Czytelnia | Postacie | Dynastie |

Ź

ródła | Inne | Aktualno

ś

ci | Kontakt

JAK CAR KOZAKÓW PRZECHYTRZYŁ

[

Władysław W. Serczyk

]

Dlaczego Ukraina uzależniła się od Rosji.

Dla Ukrainy zawarta przed 350 laty unia perejasławska okazała się w praktyce
aktem podporządkowania się Rosji. W ten sposób na długie lata rozstrzygnął się
los Ukrainy w Europie.

Wchodząca w wiek XVII Europa Wschodnia była daleka od stabilności politycznej.
Konflikty, zatargi czy wreszcie wojny nie tylko stały się jednym z elementów jej
codzienności, ale - co gorsza - nie prowadziły do utworzenia na wschód od Odry
chociażby śladów trwalszego układu, opierającego się na ewentualnym,
dokonanym przez Rzeczpospolitą, Rosję i Turcję, podziale stref interesów w tym
regionie. Dymitriady (próby sięgania po moskiewski tron przez uzurpatorów)
pozostawiły po sobie niezaleczone urazy i spory o używanie tytułu carskiego.

Wyprawa cecorska 1620 r. nie tylko zakończyła się klęską i tragiczną śmiercią
Stanisława śółkiewskiego, ale oddaniem inicjatywy w ręce tureckie. Wsparcie z
kozackiej strony udzielone przez przeszło trzydziestopięciotysięczną armię,
dowodzoną przez hetmana Jakuba Nerodę-Borodawkę, a następnie Piotra
Konaszewicza-Sahajdacznego, pozwoliło co prawda stronie polskiej już w kolejnym
roku osiągnąć sukces w kampanii chocimskiej, ale również uświadomiło
Kozaczyźnie jej własną siłę i wywarło wpływ na odbudowanie na Ukrainie hierarchii
prawosławnej zlikwidowanej w rezultacie unii brzeskiej. Doprowadziło to w efekcie
do wystąpienia Zaporożców kierowanych przez Marka śmajłę, a następnie
podpisania ugody kurukowskiej, której postanowienia ograniczające swobodę
Kozaków były przez nich łamane od początku. Uważali bowiem oni, że mają prawo
do samodzielnego prowadzenia rozmów z przedstawicielami innych państw i nie
tylko, zwyczajowo, porozumiewali się z chanami tatarskimi, ale nawet w
pierwszych miesiącach 1620 r. wysłali swojego posła Iwana Odyńca do Moskwy z
deklaracją służenia carowi Michałowi Fiodorowiczowi.

Car zbył ich paru okrągłymi zapewnieniami o swej życzliwości, pewną ilością
jedwabiu, czapką lisią oraz zaledwie czterema rublami wypłaconymi Odyńcowi.
Wiedział, że nadmierne okazywanie przyjaźni siczowcom może doprowadzić do
odnowienia się konfliktu z monarchą Rzeczypospolitej, którego Kozacy byli
poddanymi. Przecież dopiero co, bo w grudniu 1618 r., w zawartym w Dywilinie
rozejmie Rosja musiała zgodzić się nie tylko na pozostawienie w rękach polskich
twierdzy smoleńskiej, lecz również przymknąć oczy na fakt, że królewicz
Władysław Waza nie zrzekł się tytułu carskiego.

Rosja patrzyła łakomie na ziemie ukraińskie. Stanowiły one ważny element w
planach budowy potężnego państwa, gdyż ze względu na swoje położenie
pozwalały kontrolować poczynania stale niebezpiecznego Chanatu Krymskiego oraz
Turcji. Z Rosją łączyła Kozaków wyznawana religia, a także wspólny rodowód od
Rusi Kijowskiej. O ile starszyzna kozacka skłonna była do rozważnego szukania
korzyści i porozumiewania się w sprawie przyszłego ustroju Zaporoża (pod
warunkiem potwierdzenia istniejących zwyczajowych wolności), o tyle gołota -
masy kozackiej biedoty - łatwo ulegała zmiennym nastrojom. Właśnie prości
Kozacy stanowili społeczność, na którą na Ukrainie mogło najbardziej liczyć
państwo rosyjskie.

