Kazimierz Krzysztofek –

Jaka polityka kulturalna w epoce globalizacji i mediów

elektronicznych?

Relacje mi

ę

dzy procesami kulturowymi a polityk

ą

kulturaln

ą

zale

żą

w decyduj

ą

cym stopniu

od tego, jak ta druga chce wpływa

ć

na te pierwsze. Wokół tego centralnego problemu

konstruowano dotychczasowe modele polityki kulturalnej.

Europa Zachodnia przeszła długi proces, któremu w Polsce nie było dane zaistnie

ć

. Przez cały wiek

XIX, kiedy formowało si

ę

pa

ń

stwo narodowe, oddziaływanie poprzez kultur

ę

miało na celu

utrzymanie monopolu elity na władz

ę

symboliczn

ą

. Pa

ń

stwo narodowe widziano jako organizacj

ę

polityczn

ą

narodu opart

ą

na suwerenno

ś

ci, u

ś

wi

ę

conym terytorium i kulturze, dlatego obron

ę

terytorium i przekaz kanonu kultury traktowano jako sprawy najwa

ż

niejsze.

Ta formuła była równie

ż

praktykowana w narodowych dyplomacjach kulturalnych. Polityka kulturalna

na ten cel namierzona była spraw

ą

sektora publicznego. Sektor prywatny nie miał tu wi

ę

kszego

znaczenia. Ekonomia z jednej strony, a kultura oraz polityka kulturalna z drugiej szły własnymi

drogami.

Ta formuła narodowej polityki kulturalnej jako instrumentu budowania i konsolidowania

pa

ń

stwa w Europie Zachodniej ju

ż

nie istnieje, ale ma si

ę

całkiem nie

ź

le w krajach, które

uzyskały b

ą

d

ź

odzyskały niepodległo

ść

. Kultura jest traktowana jako zbiorowa pami

ęć

narodu

maj

ą

ca pomóc w prze

ż

yciu utraconej historii jeszcze raz. Elity widz

ą

w kulturze co

ś

, co

mo

ż

na społecze

ń

stwom da

ć

na własno

ść

, pobudzi

ć

ich dum

ę

, poczucie godno

ś

ci.

Nierzadkie jest zawłaszczanie czyjego

ś

dziedzictwa, zwłaszcza na wielokulturowycn „kresach", gdzie

norm

ą

jest raczej wspólne tworzenie kultury, gdzie nie jest ona niczyj

ą

wył

ą

czn

ą

własno

ś

ci

ą

i ka

ż

dy

ma prawo umieszcza

ć

wybitne postaci w swym panteonie narodowym. U nas niektóre media,

narodowe i katolickie, nadal temu hołduj

ą

, ale ta narracja narodowa, by j

ą

tak okre

ś

li

ć

, jest obecna

we wszystkich mediach, tak

ż

e niepublicznych, cho

ć

raczej od

ś

wi

ę

ta. S

ą

w nich polskie symbole. Na

przykład tradycja zaduszkowa czy bo

ż

onarodzeniowa, nawet je

ś

li niekiedy w opakowaniu nazbyt

komercyjnym. To jest jaki

ś

narodowy przekaz.

Nowoczesna polityka kulturalna

Po drugiej wojnie

ś

wiatowej i pod wpływem jej do

ś

wiadcze

ń

ta narodowa formuła polityki

kulturalnej była w Europie Zachodniej przedmiotem ostrej krytyki jako jedno ze

ź

ródeł

wojowniczego nacjonalizmu Europejczyków i jedna z sił sprawczych najwi

ę

kszej w historii

Europy wojny mi

ę

dzyplemiennej.

Postulatem stało si

ę

kształtowanie narodów w duchu standardów pa

ń

stwa i narodu

obywatelskiego, w którym wi

ę

zi maj

ą

natur

ę

polityczn

ą

(obywatelsk

ą

), a nie etniczn

ą

.

Najwi

ę

ksz

ą

prac

ę

do wykonania miały tu Niemcy, w których plemienno-rasowa formuła pa

ń

stwa i

narodu została wyniesiona na piedestał. Ten nowy standard społecze

ń

stwa obywatelskiego i

podporz

ą

dkowanej mu polityki kulturalnej został wypracowany przez nowo powstał

ą

Rad

ę

Europy,

która obj

ę

ła cał

ą

Europ

ę

Zachodni

ą

. Model ten, zwany modernistycznym, dominował od lat

sze

ść

dziesi

ą

tych XX wieku w wi

ę

kszo

ś

ci krajów zachodnioeuropejskich.

Polegał na o

ś

wieceniowej w swym rodowodzie misji edukowania społecze

ń

stwa przez elity.

Celem polityki kulturalnej było wpływanie na procesy kulturowe w kierunku demokratyzacji

kultury, dostarczania odbiorcy dobrej jako

ś

ciowo oferty, edukacji europejskiej, socjalizacji w

ramach kanonu społecze

ń

stwa obywatelskiego i integracji społecznej mniejszo

ś

ci w duchu

tolerancji. Kulturze przyznawano wa

ż

n

ą

rol

ę

wychowawcz

ą

i nie szcz

ę

dzono

ś

rodków na

reintegracj

ę

dziedzictwa z tera

ź

niejszo

ś

ci

ą

. Najbardziej konsekwentnie model ten realizowano

mi

ę

dzy innymi w krajach skandynawskich i Francji.

Była to jednak polityka planowana strategicznie z centrum systemu w przekonaniu,

ż

e zadaniem elity

jest „pompowanie" kultury w doły społeczne, łagodzenie jednostronno

ś

ci społecze

ń

stwa masowego;

pa

ń

stwo brało na siebie obowi

ą

zek - w trosce o zachowanie spójno

ś

ci społecznej - ochrony ludzi

przed zej

ś

ciem poni

ż

ej dolnego progu uczestnictwa w kulturze, od którego zaczyna si

ę

anomia i rozpad wi

ę

zi obywatelskich.

Do priorytetów nale

ż

ała ochrona dziedzictwa, wspieranie kultury wysokiej (warto

ś

ciowej) oraz rozwój

domów i o

ś

rodków kultury, zwłaszcza dla młodzie

ż

y (we Francji w ci

ą

gu kilku lat stworzono g

ę

st

ą

sie

ć

maisons dejeneus et de la culture). Wa

ż

nym problemem stawała si

ę

wielokulturowo

ść

w

zwi

ą

zku z napływem „nowych Europejczyków". Na tak zorientowan

ą

polityk

ę

kulturaln

ą

były

asygnowane znaczne

ś

rodki; był to okres boomu ekonomicznego, który przekładał si

ę

na aktywn

ą

polityk

ę

społeczn

ą

. Odpowiedzialny za realizacj

ę

tych celów był sektor publiczny, ekonomia i

kultura nadal szły własnymi drogami, cho

ć

z czasem zacz

ę

ło si

ę

to zmienia

ć

, coraz bardziej

aktywny stawał si

ę

sektor non-profit.

