwój problematyki i metod

, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967,

s. 218.

19

„W ten sposób w socjologii skrystalizowało się siedem punktów widzenia tego,

czym jest społeczeństwo. Pierwszy, najbliższy myśleniu potocznemu i najbardziej kon-

kretny, nazwiemy demograficznym, gdzie społeczeństwo to tyle co populacja, wielość,

zbiór jednostek”. Por. P. Sztompka,

Socjologia. Analiza społeczeństwa

, Wydawnictwo

Znak, Kraków 2004, s. 32.

20

G. Babiński,

Metodologiczne problemy badań etnicznych

, Zakład Wydawniczy „No-

mos”, Kraków 1998, s. 59, 63.

21

B. Jałowiecki,

Polityka restrukturyzacji regionów – doświadczenia europejskie

, Europejski

Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Warszawa 1993, Studia Regionalne i Lokalne

11 (44) Uniwersytet Warszawski.

22

A. Giddens,

Socjologia

, tł. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2004. Por. podrozdziały:

Czynniki zmiany społecznej

, s. 65,

Życie społeczne a porządek czasowy

i przestrzenny

, s. 118,

Demografia – badania społeczeństw ludzkich

, s. 177, a zwłaszcza rozdział

o tytule nawiązującym wprost do dyskusji o koncepcji Malthusa:

Wzrost demograficzny a kry-

zys ekologiczny

(s. 624–657).

23

P. Trojan,

Ekologia ogólna

, wyd. 4, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

1980.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

15

cja ustaleń ekologicznych odnoszących się do relacji środowisko – organi-

zmy żywe jest, w odniesieniu do populacji ludzkich, wysoce ryzykowna

24

.

Potwierdzenie takiej tezy znajdujemy w pracy jednego z największych eko-

logów świata Eugene P. Oduma, stwierdzającego że „ekologię człowieka

możemy uważać za ekologię populacji bardzo szczególnego gatunku, jakim

jest człowiek!”

25

. Ta szczególna pozycja gatunku homo sapiens i niektóre

procesy o odmiennym wektorze

26

nie zmieniają jednak syntetycznego ob-

razu, iż człowiek (i jego skupiska) jest sytuowany w obrębie wymienionych

dyscyplin (podobnie jak w naukach ekonomicznych, ale w innej perspek-

tywie) jako jeden z elementów dużego systemu, uczestnik wieloaspektowej

„gry” na danym obszarze

27

.

Polityka społeczna jest tą dyscypliną naukową, w której kwestia analizy

i wyjaśniania procesów zachodzących w danych społecznościach stanowi

standard warsztatu badawczego. Definicje odnoszące się do zakresu i me-

todologii badań tej nauki wskazują, podobnie jak w przypadku demografii,

na zazębianie się pola obserwacji z częścią obszaru dociekań geografii lud-

ności, i to tak dalece, że dostarczają, zdaniem niektórych geografów, do-

datkowych argumentów (obok wyżej wspomnianych tez niektórych socjo-

logów) na rzecz wydzielenia (wzbogacenia) geografii ekonomicznej o nową

dyscyplinę – geografię społeczną

28

. Istotnie, nawet ogólny przegląd piś-

24

Reguły: Bergmanna (zwierzęta stałocieplne w klimacie chłodniejszym są większe niż

w ciepłym), Allena (odstające części są większe u zwierząt stałocieplnych w klimacie ciep-

łym, mniejsze – w klimacie chłodnym), Glogera (zwierzęta w klimacie cieplejszym i wil-

gotniejszym są zabarwione ciemniej aniżeli pokrewne gatunki w klimacie suchym i zim-

nym), por. P. Trojan, dz. cyt., s. 33.

25

P. E. Odum,

Podstawy ekologii

, tł. V. Diehl i in., Państwowe Wydawnictwo Rolnicze

i Leśne, Warszawa 1977, s. 618.

26

Według „zasady Alleego” (E. P. Odum, dz. cyt., s. 263) człowiek, aby przetrwać,

musi stworzyć grupę i, co interesujące demograficznie, wzrost gęstości zamieszkania

powoduje wzrost zaludnienia, w przeciwieństwie do populacji innych organizmów.

Otwarte pozostaje pytanie o aktualność tego poglądu.

27

Pojęcie „regulacja demograficzna”, używane przy omawianiu procesu integracji

struktury i funkcji ekosystemu, nie dotyczy (mimo antropologicznego źródła terminu

„demografia”) populacji ludzkich w szczególności, ale dowolnej populacji, por. B. D.

Collier i in.,

Ekologia dynamiczna

, tł. J. Gliwicz, M. Gliwicz, Państwowe Wydawnictwo

Rolnicze i Leśne, Warszawa 1978, s. 484.

28

S. Otok,

Geografia społeczna

, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987,

s. 17 stwierdza: „geografia społeczna bada zróżnicowanie przestrzenne struktur społecz-

nych, wzajemne oddziaływanie struktur społecznych i środowiska geograficznego oraz

poszukuje dróg i metod optymalizowania tych związków z punktu widzenia racjonalnego

zaspokajania potrzeb człowieka”.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

16

miennictwa dotyczącego wspomnianej dyscypliny wskazuje na pewne po-

wiązania jej dorobku badawczego z dyscyplinami geograficznymi. Akcentu-

jemy tu jednak prace o charakterze poznawczym, gdyż aparat teoretyczny

tak znacznych podobieństw już nie potwierdza, podobnie jak kanon regu-

lacji prawnych

29

.

Jedną z ostatnich prezentacji nurtów polityki społecznej przynoszą pub-

likacje Juliusza Auleytnera

30

, w których przedmiot polityki społecznej defi-

niowany jest w odniesieniu do określonych zróżnicowań stanu populacji

ludzkich w określonej przestrzeni, a precyzyjniej – uwarunkowań i zagro-

żeń funkcjonowania danej społeczności. Jednakże z przytoczonej przez

Autora całej serii propozycji badawczych (różnych autorów) właściwych

dla polityki społecznej trudno wyodrębnić dyrektywę metodologiczną

wskazującą na konieczność analizy i wyjaśniania zjawisk w ich przestrzen-

nym kontekście.

Zbliżone ujęcia znajdujemy także w innych pracach o charakterze teore-

tycznym bądź metodologicznym, np. we wczesnej pracy zbiorowej z oma-

wianego zakresu, a mianowicie w publikacji pod redakcją Antoniego Raj-

kiewicza z 1979 r.,

w tym zwłaszcza w rozdziale VIII – Polityka ludnościo-

wa

31

,

·

oprócz prac zespołowych (a także autorskich) obejmujących opis po-

łożenia populacji w sposób przekrojowy, takich jak np. Habitat

32

, Habitat

wieś

33

, zjawisk patologicznych, problemów ubóstwa i niedostatku

34

– za-

równo w wymiarze krajowym, jak i regionalnym.

29

Ustawodawstwo socjalne, stan na dzień 30 czerwca 2003 r

., wybór i komentarz K. Głą-

bicka, I. Podobas, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy

Powszechnej, Warszawa 2003.

30

J. Auleytner,

Polityka społeczna czyli ujarzmianie chaosu socjalnego

, Wydawnictwo

Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2002,

tenże:

Polska polityka społeczna. Ciągłość i zmiany

, Wydawnictwo Wyższej Szkoły

Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Polskie Towarzystwo Polityki

Społecznej, Warszawa 2004.

31

Polityka społeczna

, pod red. A. Rajkiewicza, wyd. 3 zm., Państwowe Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 1979.

32

Habitat II, Konferencja Narodów Zjednoczonych w Sprawie Osiedli Ludzkich,

Istambuł, Turcja, 3–14 czerwca 1996 r., Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budow-

nictwa, Warszawa 1996.

33

National Human Development Report. Poland 2000. Rural Development,

Research editor

K. Gorlach, United Nation Development Programme, Warsaw 2000.

34

L. Frąckiewicz,

Sfery niedostatku

, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych,

Warszawa 1983.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

17

Powyższy wybiórczy przegląd prac wybranych autorów reprezentują-

cych różne dyscypliny naukowe wydaje się potwierdzać fakt istotnej roli

czynnika ludzkiego w obszarze badawczym tych nauk.

Paradoksalnie, nawet w koncepcjach ze sfery nauk ekonomicznych,

operujących terminami właściwymi dla tej nauki (podaż, popyt, poziom

równowagi, siła nabywcza), nie da się, eliminując swoisty antropomorfizm

tych pojęć (podaż czy popyt nie są tworami samoistnymi, lecz określonym

atrybutem ludzkiej działalności wytwórczej lub elementem poszukiwania

określonych dóbr), uniknąć potrzeby zdefiniowania cech demograficznych

analizowanego rynku.

Projekcja sytuacji demograficznej na obszarze województwa opolskiego

w określonym czasie i w określonej subpopulacji jest (może być) punktem

wyjścia wieloaspektowych analiz zjawisk społecznych i gospodarczych za-

chodzących (lub mogących się pojawić) w analizowanym regionie.

Obszar badań – województwo opolskie

Województwo opolskie leży

35

w południowo-zachodniej części kraju,

granicząc od południa z Republiką Czeską, od zachodu z województwem

dolnośląskim, od północy z województwami wielkopolskim i łódzkim, od

wschodu ze śląskim.

Łączna długość granic województwa opolskiego wynosi 735,8 km, z te-

go (w kolejności malejącej

36

):

woj. śląskie – 232,3 km (tj. 31,7%),

Republika Czeska 204,9 km (27,8%),

woj. dolnośląskie 194,4 km (26,4%),

woj. łódzkie 56,1 km (7,6%),

woj. wielkopolskie 48,1 km (6,5%).

Województwo w obecnym kształcie administracyjnym powstało w wy-

niku uchwalenia w czerwcu 1998 r. (z mocą obowiązującą od 1 stycznia

35

Położenie geograficzne danego punktu (obszaru) oznacza usytuowanie dowolnego

obiektu (obszaru) określone współrzędnymi geograficznymi (szerokością i długością geo-

graficzną), wysokością nad poziom morza, oraz położeniem względem jednostek fizycz-

nogeograficznych.

36

Dla porównania – długość granic między poszczególnymi województwami w Polsce

(bez granic państwowych) wynosi: najdłuższa (395,7 km) – pomiędzy województwami

wielkopolskim i kujawsko-pomorskim, a najkrótsza (3,9 km) – pomiędzy podlaskim i lu-

belskim.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

18

1999 r.) nowego podziału administracyjnego Polski, powołującego 16 re-

gionów w miejsce istniejących ówcześnie 49 województw (utworzonych

w 1975 r.), zawiera 12 powiatów oraz 71 gmin

37

. Decyzja parlamentu spo-

wodowała zwiększenie powierzchni poprzednio istniejącej opolskiej jed-

nostki wojewódzkiej z 8535 km

2

do obecnych 9412 km

2

, tj. o 877 km

2

(przyrost o 9,3% obecnego obszaru), drogą przyłączenia części obszaru

należącego do likwidowanego województwa częstochowskiego.

Zmiana granic w przyjętym zakresie i kształcie przestrzennym spowo-

dowała, że poza granicami obecnego województwa pozostał powiat raci-

borski, należący przed 1975 r. do województwa opolskiego, które wówczas

miało 9605 tys. km

2

powierzchni i zajmowało pod tym względem 16 miej-

sce wśród 17 istniejących wtedy jednostek wojewódzkich (ostatnie było

woj. katowickie – 9,5 tys. km

2

), natomiast przywrócono część dawnego

powiatu oleskiego oraz – nienależący uprzednio do województwa – obszar

Dobrodzienia i okolic.

Od powstania województwa w takim kształcie w 1999 r. do 2007 r.

także w wewnętrznym podziale administracyjnym nie nastąpiły żadne

zmiany, z wyjątkiem przemianowania w 2002 r. gminy Brzeg na gminę

Skarbimierz i zmiany statusu prawnego wsi Prószków pod Opolem, która

z dniem 1 stycznia 2004 r. odzyskała prawa miejskie

38

.

Generalnie można uznać, iż oprócz korekt na wschodniej granicy, wo-

jewództwo cechuje jedna z najwyższych w Polsce stabilność granic admini-

stracyjnych, a obecny udział powierzchni regionu w ogólnej powierzchni

kraju (wynoszący 3,0%) jest tylko o niespełna 0,3% większy niż w latach

1975–1998 i prawie tożsamy z powierzchnią w latach 1950–1975.

Potwierdza to fakt, że w całym okresie powojennym, poczynając od

1950 r., kiedy to wyodrębniono województwo opolskie, istnieje prawie nie-

zmienny trzon terytorialny, co pozwala mówić o wysoce stabilnych grani-

cach i powierzchni województwa.

Teza powyższa została sformułowana w kontekście procesów zmian

granic administracyjnych innych obecnie istniejących województw w Pol-

sce. Stabilność granic regionu opolskiego jawi się jako bardzo duża, zarów-

no w perspektywie ponadregionalnej

39

, jak i w odniesieniu do trwałości

37

Por. K. Szczygielski,

Środowisko geograficzne

. W:

Śląsk 0polski. Dziedzictwo i współ-

czesność

, pod red. D. Simonides, Oficyna Piastowska, Opole 2005, s. 215.

38

O losach zdegradowanych miast na Śląsku pisze obszernie W. Drobek,

Rola miast

zdegradowanych w sieci osadniczej Śląska

, PIN – Instytut Śląski, Opole 1999.

39

G. Kosmala,

Zmiany granic politycznych w Europie Środkowej w okresie ostatnich stu lat

,

Uniwersytet Wrocławski, Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki, Wrocław 1993;

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

19

granic Śląska. Podkreślamy aspekt trwałości granic administracyjnych z u-

wagi na to, że w wielu przypadkach stabilność podziału administracyjnego

wpływa na stabilność populacji zamieszkującej dane terytorium.

Radykalne zmiany w składzie etnicznym ludności wywołują tylko zna-

czące, często dramatyczne zdarzenia historyczne. Przypadkiem szczegól-

nym była tu II wojna światowa i jej skutki przestrzenne i ludnościowe –

w tym całkowita wymiana populacji w znacznej części województwa opol-

skiego.

Cel i zakres merytoryczny badań

Celem opracowania jest określenie podaży młodzieży na regionalnym

rynku pracy (woj. opolskie) do 2010 r. i nakreślenie perspektywy do 2020 r.

Równolegle ustalono skalę potencjalnej podaży uczestników procesu edu-

kacyjnego na poziomie wyższym.

Realizacja celu badań (czyli określenie podaży młodzieży) ma, jak wska-

zano, strategiczne znaczenie dla co najmniej dwóch obszarów społeczno-

-gospodarczych w województwie opolskim (co do zasady – w całej gospo-

darce, nie tylko polskiej).

Cel pierwszy to określenie podaży młodzieży w wieku edukacji akade-

mickiej, czyli w wieku 19–24 lat, w rozbiciu na płeć i – co bardzo istotne –

z podaniem obszarów przyrostu lub ubytku tej subpopulacji.

