MŁODA POLSKA – NOTATKI OGÓLNE

Młoda Polska (w Europie nazywana raczej modernizmem, dekadentyzmem czy symbolizmem) nie jest tylko
kolejną epoką literacką w dziejach polskiej kultury. To powiew nowych prądów, idei zmieniających
dotychczasowe myślenie, to w końcu okres najznakomitszych, najbardziej oryginalnych osobowości
rodzimej sztuki, prozy, poezji i narodzin XIX-wiecznych „- izmów”, będących początkiem nowych prądów i
kierunków w XX-wiecznej literaturze i sztuce.

Rozdźwięk między twórczością pozytywistyczną i modernistyczną jest znaczny. Epoka przypadająca w
Polsce na lata 1890-1918, czyli przełom wieków, jest często nazywana czasem negowania „wszystkiego”,
rozpusty, popadania w uzależniania. Gdy osiemnastowieczni twórcy starali się nieść kaganek oświaty wśród
najuboższych warstw, dążyli do emancypacji kobiet, próbowali znaleźć drogę do odzyskania niepodległości,
tak ci z końca wieku mówili tylko Nie wierzę w nic i odurzali się kolejną dawką opium.

Aby bliżej poznać realia ponad dwudziestu lat trwania epoki dekadentów, dandysów, miłośników Tatr,
kosmosu i sztuki, przeanalizować motywy, jakie sprawiły, że zaczęto w tak otwarty sposób pisać o seksie
czy używkach, móc samodzielnie zdefiniować takie pojęcia, jak dekadentyzm, filister czy ludomania, aby w
końcu wyrobić sobie własne zdanie na temat epoki, należy podejść do niej jak do nowatorskiego tworu,
zrodzonego na gruncie poczucia kryzysu wartości, niechęci do sfery mieszczańskiej i braku wiary w
cokolwiek.

Jaki wpływ na Młodą Polskę miały poglądy Artura Schopenhauera, Artura Bergsona i Fryderyka
Nietzschego? Dlaczego okres ten nosi również nazwę neoromantyzmu czy fin de siecle’u? Który z wielu
czynników wpłynęły na fakt, iż to właśnie w Młodej Polsce nastąpił tak znaczny rozkwit malarstwa,
zwłaszcza witrażu, grafiki użytkowej? Odpowiedzi na powyższe pytania znajdują się w niniejszym
opracowaniu.

NARODZINY MODERNIZMU

Zmiany, jakie zaszły w Europie i w Polsce pod koniec XIX wieku, były podyktowane przede wszystkim
gwałtownym wzrostem demograficznym. Gdy w Europie na przestrzeni wieków liczba ludności podnosiła
się powoli, tak w ciągu XIX wieku wzrosła ze 190 do 520 milionów. Ponad dwukrotny przyrost ludności
przypadł na czas innych zmian, między innymi dotyczących przepływu informacji. Prócz poprawy pracy
maszyn drukarskich, które wpłynęły na rozwój czasopiśmiennictwa, technicy zaproponowali, by w
dziennikarstwie stosować telefon i telegraf.

Poza tym na przełomie XIX i XX wieku skonstruowano radio, co jeszcze bardziej pogłębiło poczucie
zagrożenia, zagubienia i bezradności, nękające człowieka, zdominowanego przez środki przekazu i
osaczonego przez rozwój cywilizacyjny. Co więcej, już pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku, idee
pozytywizmu, a zwłaszcza literatura realistyczna i tendencyjna przestała być aktualna, co powszechnie
akceptowano. Poszukiwano nowych środków wyrazu.


NAZWY EPOKI

Epokę, która nastąpiła po pozytywizmie, określa się wieloma nazwami. Wśród nich na wyróżnienie
zasługują te najbardziej rozpowszechnione.

Modernizm – określenie zawdzięczamy krytykom (Ignacy Matuszewski, Kazimierz Wyka), którzy
zmiany zaszłe na przełomie wieków określili tym mianem. Słowo to wywodzi się z języka francuskiego, w
którym moderne oznacza nowoczesny, współczesny i pojawiło się pod koniec XIX wieku, gdy określano
nim innowacyjne podejście do świata, zespół nowoczesnych cech w literaturze, malarstwie, muzyce,
filozofii, oraz niecodzienne kierunki literackie. Termin ten podkreśla współczesność i nowoczesność epoki
przeciwstawiającej się systemowi poglądów poprzedniego pokolenia, kultywującemu tradycje pracy
organicznej, pracy u podstaw, a negującemu samotną walkę czy zbytni sentymentalizm.

Inną nazwą epoki, używaną zarówno w Polsce jak i w Europie, jest neoromantyzm. Przez prefiks neo-
(nowy) podkreśla ona powiązanie Młodej Polski z romantyzmem. Osoby używające tej nazwy – m.in.
krytycy Edward Porębowicz, Julian Krzyżanowski - starały się wysuwać na pierwszy plan charakterystyki
epoki wspólne cechy jej i romantyzmu, czyli sentymentalizm, oniryzm, indywidualizm, subiektywizm, a
przede wszystkim podjęcie wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości państwowej.

Kolejne określenie epoki, związane z dekadentyzmem, także zawdzięczamy francuskim krytykom. W
nazwie „fin-de-siècle” (koniec wieku) zawarli cechy najbardziej charakterystyczne dla epoki, czyli jej
narodziny pod koniec wieku, atmosferę schyłkowości, końca cywilizacji i swoistej śmierci dotychczasowej
kultury.

Z kolei dla podkreślenia pesymistycznego charakteru ówczesnej sztuki i filozofii badacze i krytycy literaccy
używają terminu dekadentyzm. Słowo to wywodzi się z francuskiego dècadence i oznacza chylenie się ku
upadkowi, schyłek wieku. Dekadentem nazywano człowieka końca XIX wieku, którego najbardziej
widocznymi cechami postawy były: bierność, niemoc, apatia, przeświadczenie o nieuchronności śmierci,
rezygnacja z jakiejkolwiek aktywności, poczucie zagrożenia katastrofą i niepewność, strach przed życiem.

Także określenie symbolizm pochodzi z ojczyzny francuskiego poety Stefana Mallarme i Charles’a
Baudelaire, uważanych za jego twórców. Termin, związany z tajemniczością, wieloznacznością poezji, po
raz pierwszy został użyty przez Jeana Moreasa, gdy ten opisywał twórczość kompozytora Ryszarda
Wagnera. Głównym przedstawicielem symbolizmu był Artur Rimbaud, który używał symbolu, by
przedstawić dwa znaczenia: realne-rzeczywiste i ukryte (skojarzeniowe). Nazwa ta stosowana jest rzadziej,
ponieważ używa się jej nie tyle na określenie całego okresu, co raczej do głównego nurtu w sztuce
młodopolskiej.

Inną nazwą epoki jest impresjonizm. Termin, używany do opisu sztuki nastrojowej, ulotnej, chwilowej,
zmieniającej się, pochodzi z języka francuskiego (l’impression) i oznacza przelotne wrażenie. Początek dał
mu obraz Moneta Wschód słońca. Impresja.

Kolejną nazwą epoki był ekspresjonizm, oznaczający w języku francuskim (expression) - gwałtowne
wyrażanie emocji, swoisty „krzyk duszy” oraz podkreślający wewnętrzny dramat twórcy.
Z kolei termin „sztuka dla sztuki”, upowszechniony przez pisarzy, oznaczał przeświadczenie, że żadna
sztuka nie może być służebna. Jedyne, na czym powinna się skupić i o co dbać, to to, by pozostać wierną
idei oryginalności, uwielbienia dla symbolu, braku dosłowności.