W latach sze

ść

dziesi

ą

tych, siedemdziesi

ą

tych i dziewi

ęć

dziesi

ą

tych wiele si

ę

zmieniało w kwestiach

szczegółowych, praktyka i rozwi

ą

zania polityki kulturalnej stawały si

ę

coraz bardziej elastyczne w

kwestii finansowania, zarz

ą

dzania, decentralizacji decyzji, odpowiedzialno

ś

ci poszczególnych

szczebli administracji, znaczenia nabierał trzeci sektor, coraz bardziej interesował si

ę

kultur

ą

biznes

prywatny, ale zasadniczo utrzymano dyfuzyjny model polityki kulturalnej, pa

ń

stwo czuło si

ę

odpowiedzialne za kultur

ę

, za ochron

ę

wolno

ś

ci ekspresji, dolny poziom uczestnictwa w kulturze.

Tendencje lat dziewi

ęć

dziesi

ą

tych: ku „multinarracyjnej" polityce kulturalnej

Opisany powy

ż

ej model nowoczesnej polityki kulturalnej jest nadal rekomendowany przez

Rad

ę

Europy, Uni

ę

Europejsk

ą

i UNESCO jako poprawny i potrzebny - jako optymalna strategia

na rzecz rozwini

ę

tego kulturalnie społecze

ń

stwa obywatelskiego. Tyle

ż

e jest coraz trudniejszy do

realizacji, i to z wielu powodów.

Model ten rodził si

ę

w czasie, gdy elity polityczne, intelektualne, artystyczne pracuj

ą

ce dla sektora

publicznego, przede wszystkim pa

ń

stwowego, dysponowały pot

ęż

nymi instrumentami oddziaływania

na miliony ludzi, miały w r

ę

ku instytucje kultury, ale tak

ż

e media, w Europie Zachodniej równie

ż

elektroniczne, docieraj

ą

ce z tymi samymi przekazami do wielomilionowych audytoriów i widowni.

Było to społecze

ń

stwo masowe; dzi

ś

ju

ż

takiego społecze

ń

stwa jest coraz mniej.

Model ten był obliczony na bogate pa

ń

stwo - bardzo kosztowny, a obecnie na kultur

ę

jest wsz

ę

dzie

coraz mniej pieni

ę

dzy publicznych, co wi

ąż

e si

ę

z wynikaj

ą

c

ą

z globalizacji i rosn

ą

cej konkurencji

konieczno

ś

ci

ą

„zwijania" pa

ń

stwa socjalnego. Te instytucje kultury, które licz

ą

na wsparcie

publiczne, na ogół wegetuj

ą

. Nie ma na przykład

ż

adnego nowego grand projet w l'état culturel,

jakim jest Francja, a te ju

ż

zrealizowane prze

ż

ywaj

ą

powa

ż

ne kłopoty finansowe. Po prostu sfera

usług publicznych wyprowadzana jest z polityki pa

ń

stwowej. Du

ż

o pi

ę

knych słów o

odpowiedzialno

ś

ci pa

ń

stwa za kultur

ę

wygłasza si

ę

nadal na forach mi

ę

dzynarodowych.

Ostatnia mi

ę

dzyrz

ą

dowa konferencja UNESCO w sprawie kultury i rozwoju w Sztokholmie w

1998 r. w swym dokumencie ko

ń

cowym sformułowała mnóstwo wspaniałych i słusznych

rekomendacji adresowanych do władz publicznych pa

ń

stw członkowskich. Wi

ę

kszo

ść

tych

zalece

ń

, niestety, trafia w pró

ż

ni

ę

, a sama UNESCO nie ma ju

ż

wielkich mo

ż

liwo

ś

ci wpływania

na mi

ę

dzynarodowe procesy kultury.

Finanse to jednak tylko jeden powód i to chyba wcale nie najwa

ż

niejszy. Wa

ż

niejsza wydaje si

ę

radykalna zmiana kierunku procesu kulturowego. Najkrócej mówi

ą

c, polega ona na tym,

ż

e

mamy do czynienia z ekonomizacj

ą

kultury, co nie jest

ż

adn

ą

nowo

ś

ci

ą

, a tak

ż

e z czym

ś

, co

mo

ż

na nazwa

ć

rekulturacj

ą

ekonomii, co jest dzi

ś

główn

ą

tendencj

ą

. Jeste

ś

my

ś

wiadkami

radykalnej ekspansji tego, co Pierre Bourdieu nazywa rynkiem dóbr symbolicznych, a co zwi

ą

zane

jest przede wszystkim z efektem synergicznym rynku, techniki i zamo

ż

no

ś

ci społecze

ń

stw, które

konsumuj

ą

coraz wi

ę

cej dóbr symbolicznych w relacji do materialnych

1

.

Nieadekwatno

ść

dotychczasowego modelu polityki kulturalnej wynika tak

ż

e, a mo

ż

e przede

wszystkim, ze zmiany socjokuturowej.

Ludzie w społecze

ń

stwach bogatych s

ą

coraz lepiej wykształceni,

ż

yj

ą

w społecze

ń

stwie

informacyjnym, tysi

ą

ce podmiotów działaj

ą

cych na rynku walczy o pozyskanie ich uwagi, zarzucaj

ą

c

ich atrakcyjnymi ofertami rozrywki, sp

ę

dzania wolnego czasu. Ludzie maj

ą

coraz bardziej

zindywidualizowane potrzeby, których nie jest w stanie zaspokoi

ć

jeden publiczny podmiot oferuj

ą

cy

jedn

ą

„narracj

ę

". Przez narody polityczne przebiega dzi

ś

mnóstwo linii podziału kulturowego, kultura

jest w coraz mniejszym stopniu kodem komunikacyjnym wspólnym dla wszystkich, coraz trudniej jest

tworzy

ć

jej ogólnonarodowy obieg. Odchodzi w przeszło

ść

społecze

ń

stwo masowe, rodzi si

ę

pomasowe. Najwa

ż

niejszym zawołaniem jest to

ż

samo

ść

grup i jednostek. Na bazie tych

spluralizowanych to

ż

samo

ś

ci rodzi si

ę

to, co Anglosasi nazywaj

ą

identity policy. Da

ć

wszystkim tak

ą

to

ż

samo

ść

, jakiej sobie

ż

ycz

ą

.