Page 1 of 3

Historia Rosji - serwis historyczny

2008-04-06

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/car_kozacy.html

Wydarzenia biegły coraz szybciej. Pięć lat po ugodzie kurukowskiej, w 1630 r.,
wybuchło nowe powstanie kozackie, tym razem kierowane przez Tarasa
Fedorowicza. W 1632 r. senat odrzucił deklarowaną przez Kozaków chęć wzięcia
udziału w elekcji po śmierci Zygmunta III, ale nowy monarcha - Władysław IV -
uznał reaktywowaną nielegalnie hierarchię prawosławną. W 1635 r. podjęto
decyzję o budowie twierdzy w Kudaku, w dolnym biegu Dniepru, która miała
powstrzymywać Kozaków od buntów, ale oddziały siczowców Iwana Sulimy wybiły
załogę i zniszczyły wznoszone umocnienia.

Rokowania z wysłannikami Rzeczypospolitej nie przyniosły rezultatu i na Zaporożu
wybuchło nowe powstanie, tym razem kierowane przez Pawła Buta (Pawluka),
Karpa Skidana oraz Dymitra Huni. Stłumił je hetman polny koronny Mikołaj
Potocki, a wśród podpisów złożonych na akcie kozackiej kapitulacji znalazł się
również podpis Bohdana Chmielnickiego, podówczas pisarza wojskowego. Próby
podjęcia dalszej walki przez Zaporożców zostały skutecznie zdławione przez
wojska koronne. Krwawe represje spowodowały masowy exodus mieszkańców
Ukrainy do Rosji, co umocniło przekonanie o możliwości znalezienia obrony w
państwie carów.

Powstanie Chmielnickiego w 1648 r. stanowił logiczne następstwo wydarzeń
rozgrywających się na Ukrainie, zwłaszcza zaś niezrozumienia szlachty dla stale
rozbudowywanej ukraińskiej świadomości narodowej, szybko przekształcającej się
w miarę kolejnych sukcesów oręża kozackiego w ukraińską świadomość
państwową. Opowiada o tym m.in. powieść "Ogniem i mieczem" Henryka
Sienkiewicza,

niesłusznie

obarczona

grzechem

szerzenia

nienawiści

i

przedstawienia w niekorzystnych barwach mieszkańców Ukrainy. Tego typu opinie
pojawiły się co prawda już w chwili druku powieści, ale do prawdziwych napaści
doszło dopiero w ostatnich kilkudziesięciu latach, gdy prawda o wydarzeniach
sprzed przeszło 300 lat stała się niewygodna dla oficjalnej ich wersji. Między
innymi dlatego właśnie hoffmanowska adaptacja "Ogniem i mieczem" odczytana
została przez wielu jako odstępstwo od Sienkiewicza, gdy w rzeczywistości była
jedynie przetworzonym na język filmu twórczym rozwinięciem autorskiej idei.

W Polsce Ludowej "Ogniem i mieczem" wydawano jedynie jako jedną z części
"Dzieł wszystkich". Przetłumaczona na polski, wyróżniona radziecką nagrodą
państwową powieść historyczna pióra ukraińskiego pisarza Natana Rybaka pt.
"Rada perejasławska", traktująca o powstaniu Chmielnickiego, zapewne pomyślana
była jako socrealistyczne uzupełnienie sienkiewiczowskiej Trylogii. Z kolei ostatnio
kijowscy autorzy piętnastotomowej popularnej historii Ukrainy, zupełnie nie
dostrzegając śmieszności swojego postępowania, powstanie Chmielnickiego
nazwali rewolucją, zaproponowali kanonizację samego hetmana kozackiego oraz
nadanie mu przydomku Wielki.

Nie ulega wątpliwości, że w wypadku polsko-ukraińskiej wojny lat 1648-1654
mamy do czynienia z jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach obydwu
narodów. Po raz pierwszy został wówczas sformułowany dość jasny, zmieniający
się w zależności od aktualnej sytuacji i stosunku sił, program budowy niezależnego
państwa ukraińskiego, wykorzystującego w tej mierze zarówno wzory polskie jak i
kozackie. Chmielnicczyzna stała się bodaj najistotniejszym elementem ukraińskiej
świadomości narodowej. Jednak zaangażowane w krwawą walkę strony nie
dostrzegły, że obok wyrosła w tym czasie potęga, która w coraz większym stopniu
zagrażała ich samodzielności. Było nią państwo rosyjskie, nie tylko już
odbudowane po zniszczeniach wywołanych terrorem Iwana IV, wojnami z Polską
oraz zamieszkami wewnętrznymi, lecz wyraźnie zmierzające w kierunku
absolutyzmu, czego wyraźnym sygnałem stało się Sobornoje ułożenije - kodeks
praw, ustanowiony w 1649 r. za panowania cara Aleksego Michajłowicza.
Najszybciej mieli to odczuć Kozacy.