Najpowszechniejszą i najpopularniejszą nazwą epoki jest Młoda Polska. Została stworzona w oparciu o
cykl programowych artykułów Artura Górskiego opublikowanych w 1898 roku w krakowskim
czasopiśmie „Życie” pod wspólnym tytułem „Młoda Polska”. Były one manifestem ideowo-artystycznym
„młodego” pokolenia, które pragnęło doprowadzić do odrodzenia Polski poprzez wzorowanie się na
ideologii romantyzmu polskiego oraz wykreowanie nowych norm i wartości etycznych i estetycznych. Za
tym terminem opowiedzieli się m.in. Stanisław Brzozowski i Jan Lorentowicz.

Podobnie w innych krajach przymiotnik „młoda” określał lata panowania oniryzmu, liryzmu i kultu
jednostki (Młoda Francja, Młode Włochy, Młoda Belgia, Młoda Skandynawia).

RAMY CZASOWE MŁODEJ POLSKI

Za wydarzenie rozpoczynające prawie trzydziestoletnią epokę Młodej Polski (tzw. przełom
modernistyczny we wszystkich krajach Europy w literaturze, filozofii i sztuce), sytuującą się pomiędzy
pozytywizmem a dwudziestoleciem międzywojennym, uważa się wydanie pierwszego tomu poezji
Kazimierza Przerwy-Tetmajera (1891 rok), niosącego nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec -
odzyskanie przez Polskę niepodległości (1918 – data umotywowana historycznie).

Epokę można podzielić na następujące fazy:

I 1890 – 1900: epoka poezji Młodej Polski, w trakcie której nastąpiła krystalizacja programu. Wyznawano
m. in. dekadencki estetyzm (Miriam, Stanisław Przybyszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer), lecz
podejmowano także próby pisania literatury uspołecznionej (Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski).

II 1900 – 1910: okres literatury zaangażowanej w sprawy kraju, podczas którego tworzą m. in. Stefan
Żeromski, Stanisław Wyspiański, Władysław Reymont, Gabriela Zapolska.

III po 1910 roku: faza schyłkowa, następuje rozrachunek z literaturą Młodej Polski.

KALENDARIUM MŁODEJ POLSKI

Modernizm jest epoką wielkich indywidualności, zaskakujących kontrastów i nowoczesnych kierunków
kulturowych. Stanisław Brzozowski w swojej książce Legenda Młodej Polski słusznie pisał:
Młoda Polska miała w atmosferze epoki, w tragicznym tchnieniu miast nowoczesnych, w biologicznym
demoralizmie (…) elementy, które zdawały się prowadzić w kierunku stworzenia Polski jako idei współżycia
ludzi, własną, swobodną wolę dźwigających swe zbiorowe istnienie ponad otchłanią żywiołu.

Aby w pełni zrozumieć wielorakość, wielostronność oraz bogactwo epoki, należy prześledzić chociażby
najważniejsze publikacje, utwory muzyczne, malarskie oraz najbardziej istotne wydarzenia polityczne,
społeczne oraz cywilizacyjne.

1890
- dymisja Ottona von Bismarcka, niemieckiego polityka, premiera Prus, kanclerza Rzeszy zwanego
żelaznym kanclerzem i słynącego w zaborze pruskim z niechęci do Polaków. Kończy się jago prawie
trzydziestoletnia kariera polityczna;
- pierwsza manifestacja z okazji 1 maja zorganizowana w Warszawie;
- złożenie zwłok poety romantyzmu Adama Mickiewicza na Wawelu;
- publikacja Lalki Bolesława Prusa – wybitnego pozytywistycznego dzieła;
- utworzenie Galicyjskiej Partii Robotniczej;
- wizyta Józefa Pankiewicza i Władysława Podkowińskiego w Krakowie;

1891
- powstanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Galicji, organizacji, której celem był rozwój oświaty wśród
ludu;
- debiut poetycki Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Andrzeja Niemojewskiego, Franciszka Nowickiego;
- ukazanie się głośnej powieści Henryka Sienkiewicza, zatytułowanej Bez dogmatu, opowiadającej losy
polskiego dekadenta Leona Płoszowskiego; poza tym opublikowano między innymi dzieła: Świat się kończy
Jana Kasprowicza, Maurycy Maeterlinck Zenona Przesmyckiego, Poezje I Kazimierza Przerwy-Tetmajera,
Siłaczka Stefana Żeromskiego, Sztuka i krytyka u nas Stanisława Witkiewicza;

1892
- powstanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) o charakterze niepodległościowym, socjalistycznym i
pracowniczym (klasyfikowana w grupie partii lewicowych);
- założenie socjalistycznego pisma „Naprzód”;
- przekład Głodu Knuta Hamsuna, norweskiego pisarza, prekursora tendencji w powieści psychologicznej
oraz egzystencjalnej;
- strajki robotnicze w Łodzi;
- pierwszy tom Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej; utwory: Pan Balcer w Brazylii Marii
Konopnickiej, Śmierć I. Dąbrowskiego;

1893
- zawarcie przymierza prusko-rosyjskiego;
- powstanie Socjaldemokracji Królestwa Polskiego, organizacji dążącej do wybuchu
międzynarodowościowej rewolucji robotniczej, obalenia ustroju kapitalistycznego, likwidacji państw
narodowych oraz wprowadzenia rządów proletariatu;
- Liga Polska przekształca się w Ligę Narodową;
- przekład Młodej Skandynawii Hanssona;
- Gabriela Zapolska publikuje Menażerię ludzką, a Henryk Sienkiewicz Listy o Zoli;

1894
- wstąpienie na rosyjski tron Mikołaja II;
- Powszechna Wystawa Krajowa we Lwowie;
- założenie pisma „Robotnik” pod redakcją Józefa Piłsudskiego;
- początek działalności Hakaty w zaborze pruskim;
- przekłady: Charles Baudelaire’a Kwiaty grzechu; Dzika kaczka Henryka Ibsena;
- Władysław Podkowiński wystawia głośny Szał uniesień;
- wydania: Nad głębiami Adama Asnyka, Emancypantki Bolesława Prusa, Poezje II Kazimierza Przerwy-
Tetmajera, Doktor Piotr oraz Mogiła Stefana Żeromskiego;

1895
- powstanie Stronnictwa Ludowego w Galicji;
Stanisław Wyspiański wykonuje polichromię kościoła Franciszkanów w Krakowie;
- dzieła: Poezje Antoniego Langego, Forpoczty Marii Komornickiej, Homo sapiens Stanisława
Przybyszewskiego, Rodzina Połanieckich Henryka Sienkiewicza, Opowiadania Stefana Żeromskiego;

1896
- utworzenie Stronnictwa Chrześcijańsko-Ludowego w Galicji przez księdza Stojałowskiego;
- założenie „Krytyki” w Krakowie;
- pierwsze pokazy kinematografu w Krakowie, Warszawie i Lwowie;
- utwory: Melancholicy Elizy Orzeszkowej, Komediantka Władysława Reymonta, Quo vadis Henryka
Sienkiewicza;

1897
- wybuch strajków w Warszawie i Zagłębiu Dąbrowskim;
- utworzenie Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze rosyjskim;
- wystawa Stowarzyszenia Artystów „Sztuka”;
- założenie „Życia” w Krakowie;
- wizyta cara Mikołaja II w Warszawie;
- wydanie przekładów dzieł: Wspomnienia z martwego domu Fiodora Dostojewskiego, Nowele Allana
Edgara Poe;
- opublikowanie polskich utworów: Faraon Bolesława Prusa, U progu sztuki Sewera, Grzech Stefana
Żeromskiego;