Cel drugi to określenie wielkości podaży młodzieży na rynku pracy

w rozbiciu na płeć i według obszarów pojawiania się.

Należy przy tym wyraźnie podkreślić, że komplementarnym celem (zre-

alizowanym odrębnie) będzie określenie salda podaży na rynku pracy – ro-

zumianego jako różnica pomiędzy liczebnością roczników wychodzących

z rynku pracy a liczebnością roczników wchodzących na ten rynek.

W naszym przekonaniu brak nawet ogólnej wiedzy w tej sferze rzutuje

bezpośrednio na realizację zamierzeń edukacyjnych przez samorządy, a także,

co bardzo istotne dla gospodarki regionu – na realność zamierzeń inwesty-

cyjnych, usługowych, finansowych, opracowywanych m.in. w ramach

obecnego okresu programowania 2007–2013.

Podkreślić także należy aspekt teoretyczny budowania określonych pro-

gnoz, może bowiem pojawić się pytanie o zasadność wykonywania projek-

H. K o t, Historia nowożytnej kartografii Śląska (1800–1939) poza kartografią urzędową,

Katowice 1970; J. J a n c z a k, Zarys dziejów kartografii śląskiej do końca XVIII wieku, Instytut

Śląski, Opole 1976.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

20

cji zdarzeń w przyszłości. Z przedstawianej literatury wynika wprost, że

konieczność konstruowania prognoz (w tym przypadku prognozy demo-

graficznej) jest powszechnie akceptowana, zwłaszcza jedna z jej (prognozy)

funkcji, a mianowicie funkcja preparacyjna

40

.

Zakres pracy obejmuje ilościowy (wynikający z przyczyn demograficz-

nych) aspekt podaży młodzieży w regionie opolskim. Ustalenie poszuki-

wanej wartości wymaga określenia liczby, rodzaju i skutków oddziaływań

czynników modyfikujących wielkość presji w wariancie biologicznym

.

Do klasycznych czynników wpływających na podaż pracy, oprócz glo-

balnej liczebności roczników wchodzących na rynek pracy i wychodzących

z niego (saldo), wynikającej m.in. z rozkładu liczebności roczników według

wieku, zaliczamy także zróżnicowanie liczebności według płci, wykształce-

nia, poziomu aktywności zawodowej, zatrudnienia w sektorach, czy skłon-

ności migracyjnych.

Charakterystyka ludności regionu zbudowana została na dwóch równo-

ległych osiach. Oś pierwsza – to standardowa charakterystyka statystyczna

zbiorowości mieszkańców z wyróżnieniem kilku zmiennych opisujących

badaną populację (liczba ludności, gęstość zaludnienia, feminizacja, średnia

wieku, udział ludności w wieku 19–24 lat). Uzasadnieniem tego nurtu ana-

lizy jest przedstawienie podstawowych zmiennych opisujących populację

województwa na początku XXI w. w układzie poszczególnych miejscowo-

ści.

Oś druga – to pozycjonowanie populacji całego regionu i w układzie

gmin w skali całej Polski, w kilku aspektach, m.in. pozostawania w związku

małżeńskim, płodności, feminizacji, wieku zawierania małżeństw. Ten

drugi nurt badań związany jest zarówno z ustaleniem różnicy lub podo-

bieństwa w przebiegu procesów demograficznych w województwie opol-

skim w porównaniu z resztą Polski, ale także ma dostarczyć przesłanek in-

terpretacyjnych dla wyjaśniania tendencji demograficznych w nadcho-

dzących latach na obszarze samego województwa.

Na bazie wymienionych osi zbudowano projekcję podaży młodzieży

w tym segmencie wiekowym, który uważany jest za kluczowy dla ilościo-

wego i jakościowego kształtu populacji regionu.

40

Jak podają autorzy jednej z prac dotyczących aspektów prognostycznych: „Funkcja

preparacyjna jest uznawana za najważniejszą, gdyż zadaniem prognozy jest stworzenie

dodatkowych przesłanek w procesie podejmowania racjonalnych decyzji gospodarczych”.

Por. A. Zeliaś, B. Pawełek, S. Wanat,

Prognozowanie ekonomiczne. Teoria. Przykłady. Za-

dania

, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 14.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

21

Zawarte w niniejszym opracowaniu analizy odnoszące się do zagadnień

ludnościowych oparte są na unikalnym źródle, jakim jest baza danych ze

spisu z 2002 r.

41

zgromadzonych na poziomie poszczególnych miejsco-

wości.

Z uwagi na sposób organizacji spisu, w tym zwłaszcza podział na ob-

wody i rejony spisowe, należy podkreślić, że dla zasadniczej liczby miej-

scowości są to jednocześnie dane na poziomie obwodu spisowego, czyli

praktycznie najmniejszej wydzielonej jednostki badanej w ramach spisu.

Dane dotyczące większych wsi, a zwłaszcza miast, zostały wydzielone

w formie pakietów obejmujących zbiory dwóch i więcej obwodów spiso-

wych, rejonu spisowego lub maksymalnie ponad dwóch rejonów zawiera-

jących wyniki spisu. Przykładem może być miasto Opole podzielone dla

celów spisowych na 96 rejonów, a zagregowanych w prowadzonej analizie

do 47 skupisk (po dwa rejony)

42

.

Populacja województwa opolskiego na początku XXI w.

w układzie poszczególnych miejscowości

Liczba mieszkańców poszczególnych miejscowości

Zgodnie z przyjętą koncepcją analizy przestrzennej wydzielono na ob-

szarze województwa 1195 jednostek analizy (pakiety), w tym 163 jednostki

wewnętrznego podziału dla 11 miast powiatowych oraz Zdzieszowic i Głu-

chołazów

43

. Według podziału administracyjnego oznacza to wydzielenie na

obszarze województwa opolskiego1046 miast i wsi (38 miast i 1008 wsie).

Ustalone w wyniku przyjętej koncepcji przestrzenne jednostki analizy

są zróżnicowane zarówno pod względem powierzchni, ale także – co jest

przedmiotem naszego zainteresowania – pod względem liczby ludności

ogółem (według danych NSP 2002).

41

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, przeprowadzony przez GUS w

maju 2002 r. (dalej: NSP 2002).

42

Należy wskazać, że według różnych źródeł w Opolu występuje ok. 20 „dzielnic”,

np. Nowa Wieś Królewska, Zaodrze, Dambonia, Grotowice, co oznacza, iż zastosowany

podział jest dwukrotnie bardziej precyzyjny niż umowny podział administracyjny

(umowny, ponieważ w żadnym z miast w województwie nie istnieją formalnie wydzielone

dzielnice – z własnymi radami osiedli).

43

Podział kształtuje się następująco: Brzeg – 13 jednostek („dzielnic”), Głubczyce – 5,

Głuchołazy – 6, Kędzierzyn-Koźle – 26, Kluczbork – 9, Krapkowice – 6, Namysłów – 5,

Nysa – 20, Olesno – 4, Opole – 47, Prudnik – 9, Strzelce Opolskie – 9, Zdzieszowice – 4.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

22

Średnia wielkość jednostki analizy kształtuje się na poziomie 892 osób.

W zbiorze 1195 jednostek znajduje się:

– 86 jednostek do 100 mieszkańców ogółem,

– 177 jednostek w przedziale 101–200,

– 391 jednostek w przedziale 201–500,

– 259 jednostek w przedziale 501–1000,

– 113 jednostek w przedziale 1001–2000,

–150 jednostek w przedziale 2001–5000,

– 19 jednostek mających powyżej 5000 mieszkańców.

Struktura zbioru wskazuje na relatywnie znaczne zróżnicowanie wielko-

ści jednostek osadniczych w województwie opolskim, przy czym zastoso-

wany sposób podziału („dzielnice”) w bardzo istotny sposób zmniejszył

rozpiętość pomiędzy największymi i najmniejszymi zbiorami ludności

poddanymi analizie. Bez wprowadzenia jednostek wewnętrznego podziału

przedmiotem uwagi byłoby zarówno całe miasto Opole (ponad 120 tys.

mieszkańców), jak i małe wsie – liczące mniej niż 50 mieszkańców.

Gęstość zaludnienia

Relatywnie bardziej precyzyjną miarą opisującą cechy lokalizacji anali-

zowanej ludności jest gęstość zaludnienia, mierzona najczęściej liczbą osób

na km

2

. Podstawowym problemem w interpretacji wyników takiego po-

miaru jest zróżnicowany udział powierzchni osadniczej (zabudowanej,

zurbanizowanej, wykorzystywanej dla celów nierolniczych i nieleśnych)

w ogólnej powierzchni administracyjnej danej miejscowości czy jej części.

Skrajnym przypadkiem jest tu miasto Kędzierzyn-Koźle, największy

powierzchniowo (123 km

2

) w regionie opolskim ośrodek osadniczy, które-

go znaczna część (przemysłowa) jest nie tylko poza gestią władz samorzą-

du, ale nie ma także odpowiedniej statystycznej dokumentacji przestrzen-

nej. Przeliczanie uzyskanych danych spisowych przez całą powierzchnię

administracyjnie afiliowaną do miasta zamazywałoby, a właściwie wypacza-

łoby, ustalenia badawcze

44

. W trakcie prac powstała możliwość rozwiąza-

nia tego problemu przez uwzględnianie w obliczeniach rzeczywistych ob-

szarów zamieszkania, z ewentualną możliwością wskazania gęstości zalud-

nienia wokół tych obszarów zamieszkania, np. metodą interpolacji.

44

Na wielu prezentowanych rycinach pojawia się w rejonie Kędzierzyna-Koźla swo-

ista „biała plama”, której wyeliminowanie nie jest możliwe z powodu braku jakichkolwiek

danych spisowych dla tego obszaru.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

23

Brak w arto

ś

ci (1)

Pow y

ż

ej 1000 osób/1km2 (124)

201 do 1000 (78)

101 do 200 (133)

51 do 100 (375)

0 do 50 (486)

G

ę

sto

ść

zaludnienia (Osób/1km2)

GMINY (71)

Źródło: niepublikowane dane GUS, opracowanie własne ze wsparciem informatycz-

nym Grzegorza Sikory.

Ryc. 1. Gęstość zaludnienia województwa opolskiego w 2002 r.

Gęstość zaludnienia ma dla naszej analizy znaczenie pomocnicze, ilustruje

koncentrację populacji w danych obszarach regionu, a także skalę i zakres

zróżnicowania tej właściwości miejsca zamieszkania ludności.

Struktura płci. Feminizacja

Zjawisko feminizacji (nadwyżki liczby kobiet nad liczbą mężczyzn) ogółem

ma dla nas – podobnie jak dwie wyżej wskazane cechy położenia populacji

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

24

– znaczenie pomocnicze, jednakże stwarza w perspektywie większe możli-

wości interpretacji.

Brak w arto

ś

ci (1)

Pow y

ż

ej 120 kobiet (75)

111 do 120 (196)

101 do 110 (500)

91 do 100 (314)

0 do 90 (111)

Feminizacja (Kobiet na 100 m

ęż

czyzn)

GMINY (71)

Źródło: jak w ryc. 1.

Ryc. 2

. Feminizacja w województwie opolskim w 2002 r.

Feminizacja grupy 19–24 lat ma znaczenie dla systemu edukacji wyższej

– wielkość i struktura płci tej grupy edukacyjnej (ale także wchodzącej na

rynek pracy) wskazuje na możliwe wybory oferty edukacyjnej, różnicujące

się ze względu na płeć. Prezentowane na ryc. 2 zróżnicowanie przestrzeni

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

25

regionu opolskiego ze względu na kryterium płci nie wykazuje strategicz-

nych różnic w kształcie zjawiska. Rysujące się ciągi podwyższonej femini-

zacji, głównie wzdłuż pasa centralnego, nie mają na tyle znaczącej przewa-

gi, by można było mówić o przestrzennym wyodrębnieniu obszarów do-

minacji danej płci

Średni wiek mieszkańców

43.3 to 48.7 (12)

37.9 to 43.3 (312)

32.5 to 37.9 (829)

27.1 to 32.5 (43)

Ś

redni wiek mieszka

ń

ców

GMINY (71)

Źródło: jak w ryc. 1.

Ryc. 3. Średni wiek mieszkańców województwa opolskiego w 2002 r.

Z rozkładu przestrzennego średniego wieku mieszkańców wyłania się

obraz koncentracji wyższych wskaźników (tj. wyższego średniego wieku

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

26

mieszkańców) w południowo-wschodniej części regionu. Ogniska wyższych

wskaźników występują także w powiecie namysłowskim i w gminach przy-

łączonych do województwa od 1999 r.

Udział osób w wieku 19–24 lat w ludności ogółem

Punktem wyjścia do analizy zmian liczebności roczników akademickich

było ustalenie stanu w 2002 r. (zob. ryc. 4).

Brak danych (1)

12,1% do 50,0% (66)

9,1% do 12,0% (332)

7,1% do 9,0% (497)

0,0% do 7,0% (301)

Udział osób w wieku 19-24 lat (w % ) w ludno

ś

ci ogółem

GMINY (71)

Źródło: jak w ryc. 1.

Ryc. 4.

Udział osób w wieku 19–24 lat w ludności ogółem w 2002 r. (w %)

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

27

Przestrzenne rozmieszczenie określonych wielkości udziałów młodzie-

ży w ogólnej liczbie ludności, ustalone na podstawie wyników NSP 2002,

ma – jak się wydaje – przynajmniej jeden istotny walor informacyjny. Daje

odpowiedź na pytanie, czy w roku bazowym (2002) w regionie istniały du-

że zwarte terytorialnie rejony, które można opisać jako obszary niedoboru

młodzieży, albo pozytywnie – jako obszary dominacji młodzieży.

Uzyskany obraz nie pozwala na wydzielenie podregionów o wyraźnych

dominacjach (lub niedoborach) grupy 19-24 lat, niemniej można stwier-

dzić, że więcej wsi o relatywnie małym udziale tej grupy w ogólnej liczbie

ludności danej miejscowości obserwuje się w centralnych i wschodnich

częściach regionu, w tym na obszarach przyłączonych do województwa w

1999 r. w wyniku zmian podziału administracyjnego kraju.

W katalogu klas podziału miejscowości 4 pojawił się w legendzie ryciny

przedział 12-50%, co wymaga krótkiego komentarza. Nie ma możliwości

poprawnego funkcjonowania stała, osiadła społeczność, w której grupa

w wieku 19-24 lat ma udział rzędu 40-50%, biorąc tu pod uwagę fakt, iż

liczba grup wiekowych (5-letnich), na jaką standardowo dzielimy popula-

cję, liczy przynajmniej 13 klas. Nie ma zatem możliwości, aby w zbiorowo-

ści ludzkiej, której koncentracja nie wynika z przyczyn edukacyjnych czy

zdrowotnych, jedna grupa stanowiła tak duży odsetek populacji generalnej.