Resztki starej elity kulturalnej i intelektualnej chciałyby zachowania dawnego modelu, ale oto na

naszych oczach obumiera model edukacyjny rodem z O

ś

wiecenia. Wraz z reality show odchodzi do

lamusa historii.

I oto w latach dziewi

ęć

dziesi

ą

tych pojawiła si

ę

tendencja do unikania

ś

wiadomego

kształtowania ludzi w duchu warto

ś

ci i hierarchizowania tych warto

ś

ci (kultura wy

ż

sza -

ni

ż

sza). Dominuj

ą

media i multimedia oferuj

ą

ce kultur

ę

audio-wideo. I chyba w tym rzecz. Je

ś

li

najwa

ż

niejszy staje szeroki target audience, nazywany niegdy

ś

publiczno

ś

ci

ą

, to znaczy,

ż

e trzeba

jak najwi

ę

cej przekazów przekłada

ć

na obrazki,

ż

eby dotrze

ć

do odbiorcy maj

ą

cego kłopoty z

rozumieniem słowa pisanego. Analfabeta to przecie

ż

tak

ż

e konsument, mi

ę

so reklamowe

popkultury.

Nikt nie ma ambicji „tłoczenia kultury w masy". Niektórzy nazywaj

ą

ten model przekazu kultury

postmodernistycznym. W takim modelu elita traci legitymacj

ę

orzekania, co jest „dobre dla ludu".

Orzekaj

ą

o tym producenci rozrywki, którzy za dobre dla ludu uwa

ż

aj

ą

to, czego ów lud chce.

Oczywi

ś

cie, to, czego lud chce, najlepiej si

ę

sprzedaje i przynosi najwi

ę

ksze zyski. A przy okazji

formuje si

ę

u odbiorcy „Mc

ś

wiatopogl

ą

d", który nap

ę

dza konsumentów takiej a nie innej kultury.

Układ sprz

ęż

ony.

Taki wła

ś

nie model narodził si

ę

w Polsce na naszych oczach. Inteligencja ze sw

ą

misj

ą

edukacyjn

ą

i

cywilizacyjn

ą

ust

ę

puje miejsca profesjonalnej grupie, która dostarcza społecze

ń

stwu strawy - bałbym

si

ę

j

ą

nazwa

ć

duchow

ą

- ale która nie ma

ż

adnej misji „edukowania mas". Jest to kultura, w której si

ę

nie uczestniczy, lecz j

ą

konsumuje.

Wielu powa

ż

nych badaczy - mi

ę

dzy innymi Manuel Castells - jest zdania,

ż

e wszystkie

systemy kulturowej komunikacji ulegaj

ą

marginalizacji za przyczyn

ą

ekspansji przekazu

medialnego. Ma to w szczególno

ś

ci dotyczy

ć

układu kultury, który polska socjolog, Antonina

Kłoskowska, nazywa pierwotnym, a który dotyczy procesu socjalizacji za po

ś

rednictwem

kontaktów face to face.

1

W swej znanej ksi

ąż

ce Wiek dost

ę

pu Jeremy Rifkin pisze: „Zmiany zachodz

ą

ce w strukturze relacji

ekonomicznych s

ą

cz

ęś

ci

ą

transformacji na wi

ę

ksz

ą

skal

ę

, jaka zachodzi w naturze systemu kapitalistycznego.

Jeste

ś

my w trakcie długofalowego przej

ś

cia od produkcji przemysłowej do produkcji dóbr kultury. Coraz

wi

ę

ksze obroty notuje nowoczesny handel i marketing licznych do

ś

wiadcze

ń

kulturowych, a nie tradycyjnych

dóbr i usług o charakterze przemysłowym. Podró

ż

e dookoła

ś

wiata, turystyka, miasteczka, parki rozrywki,

zabawa, rekreacja, moda i kulinaria, sport i zawody, hazard, muzyka, film, telewizja, seks, wirtualne

ś

wiaty w

cyberprzestrzeni oraz wszelkiego rodzaju propozycje sp

ę

dzania wolnego czasu transmitowane drog

ą

elektroniczn

ą

staj

ą

si

ę

szybko o

ś

rodkiem nowego kapitalizmu, w którym handluje si

ę

dost

ę

pem do prze

ż

y

ć

kulturalnych. J. Rifkin, Wiek dost

ę

pu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci si

ę

za ka

ż

d

ą

chwil

ę

ż

ycia,

przeł. E. Kania, Wydawnictwo Dolno

ś

l

ą

skie, Wrocław 2003, s.7-9.

Promowanie warto

ś

ciowej kultury

Problem edukacji kulturalnej i medialnej Polaków staje si

ę

w tej sytuacji kluczowy. Dyskusja, jaka si

ę

dzi

ś

przetacza przez łamy prasy, ujawnia ostro zarysowane stanowiska w zakresie krytyki i obrony

kultury komercyjnej, zwolennicy jednego stoj

ą

na gruncie obrony interesu nadawcy, tak aby oferował

on to, czego sobie

ż

yczy odbiorca, czyli wyst

ę

puj

ą

w imieniu wolno

ś

ci robienia pieni

ę

dzy na mediach

i przemysłach kultury, drudzy za

ś

w trosce o dobro publiczne chc

ą

im narzuci

ć

jakie

ś

hamulce. Ta

druga orientacja skazana jest jednak na pora

ż

k

ę

, wszelkie ograniczenia narzucane z zewn

ą

trz

okazuj

ą

si

ę

nieskuteczne mi

ę

dzy innymi dlatego,

ż

e prawo jest niedoskonałe, nie wyznacza ostrych

granic w kwestii przemocy czy pornografii. A przemoc i erotyzm to główne wehikuły komercji w

kulturze popularnej. Teoretycznie mo

ż

na si

ę

jeszcze odwoływa

ć

do społecznej odpowiedzialno

ś

ci

nadawców, ale i to jest iluzoryczne w sytuacji ostrej, cz

ę

sto nachalnej walki o publiczno

ść

, gdy nie

warto

ś

ci czy zdrowie moralne społecze

ń

stwa, ale prawa rynku s

ą

głównym regulatorem takiej

kultury. Trudno wi

ę

c dziwi

ć

si

ę

,

ż

e nie zasada pro publico bono, lecz pro mercato bono rz

ą

dzi

doborem oferty. Byłbym jednak za tym,

ż

eby nazywa

ć

to po imieniu i nie mydli

ć

oczu wolno

ś

ci

ą

ekspresji, bo nie o ni

ą

chodzi, ale o wolno

ść

kupieck

ą

.