1898
- początek wojny o Filipiny pomiędzy USA a Hiszpanią;
- strajki w zaborze rosyjskim;
- skonstruowanie radia przez Marconiego, włoskiego fizyka i konstruktora, laureata Nagrody Nobla z
dziedziny fizyki w roku 1909 za wkład w rozwój telegrafii bezprzewodowej;
- odkrycie radu przez Piotra Curie i Marię Skłodowską- Curie;
- objęcie redakcji krakowskiego „Życia” przez Stanisława Przybyszewskiego;
- odsłonięcie pomników Adama Mickiewicza w Krakowie i Warszawie w stulecie urodzin wieszcza;
- otwarcie Politechniki Warszawskiej - jednej z największych i najlepszych wyższych uczelni technicznych
w Polsce oraz w Europie Środkowo-Wschodniej, z językiem rosyjskim jako wykładowym;
- przekłady: Nowele de Maupassanta oraz Anna Karenina Lwa Tołstoja;

- publikacja utworów: Fachowiec Berenta, Zając Adolfa Dygasińskiego, Krzak dzikiej róży Jana
Kasprowicza, Legenda, Warszawianka Stanisława Wyspiańskiego, Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego;

1899
- wychodzą takie dzieła młodopolskich twórców, jak Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego, Ziemia
obiecana Władysława Reymonta, W sieci Jana Augusta Kisielewskiego, Dla szczęścia, Confiteor, Dzieci
szatana, O „nową” sztukę Stanisława Przybyszewskiego, Klątwa, Lelewel, Meleager Stanisława
Wyspiańskiego;
- pierwszy strajk młodzieży akademickiej w Warszawie;
- powstanie Związku Artystów Polskich we Lwowie;
- utworzenie Teatru Ludowego w Warszawie;

1900
- Henryk Sienkiewicz, obchodzący jubileusz, publikuje Krzyżaków, Stanisław Przybyszewski Androgyne, a
Władysław Orkan - Komorników;
- przekształcenie SDKP w SDKPiL;
- utworzenie III Proletariatu;
- przekłady: Opowiadania Maksyma Gorkiego, Księga dżungli Kiplinga;

1901
- umiera angielska królowa Wiktoria;
na uniwersytecie we Lwowie mają miejsce krwawe walki ukraińsko-polskie;
- we Wrześni wybucha strajk szkolny w odpowiedzi na nakaz nauczania religii w języku niemieckim;
- otwarcie Filharmonii w Warszawie;
- założenie „Chimery” w Warszawie;
- przekład dzieła Nietzschego Tako rzecze Zaratustra;
premiera Wesela Stanisława Wyspiańskiego oraz tomiku Sny o potędze Leopolda Staffa

1902
- na polski rynek czytelniczy trafiają: Huragan Wacława Gąsiorowskiego, Śnieg Stanisława
Przybyszewskiego, My młodzi Stanisława Brzozowskiego, Gody życia Adolfa Dygasińskiego, Ginącemu
światu Jana Kasprowicza, W mroku gwiazd Tadeusza Micińskiego, W roztokach Władysława Orkana
oraz Małpie zwierciadło Adolfa Nowaczyńskiego;
- otwarcie Filharmonii we Lwowie;
- założenie Stowarzyszenia Artystów Grafików Polskich;
- obrazy Jacka Malczewskiego (Anioł śmierci) i Stanisława Wyspiańskiego (Macierzyństwo);
- przełożenie Białych nocy oraz Cichej Fiodora Dostojewskiego;

1903
- Fundacja Alfreda Nobla przyznaje Marii Skłodowskiej-Curie i Piotrowi Curie nagrodę za prace w
dziedzinie promieniotwórczości;
- utworzenie Związku Młodzieży Socjalistycznej w zaborze rosyjskim;
Wystawa malarstwa Edwarda Mucha w Warszawie;
Stanisław Wyspiański projektuje dekoracje do Bolesława Śmiałego;
- premiera Walkirii Richarda Wagnera w Operze warszawskiej;
- założenie „Ateneum” w Warszawie;
- przekłady: Zbiór nowel Czechowa, Pisma Maeterlincka, Dusza dostojna Nietzschego, Człowieka
niewidzialny Wellsa;
- ukazują się Popioły Stefana Żeromskiego, Wyzwolenie, Achilles, Bolesław Śmiały Stanisława
Wyspiańskiego, Na srebrnym globie. Rękopis z Księżyca Jerzego Żuławskiego, Na skalnym Podhalu
Przerwy-Tetmajera, Pałuba Karola Irzykowskiego oraz Próchno Wacława Berenta;

1904
- wybucha wojna rosyjsko-japońska, w wyniku czego w Królestwie Polskim następuje mobilizacja;
- otwarcie Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie;
- cykl obrazów Wojtkiewicza Szkice tragikomiczne;
- przekłady: Lord Jim Conrada, Prometeusz źle spętany Gide’a, Opinia i tłum Tarde’a;
- czytelnicy mogą zapoznać się z nowymi książkami: Noc listopadowa, Akropolis Stanisława
Wyspiańskiego, Eros i Psyche Jerzego Żuławskiego, W małym domku Tadeusza Rittnera, Popioły Stefana
Żeromskiego, Synowie ziemi Stanisława Przybyszewskiego oraz Chłopi (tom I, II) Władysława
Reymonta;

1905
- w Rosji wybucha rewolucja – ogólnokrajowy, spontaniczny zryw skierowany przeciw rządowi, przemocy
państwa wobec obywateli, uważany za początek zmian ustrojowych w Rosji oraz przełom
upowszechniający postawy aktywistyczne, społecznikowskie, dążenia niepodległościowe;
- utworzenie Organizacji Bojowej PPS;
- zamknięcie politechniki i uniwersytetu w Warszawie;
- powstanie Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (Endecji) w Galicji, polskiego ruchu politycznego o
ideologii nacjonalistycznej;
- założenie kabaretu „Zielony Balonik” w Krakowie;
- przekłady: Dziewice skał d’Annunzia, Jasnowidze i wróżbici Hanssona, Opowiadania Wilde’a;
- ukazują się: O dramacie i scenie Przybyszewskiego, Sen o szpadzie Żeromskiego, Jaskółka
Daniłowskiego;

1906
- ukazują się Wspomnienia niebieskiego mundurka Wiktora Gomulickiego, Moralność pani Dulskiej
Gabrieli Zapolskiej, O bohaterskim koniu i walącym się domu Jana Kasprowicza, Chłopi (tom III)
Władysława Reymonta, Współczesna powieść polska Brzozowskiego, Kobiety Zofii Nałkowskiej;
- rozłam w PPS na PPS-Lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną;
- założenia „Robotnika”, organu PPS-Frakcji Rewolucyjnej;

1907
- Gabriela Zapolska kończy Ich czworo. Tragedię ludzi głupich w 3 aktach, Stanisław Brzozowski
Współczesną krytykę literacką w Polsce, Zofia Nałkowska Księcia, Stanisław Witkiewicz Z Tatr;
- umiera Stanisław Wyspiański;
- w zaborze rosyjskim upada rewolucja;
- proces III Proletariatu;

1908
- zajęcie Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry;
- założenie w Galicji Związku Walki Czynnej, polskiej tajnej organizacji wojskowej założonej w czerwcu
1908 we Lwowie przez działaczy Organizacji Bojowej PPS z Kazimierzem Sosnkowskim na czele;
- zjazd dziennikarzy polskich w Krakowie;
- przełożenie Biesów Dostojewskiego;
- ukazują się Dzieje grzechu Stefana Żeromskiego, Płomienie Brzozowskiego, Dwie rewolucje Karola
Irzykowskiego, Ludzie podziemi Struga, Piosenki i fraszki „Zielonego Balonika” Boy-Żeleńskiego oraz
Rota Marii Konopnickiej;

1909
- Władysław Reymont kończy czwartą część Chłopów, Helena Mniszkówna publikuje Trędowatą, Henryk
Sienkiewicz Dzieci, Stefan Żeromski Różę;
- Zjazd Historycznoliteracki im. Słowackiego we Lwowie;
- utworzenie Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich oraz Towarzystwa Pisarzy Polskich;
- założenie kabaretu „Momus” w Warszawie;