Wskazana okoliczność uwarunkowań medycznych lub edukacyjnych

jako stymulatora koncentracji młodzieży wydaje się uzasadniona, jeśli

weźmie się pod uwagę fakt, iż np. na czterech czołowych pozycjach, z naj-

wyższymi udziałami, znalazły się określone dzielnice Opola, czyli ośrodka

o jednym z najwyższych w Polsce udziałów młodzieży studenckiej w de-

mograficznej strukturze miasta.

Pozycja województwa opolskiego i gmin opolskich

w Polsce w kontekście wybranych zjawisk ludnościowych

Trwanie życia

Przeciętne (średnie) trwanie życia uznawane jest za jeden z istotniej-

szych kryteriów oceny poziomu rozwoju danej społeczności. Przyjmując

za poprawną hipotezę Lalonda, iż o stanie naszego zdrowia, a w konse-

kwencji także czasu przeżycia danych osobników, decyduje w ponad 70%

styl życia, uznać można, że długość trwania życia dobrze oddaje cało-

kształt zachowań zdrowotnych danej populacji.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

28

Nie jest to kryterium jedyne i wystarczające, niemniej zróżnicowania

istniejące pomiędzy poszczególnymi obszarami (tu: województwami) rodzą

pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy. Użyteczność stosowania tego

wskaźnika dla potrzeb naszej analizy wynika z faktu, iż w projekcji przy-

szłych stanów liczbowych populacji poziom umieralności odgrywa, obok

poziomu urodzeń, rolę kluczową. Istotne także wydaje się rozpoznanie

tendencji wymierania według płci.

Uwagę zwraca duża różnica w trwaniu życia kobiet i mężczyzn w ukła-

dzie województw – około 10 lat dłużej żyją średnio kobiety w wojewódz-

twach lubelskim i łódzkim, natomiast mały dystans, poniżej 8 lat, wystąpił

w czterech regionach, w tym najmniejszy w opolskim.

Wielkość współczynnika e0 nie oddaje precyzyjnie zróżnicowań trwania

życia liczonych w określonych, poszczególnych cząstkowych przedziałach

wieku

45

. Informacja o regionalnych różnicach w trwaniu życia mężczyzn

i kobiet w wieku 60 lat dostarcza dwóch informacji. Po pierwsze – nie na-

stąpiły zbyt radykalne przesunięcia w grupie liderów (tj. regionów, gdzie

mężczyźni i kobiety żyją, zachowując wszelkie proporcje, zbliżoną liczbę

lat – województwa małopolskie, śląskie i opolskie), oraz outsiderów, gdzie

kobiety żyją znacznie dłużej niż mężczyźni (lubelskie, warmińsko-

mazurskie i świętokrzyskie). Druga informacja jest wynikiem oceny różnicy

w pozycji rankingowej m.in. województwa opolskiego w odniesieniu do

współczynników e0 i e60. Jeżeli dystans w trwaniu życia na poziomie e0

był najmniejszy w Polsce a e60 pogorszył nieco ranking, to oznacza, że

w okresach pomiędzy e0 i e60 dystans był jeszcze mniejszy niż w e0, czyli

w województwie opolskim umieralność mężczyzn nie odbiegała od współ-

czynnika umieralności kobiet w sposób bardzo istotny

46

.

Tabela 1, zawierająca dane średnie dla Polski i dla województwa opol-

skiego, jest statystycznym potwierdzeniem tezy o falowaniu dystansu trwa-

nia życia kobiet w stosunku do mężczyzn wzdłuż osi czasu, a także wyżej

stwierdzonego faktu, iż dystans ten w województwie opolskim był mniej-

szy niż średnio w kraju. Jeżeli w e0 dystans pomiędzy regionem opolskim

a średnią krajową wynosił (w przypadku tego wskaźnika) 1,4 punktu pro-

centowego, to w e30 wielkość dystansu wynosiła 2,7 punktu procentowego

45

Wprowadzając wielkość prawdopodobieństwa dalszego trwania życia dla ludności

w wieku 15, 30, 45, 60 lat, uzyskujemy informacje o potencjalnym poziomie wymierania

grupy, która przeżyła poprzedni okres – posiadający dany poziom prawdopodobieństwa

zgonu.

46

Można to udowodnić wprost, badając rankingi wszystkich regionów na wyróżnio-

nych etapach życia.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

29

i zmalała do dystansu 1,3 punktu procentowego w e60, przy czym wszyst-

kie różnice były korzystniejsze dla województwa opolskiego, co oznacza,

że dystans pomiędzy mężczyznami i kobietami w liczbie lat potencjalnego

dalszego trwania życia należał do najmniejszych w Polsce.

Tabela 1

Trwanie życia w określonym wieku – Polska i województwo opolskie (2005 r.)

Polska

Województwo opolskie

Płeć

Wiek ogółem miasta wieś ogółem miasta wieś

0

70,81 71,15 70,30

71,85 72,25 71,57

15

56,49 56,82 56,02

57,55 57,98 57,24

30

42,23 42,49 41,85

43,21 43,62 42,92

45

28,71 28,92 28,39

29,29 29,79 28,91

Mężczyźni

60

17,51 17,71 17,26

17,56 18,16 17,11

0

79,40 79,32 79,62

79,51 79,12 79,89

15

65,04 64,95 65,29

65,00 64,66 65,34

30

50,27 50,17 50,52

50,24 49,86 50,62

45

35,84 35,78 36,03

35,76 35,45 36,07

Kobiety

60

22,65 22,66 22,69

22,49 22,20 22,74

Źródło: L. Rutkowska,

Trwanie życia w 2005 r

., Departament Statystyki Społecznej,

GUS, Warszawa 2006, Informacje i Opracowania Statystyczne

,

tab. C. Średnie dalsze

trwanie życia według województw w 2005 r., s. 58.

Pozostawanie w związku małżeńskim

Informacja o odsetku populacji pozostającej w związku małżeńskim

ważna jest z tego względu, że zdecydowana większość dzieci rodzi się w ro-

dzinie o takiej formule prawnej. Nie rozwijając tego nurtu i pozostawiając

poza oceną rosnącą liczbę osób żyjących w związkach partnerskich, pod-

kreślamy, iż w określonej perspektywie czasowej o poziomie reprodukcji

ludności, a w konsekwencji o swoistej podaży kolejnych generacji – decy-

dują małżeństwa. Wskazanie na poziom liczby zawieranych małżeństw

(w 2002 r.) na 1000 mieszkańców ma charakter wybiórczy i może mieć

charakter przypadkowy, niemniej jednak należy zwrócić uwagę, iż w bada-

nym okresie pojawiły się obszary o skrajnych wielkościach: z jednej strony

gminy o dużej lub bardzo dużej liczbie wstępujących w związki małżeń-

skie, z drugiej zaś – obszary bezżenności, w tym także część wschodnia

województwa opolskiego. Podnosimy ten problem, zjawisko to bowiem

może być jednym ze stymulatorów kryzysu demograficznego.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

30

Płodność

Współczynniki płodności są jednymi z najczęściej stosowanych miar

służących wyznaczaniu perspektywy demograficznej danej populacji. Uzy-

skane wielkości (dla 2005 r.) wskazują jednoznacznie na istotną różnicę, in

minus, w odniesieniu do wszystkich współczynników cząstkowych, a tym

samym współczynnika całkowitego, tj. liczby urodzeń wśród kobiet w wie-

ku 15–49 lat razem.

Ś

redni wspólczynnik płodno

ś

ci w latach 1993-2002

78 do 95,2

(6)

60,7 do 78

(397)

43,4 do 60,7 (1563)
26,1 do 43,4 (512)

Źródło: dane z systemu SAGRA, obliczenia własne.

Ryc. 5. Średni współczynnik płodności w Polsce w latach 1993–2002

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

31

Najistotniejsze zjawisko to fakt, że największe odchylenie od średniej

wartości współczynnika dla Polski wystąpiło w regionie opolskim w grupie

o najwyższym cząstkowym współczynniku, tj. wśród kobiet w wieku 25–29

lat. Fakt ten jest tym bardziej zastanawiający, że współczynnik feminizacji

w grupie wiekowej 20–29 lat jest w województwie opolskim, zwłaszcza w

centralnej i wschodniej części, jednym z najwyższych w Polsce. Zaistniała

zatem sytuacja, w której jeden z oficjalnych wskaźników musi zostać zwe-

ryfikowany. Wygląda to następująco:

– w grupie wiekowej 20–29 lat jest nadwyżka kobiet,

– obydwie subpopulacje nie zawierają, odpowiednio do potencjału mał-

żeńskiego, licznych małżeństw (ale nie oznacza to licznej grupy związków

partnerskich),

– rodzi się bardzo mało dzieci (relatywnie do liczebności tej grupy),

najmniej w Polsce.

Jednym z obiecujących wariantów interpretacji jest teza, iż oficjalne

ustalenia statystyczne dotyczące tej grupy nie są precyzyjne. Przypuszczal-

nie liczba ludności w tych (i nie tylko) grupach wieku jest zawyżona o mi-

grantów (stałych lub wahadłowych). Inaczej mówiąc – prezentowane ofi-

cjalne dane nie są korygowane o ciemną liczbę trwale (czasowo) nieobecnych.

Pomocniczym wariantem interpretacyjnym jest przyjęcie założenia, że

fakt migracji wahadłowej, mimo istnienia odpowiednich grup płci, nie

sprzyja decyzji o zakładaniu rodziny i posiadaniu dzieci. Wersja ta wymaga

jednak wnikliwej weryfikacji w odniesieniu do niskiego poziomu zawierania

małżeństw, jako że spis w 2002 r. nie przyniósł informacji o proporcjonal-

nie dużym odsetku związków kohabitacyjnych, który powinien być najwyż-

szy w Polsce z tego względu, że poziom migracji (odsetek migrujących)

z województwa opolskiego jest najwyższy w Polsce.

Na rzecz hipotezy migracyjnej (tłumaczącej niską płodność ruchem mi-

gracyjnym) przemawiać może częściowo rozkład niskich współczynników

płodności wyliczony dla lat 1993–2002. Współczynniki wyliczono na pod-

stawie średniej z ilorazów liczby dzieci urodzonych w tym okresie do li-

czebności populacji kobiet w wieku rozrodczym w każdym z poszczegól-

nych lat analizy

47

.

47

Wyliczone w ten sposób współczynniki płodności obarczone są dwoma błędami:

umieralnością matek i dzieci, oraz ruchami migracyjnymi. Przyjęty przedział (obliczono

współczynniki dla zbioru 10 lat) częściowo łagodzi wpływ migracji (wyrywkowo

sprawdzano odsetek dzieci mieszkających w danym miejscu od urodzenia – duży odsetek

potwierdzał ważność obliczonego wskaźnika). Wpływ umieralności usiłowano rozwiązać,

stosując bardzo szerokie przedziały klas – częściowo łagodzi to wpływ umieralności na

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

32

Uzyskany obraz (ryc. 5) ukazuje, że obszary problemowe, z niskimi

współczynnikami płodności, stanowią duże miasta, ale także wymieniony

centralny i wschodni obszar województwa opolskiego, i – co w świetle da-

nych o wielkości migracji jawi się jako szukana przyczyna – znaczna część

województwa śląskiego, także o wysokim poziomie migracji zagranicznych

Wykształcenie

Kryterium wykształcenia wprowadzono do niniejszej analizy z uwagi na

jeden z aspektów badań. Projekcja skali podaży młodzieży w zakreślonej

perspektywie czasowej pozwoli na uzyskanie wiedzy o potencjalnym po-

ziomie wykształcenia ludności regionu.

Przyjmując określone warianty presji edukacyjnej wśród młodzieży, któ-

ra pojawi się na rynku pracy (ale także na rynku edukacji), czyli inaczej uj-

mując problem – określając liczbę (ale także odsetek całej grupy w danym

wieku) młodzieży, która podejmie edukację na poziomie wyższym, bę-

dziemy mogli wskazać, czy istniejący poziom wykształcenia ludności re-

gionu (miara: średnia liczba lat nauki) jest porównywalny z innymi gmina-

mi w Polsce. Uzyskany obraz województwa opolskiego nawiązuje w wielu

miejscach do wyżej wskazanych centralnych i wschodnich obszarów woje-

wództwa, co pozwala na sformułowanie kolejnej hipotezy, mianowicie ta-

kiej, że roczniki wchodzące w okres edukacji akademickiej albo nie podej-

mują tego zadania, albo po uzyskaniu dyplomu podejmują decyzję migra-

cyjną. Drugi wariant hipotezy ma charakter antycypacyjny – oparty na de-

klaracjach wyjazdowych młodzieży, a także bieżących obserwacjach i wy-

maga szerszego rozważenia.

Starość demograficzna

Kryterium wieku poprodukcyjnego wprowadzono w celu wskazania na

obecny stan demograficzny Polski jako swoisty punkt wyjścia dla formu-

łowanych prognoz o procesie (nieuchronnym) starzenia się populacji Pol-

ski. Uwypuklenie obrazu, w którym już obecnie w wielu gminach mamy

wysoki odsetek ludzi w wieku 65 lat i więcej, może (powinno) spowodo-

wać już teraz zmianę podejścia do dokonujących się procesów demogra-

ficznych. Koincydencja niskich wskaźników zawierania małżeństw, małej

liczebność populacji noworodków i niemowląt, przy czym wielkości te w województwie

opolskim należą do najniższych w Polsce, stąd ta zmienna dla tego województwa jest

relatywnie mało zdeformowana.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

33

liczby urodzin, wysokiej migracji, niskiego wykształcenia, dużego odsetka

osób w wieku poprodukcyjnym już obecnie wskazuje istnienie określonych

obszarów problemowych, także w regionie opolskim.

Struktura wieku ludności

Struktura wieku ludności Polski i regionu opolskiego wykazuje znaczne

podobieństwo rozkładu wielkości, przy czym kształt rozkładu znany jest

jako zjawisko falowania wyżów i niżów demograficznych.

Istniejące przesunięcia wielkości udziałów poszczególnych roczników

(np. wyż powojenny wykazuje w regionie niższą dynamikę i opóźnienie

w czasie) wymagają wszechstronnych analiz, uwzględniających m.in. fakt

występowania niepełnych rodzin – zarówno wśród subpopulacji ludności

śląskiej (straty wojenne, niewola radziecka), jak i ludności napływowej

(straty wojenne), ale także znaczne ubytki ludności miejscowej w wyniku

emigracji stałej do Niemiec w całym okresie powojennym.

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

1,8

2

w

ie

k

1

4

7

10

13

16

19

22

25

28

31

34

37

40

43

46

49

52

55

58

61

64

67

70

73

76

79

82

85

88

91

94

97 10

0

wiek

o

d

s

e

te

k

d

a

n

e

g

o

w

ie

k

u

Polska

Opolskie

okres wojny

Źródło: dane GUS, obliczenia własne.