Zastanawia w tym kontek

ś

cie

ż

ałosny poziom dyskusji o polityce kulturalnej i edukacyjnej. Je

ś

li

nie podejmie si

ę

wysiłku, aby ju

ż

w szkole przygotowywa

ć

młodych Polaków do odbioru

lepszej oferty kulturalnej, to w przyszło

ś

ci w ogóle ju

ż

nie b

ę

dzie takiej oferty, bo zabraknie

adresata.

Taka publiczno

ść

, gdy doro

ś

nie, nie b

ę

dzie odczuwa

ć

wy

ż

szych potrzeb kulturalnych. Nie mo

ż

na jej

te

ż

b

ę

dzie niczego narzuca

ć

, bo w liberalnym społecze

ń

stwie ka

ż

dy ma prawo do takiej oferty, jakiej

sobie

ż

yczy, cho

ć

by najmniej wyszukanej, cho

ć

by tylko konsumpcji talk show i oper mydlanych.

Jeszcze tylko w szkole mo

ż

na co

ś

narzuca

ć

i - nie bójmy si

ę

tego okre

ś

lenia - tresowa

ć

kulturowo.

Trudno jednak by

ć

optymist

ą

, je

ż

eli w szkole zaj

ęć

rozbudzaj

ą

cych potrzeb

ę

uczestnictwa i własnej

twórczo

ś

ci jest jak na lekarstwo. Trzeba zapyta

ć

chyba jedynie retorycznie, w ilu szkołach

publicznych - podstawówkach, gimnazjach czy liceach - przetrwały kółka teatralne, zaj

ę

cia

plastyczne, muzykowanie? Jak wygl

ą

da edukacja z zakresu arytmetyki nowych mediów?

W Polsce jeszcze długo b

ę

dziemy mie

ć

społecze

ń

stwo o „trzech szybko

ś

ciach": z

elementami tradycji, nowoczesno

ś

ci i ponowoczesno

ś

ci.

Rodzi to chaos, dezorientacj

ę

normatywn

ą

i konflikty, ale te

ż

mo

ż

e przy pewnej dojrzało

ś

ci

społecze

ń

stwa wytwarza

ć

o

ż

ywcze napi

ę

cia, którymi karmi

ć

si

ę

b

ę

dzie kultura i duchowo

ść

Polaków

w XXI wieku. Raczej nie ma tu co liczy

ć

na media prywatne. Media publiczne powinny w tym

uczestniczy

ć

, szukaj

ą

c złotego

ś

rodka mi

ę

dzy funkcj

ą

„zwierciadła", na której si

ę

zarabia, i funkcj

ą

formy, czyli aktywnego wpływania na kształt gustów, warto

ś

ci, wzorów społecznych praktykowanych

przez Polaków.

Na podstawie obserwacji w

ą

tłych dyskusji na temat polityki kulturalnej w Polsce mo

ż

na odnie

ść

wra

ż

enie,

ż

e chodzi przede wszystkim o kultur

ę

wysok

ą

, sztuk

ę

, czyli twórczo

ść

dla „górnych

kilkudziesi

ę

ciu tysi

ę

cy". W zwi

ą

zku z tym, warto zada

ć

pytanie, o jak

ą

kultur

ę

chodzi, bo przecie

ż

samo słowo „kultura" ma wiele znacze

ń

. Mo

ż

e by

ć

masowa, elitarna, popularna itp.; mo

ż

e chodzi

ć

o

kultur

ę

tak zwan

ą

samoistn

ą

, to znaczy tak

ą

, która pomaga w rozwoju osobowo

ś

ci człowieka,

kształtuje jego wra

ż

liwo

ść

itd. Mo

ż

e te

ż

chodzi

ć

o kultur

ę

funkcjonaln

ą

, ale ju

ż

w szerszym sensie

społecznym, czyli tak

ą

, która jest potrzebna do rozwoju kraju. Nie ulega wszak w

ą

tpliwo

ś

ci - i tego

dowiodła ju

ż

empiria społeczna wielu krajów -

ż

e kultura ma wpływ na kierunek i kształt rozwoju,

ż

e nie wystarczy stworzy

ć

optymalny układ wymiernych parametrów (finanse, technologia,

prawo), poniewa

ż

nie b

ę

dzie on skuteczny, je

ś

li nie zostanie wsparty przez parametr

niewymierny, kultur

ę

wła

ś

nie. Na nim buduje si

ę

popularn

ą

filozofi

ę

ż

yciow

ą

, która zach

ę

ca

do działania albo do zaniecha

ń

.

Tu cisn

ą

si

ę

inne pytania: Czym jest i czym powinna by

ć

kultura narodowa w warunkach globalizacji,

cyfryzacji i integracji europejskiej? Czy traktowa

ć

j

ą

„plemiennie", etnicznie, czy te

ż

widzie

ć

w niej

szersze uniwersum. Chodzi naturalnie o kultur

ę

polsk

ą

tworzon

ą

przez Polaków w kraju i zagranic

ą

,

ale tak

ż

e o kultur

ę

tworzon

ą

w Polsce niekoniecznie przez etnicznych Polaków.

W Unii Europejskiej znale

ź

li

ś

my si

ę

z własn

ą

kultur

ą

, ale problem w tym, czy b

ę

dziemy umieli

przekłada

ć

nasze idiomy na dyskurs, aby były one zrozumiałe dla innych i aby

ś

my tak

ż

e my

rozumieli obce idiomy. To jest niezb

ę

dny warunek współpracy, dialogu kultur. Wielk

ą

rol

ę

w tym

dziele przekładu maj

ą

do odegrania media, wraz z Internetem, a nie jest to sztuka łatwa.

Kiedy mowa o powinno

ś

ciach pa

ń

stwa i samorz

ą

dów oraz mediów publicznych wobec kultury

narodowej, to chodzi przede wszystkim o to,

ż

e kultura jest potrzebna zwłaszcza w warunkach

globalizacji, mo

ż

e nawet bardziej ni

ż

w sytuacji ograniczonych kontaktów ze

ś

wiatem.

Samoportretowanie potrzebne jest, aby nie by

ć

skazanym na spo

ż

ywanie tylko obcej strawy

duchowej, w której nie odnajduje si

ę

własnych problemów i dylematów; słowem do tego, aby nie

utraci

ć

władzy nad własnymi symbolami. Na szcz

ęś

cie to zapotrzebowanie na własn

ą

kultur

ę

popularn

ą

staje si

ę

coraz bardziej widoczne po zachły

ś

ni

ę

ciu si

ę

przed kilkunastu laty otwarciem na

ś

wiat, kultur

ą

z importu, która smakowała jak zakazany owoc. Własna kultura oznakowuje

przestrze

ń

, jest twarz

ą

, która czyni nas rozpoznawalnymi. Dostrzegamy coraz szersz

ą

tak

ą

ofert

ę

w

naszych mediach elektronicznych, publicznych i prywatnych.