1910
- ukazują się utwory: Pan Balcer w Brazylii Marii Konopnickiej, Wiry Henryka Sienkiewicza, Nietota
Tadeusza Micińskiego, Legendy Młodej Polski (dzieła podsumowującego dorobek epoki) Nim serce ucichło
Stanisława Korab Brzozowskiego (pośmiertnie), Historie maniaków Romana Jaworskiego;
- umierają dwie przyjaciółki i pisarki: Eliza Orzeszkowa i Maria Konopnicka;
- utworzenie Powszechnego Związku Artystów Polskich w Krakowie;

1911
- rynek czytelniczy wzbogacają: Wampir Władysława Reymonta, 622 Upadki Bunga, czyli demoniczna
kobieta Stanisława Ignacego Witkiewicza, Ozimina Wacława Berenta;
- rozłam w Lidze Narodowej i Stronnictwie Demokratyczno-Narodowym;
zgon Brzozowskiego i Nałkowskiego;
- początek działalności Stowarzyszenia Artystów Plastyków „Młoda Sztuka”;
- założenie „Museionu” w Krakowie;
- pierwsze nieme ekranizacje dzieł literackich: Dzieje grzechu, Meir Ezofowicz, Sąd boży (wg Sędziów
Stanisława Wyspiańskiego);

1912
- wybuch I wojny bałkańskiej, konfliktu zbrojnego pomiędzy Ligą Bałkańską, czyli antytureckim sojuszem
państw bałkańskich, (Bułgaria, Serbia, Grecja, Czarnogóra), a samą Turcją;
- utworzenie PPS-Opozycji;
- rozłam w SDKPiL;
- pobyt Lenina w Krakowie i Poroninie;
- śmierć Bolesława Prusa;
- Festiwal Muzyki Polskiej w Krakowie;
- pierwsza polska kronika filmowa;
- ukazuje się powieść Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy, Wierna rzeka oraz Uroda życia Stefana
Żeromskiego, Mocny człowiek Stanisława Przybyszewskiego oraz Sad rozstajny Bolesława Leśmiana;

1913
- Bolesław Leśmian kończy Klechdy sezamowe oraz Przygody Sindbada Żeglarza, Karol Irzykowski Czyn i
słowo, Juliusz Kaden-Bandrowski Proch, Tadeusz Miciński Xiędza Fausta, Reymont Rok 1794, Boy-
Żeleński Słówka, a Karol Hubert Rostworowski - Judasz z Kariothu;
- rozłam w Polskim Stronnictwie Ludowym;
- utworzenie Stronnictwa Narodowo-Radykalnego w Królestwie;
- Wystawa Nowoczesnego Malarstwa Scenicznego w Warszawie;
- otwarcie Teatru Polskiego w Warszawie.

1914
- w Sarajewie ma miejsce zamach na arcyksięcia Ferdynanda i w konsekwencji wybucha I wojna światowa;
- powstanie PSL-Piast i PSL-Lewicy w Galicji;
- I Kompania Kadrowa wychodzi z Krakowa;
- utworzenie Naczelnego Komitetu Narodowego w Krakowie i powstanie Legionów Polskich pod komendą
Józefa Piłsudskiego;

1915
- Turcja i Włochy przystępują do wojny;
- zajęcie Warszawy przez wojska niemieckie (sierpień);
- powstaje polska Organizacja Wojskowa na terenie byłego zaboru rosyjskiego;
- śmierć Stanisława Witkiewicza;
- przekład Elegii Paula Verlaine’a

1916
- od 21 lutego do 20 grudnia 1916 roku toczą się walki o francuską twierdzę Verdun, której dzielnie broni
wojsko generała Philippe'a Petaina. Walki te przeszły do historii jako "piekło Verdun" lub "młyn
verduński", ponieważ obie strony (Niemcy i Francuzi) przetrzebiały swe oddziały;
- 5 listopada proklamowano samodzielne Królestwo Polskie pod patronatem Niemiec i Austro-Węgier;
- w Warszawie powołano Tymczasową Radę Stanu;
- śmierć Henryka Sienkiewicza;
- założenie pisma „Pro Arte et Studio” w Warszawie (debiuty skamandrytów);
- ukazuje się Księga ubogich Jana Kasprowicza, Nawracanie Judasza, Zamieć, Literatura a życie polskie
Stefana Żeromskiego;

1917
- w Rosji wybucha rewolucja lutowa, przeciwko carowi Mikołajowi II i monarchii absolutnej, która
spowodowała utworzenie się dwuwładzy w Rosji, zakończonej przez rewolucję październikową;
- orędzie Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich głoszące prawo Polski do niepodległości;
- utworzenie Armii Polskiej we Francji;
- tzw. kryzys przysięgowy w Legionach
- w formie książkowej ukazuje się „Kajus Cezar Kaligula” Karola Huberta Rostworowskiego,
- w Magdeburgu zostaje uwieziony Józef Piłsudski;
- Deklaracja praw narodów Rosji, uznająca prawo Polski do niepodległości;
- Pierwsza Wystawa Ekspresjonistów Polskich w Krakowie
- założenie klubów futurystycznych „Gałka Muszkatołowa” i „Katarynka” w Krakowie;
- założenie pisma ekspresjonistów „Zdrój”;
- Zofia Nałkowska publikuje Tajemnice krwi, Stanisław Przybyszewski Krzyk;

1918
- zakończenie I wojny światowej, w wyniku której zwycięstwo odniosła Ententa, upadło Cesarstwo
Niemieckie, Imperium Rosyjskie, Imperium Osmańskie oraz Austro-Węgry;
- powstanie niepodległego państwa polskiego z Józefem Piłsudskim jako Tymczasowym Naczelnikiem
Państwa (11 listopada);
- pierwszy wieczór poetycki skamandrytów w kawiarni „Pod Pikadorem” w Warszawie;
- ukazują się: Żywe kamienie Berenta, Dzieci ojczyzny Marii Dąbrowskiej, Królewsko-polski kabaret Jana
Lechonia, Ekspresjonizm Stanisława Przybyszewskiego, Sonety Antoniego Słonimskiego, Tęcza łez i krwi
Leopolda Staffa, Czyhanie na Boga Juliana Tuwima, Projekt Akademii Literatury Polskiej Stefana
Żeromskiego.

ZNACZENIE MŁODEJ POLSKI

Nie sposób wymienić wszystkich rzeczy, które polska i światowa kultura zawdzięczają epoce przełomu XIX
i XX wieku.

Młoda Polska zostawiła po sobie utwory, w których potępiała kulturę mieszczańską („mentalność
filistrów”), obrazowała bezsens ludzkiego życia, w którym człowiek niczym marionetka jest kierowany
popędami, w którym cierpi.

Taki nurt podyktowany był przede wszystkim sytuacją historyczną, w jakiej od lat tkwiła Polska.
Postępująca rusyfikacja szkół wszystkich szczebli w zaborze rosyjskim i carski terror, kulminacyjny okres
germanizacji w zaborze niemieckim (działalność Hakaty) spowodowały, że ciężko było się cieszyć lekturą
Nad Niemnem czy dydaktycznymi nowelami pozytywistów.

Podobnie jak w innych krajach (Niemcy, Włochy, Francja), dominował w niej nurt narodowy.

Według założeń jej twórców, jedynie artyście zarezerwowane było poznanie prawdy o świecie. Mimo iż
było ono zorganizowane na płaszczyźnie intuicyjnej, to i tak stawiało twórcę wyżej w hierarchii społecznej,
niż na przykład naukowca czy lekarza.