Osłabiona wojną Rzeczpospolita przestała zagrażać Rosji, a wepchnięci przez
rozwój wydarzeń w rosyjskie objęcia Kozacy, którym zaczęła również zagrażać

Page 2 of 3

Historia Rosji - serwis historyczny

2008-04-06

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/car_kozacy.html

Turcja, zdecydowali ostatecznie oddać się pod moskiewską protekcję. Kreml podjął
taką decyzję już w 1651 r., jednak dopiero latem 1653 r. car zgodził się na
przyjęcie propozycji hetmana kozackiego. Wola monarchy znalazła także swoje
odbicie w odpowiednim postanowieniu Soboru Ziemskiego. Na Ukrainę wyjechał
bojarzyn Wasyl Buturlin, który w imieniu Aleksego miał przyjąć kozacką przysięgę
na wierność carowi.

Uroczystość odbyła się w Perejasławiu 18 stycznia 1654 r. Uczestniczyła w niej
cała starszyzna kozacka. Wychwalające cara przemówienie Chmielnickiego zostało
przyjęte bez żadnego sprzeciwu, gdy jednak w cerkwi Buturlin oczekiwał na
złożenie przysięgi, hetman zażądał, by bojarzyn w imieniu cara uroczyście
zadeklarował zachowanie kozackich wolności i majątków. Wysłannik carski
odmówił, a na przypomnienie, że tak przecież postępują królowie w Polsce,
stwierdził: "Tego za wzór przyjmować nie można. To nawet nieobyczajnie.
Królowie są niewiernymi, a poza tym - to nie samowładcy".

Kozacy, chcąc nie chcąc, ustąpili. Gdy po czterech dniach starszyzna poprosiła
Buturlina o dokumenty potwierdzające istniejące przywileje, by mogła je pokazać
podkomendnym i poddanym na podległych jej terytoriach pułkowych, poseł
moskiewski odmówił ponownie. W Perejasławiu przysięgę złożyły 284 osoby, na
całej Ukrainie - ok. 130 tys. Odmówili: pułkownik Iwan Bohun wraz z
pułkownikami bracławskim, humańskim, kropiwniańskim i połtawskim. Woli
carskiej nie podporządkował się również Czarnobyl oraz całe miejscowe
duchowieństwo. Właśnie dlatego przysięgę przyjmowali duchowni sprowadzeni z
Moskwy.

Gdy 27 marca (6 kwietnia) 1654 r. car wydał przywilej dla wojska zaporoskiego,
okazało się, że o żadnej wymarzonej samodzielności ziem ukraińskich nie może
być mowy. Kontrola miejscowej administracji znalazła się w rękach urzędników
carskich, nie pozwolono Kozakom na znoszenie się z Polską i Turcją, generalnie
zabraniając prowadzenia własnej polityki zagranicznej. Jedynie liczbę rejestrowych
podwyższono do 60 tys., zgodnie z życzeniem starszyzny potwierdzono posiadane
przez nią dotychczasowe przywileje, a Hadziacz przekazano na własność
Chmielnickiemu.

W rezultacie unia perejasławska nie okazała się unią, czy nawet ukraińsko-
rosyjskim sojuszem wojskowym, lecz aktem podporządkowania się Ukrainy Rosji.
Jej bezpośrednim efektem były: wzmocnienie państwa rosyjskiego, wojna polsko-
rosyjska, wojna domowa na Ukrainie i ruina kraju oraz zbliżenie między Polską a
Chanatem Krymskim. Charakter rzeczywistej unii miała natomiast ugoda zawarta
w Hadziaczu w 1658 r. między Rzeczpospolitą a Ukrainą, na mocy której ta
ostatnia jako Księstwo Ruskie stać się miała, obok Korony i Wielkiego Księstwa
Litewskiego, trzecim równoprawnym składnikiem Rzeczpospolitej. Nie została ona
jednak nigdy wprowadzona w życie.

Skomentuj na Forum

Serwis Historyczny - Historia Rosji

Page 3 of 3

Historia Rosji - serwis historyczny

2008-04-06

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/car_kozacy.html