Ryc. 6. Struktura wieku ludności Polski i województwa opolskiego

(wg NSP 2002)

Istniejąca struktura wieku jest bazowym punktem wyjścia do oceny

przyszłych zdarzeń demograficznych, w związku z tym należy zwrócić

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

34

szczególną uwagę na bardzo duży spadek liczebności ludności, poczynając

od grupy wiekowej liczącej w dacie spisu ok. 16–19 lat, czyli mającej

w 2007 r. 21–24 lat. Przesuwająca się fala wysokich liczebności roczników

(w tym kobiet) zaczyna wchodzić w strefę relatywnie wysokich (najwyż-

szych w odniesieniu do innych grup wiekowych kobiet) współczynników

płodności. Wszystkie następne roczniki są coraz mniej liczne, co wobec

obniżających się równolegle współczynników płodności prowadzi do za-

paści demograficznej.

Realizowane opracowanie powinno przynieść częściową odpowiedź na

pytanie o wielkości i miejsca pojawiania się określonej liczby młodzieży.

Prognoza liczby ludności

Prognoza demograficzna. Uwagi ogólne

Wykonanie prognozy (projekcji, predykcji) wymaga określonych kro-

ków badawczych, przy czym do zasadniczych należy wybór metody pro-

gnozowania. Wstępem do procedury jest wskazanie, że katalog definicji

stosowanych przy próbach określenia zakresu i znaczenia terminu „pro-

gnoza” jest obszerny, spotykany przy tym w różnych dyscyplinach nauko-

wych.

Dogodnym punktem wyjścia do wstępnego uporządkowania zbioru sto-

sowanych prognoz jest podział Marii Cieślak

48

, polegający na podzieleniu

procesu przewidywania przyszłości na procedury nieracjonalne i procedury

racjonalne, a w obrębie drugiego podzbioru – na zdroworozsądkowe i na-

ukowe.

Prognozowanie naukowe powinno (musi) posiadać walor stosowania

ścisłego języka i ustalonych reguł badawczych, dzięki czemu powstaje

możliwość weryfikacji uzyskanych wyników przy ponownym zastosowaniu

tożsamych (opisanych w weryfikowanej metodzie) danych liczbowych i u-

żytych procedur.

Rozwój badań naukowych prowadzi do wzbogacania liczby i zakresu

narzędzi prognostycznych, przy czym zakres stosowania jest zależny także

48

Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania

, red. M. Cieślak, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 1997;

Zarządzanie. Teoria i praktyka

, red. nauk. A. K. Koź-

miński, W. Piotrowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004; B. Gawroń-

ska-Nowak, G. Walerysiak,

Decyzje ekonomiczne. Ujęcie ilościowe

, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 2005.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

35

od czasu projekcji danego zjawiska (zespołu zjawisk). Aleksander Zeliaś

wraz ze współautorami proponuje, aby przyjąć, iż odpowiedni będzie po-

dział prognoz ze względu na okres przewidywania (sądu o przyszłości) na

4 grupy:

– bezpośrednie (bezzwłoczne) – obejmujące przewidywanie przyszłości

w terminie do 1miesiąca,

– krótkoterminowe – o czasie projekcji od 1 do 3 miesięcy,

– średnioterminowe – nieprzekraczające 2 lat,

– długoterminowe – przekraczające 2 lata

49

.

W badaniach przyjęto prognozę długookresową, co zmusza do wyraź-

nego podkreślenia, iż precyzja sądu o przyszłości będzie malała wraz z rosną-

cym okresem, dla którego buduje się daną projekcję. Określenie horyzontu

prognozy na 2010 r. wydaje się decyzją racjonalną z punktu widzenia bie-

żących potrzeb aplikacyjnych – niemniej zarysowanie tendencji zmian do

2020 r. wnosi pożądany (jak sądzimy) walor wstępnej prognozy ostrzegaw-

czej.

Liczba i konstrukcja stosowanych metod prognozowania jest rozbudo-

wana, a wybór zależy głównie od przedmiotu badań i zabiegów progno-

stycznych.

Z przedstawionej systematyki metod prognozowania w sferze ekono-

mii

50

czy nauk geograficznych

51

wynika, że propozycja wykonania progno-

zy podaży młodzieży w regionie opolskim nawiązuje do metod opartych

na danych ilościowych w grupie metod przestrzennych. Wydaje się także,

z punktu widzenia systematyki A. Zeliasia

52

, iż możemy mówić o wykorzy-

staniu idei klasycznej metody trendu, jakkolwiek tylko fakt, że stosowano

stały współczynnik umieralności (ustalony dla 2005 r.) w odniesieniu do

zmieniającej się (przesuwanej po osi czasu) struktury wiekowej populacji

nosi znamiona określonego trendu.

Zastosowana w badaniach metoda obliczenia liczebności poszczegól-

nych roczników (ogółem, mężczyźni, kobiety) w okresie 2002 (spis)–2010

(horyzont czasowy realizowanej prognozy) opiera się na stosowanej w de-

49

A. Zeliaś, B. Pawełek, S. Wanat, dz. cyt., s. 12; por także:

M. Lisiński,

Metody planowania strategicznego

, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004.

50

A. Zeliaś,

Teoria prognozy

, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, wyd. 3 zm.,

Warszawa 1997.

51

J. Runge,

Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii, wybrane

narzędzia badawcze

, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006.

52

A. Zeliaś,

dz. cyt

.

, s. 14.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

36

mografii metodzie postarzania ludności i wynikającej z tej procedury – sy-

mulacji wymierania populacji.

Metoda ta jest stosowana we wszystkich projekcjach przyszłych stanów

ludności, przy czym głównym czynnikiem różnicującym proces progno-

zowania (w wariancie biologicznym) jest przyjęcie określonych wariantów

(prawdopodobieństw) płodności kobiet i umieralności wśród całej popula-

cji

53

.

Z uwagi na fakt, że punktem wyjścia w zakresie liczby ludności są dane

uzyskane podczas spisu powszechnego przeprowadzonego w maju 2002 r.,

procedurę postarzania ludności zawarto w okresie 2002–2010.

Argumentem za przyjęciem zasady opracowania prognozy demogra-

ficznej dla wskazanego wyżej wyjściowego czasu analizy jest fakt, iż nie

opublikowano aktualnych (w pragmatyce statystycznej oznacza to stan na

31 grudnia 2006 r.) danych dotyczących struktury według płci i wieku

w rozbiciu na liczebności poszczególnych roczników, w ujęciu poszcze-

gólnych miejscowości.

Według propozycji metodologicznej Jolanty Kurkiewicz

54

projekcja sta-

nu liczebnego dowolnej analizowanej populacji (tu: województwa opol-

skiego) wymaga wykorzystania bazy danych obejmującej siedem zbiorów,

którymi są:

1. Struktury ludności według płci i wieku w roku wyjściowym prognozy;

2. Mierniki natężenia płodności kobiet oraz umieralności mężczyzn i ko-

biet w danym okresie;

3. Hipotetyczne tablice trwania życia dla poszczególnych lat okresu ob-

jętego prognozą;

4. Hipotetyczne wskaźniki zgonów niemowląt płci męskiej i żeńskiej;

5. Hipotetyczne wskaźniki płodności kobiet w latach objętych progno-

zą;

6. Hipotetyczna struktura ludności migrującej (saldo migracji mężczyzn

i kobiet w wieku x ukończonych lat);

7. Hipotetyczne współczynniki płodności kobiet migrujących.

Z punktu widzenia celu realizowanej obecnie prognozy podaży pracy

wynika jednoznacznie, iż niezbędne będzie uzyskanie danych w zakresie

53

J. Z. Holzer,

Perspektywy demograficzne Polski do roku 2030. Projekcje studialne – za-

łożenia, wyniki liczbowe, wnioski

, SGPiS Instytut Statystyki i Demografii, Warszawa 1990,

Monografie i Opracowania nr 300.

54

J. Kurkiewicz,

Podstawowe metody analizy demograficznej

, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 1992, s. 208.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

37

punktu 1, części punktu 2 (natężenie umieralności mężczyzn i kobiet),

punktu 3 oraz 6.

Redukcja zakresu bazy danych do wskazanych podzbiorów wynika

z faktu, iż na wielkość (liczebność) wydzielonej subpopulacji osób wcho-

dzących na rynek pracy i wychodzących z niego w latach 2002–2010 po-

ziom płodności kobiet nie ma rozstrzygającego wpływu

55

. Dzieci urodzone

w latach 2002–2010 nie znajdą się jeszcze na rynku pracy, ponieważ hory-

zont czasowy prognozy zamyka się na 2010 r., zatem dzieci ujęte w spisie

w 2002 r. w grupie wiekowej 0 lat osiągną w końcowym roku konstruowa-

nej prognozy wiek 8 lat

56

.

Projekcja zdarzeń poza 2010 r. (do 2020 r.) wymagać będzie ustalenia

potencjalnych wskaźników płodności dla okresu 2010–2020 dla kobiet tej

grupy wiekowej, która wejdzie w skład zbioru populacji kobiet uznawa-

nych za grupę reprodukcyjną (tj. osiągających wiek 15 lat). Dzieci (dziew-

czynki) urodzone w 2002 r. osiągną taki wiek w 2017 r.

57

, w związku z tym

należy ustalić poziom urodzeń dziewczynek w 2003 r. (w 2018 r. osiągną

dolny próg wskazanej grupy)

58

, 2004 r. (próg w 2019 r.)

59

i 2005 r. (próg

w 2020 r.)

60

.

Należy jednakże wyraźnie wskazać, iż powyższe ustalenia mają istotne

znaczenie przede wszystkim dla określenia struktury wieku całej populacji,

ponieważ dla opracowywanej tu prognozy podaży pracy młodzieży (czyli

osób osiągających wiek 19–24 lat w okresie 2010–2020) nie będzie to ko-

nieczne, gdyż w końcowej dacie granicznej (2020 r.) osoby urodzone w

2002 r. nie osiągną nawet dolnego progu grupy młodzieży w wieku akade-

mickim – będą bowiem miały 18 lat.

55

Pewien wpływ istnieje, a mianowicie kobiety w okresie porodu i opieki nad dziec-

kiem w okresie wczesnopoporodowym czasowo wychodzą z rynku pracy (fizycznie, ale

nie formalnie), jednakże zniżkowy trend płodności kobiet i formalne uwarunkowania

wynikające z kodeksu pracy pozwalają traktować te zdarzenia jako zmienne o ustabi-

lizowanym poziomie natężenia zjawiska.

56

Przeprowadzenie spisu w maju 2002 r. (czyli w połowie standardowego okresu

ustaleń zdarzeń demograficznych) skomplikowało procedury ustalenia wielu wskaźników.

Można wskazać, że w przeważającej praktyce statystycznej obliczamy zdarzenia demogra-

ficzne, społeczne i ekonomiczne według stanu na 31 grudnia danego roku

57

W 2002 r. urodziło się 4110 żywych dziewczynek (48,% ogółu dzieci).

58

W 2003 r. urodziło się 3941 żywych dziewczynek (48,1% ogółu dzieci).

59

W 2004 r. urodziło się 3902 żywych dziewczynek (47,4% ogółu dzieci).

60

W 2005 r. urodziło się 4188 żywych dziewczynek (49,1% ogółu dzieci).

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

38

Wykorzystując zdefiniowaną przez J. Kurkiewicz procedurę

61

, zastoso-

wano cztery kroki:

1. wybór (z wzorcowych tabel trwania życia) określonej funkcji biome-

trycznej, jest to prawdopodobieństwo zgonu według wieku,

2. ustalenie prawdopodobieństwa zgonu dla roku wyjściowego progno-

zy

62

oraz dla roku zamknięcia prognozy (przyjęto constans),

3. wyznaczenie, na podstawie prawdopodobieństwa zgonu w czasie

wyjściowym prognozy (t

o

) i prawdopodobieństwa zgonu w czasie końco-

wym prognozy (t

k

), prawdopodobieństwa zgonów w poszczególnych la-

tach objętych prognozą (constans),

4. ustalenie, wykorzystując założone prawdopodobieństwa zgonów,

liczby osób dożywających wieku x ukończonych lat w poszczególnych la-

tach objętych prognozą

63

.

Dobiesław Jędrzejczak

64

stwierdza: „o przyszłej liczbie ludności, abs-

trahując od migracji, decydują oczywiście urodzenia i zgony, które wystąpią

w okresie perspektywicznym. Szacunków zgonów dokonuje się przez tzw.

postarzanie ludności, przy czym procedura postarzania polega na przem-

nażaniu liczby ludności w danym wieku przez prawdopodobieństwo prze-

życia określonego okresu”

65

.

Różnice w proponowanych metodach obliczeń wynikają z odmiennego

mnożnika – według J. Kurkiewicz ma to być prawdopodobieństwo zgo-

nów osób w wieku x, według D. Jędrzejczaka – prawdopodobieństwo

przeżycia osób w wieku x. Z uwagi na fakt, iż stosowane wartości (praw-

dopodobieństwo zgonów, prawdopodobieństwo przeżycia) są względem

siebie komplementarne, wybór metody jest uznaniowy. Marek Okólski po-

daje, że „analiza polega na ustaleniu w sposób iteracyjny liczb ludzi żyją-

cych w kolejnych okresach prognozy z uwzględnieniem ich płci i wieku [...]

Podstawową procedurą wówczas wykorzystywaną jest »postarzanie ludno-

ści«, tj. szacowanie rok po roku liczby mężczyzn i kobiet w kolejnych coraz

61

J. Kurkiewicz, dz. cyt., s. 209.

62

W momencie konstruowania obecnej prognozy (2006–2007) tablicą wzorcową był

aktualny porządek wymierania populacji (tablice trwania życia na 2005 r.).

63

Oczekiwane wielkości są iloczynem liczby ludności w danym wieku

x

, danej płci

y

i danym roku

z

oraz ustalonego prawdopodobieństwa zgonów dla identycznie

wydzielonej subpopulacji.

64

D. Jędrzejczak,

Podstawy geografii ludności

, Wydawnictwo Akademickie Dialog,

Warszawa 2001, s. 169.

65

Według D. Jędrzejczaka (dz. cyt., s. 169): „jeśli na przykład liczbę kobiet w wieku

x

lat oznaczymy przez K

x

,

prawdopodobieństwo zaś przeżycia przez nie

n

lat przez p

n

, to

liczba kobiet po n latach, będących w wieku

x+ n

lat, wyniesie: K

n+n

=K

x

p

n

x”.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

39

starszych rocznikach wieku za pomocą (wyłącznie) analizy zmian umieral-

ności”

66

.

W niniejszym opracowaniu przyjęto propozycję J. Kurkiewicz. Liczeb-

ność populacji wyjściowej przyjęto z NSP z maja 2002 r. (kohorta 2002)

w kolejnych latach do 2010 r. (i perspektywicznie – do 2020 r.) przy wyko-

rzystaniu prawdopodobieństwa zgonów poszczególnych roczników usta-

lonych dla obszaru Polski, miast i wsi oraz według płci, w tym przypadku

zawartych w tablicach trwania życia dla Polski w 2005 r.