Epoce tej zawdzięczamy takie kierunki filozoficzne, jak intuicjonizm Henriego Bergsona, z jego pojęciem
élan vital (siły życiowej i twórczej), nietzscheanizm operujący kategorią „nadczłowieka”, wyrażający
apoteozę woli i witalności czy w końcu schopenhaueryzm, wywołujący narodowy pesymizm, a wyrosły z
fascynacji buddyzmem.

Okres ten po dziś dzień zachwyca próbą połączenia w jedno różnych dziedzin sztuki (literatury, muzyki,
malarstwa). Inspiracji poszukiwano między innymi w fol­klorze (m.in. Podhale, Tatry), gotyku, renesansie,
baroku, a przede wszystkim – zgodnie z założeniem neoromantyzmu – w epoce Mickiewicza, Słowackiego
i Norwida.

Błędnie myślą Ci, którzy uważają, że modernizm to tylko czas „biadolenia”, melancholii, długiej
kontemplacji nieistotnych problemów. A przecież nigdzie indziej, jak na przełomie XIX i XX wieku
zaobserwujemy ogromny rozwój miast, przemysłu, finansów, przyjrzymy się powiększającej stale liczbie
klasy urzędniczej, dostrzeżemy mechanizmy formowania się osobniczej, wąskiej warstwy inteligenckiej.

Najważniejsze, byśmy pamiętali, że Młoda Polska, prócz dekadentyzmu, podejmowała także inne
problemy. Choć utwory utrzymane w nurcie przekonania jednostki o nadchodzącym końcu cywilizacji są
może bardziej wypromowane czy charakterystyczne dla założeń epoki, to przecież może się ona poszczyć
także dziełami psychologiczno-obyczajowymi, erotycznymi, ludowymi czy narodowymi, a nikt tak bardzo,
jak kobieta fatalna (femme fatale) – powołana do życia przez modernistów, nie zachwyci czytelnika swą
demonicznością, tajemniczością, elektryzującą naturą.

MŁODOPOLSKIE NURTY

W Młodej Polsce narodziły się nowe, innowacyjne nurty oraz kierunki literackie i artystyczne. Eksplozji
towarzyszyło równoczesne pojawienie się pojęć krytycznych, zdolnych podsumowywać, oceniać i opisywać
owe prądy.

Jednoznaczne sklasyfikowanie dorobku jednego pisarza pod katem obecności danego kierunku jest
niemożliwe, ponieważ, jak pisze Andrzej Zawadzki:
Nierzadko w twórczości jednego pisarza zbiegały się elementy różnych poetyk.

 MODERNIZM

Modernizm to określenie ogółu kierunków awangardowych w literaturze i sztuce w okresie 1880 – 1910,
przeciwstawiających się realizmowi i naturalizmowi, wyrażających dezaprobatę wobec moralności
mieszczańskiej, w działach kładących nacisk na indywidualizm, symbolizm, estetyzm. To także jedna z
wielu nazw Młodej Polski lub jej pierwszego dziesięciolecia, odznaczająca się dążeniem do oryginalności,
innowacyjności, krytycznym stosunkiem do tradycji i dokonań przeszłych epok.

Termin był już używany w starożytności. W V wieku naszej ery słowo modernus oznaczało chrześcijanina,
człowieka nowej ery, przeciwstawionego człowiekowi czasów pogańskich.

Modernizm powstał w oparciu o dwie teorie: Artura Schopenhauera i Fryderyka Nietzschego. Na bazie
Świata jako woli i wyobrażenia oraz Tako rzecze Zaratustra powstał kierunek zakładający nieodłączność
życia i cierpienia. Człowiek, zdeterminowany przez nękający go ciągle popęd życiowy, musi nieustannie
zaspokajać pragnienia i ambicje, co przysparza mu klęsk, wstydu, poniżenia, rozczarowania rzeczywistością
i sobą, a przede wszystkim lęku przed śmiercią. Jednostka nieustannie poszukuje ucieczki przed życiem,
które jest nieskończonym pasmem udręki. Aby choć trochę zminimalizować „ból istnienia”, ludzie muszą
nauczyć się okiełznać swe popędy, pragnienia, pożądanie.

Również swą cegiełkę w ostateczny kształt nowoczesnego postrzegania świata wniósł Charles Baudelaire.
W szkicu Malarz życia współczesnego z 1863 roku zaprotestował teorii piękna absolutnego, będącego poza
czasem. Dowiódł, że każda epoka posiada własny ideał piękna, wykreowany w oparciu o jej zasady i
tendencje. Dzieło francuskiego poety podsumowuje jeden z autorów Ilustrowanych dziejów literatury:

w szkicu Baudelaire’a nowoczesny ideał piękna został silnie powiązany z nowym doświadczeniem
kulturowym i egzystencjalnym – rosnące tempo życia, zwłaszcza życia w wielkim mieście, nieustanna
metamorfoza zjawisk, pośpiech, różnorodność, przemieszczanie się wielkich mas ludzkich wymaga nowej
wrażliwości artystycznej, nowych sposobów przedstawiania w sztuce
(A. Zawadzki, tamże, s. 291).

Reasumując, kierunek interesował się wszystkim, co nowe, niecodzienne, nieznane.

 SYMBOLIZM

Termin symbolizm pochodzi z języka francuskiego (symbolisme), a dokładniej od tytułu manifestu Jeana
Moreasa „Le Symbolisme”, ogłoszonego w 1886 roku w „Le Figaro” i oznacza nurt literacki ukształtowany
we Francji i w Belgii pod koniec XIX wieku, będący jednym z najważniejszych prądów poetyckich końca
wieku.

Twórcy symbolizmu, czerpiący z bogatego filozoficznego zaplecza, przekonani o istnieniu
niepoznawalnego zmysłami bytu idealnego, wiecznego, mistycznego, prawdziwego świata
transcendentnego, ukrywanego przez świat materialny, zniszczalny, empiryczny - skłonili się w kierunku
posługiwania się obrazem mającym swa odrębne znaczenia.

Pierwsze było dosłowne, a drugie metaforyczne,, głębsze, czyli symboliczne. Dawało ono szansę, w
odróżnieniu od alegorii, mającej jedną definicję, wielostronnej interpretacji dzieła, co jeszcze bardziej
podkreślało tajemniczość i złożoność świata, który mógł być odczytywany w zależności od osobistych
doświadczeń i wyznawanych zasad. Symbol dzięki temu, że jest oparty na skojarzeniach, z natury
niejednoznaczny, chybotliwy znaczeniowo, nieprzejrzysty, raczej sugerujący niż nazywający wprost (A.
Zawadzki, dz. cyt., s. 292), mógł przedstawić „idealne” pojęcie, o którym nie można opowiedzieć wprost.
Pełnił jednocześnie funkcje zmysłowego odpowiednika, tego, czego nie można wyrazić dosłownie.
Zamierzona wieloznaczność i brak wyrazistości powodują, że meritum dzieła nigdy nie zostanie całkowicie
odkryte.
Kierunek czerpał zarówno z poglądów Artura Schopenhauera, jak i Henriego Bergsona.

Cel poezji widział w oddziaływaniu na czytelnika nie przez racjonalny wywód, ale przez nastrój,
melodyjność, w dotarciu do terenów niedostępnych poznaniu rozsądnemu, rozumowemu, w przeniknięciu
do bytu wiecznego. Aby jeszcze bardziej podkreślić odrębność poezji i prozy, symboliści przeciwstawiali
języki obu dziedzin literatury.

Inspiracji szukali w baśniach, kulturach egzotycznych i prymitywnych, a nie w otoczeniu i codziennym
życiu. Tylko takie podejście dawało im szansę na oddanie atmosfery sfer tajemniczych, nie odkrytych,
niepojętych, niezdefiniowanych oraz opisanie takich wartości, jak niebyt, nieskończoność, śmierć, wolność.
Ich teksty, mające wyrazić „stan duszy”, są pełne aluzji, sugestii, tajemnicy, niejednoznaczności
semantycznej, bogatych efektów zmysłowych (zwłaszcza muzycznych i dźwiękowych), niejasnych
wskazówek, które po zinterpretowaniu dają poczucie, że właśnie dotknęło się czegoś niewyrażalnego
słowem.