Produkcji kulturalnej czerpi

ą

cej z własnych zasobów jest i b

ę

dzie coraz wi

ę

cej. Nie potrzebne b

ę

d

ą

zatem

ż

adne nakazy,

ż

eby radio czy telewizja uwzgl

ę

dniały j

ą

w swych ramówkach. Wobec Internetu

o jakichkolwiek nakazach w ogóle nie mo

ż

na mówi

ć

. Gdyby chodziło tylko o sztuk

ę

, o wysok

ą

kultur

ę

, to nie byłoby problemu z telewizj

ą

czy mediami elektronicznymi w ogólno

ś

ci. Wystarczy

kanał niszowy, bez reklam utrzymywany z abonamentu lub/i danin nadawców prywatnych, kanał dla

wyrobionego odbiorcy, dla tego cennego „marginesu społecznego", który chce kultury bardziej

warto

ś

ciowej. W radiu publicznym takie kanały ju

ż

istniej

ą

: Program 2 - kulturalny, oraz edukacyjne

Radio Bis. 1 kwietnia 2005 r. uruchomiono sformatowany kanał TVP Kultura. Wedle zapowiedzi, ma

to by

ć

kanał ambitny, ale dopiero praktyka to zweryfikuje.

Chodzi generalnie o to, aby polska wspólnota obywatelska była coraz lepiej wyposa

ż

ona w

kapitał ludzki i społeczny. Nie mo

ż

emy zatem sprowadza

ć

wolno

ś

ci kultury do wolno

ś

ci

handlu ni

ą

. Prawda,

ż

yjemy w kraju demokratycznym i liberalnym, trzeba da

ć

ludziom to,

czego chc

ą

, bez taniej dydaktyki i uszcz

ęś

liwiania na sił

ę

. Jestem oczywi

ś

cie za tym,

ż

eby

odbiorcy otrzymywali to, czego sobie

ż

ycz

ą

. Nie ma zreszt

ą

innego wyj

ś

cia: przy tak wielkiej dzi

ś

,

a w przyszło

ś

ci jeszcze wi

ę

kszej, obfito

ś

ci kanałów nikt ich nie zmusi do ogl

ą

dania tego, czego nie

chc

ą

. Jest zatem wielkim pytaniem, co mog

ą

uczyni

ć

instytucje kultury i nadawcy publiczni, aby

Polacy „chcieli chcie

ć

" spo

ż

ywa

ć

lepsz

ą

, warto

ś

ciowsz

ą

straw

ę

duchow

ą

, nie uciekali od niej w t

ę

p

ą

,

bezrefleksyjn

ą

rozrywk

ę

.

O jak

ą

„lepsz

ą

straw

ę

" chodzi?

Najkrócej mówi

ą

c, o tak

ą

, która zwi

ę

ksza szanse cywilizacyjne Polaków, przysposabia ich do

konkurowania i kooperowania ze

ś

wiatem rozwini

ę

tym; tak

ą

, która przesuwa

ć

nas b

ę

dzie z

peryferii do centrów cywilizacyjnych. Nie ulega w

ą

tpliwo

ś

ci,

ż

e szeroko rozumiana kultura społeczna

ma tak

ą

funkcj

ę

do spełnienia. Pa

ń

stwo rozumiane jako zorganizowana wspólnota obywatelska ma

takie obowi

ą

zki, cho

ć

by po to,

ż

eby mogło zwi

ę

ksza

ć

swe zdolno

ś

ci przetrwania i rozwoju,

ż

eby

reprodukowa

ć

elit

ę

na jakim

ś

poziomie,

ż

eby nie dopu

ś

ci

ć

do zej

ś

cia poni

ż

ej takiego poziomu

kultury,

ż

e ju

ż

nie działaj

ą

ż

adne normy, lecz kij bejsbolowy. Je

ś

li w setkach tysi

ę

cy polskich

rodzin jedyny wydatek na kultur

ę

to abonament radiowo-telewizyjny (je

ś

li go w ogóle uiszczaj

ą

), to

nie trzeba si

ę

szeroko rozwodzi

ć

nad tym, jak wielka jest rola mediów audiowizualnych i innych

przemysłów kultury, które maj

ą

wszelkie dane ku temu, aby chroni

ć

wielkie grupy przed

wykluczeniem społecznym, podnosi

ć

ich kompetencje cywilizacyjne. Na takie wykluczenie nie

pozwoli nam zreszt

ą

Unia Europejska.

Powy

ż

sze stwierdzenia pobrzmiewaj

ą

nieco paternalistycznie i mog

ą

razi

ć

ucho liberała, ale tak jest

we wszystkich dobrze zorganizowanych i silnych obywatelsko pa

ń

stwach. Je

ś

li pa

ń

stwo zmusza

rodziców,

ż

eby posyłali dzieci do szkoły powszechnej, nie daj

ą

c im monopolu na edukacj

ę

swoich

dzieci, to znaczy,

ż

e jest w tym jaki

ś

gł

ę

bszy sens. Na kulturze duchowej powinno zale

ż

e

ć

ka

ż

dej

jednostce i trzeba da

ć

jej szanse. Milionom Polaków, zwłaszcza młodych, na niej zale

ż

y, o czym

ś

wiadczy p

ę

d do wy

ż

szego wykształcenia. A je

ś

li nie zale

ż

y, to pa

ń

stwu i pa

ń

stwowemu

mecenasowi powinno zale

ż

e

ć

.

Chodzi generalnie o to,

ż

eby kultura budowała czy te

ż

pomagała w budowaniu czterech

orientacji aktywno

ś

ci

ż

yciowej Polaków, rozstrzygaj

ą

cych o szansach cywilizacyjnych i

jako

ś

ci społecze

ń

stwa:

orientacji ekspresywnej (

ż

eby Polacy mieli zdolno

ść

wyra

ż

ania siebie przez kultur

ę

, niekoniecznie

tylko wysok

ą

, ale tak

ą

, która wyrasta z ich potrzeb, do

ś

wiadcze

ń

, prze

ż

ywania

ś

wiata, zmian,

których do

ś

wiadczaj

ą

itp.);

orientacji normatywnej, bez której nie ma wi

ę

zi, ładu społecznego;

orientacji poznawczej, w sensie zarówno zaspokajania potrzeb samorealizacji i samoaktualizacji,

jak i mi

ę

dzypokoleniowej transmisji wiedzy;

orientacji instrumentalnej, czyli umiej

ę

tno

ś

ci korzystania z nowoczesnych narz

ę

dzi i

samodzielnego wytwarzania takich narz

ę

dzi nasyconych własnymi tre

ś

ciami.