67

.

Istotna rola danych z tablic trwania życia

68

(zawierających prawdopodo-

bieństwa zgonów) w układzie miasto – wieś i w rozbiciu na poszczególne

roczniki wynika z faktu ich zastosowań w procedurze postarzania danej

populacji. Dane szczegółowe w układzie poszczególnych roczników uży-

wane są przy próbach rozpoznania tendencji zmian w funkcjonalnych lub

ekonomicznych podziałach populacji, zatem znajdują zastosowanie przy

próbie oceny zmian podaży pracy (w aspekcie demograficznym) w grupie

młodzieży.

Punktem wyjścia jest ocena różnic w poziomie prawdopodobieństwa

zgonów w układzie wieś – miasto i według płci. Przykładem realnie istnie-

jących zróżnicowań są różnice prawdopodobieństwa zgonów mężczyzn

i kobiet, ale także różnice w natężeniu zjawiska między miastem i wsią (ryc.

7). Należy przy tym przypomnieć, że stosowane współczynniki (prawdo-

podobieństwa zgonów) zbudowane są na już zaistniałych zdarzeniach de-

mograficznych i ich wartość prognostyczna, zwłaszcza w dłuższej perspek-

tywie czasowej, ma charakter malejący.

Nie zmienia to faktu, że stosowanie obecnych współczynników zgonów

(ich prawdopodobieństwa) minimalizuje pole błędu, przy czym – jak moż-

na ocenić na podstawie rozkładu krzywych dla 2004 i 2005 r. – różnice

współczynników zgonów w krótkim okresie, zwłaszcza zmiany w grupach

dzieci i młodzieży, mają przebieg losowy.

Z uwagi na wymagania procedury postarzania ludności w układzie płci

(określone różnice w porządku wymierania obu subpopulacji) należy

przedstawić prawdopodobieństwa zgonów mężczyzn i kobiet w poszcze-

gólnych rocznikach, przy czym rozkład prawdopodobieństw przedstawia-

66

M. Okólski,

Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie

,

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 53.

67

L. Rutkowska,

Trwanie życia w 2005 r

., Departament Statystyki Społecznej, GUS,

Warszawa 2006, Informacje i Opracowania Statystyczne,

Tab. C. Średnie dalsze trwanie

życia według województw w 2005 r., s. 58.

68

Tamże.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

40

my w wersji względnej (nadumieralność jednej z płci), a punktem odnie-

sienia jest każdorazowo populacja miejska, cechująca się niższymi współ-

czynnikami zgonów, zarówno w 2004 jak i 2005 r.

0

100

200

300

400

500

600

w

ie

k

3

7

11

15

19

23

27

31

35

39

43

47

51

55

59

63

67

71

75

79

83

87

91

95

99

wiek (w latach)

u

m

ie

ra

ln

oś

ć k

o

b

ie

t =

1

0

0

miasta

wie

ś

Źródło: jak w tab. 1.

Ryc. 7. Nadumieralność mężczyzn w 2005 r.

Prognoza GUS 2000

Potrzeby społeczno-gospodarcze oraz wymagania badań statystycznych

spowodowały opracowanie kolejnej prognozy demograficznej dla Polski,

wykonanej zarówno w przekroju województw, jak i układzie powiatów

69

.

69

Dane pochodzą z publikacji

Prognoza ludności według wieku w przekroju powiatów na lata

2000–2020; stan na 31 XII

, Główny Urząd Statystyczny Departament Badań Demogra-

ficznych, Warszawa 2000.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

41

Wersja powiatowa, bazująca na metodologii zastosowanej w procesie kon-

struowania prognozy w układzie województw, jest pomocna w ocenie pro-

gnozowanej przez GUS skali i kierunków zmian demograficznych w Pol-

sce

70

.

Tabela 2

Prognoza ludności poszczególnych powiatów województwa opolskiego

w latach 2000–2020 (wg GUS 2000)

Lata

Powiat

2000

2005

2010

2015

2020

Brzeski

94 114 94 250 94 509 94 640 94 047

Głubczycki

53 099 52 067 51 064 50 103 49 004

Kędzierzyńsko-kozielski 109 475 107 735 106 640 105 737 104 028

Kluczborski

72 655 72 719 73 005 73 469 73 377

Krapkowicki

73 475 73 108 73 353 73 835 73 802

Namysłowski

44 394 44 185 43 984 43 751 43 189

Nyski

149 486 148 637 148 106 147 583 145 987

Oleski

71 522 70 555 70 000 69 665 68 967

Opolski

139 572 140 023 141 195 143 127 144 118

Prudnicki

62 722 61 557 60 751 60 094 59 217

Strzelecki

86 471 86 026 86 025 86 386 86 345

M. Opole

128 890 127 904 128 305 129 145 129 064

Razem

1 085 875 1 078 766 1 076 937 1 077 535 1 071 145

Źródło:

Prognoza ludności według wieku w przekroju powiatów na lata 2000–2020; stan na 31

XII

, Główny Urząd Statystyczny Departament Badań Demograficznych, Warszawa 2000.

Na podstawie ustaleń GUS można stwierdzić spadek zaludnienia po-

wiatów regionu do 2020 r., oprócz kluczborskiego, krapkowickiego, opol-

skiego i miasta Opola. Ustalone zmiany są relatywnie niewielkie (spadek

zaludnienia regionu według prognozy GUS ma wynieść do 2020 r. ok. 14,7

tys. mieszkańców, tj. o 1,4%), jednakże świadczą, że przyrost naturalny

i saldo migracji nie są optymistyczne z punktu widzenia perspektywy de-

mograficznej regionu, abstrahując nawet od trafności prognozy

71

.

70

Prezentowana w niniejszym opracowaniu prognoza ludności według powiatów

i wieku to uszczegółowione dane prognozy opracowanej w GUS w 1999 r. i opublikowa-

nej w lutym 2000 r. pt.

Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999–2030

,

zawierającej między innymi także ogólne dane dla powiatów.

71

Według prognozy w 2005 r. miało być 1078,8 tys. mieszkańców, a już podczas spisu

(2002 r.) liczba mieszkańców „zrealizowała” negatywny scenariusz rozwoju demogra-

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

42

Rozkład przestrzenny zmian zaludnienia ustalony przez GUS jest także

interesujący przestrzennie, mianowicie obszary (powiaty) przyrostu ludno-

ści w perspektywie 2020 r. to (oprócz powiatu kluczborskiego) centralne

części regionu. Szczególnie istotne, z punktu widzenia zakresu przestrzen-

nego opracowania, jest przyjęcie koncepcji wysokiego (relatywnie) przyro-

stu ludności w powiecie opolskim (ryc. 8).

-8,0

-6,0

-4,0

-2,0

0,0

2,0

4,0

Odsetek przyrostu/ubytku

OPOLSKI

KLUCZBORSKI

KRAPKOWICKI

M.OPOLE

BRZESKI

STRZELECKI

NYSKI

NAMYSŁOWSKI

OLESKI

K

Ę

DZIERZY

Ń

SKO-KOZIELSKI

PRUDNICKI

GŁUBCZYCKI

P

o

w

ia

ty

Źródło: jak tab. 2, opracowanie własne.

Ryc. 8. Prognoza zmian liczby ludności w powiatach województwa opolskiego

w latach 2000–2020

Prognoza GUS 2004

Kolejna prognoza GUS

72

przyjmuje bardziej pesymistyczne założenia,

zarówno w odniesieniu do poziomu przyrostu naturalnego, jak i wielkości

czy salda migracji zagranicznych.

ficznego regionu, osiągając gorszy wynik (1065,0 tys.), niż zakładano na rok kończący

prognozę, czyli na 2020 r. (1071,1 tys.). Realnie w 2005 r. liczba ludności regionu wynosiła

1047,4 tys. mieszkańców.

72

Prognoza ludności na lata 2003–2030, Warszawa 2004–03.–22, za: http://

www.stat.gov.pl/GUS/45_648_PLK_HTML.htm

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

43

Różnica w 2020 r. w liczbie ludności województwa opolskiego pomię-

dzy prognozą z 2000 r. a prognozą z 2004 r. wynosi ponad 126 tys. osób

mniej w wersji z 2004 r., co oznacza przyjęcie założenia obniżenia liczby

ludności regionu o blisko 12% w stosunku do wersji wcześniejszej.

Wydłużenie okresu prognozowania w wersji z 2004 r. do 2030 r. wska-

zuje, że GUS zakłada stały spadek liczby mieszkańców w Polsce, a prosta

ekstrapolacja trendu wykazuje, iż przyszłość demograficzna Polski zaczyna

rysować się dramatycznie, zarówno co do liczebności całej populacji, jak

i struktury wieku (stare społeczeństwo).

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

0

10

20

30

40

50

60

lata prognozy

li

c

z

b

a

l

u

d

n

o

ś

c

i

2030

=około

866 tys

2050

=około

730 tys

2002 =

1 061

tys

Źródło: prognozy GUS z 2000 i 2004r. opracowanie własne.

Ryc. 9. Prognoza liczby ludności Polski w latach 2003–2030

(GUS, 2004) wraz z ekstrapolacją trendu do 2050 r.

Zaprojektowany w prognozie GUS z 2004 r. przebieg krzywej spadku

liczby mieszkańców województwa opolskiego (podobnie jak i całej Polski)

wymaga ustalenia ogólnych tendencji zmian zaludnienia w układzie powia-

tów i oceny trwałości założeń prognoz z 2000 i 2004 r.

Porównując dynamikę zmian liczby ludności w poszczególnych powia-

tach regionu według obydwu wersji, można jednoznacznie stwierdzić, że

prognoza z 2004 r. zawiera zapowiedź innych tendencji (przesłanek zmian

liczby mieszkańców) niż projekcja z 2000 r.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

44

Tabela 3

Prognoza ludności poszczególnych powiatów województwa opolskiego

w latach 2005–2020 (wg GUS 20004 r.)

Powiaty

2005

2020

2005–2020

Brzeski

92 011

88 049

95,7

Głubczycki

50 721

47 060

92,8

Kędzierzyńsko-kozielski

101 904

87 624

86,0

Kluczborski

70 268

65 063

92,6

Krapkowicki

67 656

56 559

83,6

Namysłowski

44 037

42 640

96,8

Nyski

146 348

137 541

94,0

Oleski

68 664

62 811

91,5

Opolski

134 697

123 206

91,5

Prudnicki

60 175

53 335

88,6

Strzelecki

80 607

69 105

85,7

M. Opole

128 185

112 530

87,8

Razem

1 045 273

945 523

90,5

Źródło: prognoza GUS z 2004 r., opracowanie własne.

Wykazane w tabelach 2 i 3 istotnie odmienne tendencje zmian w po-

ziomie zaludnienia poszczególnych powiatów według obydwu prognoz są

trudne do interpretacji, nie znamy bowiem argumentów GUS na występo-

wanie (bądź potencjalne wystąpienie) zjawisk pozwalających na uzasadnie-

nie zmiany wektora, np. w powiecie opolskim z dodatniego według pro-

gnozy z 2000 r. (przyrost liczby ludności w okresie 2005–2020 o 2,9%) na

ujemny według projekcji z 2004 r. (ubytek w tym samym okresie o 8,5%).

W odniesieniu do problemu migracji należy zwrócić uwagę na fakt nie

tylko niekorzystnych tendencji występujących w centralnej i wschodniej

części województwa opolskiego (migracje ludności miejscowej), ale także

na powstawanie (po 2004 r.) nowego zjawiska, jakim jest upowszechnianie

się wzorca migracji wahadłowych (z tendencją do przeradzania się w mi-

gracje stałe) w pozostałych, dotychczas mniej aktywnych migracyjnie, za-

chodnich częściach regionu. Istotne wydaje się także uwzględnienie nieko-

rzystnego bilansu migracji w zakresie wymiany wewnątrzkrajowej.

Można zatem założyć, że w perspektywie czasowej prognozy (do 2020 r.)

tendencje demograficzne w regionie nie zmienią się co do zasady – woje-

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

45

wództwo będzie na niekorzystnej pozycji w zakresie salda wszystkich mi-

gracji, a także charakteryzować się niskim przyrostem naturalnym.

Istniejące wątpliwości co do kształtu, zakresu i dynamiki zjawisk demo-

graficznych w regionie ustalonych na poziomie centralnym stały się prze-

słanką do próby weryfikacji istniejących projekcji, ale także autorskiego za-

rysowania prognozy zmian liczby ludności w jednym z najistotniejszych

segmentów populacji, a mianowicie w grupie wiekowej 19–24 lat.

Prognoza regionalna

Opracowania GUS dotyczą poziomu powiatów, co stwarza możliwość

określonej transpozycji na poziom gmin, nie istnieją natomiast opracowa-

nia podejmujące ryzyko alokacji zjawisk demograficznych na poziomie

szczegółowym, tj. poszczególnych miejscowości.

Przyjęcie takiej precyzji badawczej rodzi jednak wiele wątpliwości natu-

ry metodologicznej, niepewne mogą być także ustalenia dla bardzo małych

jednostek osadniczych. Istnieją jednak trzy istotne powody, dla których na-

leży taką operację wykonać:

•

po pierwsze – stwarza to możliwość określenia wielkości i rodzaju

ewentualnych błędów w procesie realizacji prognozy,

•

po drugie – istnieje realna korzyść poznawcza, uzyskujemy bowiem

obserwację o stanie (a właściwie sąd o prawdopodobnym stanie) populacji

z bardzo precyzyjnym adresem przestrzennym,

•

po trzecie (jest to pewna konsekwencja powodu drugiego) – dane nie

są agregowane w układzie administracyjnym, co pozwala na wydzielenie

autentycznych przestrzennie obszarów problemowych.

Zastosowana metoda, adekwatna do propozycji J. Kurkiewicz, została

opisana wyżej

73

.

Posiłkując się zasadami prognozowania demograficznego, opracowano

autorski wariant zmian ludnościowych (wariant biologiczny) do 2020 r.,

przy czym w prezentacji skoncentrowano się głównie na latach 2005–2010

i 2005–2015, w tym przypadku z uwagi na programowanie wsparcia z UE.

73

Pomijamy tu bardzo skomplikowaną procedurę pozyskiwania danych GUS w u-

kładzie przestrzennym odpowiednim dla realizacji zadania oraz metodę wprowadzania

danych do systemu obliczeń (starania o odpowiednie dane w GUS trwały 5 lat, a koszt

zakupu wyniósł prawie 200 tys. zł). Dane te są jedynymi w Polsce w odniesieniu do po-

ziomu całych województw.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

46

Przyjmujemy przy tym, że uzyskane dane stanowić mogą podstawowy

punkt odniesienia (lub nawet warunek) właściwej polityki lokalnej, także w

zakresie rynku pracy.