Symboliści odwoływali się więc do sfery uczuciowej, emocjonalnej człowieka, a nie rozumowej,
intelektualnej. Ich celem było wywołanie w odbiorcy odpowiedniego przeżycia, wyrażenie nieuchwytnych
stanów emocjonalnych, a nie wzbogacenie jego wiedzy o kolejne wiadomości czy wpojenie mu takich, a nie
innych poglądów.

Choć w literaturze symbol upowszechnił belgijski pisarz i dramaturg, Maurice Maeterlinck, to osobami
kojarzonymi z pojęciem są bez wątpienia Jean Moreas – twórca manifestu symbolizmu opublikowanego w
1886 roku, Stefan Mallarme – wybitny poeta, Paul Verlaine – autor teorii symbolistycznej liryki.
Postulował skupienie się w poezji na kreowaniu, a nie zajmowaniu się treściami moralnymi. Istotą wiersza
była według niego płynność, melodyjność, brak monotonii, rezygnacja ze schematu wersyfikacyjnego,
rymów, wyszukanych wyrazów czy puenty na rzecz wieloznaczności.

Na polskim gruncie symbolizm upowszechnili między innymi Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Anioł Pański),
Jan Kasprowicz (poemat Miłość, cykl sonetów Krzak dzikiej róży, hymn Dies ire), Leopold Staff (Deszcz
jesienny, Kowal), Stanisław Wyspiański (dramat Wesele), Stefan Żeromski (Ludzie bezdomni).

 DEKADENTYZM

Dekadentyzm był kierunkiem w literaturze francuskiej. Autorstwo nazwy (decadence - oznacza upadek,
schyłek epoki) przypisuje się Teofilowi Gautier. Rozwinął się najpełniej w latach 80-tych XIX wieku.
Badacze prądów twierdzą, że przygotował grunt pod inny kierunek - symbolizm.

Dekadentyzm charakteryzował sprzeciw wobec mieszczańskiego świata, przekonanie o całkowitym
upadku kultury, nieodwracalnym kryzysie sztuki i wszelkich ideologii, wyczerpaniu się wszystkich
możliwości artystycznych, przeświadczenie o tym, iż kultura, cywilizacja i ludzka moralność kierują się
tylko kategoriami zysku i opłacalności.

Twórcy, czerpiący pesymistyczne wnioski z pozytywistycznego materializmu, naturalizmu i scjentyzmu,
głoszący takie hasła, jak Nie wierzę w nic (Tetmajer), wszystko wypite, zjedzone! (Verlaine), chcieli
wykreować całkowicie inny model twórcy. Nie był on silny, przekonany o swej potędze i gotowy stawić
czoło społeczeństwu. Wspomniany Verlaine napisał w swym wierszu Niemoc, uważanym przez Jana
Tomkowskiego za rozpoczynający historię nowożytnego dekadentyzmu:
Jam cesarstwo u schyłku wielkiego konania,
Które, patrząc, jak idą barbarzyńce białe,
Układa akrostychy wytworne, niedbałe,
Stylem złotym, gdzie niemoc sennych słońc się słania.

Dekadent, traktowany jako byt przyrodniczy, cząstka materii podległa całkowicie prawom natury (A.
Zawadzki, dz. cyt., s. 293), czuł się wyobcowany ze świata, nękało go przekonanie o własnej niemocy, na
które wpływ miało przeświadczenie o zdewaluowaniu idei pozytywizmu, kryzysie prawdy i moralności
(nihilizm moralny). Hierarchizacja poglądów dekadenta była czytelna i przejrzysta: stawiał sztukę nad
naturalnością, wyrafinowanie na prostotą, chorobę nad zdrowiem, zamartwianie się nad optymizmem. Jego
postawa była mieszanką pesymizmu, zwątpienia w celowość istnienia i negacji nauki, postępu, dokonań
cywilizacji.

Twórców kierunku fascynowały tajemnice psychiki i duszy, dlatego też postanowili się poświęcić pracy
nad odkrywaniem sekretów i zanegowali materializm. W swej doktrynie odwoływali się do filozofii Artura
Schopenhauera, która dowodziła braku sensu ludzkiego życia. Ich poglądy można określić takimi
przymiotnikami, jak antyspołeczne, antycywilizacyjne i przeciwstawne naturze. Według nich społeczeństwo
podlegało nieuchronnemu prawu starzenia i rozkładu, nie istniały wartości absolutne i nierelatywne.
Jedynym, co ich hipnotyzowało i dawało wytchnienie, była sztuka, którą uznawali za cel sam w sobie i
dziedzinę wzbogacającą jednostkę. Jan Tomkowski w swym opracowaniu epoki zauważa:
Dekadentom o wiele bliższa była psychologia, nauka biorąca za punkt wyjścia jednostkę ludzką. Niechęć
wobec tłumu i otoczenia, przyrody nie wyłączając, prowadziła nieuchronnie do neurotycznego egotyzmu,
który Oscar Wilde uznał za nieodłączny element poczucia godności ludzkiej. Ucieczce od rzeczywistości
towarzyszy poszukiwanie nowych, wyrafinowanych doznań, niezwykłych przygód intelektualnych. (…)
Alkohol i opium pozwalają odkrywać nowe światy, wywołują niezwykłe stany psychiczne, najczęściej
okazują się jednak lekarstwem na smutek i nudę
(Jan Tomkowski, Młoda Polska, s. 11).

Formami wyrazu charakteryzującymi dekadentyzm, którego składnikiem był wyrafinowany estetyzm, kult
tego, co dziwne i niezwykłe, jest między innymi oryginalne, bogate, śmiałe, często zaskakujące
połączeniami wyrazowymi słownictwo, dzięki czemu ich teksty były niezwykle ekspresyjne. Wykreowali
nowy typ bohatera – artysty dekadenta, żyjącego we własnym świecie i znieczulonego na rzeczywistość,
czego najwybitniejszym przykładem jest diuk des Esseintes z powieści Jorisa Karla Huysmansa Na wspak,
interesujący się literaturą i historią ostatnich wieków cesarstwa rzymskiego, w którym odkrywa niezwykły

urok rozkładu. Moderniści podejmowali tematy perwersyjne, czasem nawet mające cechy sztuczności czy
choroby.

W swych utworach dekadenci, cierpiący na „chorobę wieku”, posługiwali się liryką maski i liryką roli, by
jeszcze bardziej podkreślić odrębność tekstów, w których dominował nastrój smutku, melancholii,
pesymizmu. Często też, aby podkreślić negację praw rządzących światem, uciekali w tak zwany „sztuczny
raj”. Odurzali się środkami narkotycznymi i szukali zapomnienia w perwersyjnej erotyce. Przykładem
dekadenta był Stanisław Przybyszewski, autor słów Norma to głupota, degeneracja - to geniusz! oraz Leon
Płoszowski – bohater i narrator znakomitej, acz jakby zapomnianej powieści Henryka Sienkiewicza Bez
dogmatu. Utworami utrzymanymi w nurcie są poza tym: Koniec wieku XIX Kazimierza Przerwy-Tetmajera,
przedstawiający w formie dialogu poczucie bezsensu istnienia, niemocy działania (poeta pyta w nim Jakaż
jest przeciw włóczni złego twoja tarcza, / Człowiecze z końca wieku?), czy Hymny Jana Kasprowicza z tomu
Ginącemu światu.
Pismem publikującym teksty dekadentów i propagującym termin było założone przez Anatola Baju w 1886
roku „Le Decadent”.