Powtórz

ę

:

ż

yjemy w kraju demokratycznym, liberalnym i nie mo

ż

na kultury warto

ś

ciowej narzuci

ć

;

nie ma - i mam nadziej

ę

- nie b

ę

dzie ju

ż

mi

ę

dzy Odr

ą

a Bugiem

ż

adnego monopolu. Jest obfito

ść

instytucji kultury i kanałów jej przekazywania, a w niedalekiej przyszło

ś

ci - dzi

ę

ki cyfryzacji,

multipleksom itp. - b

ę

d

ą

media na

ż

yczenie.

Warto powa

ż

nie podyskutowa

ć

nad tym, jakie w społecze

ń

stwie pluralistycznym s

ą

mo

ż

liwo

ś

ci promowania kultury warto

ś

ciowej. Widz

ę

pi

ęć

takich mo

ż

liwo

ś

ci:

Po pierwsze: wymuszanie pewnych po

żą

danych standardów srodkami prawnymi, ale tylko w

ś

ci

ś

le

okre

ś

lonych przypadkach (np. w odniesieniu do ochrony polszczyzny). Cz

ę

sto bywa to nieskuteczne,

ale nie powinno si

ę

z tego całkowicie rezygnowa

ć

.

Po wtóre: pozyskiwanie zainteresowania i uwagi odbiorców dla takiej kultury przez odpowiedni jej

marketing. Okazuje si

ę

,

ż

e mo

ż

na taki marketing robi

ć

i robi si

ę

go w krajach zachodnioeuropejskich.

Po trzecie: społeczna odpowiedzialno

ść

twórców i nadawców. Jest to od dawna dyskutowany w

demokracjach problem. Dzi

ś

jednak pojawia si

ę

on w nieco innym

ś

wietle - w kontek

ś

cie „rynku

warto

ś

ci moralnych".

Sprowadza si

ę

to do postulatu, by ka

ż

da firma prywatna, równie

ż

instytucja medialna, była „dobrym

obywatelem", dbała o otoczenie społeczne, w którym działa. Nawet je

ś

li nie czyni tego z pobudek

moralnych, to przynajmniej po to,

ż

eby mie

ć

lepszy wizerunek. S

ą

dz

ę

,

ż

e ten proces b

ę

dzie si

ę

rozwijał, jak bowiem wynika z bada

ń

w krajach rozwini

ę

tych, do głosu dochodz

ą

warto

ś

ci

postmaterialne, nastawienie bardziej na jako

ść

ż

ycia ni

ż

na gromadzenie dóbr.

Po czwarte: inicjacja w szkole do odbioru bardziej warto

ś

ciowej kultury. Jeszcze tylko w szkole (nie

licz

ą

c instytucji totalnych, jak wojsko czy wi

ę

zienie), mo

ż

na młodych ludzi do czego

ś

zmusza

ć

w

sferze edukacji, na przykład przez narzucanie odpowiednich lektur. Je

ś

li tej inicjacji nie b

ę

dzie, to

trudno pó

ź

niej liczy

ć

na uczestnictwo w kulturze wy

ż

szej ludzi dorosłych.

Po pi

ą

te - i to jest najtrudniejsze - przesycanie kultury popularnej warto

ś

ciami bez kompromisu w

zakresie atrakcyjno

ś

ci produktu. Tu mistrzami s

ą

ameryka

ń

skie media i prywatne instytucje oraz

przemysły kultury. Je

ś

li si

ę

przyjrze

ć

uwa

ż

niej ich ofercie, to mo

ż

na stwierdzi

ć

,

ż

e jest ona

przesi

ą

kni

ę

ta warto

ś

ciami, archetypami dobra i zła zrozumiałymi w danej kulturze, dostarcza

spójnego systemu aksjologicznego, nawet je

ś

li niekiedy nie trafia w gust lepiej wyrobionej

publiczno

ś

ci. I zarabia przy tym du

ż

e pieni

ą

dze. Ameryka

ń

ska kultura popularna nie wzdraga si

ę

przed mobilizowaniem ludzi w sposób, który nam w Europie wydaje si

ę

nieco nachalny czy wr

ę

cz

nacjonalistyczny. Wida

ć

to zwłaszcza po tragedii 11 wrze

ś

nia. Europejczycy, w tym Polacy, nie

bardzo to potrafi

ą

, poniawa

ż

maj

ą

dług

ą

tradycj

ę

, hierarchicznej, spolaryzowanej kultury. Brak ci

ą

gle

popularnego, przyzwoitego standardu, który zach

ę

ca do uczestnictwa, dostarcza masowej rozrywki,

ale zarazem formuje estetycznie i etycznie, przemyca pewne przesłania.

Kultura i społecze

ń

stwo wiedzy

Wydaje si

ę

,

ż

e polityka kulturalna Unii Europejskiej, je

ś

li o takiej mo

ż

na mówi

ć

- dzi

ś

zmierza w

kierunku nieco innym ni

ż

jeszcze do niedawna. Nadal chodzi o to, aby kultura stanowiła sfer

ę

publiczn

ą

, chroniła ró

ż

norodno

ść

Europy, przeciwdziałała wykluczeniu społecznemu, ale tak

ż

e o co

ś

wi

ę

cej: o to,

ż

eby była cz

ęś

ci

ą

szeroko rozumianego przemysłu wiedzy i miała coraz wi

ę

kszy

udział w budowaniu siły konkurencyjnej. Nie ulega w

ą

tpliwo

ś

ci,

ż

e doskonale to robi

ą

ameryka

ń

skie przemysły kultury i s

ą

dz

ę

,

ż

e nastawienie UE b

ę

dzie podobne.

Społecze

ń

stwo wiedzy to mi

ę

dzy innymi promowanie twórczo

ś

ci, oryginalnego rozwi

ą

zywania

problemów. Istnieje tzw. wielka twórczo

ść

, która oddziaływa na znaczne grupy ludzi (idee pomysły,

hipotezy,

wizje

artystów,

pisarzy,

uczonych),

oraz

twórczo

ść

mała,

która

dotyczy

niesformalizowanych obszarów kultury: pracy, obyczajów, mieszkania, gospodarstwa rolnego, czyli

kultury jako regulatora

ż

ycia. Chodzi o innowacje dokonywane przez „ludzi z ulicy". Ta twórczo

ść

decyduje o poziomie kulturalnym społecze

ń

stw. Polityka kulturalna i o

ś

wiatowa powinna

wspiera

ć

twórczo

ść

wielk

ą

i mał

ą

oraz przenikanie si

ę

obydwu poziomów twórczo

ś

ci.