Stan i prognoza liczby młodzieży w wieku 19–24 lat

w latach 2002–2020

Liczba młodzieży w 2002 r.

Według danych spisu z maja 2002 r. w województwie opolskim miesz-

kało 104 169 osób w wieku 19–24 lat, tj. w wieku edukacji akademickiej,

stanowiło to 9,8% wszystkich mieszkańców regionu. Rozkład liczby mło-

dzieży w poszczególnych miejscowościach (a także w obrębie wydzielo-

nych części wybranych miast) jest wysoce zróżnicowany – mimo przepro-

wadzonego podziału miast na mniejsze części. Średnia liczba młodzieży

w jednostce podziału kształtowała się na poziomie 87,2 osoby, natomiast

rozpiętość zbioru wynosiła 1487 osób, tzn. że w jednym z obszarów (jedna

z 47 części Opola) zanotowano taką liczbę ludzi w wieku 19–24 lat, nato-

miast w dwóch miejscowościach (Kuźnica Dąbrowska w gm. Świerczów

i Sławoszów w gm. Głubczyce) nie było nikogo w tej grupie wiekowej. Pa-

rametry rozkładu liczby młodzieży w regionie w 2002 r. obrazuje poniższe

zestawienie (N=1194)

74

:

Średnia

87,2

Mediana

42,0

Odchylenie standardowe

134,7

Kurtoza

27,6

Skośność

4,3

Zakres

1487

Minimum

0,0

Maksimum

1 487,0

Suma

104 169

Licznik

1 194,0

Największy (1)

1487

Najmniejszy (1)

0,0

Znaczny rozrzut liczebności potwierdza wysoka wartość odchylenia

standardowego, przy czym fakt, że kurtoza wynosi 27,6, świadczy o wy-

smukłości zbioru (koncentracji zbioru wartości wokół średniej), z tym że

74

To i kolejne zstawienia zawierają obliczenia własne według danych GUS.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

47

dodatni współczynnik skośności informuje, iż występuje prawostronna

asymetria rozkładu.

Należy jednakże wyraźnie stwierdzić, że analiza rozkładu liczebności

młodzieży w poszczególnych miejscowościach ma charakter informacyjny,

jest bowiem kwestią oczywistą, że zróżnicowanie liczebności wynika

wprost z wielkości jednostek osadniczych.

Przyjmując umowny podział zbioru wydzielonych jednostek na klasy

wielkości, otrzymujemy określoną strukturę miejscowości w poszczegól-

nych przedziałach wielkości liczby młodzieży. Obliczone dane potwier-

dzają tezę o niewielkiej liczbie miejscowości z dużą liczbą osób w wieku

19–24 lat: spośród 1194 wydzielonych jednostek tylko w 26 (2,2%) zano-

towano powyżej 500 osób, dominują jednostki o małej (poniżej 100 osób)

liczbie osób w wieku 19–24 lat, w 2002 r. było ich 930 (77,8%).

Tabela 4

Struktura miejscowości ze względu na liczbę młodzieży w wieku 19–24 lat

w 2002 r.

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1 Powyżej 500 osób

26

2,2

2 301–500

45

3,8

3 201–300

70

5,9

4 101–200

123

10,3

5 100 i poniżej

930

77,8

6 Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

Odrębne zagadnienie stanowi przestrzenne rozmieszczenie poszczegól-

nych zbiorowisk młodzieży. Geografia grupy wiekowej 19–24 lat jest bez-

pośrednim wskazaniem adresu przestrzennego tego zasobu rynku pracy

i rynku edukacyjnego.

Można wskazać zarówno obszary o dużej zasobności (w 2002 r. ), ale

także rejony, gdzie realizacja Strategii Lizbońskiej w sferze edukacji może

napotykać obiektywne trudności. Z ustalonej struktury miejscowości o o-

kreślonej liczbie mieszkańców w wieku 19–24 lat wynika wprost, iż nie

może pojawić się duża liczba jednostek o znacznym zasobie tej grupy wie-

kowej – interesujące jest zatem rozpoznanie alokacji przestrzennej tej rela-

tywnie niewielkiej grupy jednostek.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

48

Biorąc pod uwagę dwie klasy – jednostki o liczbie osób w wieku 19–24

lat (czyli 26 wydzieleń) oraz w przedziale 301–500 osób (45 jednostek, tj.

3,8%), otrzymujemy zbiór 71 jednostek, czyli 6% wszystkich wydzielonych

obiektów przestrzennych.

Prezentowany obraz wykazuje znaczne rozproszenie przestrzenne z ry-

sującą się prawidłowością, a mianowicie relatywnie duża częstość podwyż-

szonych wielkości występuje na obszarze pomiędzy Odrą i Małą Panwią,

zwłaszcza wzdłuż tego dopływu Odry. Prawidłowość ta nawiązuje do alo-

kacji ludności rodzimej, można zatem przyjąć, iż w 2002 r. potencjalnie

największe ilościowo zasoby ludności w wieku 19–24 lat występowały rela-

tywnie najczęściej na obszarze zamieszkanym przez tę ludność.

Odrębną kwestią jest zagadnienie, w jakiej skali ten liczbowy potencjał

pojawił się na opolskim (polskim) rynku pracy lub stanowił potencjał za-

angażowany w edukację akademicką.

Liczba młodzieży w 2005 r.

W wyniku procedury postarzania ludności ustalonej w NSP 2002 uzy-

skano szacunek liczby ludności w 2005 r. – także w grupie wiekowej 19–24

lat

75

. Uzyskane wielkości dotyczą wyłącznie procesów biologicznych (bez

uwzględniania migracji).

W wyniku zjawiska postarzania przyjmujemy, iż w 2005 r. liczba mło-

dzieży w wieku 19–24 lat wynosiła w regionie 110 394 osób.

Duże wartości odchylenia standardowego, kurtozy i skośności (dodat-

nia) wskazują na istniejące w dalszym ciągu znaczne odstępstwo rozkładu

liczby młodzieży w 2005 r. od rozkładu normalnego. Zauważalną zmianą

jest natomiast wysunięcie się na czołowe miejsca (pod względem liczby

młodzieży w wieku 19–24 lat) Ozimka, Grodkowa i Praszki, co oznacza,

że w 2005 r. te właśnie miasta stanowiły największy rezerwuar ludności w

wieku akademickim. Parametry rozkładu liczby młodzieży w wojewódz-

twie opolskim w 2005 r. obrazuje poniższe zestawienie (N=1194):

Średnia

92,5

Mediana

45,9

Odchylenie standardowe

134,0

Kurtoza

16,0

75

Propozycja wykorzystania danych oficjalnych za 2005 r. nie jest realna, nie istnieje

bowiem dostępna statystyka zawierająca całościowe dane dotyczące ludności i jej struktur

dla poszczególnych miejscowości w województwie.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

49

Skośność

3,5

Zakres

1 156

Minimum

0,0

Maksimum

1 156

Suma

110 394

Licznik

1 194

Największy (1)

1 156

Najmniejszy (1)

0,0

Zbliżony jest także rozkład liczby miejscowości w poszczególnych kla-

sach z uwagi na kryterium liczby młodzieży – w grupie najwyższej (pow.

500 osób) było 28 jednostek, w grupie 301–500 natomiast 46 jednostek –

łącznie o 3 jednostki więcej (+0,3%).

Tabela 5

Struktura miejscowości ze względu na liczbę młodzieży w wieku 19–24 lat

w 2005 r.

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1

Powyżej 500 osób

28

2,3

2

301–500

46

3,9

3

201–300

71

5,9

4

101–200

143

12,0

5

100 i poniżej

906

75,9

6

Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

Potwierdza się częściowo ogólny wzór przestrzenny obszarów stano-

wiących o potencjale całej grupy 19–24 lat w regionie opolskim.

Liczba młodzieży w 2010 r.

Według wyników prognozy (wariant biologiczny) w 2010 r. w woje-

wództwie opolskim będzie 99 119 osób w wieku 19–24 lat.

Zastrzeżenie, że posługujemy się danymi z prognozy w wariancie biolo-

gicznym, wynika z ogromnego pola niepewności co do salda migracji (kra-

jowych i zagranicznych) we wszystkich okresach opracowanej prognozy.

Jest prawie pewne, że ostateczny bilans liczby młodzieży w wieku 19–

–24 lat (a także ludności w innych grupach wiekowych) będzie się różnił

istotnie in minus od ustaleń w wariancie biologicznym. Posługiwanie się

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

50

prognozą biologiczną ma jednakże dwa wyraźne walory aplikacyjne: po

pierwsze – wariant biologiczny stanowi stabilny i mocny punkt odniesienia,

ponieważ zmiany skali i porządku wymierania nie mają charakteru rewolu-

cyjnego, a po drugie – ustalenie bazy biologicznej pozwala ocenić wielkość

ubytku (przyrostu, zmiany) ludności z przyczyn niebiologicznych i szuka-

nie przyczyn tego zjawiska.

W przypadku 2010 r. parametry rozkładu liczebności grup młodzieży

nie zmieniły się w sposób radykalny w porównaniu z 2005 r., bez zmian po-

zostały cechy rozkładu – wysokie odchylenie standardowe, kurtoza i skoś-

ność, co obrazuje poniższe zestawienie:

Średnia

83,0

Mediana

45,8

Odchylenie standardowe

116,1

Kurtoza

18,7

Skośność

3,7

Zakres

1 060

Minimum

0,0

Maksimum

1 060

Suma

99 119

Licznik

1 194

Największy (1)

1 060

Najmniejszy (1)

0

Tabela 6

Struktura miejscowości ze względu na liczbę młodzieży w wieku 19–24 lat

w 2010 r.

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1

Powyżej 500 osób

20

1,7

2

301–500

35

2,9

3

201–300

67

5,6

4

101–200

157

13,1

5

100 i poniżej

915

76,6

6

Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

W zakresie struktury wielkości zasobów młodzieży aktualna pozostała

struktura wysmukłej piramidy – miejscowości posiadające (według pro-

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

51

gnozy) w 2010 r. poniżej 100 osób w wieku 19–24 lat stanowią ponad ¾

wszystkich jednostek. Przekłada się to na rozproszoną strukturę ośrodków

– cechującą się dużą liczbą jednostek o małym zasobie ludnościowym.

Zmniejszyła się liczba jednostek o największych zasobach grupy mło-

dzieżowej. W 2010 r. łącznie w przedziale powyżej 300 osób znajdowało

się 55 miejscowości (tj. 4,6%). Zwiększeniu uległa natomiast grupa licząca

100 osób – z 908 w 2005 r. do 918 w 2010 r.

Kolejność na czołowych pozycjach w zakresie liczby młodzieży uległa

modyfikacji – na pierwszym miejscu pozostał Ozimek, ale dołączyły mia-

sta Zawadzkie i Grodków. W sferze wyższych wielkości zasobów pojawiły

się także miejscowości spoza obszaru w widłach Odry i Małej Panwi, a mia-

nowicie z południowo-zachodniej części regionu. Zestawienie zamykają te

same miejscowości co w 2002 r.

Liczba młodzieży w 2015 r.



Dla kolejnego roku prognozy (2015 r.) ustalono liczbę młodzieży w wo-

jewództwie opolskim na 77 926 osób. Zbiór jednostek w 2015 r. wykazuje

nieco mniejszy rozrzut danych aniżeli w latach poprzednich. Nie oznacza

to, że mamy do czynienia z rozkładem normalnym, niemniej miary opisu-

jące położenie zbioru są mniej ekstremalne, co obrazuje poniższe zesta-

wienie (N=1194):

Średnia

65,3

Mediana

36,8

Odchylenie standardowe

86,0

Kurtoza

15,5

Skośność

3,4

Zakres

722

Minimum

0,0

Maksimum

722

Suma

77 926

Licznik

1 194

Największy (1)

722

Najmniejszy (1)

0,0

Rok 2015 to okres wyraźnego załamania się liczebności grupy w wieku

akademickim. Liczba jednostek o największej liczebności roczników w wieku

19–24 (powyżej 300 osób w tym wieku) obniży się do 31 miejscowości

(2,6% ogółu), co powoduje, że trudno mówić o większych rejonach z du-

żymi zasobami pracy.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

52

Tabela 7

Struktura miejscowości ze względu na liczbę młodzieży w wieku 19–24 lat

w 2015 r.

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1

Powyżej 500 osób

10

0,8

2

301–500

21

1,8

3

201–300

39

3,3

4

101–200

149

12,4

5

100 i poniżej

975

81,7

6

Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

W ujęciu przestrzennym wskazujemy na rozerwanie wskazywanego wy-

żej „międzyrzecza” Odra – Mała Panew, nie utrzymały się także większe

enklawy w południowo-zachodniej części województwa. Można nawet przy-

jąć, że w 2015 r. struktura rozmieszczenia analizowanych zasobów pracy

ma charakter „porfirowy”– na jednolitej przestrzeni pojawiają się nieregu-

larne skupiska innych wielkości.

Liczba młodzieży w 2020 r.

Dla ostatniego roku prognozy (2020 r.) obliczono, że liczba osób w wieku

19–24 lat wyniesie 62 293 mieszkańców (w 2002 r. było to ponad 104 tys.).

Wyraźnie kurcząca się liczba młodzieży w 2020 r. w porównaniu np.

z 2015 r. w relatywnie niewielkim stopniu wpływa na parametry rozkładu

liczby młodzieży w poszczególnych miejscowościach. Może to świadczyć

m.in. o tym, że proces starzenia się populacji, mierzony tutaj wielkością

liczby młodzieży, nie jest specyficzny terytorialnie i pojawia się w całym

województwie. Parametry rozkładu liczby młodzieży w regionie w 2020 r.

obrazuje poniższe zestawienie (N=1194):

Średnia

52,2

Mediana

28,9

Odchylenie standardowe

66,4

Kurtoza

12,5

Skośność

3,1

Zakres

539

Minimum

0,0

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

53

Maksimum

539

Suma

62 293

Licznik

1 194

Największy (1)

539

Najmniejszy (1)

0,0

Według prognozy liczba jednostek o dużym skupieniu młodzieży ule-

gnie dalszemu zmniejszeniu. Miejscowości grupujących po 300 i więcej

osób w wieku 19–24 będzie łącznie 17 (tj. 1,5%). Wzrośnie dominacja ma-

łych skupisk młodzieży – i to będzie cechą charakterystyczną końca drugiej

dekady XXI w. Liczba miejscowości o zasobie poniżej 100 osób w wieku

19–24 lat sięgnie 1022 jednostek, tj. 85,5%.

Tabela 8

Struktura miejscowości ze względu na liczbę młodzieży w wieku 19–24 lat

w 2020 r.

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1

Powyżej 500 osób

2

0,2

2

301–500

15

1,3

3

201–300

26

2,2

4

101–200

129

10,8

5

100 i poniżej

1022

85,5

6

Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

Nie ulegnie istotnej zmianie struktura przestrzenna, utrzymana zostanie

„porfirowa” struktura alokacji dużych zasobów pracy (powyżej 300 osób).