 NEOROMANTYZM

Neoromantyzm to kierunek artystyczny drugiej połowy XIX i początku XX wieku, nawiązujący do estetyki
i twórczości epoki romantyzmu (nazywano go również „nowym romantyzmem").
W Polsce termin ten został zapoczątkowany między innymi przez Edwarda Porębowicza, autora artykułu
Poezja polska nowego stulecia (1902). W literaturze ugruntował się jako inna nazwa Młodej Polski oraz nurt
popierający wybujały indywidualizm, kult jednostki i sztuki, zainteresowanie sferą duchową, niechęć
do materializmu, idealizm, irracjonalizm, subiektywizm i mistycyzm oraz symbolizm jako środek ekspresji
pisarskiej. Poza tym neoromantyzm spowodował odrodzenie się w Polsce problematyki niepodległościowej,
przywrócenie czci powstaniom i ich uczestnikom, zerwanie z polityką ugodową i ustępliwą wobec
zaborców.
Występował także w muzyce (powstanie poematu symfonicznego Liszta i Straussa, dramacie muzycznym
Wagnera, rozwój liryki wokalnej).

 IMPRESJONIZM

Impresjonizm to kierunek w malarstwie i literaturze ukształtowany we Francji w drugiej połowie XIX
wieku. Nazwę zaczerpnął od tytułu obrazu Claude’a Moneta „Impresja – wschód słońca” i w języku
francuskim oznacza odciśnięcie, wrażenie, indywidualny, przelotny stan uczuć (impression). Choć na
początku odnosił się głównie do malarstwa, z czasem został przeniesiony także do literatury Młodej Polski.

Terminem tym określa się poezję o charakterze nastrojowym, która ukazuje świat przez pryzmat
wrażliwości jednostki, która nie musi określać swych poglądów na świat, może pozostać intelektualnie
bierna i przeżywać nieokreślone doznania. Dzieła impresjonistyczne cechuje subiektywizm, czyli
podporządkowanie świata przedstawionego – pełnego emocji, zmysłowego - podmiotowi lirycznemu,
„migawkowość” opisu, nastrój muzyczności, liryzm. W malarstwie stosowano techniki oddające wrażenia
świetlne, zaznaczające grę światłocieni, rozmyte kontury. Operowano barwą, używano jedynie czystych
kolorów.
Celem dzieła literackiego, plastycznego czy muzycznego było utrwalenie przelotnego wrażenia i wzruszenia
pięknem chwili, przedstawienie świata nie takim, jaki jest, ale takim, jakim go widzi artysta.

Impresjonizm pojawił się w wystąpieniach Piotra Chmielowskiego, Lucjana Rydla i Artura Langego. Styl
utworów utrzymanych w tym nurcie cechuje przewaga rzeczowników konkretnych nad pojęciami,
przymiotników nad rzeczownikami oraz dążenie do instrumentalizacji zjawisk. Bardziej szczegółowe
rozróżnienie dotyczy poezji i prozy.

Impresjonizm przejawiał się w utworach lirycznych jako gra skojarzeń, za pomocą której starano się
zapisywać przeżycia i uczucia, a w prozie występował najczęściej w postaci luźnej, fragmentarycznej
kompozycji i wyolbrzymieniu roli podświadomości w działaniu bohatera.

Przykładem impresjonistycznego liryku jest:

- wiersz Kazimierza Przerwy-Tetmajera Melodia mgieł nocnych, w którym poeta oddaje ukłon ukochanym
Tatrom. Czytając utwór, widzimy oczyma wyobraźni górskie mgły spowijające dolinę, dostrzegamy ich
„taniec”, będący okręcaniem się wstęgą naokoło księżyca. Innymi impresjonistycznymi utworami poety są:

- Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej (wiersz zadziwia zestawieniami wyrazowymi, stworzonymi, aby
opisać pejzaż górski: senna zieleń gór; O ścianie nagiej, szarej, stromej, / spiętrzone wkoło skał rozłomy”;
„Patrzę ze szczytu w dół: pode mną / przepaść rozwarła paszczę ciemną - / patrzę w dolinę, w dal; opisami
mgły zamazującej kontury: Na gór zbocza / Światła się zlewa mgła przezrocza; spiętrzone wkoło skał
rozłomy / w świetlnych zasnęły mgłach; mistrzowskim opisem barw: senna zieleń gór; srebrnotęczowy
sznur; Ciemnozielony w mgle złocistej (...) las; Na jasnych, bujnych traw pościeli; pod słońce się
gdzieniegdzie bieli / w zieleni martwy głaz; O ścianie nagiej, szarej; srebrzystoturkusowa cisza),

-Na Anioł Pański (warto zwrócić uwagę na sposób przedstawienia światła i cienia: Na wodę ciche cienie
schodzą).

Innymi wierszami impresjonistycznymi są:

- Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Jana Kasprowicza,
- Deszcz jesienny i Przedśpiew Leopolda Staffa.

Ślady kierunku obecne są nawet na kartach powieści Stefana Żeromskiego czy dramatu Stanisława
Wyspiańskiego. W Ludziach bezdomnych czytamy o świetle i cieniu (jeziora lśniące; zstępowały smugi
światła prawie białego i ostrymi rysami przerzynały chłodne murawy; blask srebrzący się a niepochwytny)
czy zaskakujących barwach (czarne pnie; zielona woda; z liśćmi tak żółtymi). Z kolei w Weselu
dowiadujemy się że akcja toczy się od ciemnego wieczoru, przez głębię nocy, do świtu (otrzymujemy
dokładnie opisany kształt i kolor chmur), mrok rozświetla sztuczne światło, a ludzie są ubrani w bardzo
kolorowe stroje (czapka z pawimi piórami, suknia panny młodej).

 EKSPRESJONIZM

Ekspresjonizm to kierunek stworzony w Niemczech, którego nazwa pochodzi od łacińskiego expressio i
oznacza wyraz, wyrażenie. Rozkwit prądu przypada na lata 1910 – 1925 (został szczegółowo
scharakteryzowany w latach I wojny światowej), choć tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się wcześniej
w epoce średniowiecza, baroku, romantyzmu.

Po raz pierwszy terminu ekspresjonizm użył malarz francuski J.A. Merv. Aby oznaczyć dzieła sztuki
plastycznej, w 1901 roku nadał tę nazwę cyklowi swoich obrazów. Z kolei pierwsze próby formułowania
reguł kierunku pojawiły się w latach 1905-1906 w niemieckim czasopiśmie „Die Erde”.Główny ośrodek
ekspresjonizmu stanowiła grupa Die Brucke założona w 1905 roku. W jej składzie byli między innymi
Kirchner, Heckel, Schmidt-Rottluff.

Drugą grupę stanowili członkowie Der Blane Renifer, grupy założonej w Monachium w 1911 roku i
zmierzającej do ekspresjonizmu abstrakcyjnego. Jej członkami byli: W. Kandisky, F. Marc, A.Macke,
P.Klee.

W Polsce nazwa ukazała się w piśmie „Zdrój”, dwutygodniku wydawanym w Poznaniu w latach 1917–
1922, skupiającym pisarzy i artystów z grup "Bunt" i "Zdrój". Założycielem i redaktorem naczelnym pisma
był Jerzy Hulewicz.

Kierunek był odpowiedzią na kryzys duchowy XX wieku. Gdy idee pozytywizmu zawiodły, ludzie byli
zmęczeni indoktrynowaniem ich przez społeczników i nie było propozycji rozwiązania kryzysu polityczno-
społecznego, postanowiono skupić się na odnowieniu mistycyzmu i powrócić do prymitywnych i
pierwotnych duchowych źródeł kultury, chciano zreformować dotychczasowe zasady.