W epoce wczesnej czy

ś

rodkowej nowoczesno

ś

ci - klasycznej, by j

ą

tak nazwa

ć

-

ż

eby by

ć

nowoczesnym, wystarczyło na

ś

ladowa

ć

, zdolny imitator mógł osi

ą

gn

ąć

sukces. Wystarczyło kupi

ć

licencj

ę

na standardowy produkt i konkurowa

ć

nie tyle my

ś

l

ą

, ile cen

ą

. Nie wszystkim si

ę

to udawało,

na

ś

ladowa

ć

te

ż

trzeba umie

ć

. Ale niepotrzebna była nadzwyczajna twórczo

ść

i innowacyjno

ść

.

Wystarczyło wdro

ż

y

ć

wielkie masy ludzi do ta

ś

my. Dzi

ś

masowa produkcja standardowych,

tanich dóbr nie zapewni sukcesu, bardziej ni

ż

cena liczy si

ę

ładunek innowacyjno

ś

ci,

oryginalno

ś

ci; kultura zmaterializowana w produktach lub kultura sprzedawana jako symbole.

St

ą

d warto

ść

marki, logo, własno

ś

ci intelektualnej.

Nie wymaga szerszego uzasadnienia stwierdzenie,

ż

e Polska zintegrowana z Uni

ą

nie przejdzie ju

ż

przez cykl nowoczesno

ś

ci, przez który przeszła Europa Zachodnia: pa

ń

stwo narodowe i nacjonalizm

jako ideologi

ę

modernizacyjn

ą

, rynek narodowy, gospodark

ę

narodow

ą

itp., nie b

ę

dzie mie

ć

te

ż

szans na nowoczesne w swej naturze pa

ń

stwo dobrobytu. Nie ma na to warunków w erze

informatyzacji, globalizacji i transnarodowej integracji. Polsce proste, nawet doskonałe

na

ś

ladownictwo ju

ż

nie pomo

ż

e. Je

ś

li si

ę

chce tylko dobrze na

ś

ladowa

ć

, to mo

ż

na by

ć

ju

ż

tylko

podwykonawc

ą

.

Musimy si

ę

zatem przystosowa

ć

do pó

ź

nej nowoczesno

ś

ci. Czy nie za du

ż

y to dla nas przeskok?

Czy da si

ę

nadrobi

ć

wagary na lekcji nowoczesno

ś

ci? Czy w ogóle jest to jeszcze potrzebne? Moim

zdaniem, ju

ż

nie. W pó

ź

nej nowoczesno

ś

ci potrzebna jest to

ż

samo

ść

jak nigdy wcze

ś

niej. Człowiek

pó

ź

nonowoczesny szuka autentyczno

ś

ci, bo cywilizacja stworzyła sztuczny

ś

wiat, który nad nami

dominuje.

Przyjdzie kiedy

ś

czas,

ż

e wi

ę

kszo

ść

krajów w Europie, po obu stronach starej linii podziału, osi

ą

gnie

taki standard cywilizacyjny, poziom produkcji, infrastruktury itp.,

ż

e przestanie to by

ć

atutem

promocyjnym. Wtedy b

ę

dzie si

ę

liczy

ć

co

ś

dodatkowego - pomysł, kreatywno

ść

, specyfika. Potrzeba

ju

ż

nie tylko dobrej polityki kulturalnej, ale tak

ż

e dobrego marketingu kultury, aby wypromowa

ć

smaki, d

ź

wi

ę

ki, zapachy, obrazy naszej kultury. Mamy bogate tworzywo pochodz

ą

ce ze wszystkich

epok historycznych. W czasie gdy narody zachodnioeuropejskie budowały racjonalistyczne pa

ń

stwa i

nowoczesn

ą

gospodark

ę

, my produkowali

ś

my legendy dla pokrzepienia serc, ba

ś

niowe interpretacje

dziejów, malownicze kresowe opowie

ś

ci. To jest licz

ą

cy si

ę

kapitał symboliczny.

Jedno z kluczowych pyta

ń

, jakie trzeba zatem postawi

ć

w rok po akcesji do Unii Europejskiej, brzmi:

Czy dla Polski istnieje alternatywa - zacofanie jako ostoja to

ż

samo

ś

ci czy nowoczesno

ść

na

ś

ladowcza bez to

ż

samo

ś

ci? Czy mo

ż

e b

ę

dzie jaki

ś

, kompromis, a je

ś

li tak, to jaki?

Uwagi ko

ń

cowe

Omawiane w tym eseju problemy polityki kulturalnej w epoce sieci znajduj

ą

pewne odzwierciedlenie

w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury opracowanej przez Ministerstwo Kultury. Została ona

stworzona w duchu wymogów Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, okre

ś

la pozytywne i

negatywne uwarunkowania rozwoju Polski oraz pakiet programów i działa

ń

, które maj

ą

stworzy

ć

warunki wchłoni

ę

cia unijnej pomocy oraz przysposobi

ć

Polsk

ę

do podmiotowego uczestnictwa w

unijnej wspólnocie. W najbli

ż

szych latach wpłynie do Polski pomoc z funduszy strukturalnych Unii

oraz Funduszu Spójno

ś

ci. Od tego, jaki scenariusz naszej przynale

ż

no

ś

ci do Unii si

ę

zi

ś

ci, b

ę

dzie

zale

ż

e

ć

nasza zdolno

ść

do adsorpcji tego wsparcia, a wi

ę

c tak

ż

e tempo adaptacji.

Strategia odwołuje si

ę

do dokumentów Unii w wielu kwestiach, mi

ę

dzy innymi do „Programue-

Content" i „Kultura 2000" w zakresie promowania ró

ż

norodno

ś

ci kulturalnej i j

ę

zykowej w Internecie.

Strategia zawiera słuszne postulaty ucyfrowienia polskich zasobów kultury, aby

ś

my nie odgrodzili si

ę

od

ś

wiata „elektroniczna kurtyn

ą

", ale niewiele proponuje konkretów.

Dobrze nale

ż

y oceni

ć

projekty infrastrukturalne, mi

ę

dzy innymi budow

ę

platform wirtualnych i

systemów sieciowych, które ułatwi

ą

dost

ę

p do zbiorów bibliotecznych, wł

ą

czanie do Internetu

publicznych instytucji kultury, a tak

ż

e budow

ę

i rozbudow

ę

sieci informatycznych w celu

usprawnienia zarz

ą

dzania instytucjami kulturalnymi.