Prognoza zmiany liczby młodzieży w latach 2002–2020

Z uwagi na przyjęty zakres opracowania projekcję zmian (wielkości i dy-

namiki) przedstawimy bardziej szczegółowo dla dwóch okresów, tj. 2005–

2010 oraz 2010–2015 (a także zmiany łącznie dla 2005–2015). Pozostałe

ustalenia mają charakter projekcji kierunkowej, co nie oznacza, że w sto-

sunku do tych prognoz przyjęto odmienny (łagodniejszy) reżim oblicze-

niowy.

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

54

Przyrost liczby młodzieży w latach 2002–2005

W okresie 2002–2005 liczebność grupy 19–24 lat wzrosła w całym re-

gionie o 6225 osób. Był to zbyt krótki okres, aby zaprezentować parametry

zbioru przyrostu, jednakże istotny jest tu sam fakt wzrostu liczby młodzie-

ży w tym przedziale wiekowym.

Wielkość i kierunek zmian (przyrost, ubytek) były zróżnicowane, a o

skali tego zjawiska stanowi struktura liczbowa jednostek w poszczególnych

klasach wielkości zmian (tabela 9). Spośród 1194 analizowanych jednostek

podziału województwa przyrost młodzieży zanotowano w 791 (66,2%),

natomiast w pozostałych wystąpił spadek (403 jednostki, tj. 33,8%).

Tabela 9

Miejscowości w poszczególnych klasach wielkości zmian liczby młodzieży

w wieku 19–24 lat w okresie 2002–2005

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1

Powyżej 100 osób

12

1,0

2

0–100

779

65,2

3

0–/-100

398

33,3

4

-101–/-200

2

0,2

5

Poniżej -200

3

0,3

6

Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

Fakt, iż w okresie 2002–2005 nastąpił wzrost liczebności grupy 19–24

lat o 6225 osób, znalazł potwierdzenie w układzie przestrzennym, a obsza-

ry przyrostu wystąpiły w formie nieregularnej w całym województwie.

Zmniejszenie liczby młodzieży wystąpiło wyspowo w całym regionie,

natomiast w postaci większych skupień w otoczeniu Nysy, na pograniczu

gmin Grodków, Niemodlin i Lewin Brzeski oraz w prawie całej gminie

Pokój i we wsiach sąsiadujących z tą gminą zlokalizowanych w gminach

Wołczyn i Murów.

Przyrost liczby młodzieży razem w latach 2005–2010

W czasie analizy (2007 r.) nastąpi istotna ilościowo zmiana w zakresie li-

czebności grupy młodzieży w wieku 19–24 lat. W okresie 2005–2010 liczba

młodzieży w województwie opolskim zmniejszy się (tu: wyłącznie z przy-

czyn biologicznych – starzenie się) o 11 275 osób.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

55

Duże odchylenie standardowe i bardzo wysoka kurtoza wskazują na

duży rozrzut wartości, ale i na koncentrację wielu jednostek blisko średniej.

Ujemny współczynnik skośności informuje o lewostronności rozkładu. Pa-

rametry rozkładu zmian liczby młodzieży w regionie w okresie 2005–2010

obrazuje poniższe zestawienie (N=1194):

Średnia

–9,4

Mediana

–3,0

Odchylenie standardowe

40,8

Kurtoza

89,2

Skośność

-7,6

Zakres

775

Minimum

-653

Maksimum

122

Suma

-11 275

Licznik

1 194

Największy (1)

122

Najmniejszy (1)

-653

Pomiędzy stanem (wielkością i rozmieszczeniem populacji młodzieży)

w 2005 r. a stanem (prognozowanym) w 2010 r. występują zasadnicze róż-

nice. Radykalnie zmniejsza się liczba jednostek, w których zanotowano

przyrost młodzieży w analizowanej grupie wiekowej.

Tabela 10

Miejscowości w poszczególnych klasach wielkości zmian liczby młodzieży

w wieku 19–24 lat w okresie 2005–2010

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1

Powyżej 100 osób

2

0,2

2

0–100

460

38,5

3

0–/-100

704

59,0

4

-101–/-200

20

1,7

5

Poniżej -200

8

0,6

6

Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

W poprzednim okresie badawczym (2002–2005) liczba jednostek z za-

rejestrowanym przyrostem młodzieży to 790 wydzieleń, natomiast w latach

2005–2010 liczba jednostek, w których zanotowano przyrost tej grupy

wiekowej, to 462 jednostki, czyli o 329 miejscowości mniej. Jest to bardzo

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

56

ważna zmiana sytuacji w tym segmencie rynku pracy – spadek liczby po-

tencjalnych pracobiorców.

Rozmieszczenie obszarów spadku lub przyrostu grupy 19–24 lat nie ma

zbyt wyraźnego wzorca przestrzennego. Można nawet uznać, że struktury

wieku i jej zmiany nie są jednolite (zbliżone) w ramach poszczególnych

gmin. Nie ma zatem możliwości stwierdzenia, iż we wszystkich miejsco-

wościach danej gminy procesy ludnościowe mają tożsamą (zbliżoną) dy-

namikę i charakter. Przykładem może być rozkład przestrzenny przyrostu

grupy młodzieży pomiędzy 2005 a 2010 r. Zjawisko przyrostu zanotowano

(prognozowano) w 461 miejscowościach, przy czym jedna z nielicznych

koncentracji przestrzennych tego zjawiska wystąpiła na północnym pogra-

niczu gmin Prudnik i Głuchołazy i we wsiach leżących na południowej

granicy gminy Nysa. Obserwujemy także swoisty pierścień wsi dookoła

gminy Krapkowice i pas podwyższonych przyrostów wzdłuż drogi (osi)

Racibórz – Baborów – Głubczyce.

Przyrost liczby młodzieży latach 2010–2015

Ogromny ubytek ludności w wieku 19–24 lat nastąpi w latach 2010–

–2015, kiedy stan tej grupy wiekowej zmniejszy się o 21 193 osoby. Będzie

to zatem okres dużego wyzwania dla całego systemu edukacyjnego i eko-

nomicznego – zarówno w regionie, jak i w całej Polsce. Parametry rozkła-

du zmiany liczby młodzieży w regionie w okresie 2010–2015 obrazuje po-

niższe zestawienie (N=1194):

Średnia

-17,8

Mediana

-8,0

Odchylenie standardowe

36,8

Kurtoza

26,2

Skośność

-4,4

Zakres

449

Minimum

-337,5

Maksimum

112,4

Suma

-21 193

Licznik

1 194

Największy (1)

112

Najmniejszy (1)

-337

Charakterystyka zbioru miejscowości z punktu widzenia wielkości bez-

względnych przyrostu młodzieży w okresie 2010–2015 nawiązuje do roz-

kładów opisujących wielkości bezwzględne – zarówno odchylenie standar-

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

57

dowe, jak i dwie miary, koncentracji i kształtu krzywej rozkładu, mają zbli-

żone wartości danych. Istotnie zmniejszyła się rozpiętość pomiędzy skraj-

nymi wartościami, co wynika wprost z właściwości opisywanego zbioru,

analizujemy bowiem same przyrosty/ubytki w danym przedziale czasu.

Prognozowana różnica w liczebności grupy 19–24 lat w 2010 r. i 2015 r.

jest znacząca, przejawia się to nie tylko w globalnym spadku liczby osób

w tej grupie wiekowej, ale i zmianie charakterystyki przestrzennej. Liczba

jednostek o prognozowanym przyroście dodatnim grupy 19–24 lat pomię-

dzy stanem z 2010 i 2015 r. wykazuje, że tylko w 214 miejscowościach (tj.

w 17,9% wszystkich wydzieleń) można oczekiwać wzrostu liczebności

grupy młodzieży. W pozostałych 980 jednostkach prognozowany jest spa-

dek liczebności tej grupy.

Tabela 11

Miejscowości w poszczególnych klasach wielkości zmian liczby młodzieży

w wieku 19–24 lat w okresie 2010–2015

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1 Powyżej 100 osób

1

0,1

2 0–100

213

17,8

3 0–/-100

940

78,8

4 -101–/-200

30

2,5

5 Poniżej -200

10

0,8

6 Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

Konsekwencja prognozowanego ogromnego spadku liczby ludności w

wieku 19–24 lat w okresie 2010–2015 przejawia się także w układzie prze-

strzennym. Nie obserwujemy już większych enklaw przyrostu ludności, ja-

ko że wskazana wyżej grupa 214 miejscowości jest dość nieregularnie roz-

rzucona w przestrzeni województwa. Pojawianie się małych gron (3–4

wsie) wymaga wyjaśnień, przekracza to jednak ramy niniejszego opracowa-

nia.

Przyrost liczby młodzieży razem w latach 2005–2015

Najbliższe lata będą okresem stwarzającym możliwości istotnego roz-

woju społeczno-gospodarczego, stymulowanego m.in. znaczącymi środ-

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

58

kami z funduszy europejskich, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarki

opartej na wiedzy. Powoduje to potrzebę zarysowania przemian w wielko-

ści (liczebności) podaży młodzieży w wieku akademickim w okresie 2005–

–2015. W tym kontekście należy wskazać na wielkość ubytku osób w tej

grupie wiekowej. Ujmując problem inaczej – w 2005 r. w regionie opol-

skim było 110 394 młodzieży w wieku 19–24 lat, w ciągu dziesięciu lat

grupa ta skurczy się o 32 468 osób i w 2015 r. będzie liczyła 77 926 osób.

Parametry rozkładu zmian liczby młodzieży w regionie w okresie 2005–

–2015 obrazuje poniższe zestawienie (N=1194):

Średnia

-27,2

Mediana

-10,0

Odchylenie standardowe

62,9

Kurtoza

33,6

Skośność

-5,0

Zakres

821

Minimum

-656

Maksimum

1 65,0

Suma

-32 468

Licznik

1 194

Największy (1)

165

Najmniejszy (1)

-656

Wielkość zmian w liczbie młodzieży i rozmieszczenie przestrzenne tego

zjawiska ustalone dla właściwego okresu, tj. 2005 i 2015 r., ma istotne zna-

czenie dla ustalenia demograficznych uwarunkowań realizacji wspomnianej

Strategii Lizbońskiej.

W tle zmian ilościowych w obrębie populacji młodzieży w wieku aka-

demickim pojawia się pytanie, czy zachodzące naturalne procesy demogra-

ficzne nie będą stanowiły edukacyjnej bariery wzrostu konkurencyjności

Polski w stosunku do pozostałej części Europy.

Nie odnosząc nawet prezentowanych obliczeń do perspektywy europej-

skiej, a ograniczając się jedynie do polskiego rynku, uzasadnione wydaje się

twierdzenie, iż występujące tendencje demograficzne nie są korzystne. Ry-

sujący się obraz okresu 2005–2015 nie jest bowiem optymistyczny, nawet

jeżeli posługujemy się wyłącznie prognozą biologiczną. Wariant z progno-

zą pomigracyjną, obecnie wyjątkowo trudny do zaprojektowania, może

mieć wynik katastrofalny.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

59

Tabela 12

Miejscowości w poszczególnych klasach wielkości zmian liczby młodzieży

w wieku 19–24 lat w okresie 2005–2015

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1

Pow. 100 osób

1

0,1

2

0–100

252

21,1

3

0–/-100

866

72,5

4

-101–/-200

45

3,8

5

Poniżej -200

30

2,5

6

Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

Wskazanie na potencjalnie negatywne skutki spadku liczby młodzieży

akademickiej w okresie 2005–2015, wynikającego z kurczenia się bazy de-

mograficznej, zawiera wszakże jeden bardzo istotny walor aplikacyjny. Za-

wiera się on w ustaleniu, że w 2015 r., mimo radykalnego zmniejszenia się

liczby osób w wieku 19–24 lat, na rynku pracy i na rynku edukacyjnym po-

zostanie około 78 tys. młodzieży.

Jest to założenie bardzo optymistyczne (praktycznie nierealne) z uwagi

na fakt, że tyle osób osiągnie dany wiek, natomiast jest kwestią w pełni

otwartą, jaki odsetek z tej liczby zostanie w regionie opolskim (w Polsce),

i jaki odsetek podejmie naukę akademicką (w tym także pytanie – w jakim

ośrodku akademickim). Wydaje się jednak, iż dysponując informacją o

prawdopodobnym stanie liczbowym tej grupy wiekowej, bardziej racjonal-

nie może będzie projektować programy rozwojowe, w tym oparte na oso-

bach z wykształceniem wyższym.

Przyrost liczby młodzieży razem w latach 2002–2020



Zamknięciem tego fragmentu analizy jest kierunkowa próba oszacowa-

nia liczebności grupy osób w wieku 19–24 lat w 2020 r.

Na podstawie przeprowadzonych obliczeń przyjmujemy, że stan licz-

bowy tego segmentu wiekowego zmniejszy się od 2002 r. o 41 876 osób,

co oznacza, że w końcowym roku prognozy presję na rynek pracy i rynek

edukacyjny wywierać mogą maksymalnie (nie jest to realne) 62 293 osoby

w badanym wieku. Parametry rozkładu zmian liczby młodzieży w regionie

w okresie 2002–2020 obrazuje poniższe zestawienie (N=1194):

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

60

Średnia

-35,1

Mediana

-13,0

Odchylenie standardowe

83,0

Kurtoza

92,9

Skośność

-7,8

Zakres

1 485

Minimum

-1 323

Maksimum

162

Suma

-41 876

Licznik

1 194

Największy (1)

162

Najmniejszy (1)

-1 323

Perspektywa zmian ilościowych w grupie wiekowej 19–24 lat w okresie

pomiędzy spisem z 2002 r. a 2020 r. nie jest optymistyczna, zarówno

z punktu widzenia potrzeb edukacyjnych regionu, jak i pełnych możliwości

projektowania gospodarki opartej na wiedzy.

Na podstawie obliczeń oszacowano, że w okresie 2002–2020 zjawisko

przyrostu analizowanej grupy wiekowej wystąpi w 154 jednostkach, tj. w

12,9% ogółu miejscowości w regionie opolskim, w tym tylko na jednym (tj.

0,1%) obszarze będzie to przyrost powyżej 100 osób. Na drugim końcu

skali ustalono, że aż w 103 jednostkach (8,7%) nastąpi ubytek powyżej 100

osób.

Tabela 13

Miejscowości w poszczególnych klasach wielkości zmian liczby młodzieży

w wieku 19–24 lat w okresie 2002–2020

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1

Powyżej 100 osób

1

0,1

2

0–100

153

12,8

3

0–/-100

937

78,4

4

-101–/-200

64

5,4

5

Poniżej -200

39

3,3

6

Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

Wskazanie wyraźnego wzorca przestrzennego w zakresie wielkości

zmian liczby młodzieży w okresie 2002–2020 nie jest możliwe przy przyję-

ciu takich przedziałów zmian ilościowych. Relatywnie najczęściej obser-

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

61

wowane ubytki tej grupy wiekowej, w klasie poniżej 100 osób, występują

w centralnej i wschodniej części regionu, ale obecnie nie dysponujemy do-

wodem, w postaci logicznie zbudowanego związku korelacyjnego, o istnie-

niu zależności pomiędzy przebiegiem tego zjawiska (spadkiem populacji

młodzieży) a zamieszkaniem ludności rodzimej

76

.

Dynamika zmian liczebności grupy młodzieży

Analiza dynamiki zmian (tu: liczebności grupy młodzieży) dostarcza in-

formacji o tendencjach i skali zmian w danym zbiorze. Stosowanie tej mia-

ry jest korzystne, jeżeli dążymy do oceny charakteru badanego procesu,

rodzi jednak wątpliwości w przypadku istnienia w zbiorze danych małych

grup. W takiej sytuacji zmiana liczebności danej grupy np. z 2 do 4 osób

(czyli o 2 osoby) w wymiarze dynamicznym wyniesie 100%, natomiast w

zbiorze liczącym np. 100 osób uzyskanie dynamiki 100% wymaga zwięk-

szenia liczebności danej grupy o 100 osób, tj. 50-krotnie więcej.

Zastosowanie w opracowaniu miary dynamiki zmian uzasadnić można,

pamiętając o wskazanych paradoksach statystycznych, dwoma powodami.

Po pierwsze – biologiczne prawdopodobieństwo urodzenia, zgonu i sta-

rzenia się jest, ceteris paribus, tożsame w każdej grupie, stąd pojawienie się

w zbiorze danego osobnika nie odbywa się kosztem innej grupy. Po drugie

– wskazanie na dynamikę stanowi charakterystykę (element) demograficzną

danej populacji. Zmiany liczebności grup wiekowych, w tym przypadku

grupy 19–24 lat, w wyniku upływu czasu, zależne są od struktury wyjścio-

wej ludności w poszczególnych miejscowościach.

W populacjach o dużej amplitudzie urodzeń (falowanie wyżów i niżów

demograficznych) przesunięcie dominanty na osi czasu powoduje drama-

tyczny spadek liczebności poprzedniej grupy wiekowej.

Dynamika przyrostu grupy młodzieży w okresie 2005–2010

W okresie 2005–2010 dynamika zmian będzie miała charakter ujemny.

W 2010 r. liczebność grupy młodzieży w całym regionie osiągnie (średnia

arytmetyczna) 89,8% stanu z 2005 r.

77

, co obrazuje poniższe zestawienie

(N=1194):

76

W bliskiej perspektywie czasowej powstaną w PIN – Instytucie Śląskim w Opolu

przesłanki merytoryczne do próby wyjaśnienia niektórych przyczyn zmian ilościowych

w populacji regionu, np. przez ustalenie zróżnicowania płodności kobiet.

77

W tabeli podane zostały dwie wielkości średnich: średnia dla zbioru – informująca

o rozkładzie wyliczonych dynamik, oraz średnia arytmetyczna jako iloraz przyrostu

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

62

Średnia arytmetyczna całości

89,8

Średnia zbioru

98,8

Mediana

93,2

Odchylenie standardowe

34,8

Kurtoza

21,9

Skośność

3,0

Zakres

499

Minimum

0,0

Maksimum

499

Licznik

1193

Największy (1)

499

Najmniejszy (1)

0

Uwzględniając zastrzeżenia o zagrożeniach interpretacyjnych wynikają-

cych z wielkości bazy, od której liczymy dynamikę zmian, wskazać można

na liczebność miejscowości lokujących się w poszczególnych klasach wiel-

kości przyrostu lub ubytku młodzieży.

Tabela 14

Miejscowości w poszczególnych klasach dynamiki zmian liczby młodzieży

w wieku 19–24 lat w okresie 2005–2010

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1

Powyżej 200%

15

1,3

2

100 do 200%

446

37,3

3

50% do 100%

693

58,0

4

Poniżej 50%

40

3,4

5

Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

Jest rzeczą oczywistą, że geografia zmian nawiązuje wprost do geografii

obszarów o ustalonych bezwzględnych wielkościach zmian liczby badanej

grupy wiekowej.

Posiłkując się bardzo uproszczoną skalą (4 klasy przedziału dynamiki

zmian) ustalono, że spośród 1194 wydzielonych jednostek tylko 15 (tj.

ogółem w województwie pomiędzy 2005 i 2010 r. Średnia dla zbioru nie może mieć

zastosowania jako średnia arytmetyczna, chyba że wyliczymy na bazie danych z tabeli

przyrostów dla poszczególnych gmin średnią harmoniczną. Prostą metodą wyliczenia

średniej jest operowanie danymi dla całego województwa, taką przyjęto w niniejszej

analizie.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

63

1,5%) miejscowości było liderami wielkości przyrostu w wysokości powy-

żej 200% bazy wyjściowej. Na drugim biegunie znalazło się 40 (tj. 3,4%)

miejscowości, które nie osiągnęły nawet 50% stanu wyjściowego, wykazu-

jąc tym samym tendencje do zaniku tej grupy wiekowej.

Rozmieszczenie liderów przyrostów jest rozproszone, nie da się ustalić

jasnej reguły przestrzennej, podobnie jak przypadku terenów regresu. Bar-

dziej wyraźnie (relatywnie) jawią się obszary umiarkowanego przyrostu

(100–200%), można bowiem zauważyć specyficzne grupy miejscowości,

„nierespektujące” administracyjnego podziału na gminy. Duże zgrupowa-

nie takich miejscowości występuje na pograniczu gmin Prudnik, Nysa,

Głuchołazy, kolejny obszar to w ciągu (przerywanym) rejon od miejsco-

wości z gminy Głogówek, przez Krapkowice, Gogolin, po część gminy

Izbicko. Na północy uwidacznia się pas od miejscowości z gminy Klucz-

bork po miejscowości na północy gminy Murów.

Dynamika przyrostu grupy młodzieży w okresie 2010–2015

Parametry dynamiki zmian liczby młodzieży w regionie w okresie 2010–

–2015 obrazuje poniższe zestawienie (N=1194):

Średnia arytmetyczna całości

78,6

Średnia zbioru

86,8

Mediana

81,5

Odchylenie standardowe

40,2

Kurtoza

103,2

Skośność

7,5

Zakres

797

Minimum

0

Maksimum

797

Licznik

1192

Największy (1)

797

Najmniejszy (1)

0

Równolegle do zmian (głównie przesunięć w kierunku ujemnym) bez-

względnych wielkości liczby osób w wieku akademickim obserwujemy od-

powiednio zróżnicowaną dynamikę tego zjawiska.

W klasie o najwyższej dynamice przyrostu grupy 19–24 lat w okresie

2010–2015 ujawniono (prognoza) 13 jednostek (1,1%), podczas gdy w o-

kresie 2005–2010 wykazano 15 takich jednostek (1,3%). W klasie przyrostu

100–200% pojawiło się tylko 199 jednostek (16,7%), co wobec liczby jed-

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

64

nostek w poprzednim okresie (446, tj. 37,3%) stanowi radykalne zmniej-

szenie liczby miejscowości z występującym (prognoza) zjawiskiem wzrostu

liczby młodzieży.

Tabela 15

Miejscowości w poszczególnych klasach dynamiki zmian liczby młodzieży

w wieku 19–24 lat w okresie 2010–2015

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1

Powyżej 200%

13

1,1

2

100–200%

199

16,7

3

50–100%

916

76,7

4

Poniżej 50%

66

5,5

5

Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

Wzór przestrzenny rozmieszczenia obszarów o wysokich i niskich pa-

rametrach zjawiska ma charakter porfirowy

Dynamika przyrostu grupy młodzieży w okresie 2005–2015

Okres 2005–2015 wydaje się najbardziej istotny dla oceny przemian ilo-

ściowych w populacji młodzieży, z uwagi na fakt, że jest to czas wysiłków

państwa w sferze zmiany położenia Polski w Unii Europejskiej. Rozpo-

czynający się nowy okres programowania (2007–2013, z opcją n+ 2 do

2015 r.) to nowy, nie tylko finansowy, etap zmian poszczególnych regio-

nów. W tym kontekście określenie stanu i tendencji zmian wśród grupy

młodzieży w wieku akademickim w tym właśnie okresie ma znaczenie

szczególne.

Zbiór 1194 wydzielonych jednostek pomiaru zdarzeń ludnościowych

jest, podobnie jak w innych przekrojach czasowych, wyraźnie zróżnicowa-

ny. Duże odchylenie standardowe, kurtoza, zakres wskazują na znaczne

zróżnicowania pomiędzy poszczególnymi miejscowościami (lub ich czę-

ściami). Parametry dynamiki zmian liczby młodzieży w regionie w okresie

2005–2015 obrazuje poniższe zestawienie (N=1194):

Średnia arytmetyczna całości

70,6

Średnia

83,7

Mediana

76,9

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

65

Odchylenie standardowe

40,4

Kurtoza

21,8

Skośność

3,4

Zakres

465

Minimum

0

Maksimum

465

Licznik

1193

Największy (1)

465

Najmniejszy (1)

0

Informacje, jakie można uzyskać z obliczeń (prognozy), sprowadzają się

do ogólnej konkluzji, że nie należy oczekiwać rosnącej podaży młodzieży

w wieku akademickim. Sytuacja będzie dokładnie odwrotna – podaż mło-

dzieży się zmniejszy. Spośród 1194 wydzielonych jednostek tylko w 16

ośrodkach (tj. w 1,3%) można się spodziewać, że na rynek pracy (i edukacji

akademickiej) wpłynie dwukrotnie więcej osób, niż było w 2005 r. W tych

ośrodkach występuje bardzo wysoka zastępowalność potencjalnych kadr

pracowniczych. Relatywnie korzystnie kształtuje się też potencjalna zastę-

powalność w kolejnych 236 jednostkach (19,8%), gdzie dynamika zmian

pomiędzy stanem w 2005 a 2015 r. zmieni się dodatnio (od 0 do 100%).

W pozostałych częściach regionu, tj. w 942 jednostkach (78,9% całości),

wystąpi spadek zasobów młodzieży, biorąc pod uwagę tylko czynnik bio-

logiczny.

Tabela 16

Miejscowości w poszczególnych klasach dynamiki zmian liczby młodzieży

w wieku 19–24 lat w okresie 2005–2015

Miejscowości

Lp.

Przedział

liczba

%

1

Powyżej 200%

16

1,3

2

100–200%

236

19,8

3

50–100%

809

67,8

4

Poniżej 50%

133

11,1

5

Razem

1194

100,0

Źródło: obliczenia własne.

Geografia zmian liczby młodzieży (mierzona dynamiką) w analizowa-

nym okresie nie jest jednoznaczna przestrzennie. Sądzić jednak należy, że

uzyskanie swoistego punktu odniesienia, jakim jest prognoza dynamiki

KAZIMIERZ SZCZYGIELSKI

66

zmian i przyszłego stanu liczebnego młodzieży, może stać się – w zależno-

ści od podejścia – albo wyłącznie prognozą ostrzegawczą, albo – i jest to

wersja korzystniejsza – umożliwić sformułowanie zaleceń dotyczących

działań zapobiegawczych lub niwelujących potencjalne skutki zmian lud-

nościowych.

Jednym z pól zastosowań może być projekcja budownictwa mieszka-

niowego – czy podejmować działania, biorąc pod uwagę przedkładaną

prognozę biologiczną, czy też – znając wyłącznie jej biologiczne uwarun-

kowania – sformułować aktywną politykę migracyjną ściągającą do danego

ośrodka młodzież, także z perspektywą jej osiedlenia i zakładania rodziny.

Pomimo braku bardzo wyraźnych dużych obszarów zmian możliwe jest

wskazanie np. na enklawy wzrostu w wielu wsiach gmin Prudnik, Nysa,

Otmuchów, a także gminy Grodków, z drugiej strony pas regresu ciągnący

się od wschodu – od wsi gmin Zawadzkie, Jemielnica, Kolonowskie, Tu-

rawa, Ozimek, praktycznie wzdłuż Małej Panwi i prawego brzegu Odry, aż

do granicy z województwem dolnośląskim.

Wnioski

W wyniku przeprowadzonych badań, w tym po raz pierwszy w regionie

na bazie danych dla poszczególnych miejscowości (lub – w przypadku du-

żych miast – także ich części), można sformułować wiele tez istotnych dla

prowadzenia zarówno polityki rynku pracy, jak i polityki rozwoju regional-

nego, zwłaszcza w segmencie kadr kwalifikowanych

Przyjmujemy, że w wyniku przemian demograficznych nastąpi bardzo

istotny spadek liczby ludności w wieku 19–24 lat we wszystkich progno-

zowanych przekrojach czasowych, tzn. w 2010 r. w stosunku do 2005 r.,

w 2015 r. w odniesieniu do 2010 i w 2020 w relacji do 2015 r.

Stan i prognozowane wielkości wynoszą (będą wynosić):

•

2002 r. – 104 169 osób

•

2005 r. – 110 394

•

2010 r. – 99 119

•

2015 r. – 77 926

•

2020 r. – 62 293.

Skala zmian nie jest równomierna w czasie i przestrzeni. Umowną datą

zwrotną jest 2005 r. – od tego okresu rozpoczyna się stagnacja, a następnie

załamywanie się przyrostów młodzieży.

Demograficzne uwarunkowania podaży pracy grupy wiekowej 19–24 lat…

67

Rozmieszczenie obszarów o określonej liczebności roczników akade-

mickich i ich parametrów wielkości i kierunków zmian jest labilne w czasie

i przestrzeni. Pojawiające się większe wspólne obszary zbliżonych wielko-

ściowo zmian liczby młodzieży wskazano we właściwych miejscach pre-

zentacji zjawiska.

Największy regres liczby młodzieży nastąpi w końcowej fazie obecnego

okresu programowania i realizowanej polityki rozwoju regionu w ramach

Regionalnego Programu Operacyjnego, tj. w latach 2010–2015.

Ustalenia kierunkowe (prognoza do 2020 r. i hipoteza GUS poza ten

okres) wykazują trwałość zjawiska spadku liczby ludności, w tym także

grupy wiekowej młodzieży.

Dla podtrzymania szans na budowę gospodarki opartej na wiedzy nale-

ży maksymalnie włączyć w proces edukacji akademickiej kolejne roczniki

wchodzące na rynek tego poziomu nauczania.

Wzmocnieniem szans na wzrost konkurencyjności regionu może być

podniesienie akademickiej aktywności edukacyjnej starszych grup wie-

kowych.

Na podstawie dotychczasowych badań nie ustalono potencjalnych za-

leżności pomiędzy etnicznością a parametrami zmian demograficznych w

badanym zakresie.

Niezbędne wydaje się badanie innych elementów procesu demograficz-

nego, m.in. ruchu naturalnego i migracji, jako składowych przemian popu-

lacyjnych w regionie opolskim.