Z konkretnych przedsi

ę

wzi

ęć

warto wymieni

ć

projekt Ministerstwa Kultury realizowany w ramach

Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Projekt przewiduje stworzenie

zintegrowanego modułu sieciowego obejmuj

ą

cego Ministerstwo Kultury (Departament Ochrony

Zabytków), a tak

ż

e mi

ę

dzy innymi O

ś

rodek Ochrony Zbiorów Publicznych, 51 o

ś

rodków

konserwatorskich, Krajowy O

ś

rodek Bada

ń

i Dokumentacji zabytków wraz z o

ś

rodkami regionalnymi,

Bibliotek

ę

Narodow

ą

, Naczeln

ą

Dyrekcj

ę

Archiwów Pa

ń

stwowych.

Zaplecze technoinformatyczne jest wa

ż

ne, ale bodaj wa

ż

niejsze jest wypracowanie koncepcji

instytucji kulturalnej w tych nowych uwarunkowaniach cywilizacyjnych, zwłaszcza instytucji

upowszechniania kultury.

W krajach Unii Europejskiej

ś

cieraj

ą

si

ę

dwie koncepcje centrów kultury: konserwatywna i

progresywna. Progresywna zmierza do tego, aby instytucje te reagowały mo

ż

liwie jak

najszybciej na nowe uwarunkowania technologiczne i tym przyci

ą

gały odbiorców, zwłaszcza

młodzie

ż

. Centra kultury w takim kształcie to „multimediateki" o stałym, szerokopasmowym

dost

ę

pie do Internetu - swoiste „okno na e-

ś

wiat". Najlepiej to wida

ć

na przykładzie Francji,

gdzie g

ę

sta sie

ć

wspomnianych maisons de jeunes et de la culture przekształciła w sie

ć

owych mediatek.

Takie podej

ś

cie jest reakcj

ą

na coraz silniejsz

ą

tendencj

ę

sp

ę

dzania czasu wolnego w „domowych

centrach informacji i rozrywki", w „telechacie", która dzi

ę

ki relatywnemu potanieniu sprz

ę

tu staje si

ę

centrum przemysłów kultury, jeszcze niedawno dost

ę

pnych jedynie w profesjonalnych centrach

usług multimedialnych. Rozwój ł

ą

cz bezprzewodowych sprawia jednak,

ż

e ludzie wychodz

ą

coraz

cz

ęś

ciej z owego „domowego centrum", poniewa

ż

bezprzewodowy komunikator multimedialny iPod

pozwala na odbiór z sieci plików tekstowych, muzycznych czy wizualnych. Rozszerzanie usług

multimedialnych i sieciowych w centrach kultury obliczone było równie

ż

na konkurowanie z

"cyberkafejkami", które na przykład w Holandii popularne s

ą

nie tylko dzi

ę

ki taniemu i szybkiemu

dost

ę

powi do Internetu, ale tak

ż

e temu,

ż

e mo

ż

na w nich zapali

ć

„trawk

ę

" i spotka

ć

si

ę

z „paczk

ą

"

znajomych.

W mediatekach chodzi jednak o co

ś

wi

ę

cej: mianowicie o edukacj

ę

internetow

ą

i - generalnie -

medialn

ą

, zwłaszcza dla najmłodszych u

ż

ytkowników, którym nieraz z trudem przychodzi

odró

ż

nienie

ś

wiata rzeczywistego od wirtualnego. Ma to nauczy

ć

korzystania z Internetu jako

sezamu, a nie

ś

mietnika, dotarcia do warto

ś

ciowej wiedzy i kultury.

Zwolennicy koncepcji konserwatywnej

ś

wiadomie eksponuj

ą

t

ę

zachowawczo

ść

, przekonani,

ż

e

najwa

ż

niejszy jest

ż

ywy plan kultury w dobrze wyposa

ż

onych centrach. W takim podej

ś

ciu jest wiele

racji: tylko lokalne (regionalne, miejskie, gminne) instytucje kultury, kierowane przez ludzi z

wyobra

ź

ni

ą

i wsparte przez lokalne media oraz organizacje pozarz

ą

dowe, s

ą

w stanie stworzy

ć

lokalny obieg kultury, konkurencyjny dla globalnego, nie da

ć

si

ę

wessa

ć

przez ten obieg globalny,

przyci

ą

gn

ąć

community artists, stworzy

ć

przestrze

ń

dla owej „kultury

ż

ywego planu". Chodzi o

zdolno

ść

do formułowania, odbierania i interpretowania przekazów symbolicznych, czyli znajomo

ść

kodu komunikacji danej wspólnoty.

Tylko tak zorganizowana miejska przestrze

ń

kultury mo

ż

e przyci

ą

gn

ąć

publiczno

ść

. Na tym poziomie

mo

ż

na rozwi

ą

za

ć

podstawowy problem współczesnej kultury - i generalnie

ż

ycia zbiorowego - jak

stworzy

ć

ludziom warunki twórczego rozwoju, ochroni

ć

ich przed zaprogramowaniem przez media,

nie da

ć

si

ę

sprowadzi

ć

do jednowymiarowej roli konsumenta. Cech

ą

obecnego stadium rozwoju

cywilizacji informatycznej jest bowiem to,

ż

e stwarza ona olbrzymie szanse rozwoju intelektualnego i

duchowego, korzystania z najbogatszego sezamu wiedzy, jaki kiedykolwiek oferowała historia, ale

te

ż

rodzi olbrzymi

ą

pokus

ę

biernej konsumpcji, owego zaprogramowania wła

ś

nie.

Najsilniejsze tendencje we współczesnej kulturze popularnej to - z jednej strony - wymóg

coraz wi

ę

kszych kompetencji cywilizacyjnych, zwłaszcza technicznych (w zwi

ą

zku ze zjawiskiem

inwersji kultury, czyli wysuwania na plan pierwszy raczej technicznych narz

ę

dzi produkcji i

konsumpcji kulturalnej ni

ż

twórcy i odbiorcy), z drugiej za

ś

- d

ąż

enie do zaspokajania coraz

intensywniejszych fizycznych dozna

ń

i prze

ż

y

ć

, co spycha na dalszy plan to, co zwykli

ś

my nazywa

ć

duchowo

ś

ci

ą

człowieka. Kultura duchowa staje si

ę

coraz cie

ń

sz

ą

warstewk

ą

. Chodzi o to,

ż

eby tak

nie było.