Ludzie ponownie uwierzyli, że jedynym bytem jest byt duchowy, sztuka jest sposobem dotarcia do
Absolutu, a aby spróbować tego dokonać, należy odrzucić naturalizm i realizm. Poza tym teoretycy i
praktycy kierunku – najczęściej nadwrażliwi, odizolowani od otoczenia, przeżywający obsesje śmierci,
rozkładu, odrazy, zafascynowani podświadomością, snami, alogicznością, improwizacją, niejasnością,
hermetycznością – ponad estetykę stawiali prawdę, piękno uznali za element podrzędny, niszczący, co stało
się przyczyną tak częstego i wielostronnego operowania brzydotą, deformacją, groteską, zniekształceniem,
kontrastem, grozą, niesamowitością, przerysowaniem naturalnych, obiektywnych kształtów przedmiotu,
odrealnieniem barwy, wzmocnieniem kontrastów.

Dla ekspresjonistów poeta był wizjonerem, prorokiem, przypisywali mu funkcje profetyczne, jego emocje
miały być dramatycznie i wyraziście uzewnętrzniane. Terenem, na którym mógł dać upust swym
artystycznym rozterkom, wyrazić wewnętrzne „ja”, była sztuka.

W odróżnieniu od impresjonizmu, optującego za liryką subtelnego nastroju, ten kierunek stworzył poetykę
„krzyku duszy”, akcentując opozycje w wizerunku rzeczywistości (wzniosłość-trywialność, wolność-
przymuszanie, współczesność-uniwersalizm).

Wyznacznikiem kierunku jest poza tym wyolbrzymienie, deformacja leksykalna i składniowa, łączenie
elementów onirycznych i fantastycznych, ukłon w stronę prymitywizmu. Polskimi przedstawicielami nurtu
są Stanisław Przybyszewski i Jan Kasprowicz. W hymnie Dies irae zastosował takie elementy potęgujące
ekspresję, jak wrzask, płacz, wycie, krzyki, trąba obwieszczająca koniec świata. Czytamy w nim:

Trąba dziwny dźwięk rozsieje,
Ogień skrzepnie, blask ściemnieje,
W procz powrócą światow dzieje.
Z drzew wieczności spadną liście (…)
Pańskiego gniewu dzień,
w którym w pożarach spokojnego słońca
szatańskim chichotem płoną
świeże, niezwiędłe róże
grzechu i winy! (…)
Biada!... Pierś światów, przed chwila tak żywa,
kona pod strasznym ciężarem...

Poza tym urozmaicił utwór wprowadzeniem kontrastowych kolorów: czerwieni i bieli (rzeka i morzem
płynie ciepła krew, / w rzekę i morze krwi jej ból się zmienia...), hiperbolą (nieskończony chaos mgieł i cieni;
wiekuista męka; wielki, wszechmocny Ból; nadludzkie brzemię; miliardy krzyży; Mą duszę pali wieczna, nie
zamknięta rana!), oraz opisem gwałtownych przemian w przyrodzie, nieprzewidzianego ruchu:

Olbrzymy świerków padają strzaskane;
las się położył na skalisty zrąb;
węże kosówek, wyprężywszy ciała
w kurczach smiertelnych, drętwieja bezładne, (…)
kozice stromą oblepiły ścianę
i patrząc trwożnie w bezmierny, daleki,
w ten nieskończony chaos mgieł i cieni,
runęły w żlebny grób...

 SECESJA

Termin secesja pochodzi od łacińskiego secessio oznaczającego wycofanie się, odstąpienie. Określa się nim
styl w sztuce modernistycznej i kulturze europejskiej i amerykańskiej. Narodził się w Wiedniu około 1890
roku (przetrwał do około 1910). Jego nazwy różnią się w zależności od krajów. I tak we Francji nazywany
jest Art nouveau, w Anglii Arts and Crafts, w Niemczech Jugendstil lub Sezessionsstil, we Włoszech Stile
floreale lub Stile liberty, a w Polsce secesja, Młoda Polska lub Styl 1900.

Secesja negowała tendencje akademickie (akademizm) i historyzujące (historyzm) oraz odtwarzanie założeń
sztuki dawnej. W wielu źródłach książkowych pojawia się także sformułowanie, że była protestem
przeciwko masowej produkcji fabrycznej.

Odznaczała się płynnymi, falistymi liniami, białą lub pastelową kolorystyką (suknie dam secesyjnych
powinny być zielone, liliowe lub jasnoczerwone), asymetrią, niewyraźną lub roślinną ornamentacją, często
będącą ukłonem w kierunku sztuki japońskiej.

Wyodrębniła ruch zarówno w sztuce, jak i w architekturze, stylistyce przedmiotów użytkowych, a nawet w
modzie i ideale piękna. Secesyjna kobieta miała być wiotka, krucha, ozdobiona bujnymi włosami i niezbyt
wydatnym biustem (przekładem jest modelka Wiosny Teodora Axentowicza).

Głównymi reprezentantami secesji byli: Henry van de Velde, René Lalique, Antonio Gaudí, Edward
Munch, Gustav Klimt. W Polsce Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański, Józef Pankiewicz skupili się wokół
głównego ośrodka secesji - Krakowa.

 FIN DE SIÈCLE

Francuskie sformułowanie fin de siècle to określenie „końca wieku” lub „końca pewnej ery”.

W tym kierunku przełomu XIX i XX wieku, dotyczącym wielu dziedzin (moda, kabaret, operetki, mniej
literatura i światopogląd), dominowały tendencje dekadenckie, czyli atmosfera schyłkowości, końca
cywilizacji i śmierci dotychczasowej kultury.

ZAŁOŻENIA MŁODEJ POLSKI

 ŚWIATOPOGLĄD MŁODEJ POLSKI

Młoda Polska zapisała się w naszym kraju nie tylko jako nazwa okresu literackiego, muzycznego oraz
plastycznego, obejmującego lata 1890-1918, między pozytywizmem a dwudziestoleciem międzywojennym,
lecz także jako czas kształtowania się nowych, zaskakujących, a czasem nawet kontrowersyjnych
poglądów. Na dokonaniach tej epoki wzorowali się tacy literaci, jak niezapomniana osobowość i talent
pisarski - Witold Gombrowicz, czy wielokrotny zdobywca Nagrody Nike - Jerzy Pilch.

Za światopogląd epoki odpowiadali ludzie tworzący formację artystyczno-pokoleniową. Czerpiąc z
europejskiego modernizmu (liczne tłumaczenia najważniejszych dzieł, prace popularyzatorskie, częste
wyjazdy polskiej młodzieży na zachodnioeuropejskie uniwersytety), weszli w dorosły wiek z głową pełną
pomysłów i zamiarem zmiany świata. Ich debiuty w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku lata (1890-1900),
zwanym też z francuska fin de siècle (koniec wieku, koniec stulecia) spowodowały, że Polska zaczęła mieć
własnych przedstawicieli moderny, cyganerii, dandysów, protestujących przeciwko standaryzacji i zbytnim
uzależnianiem ludzi od techniki, obyczajowości mieszczańskiej, przeciwko pozytywistycznemu przekonaniu
o nieograniczonych możliwościach człowieka i o jego pełnej zdolności do decydowania o swoim losie,
przeciw antagonizmom społecznym.

Kluczowym dla rozwoju młodopolskiego światopoglądu i wykrystalizowania się modernistycznych idei
było opublikowanie manifestu programowego Artura Górskiego, w którym skrytykował on
pozytywistów i przedstawił program literacki młodych twórców. Od tej pory zaczęto dostrzegać
nieprzeciętność artysty, porównywano go do wieszcza, a zwykłego człowieka nazwano "filistrem", czyli
osobą ograniczoną. Postulowano ogólnonarodową wolność intelektualną i obyczajową, a także oddzielenie
sztuki od dziedzictwa kulturowego. Na gruncie tych rozważań narodziło się znane po dziś dzień hasło
"sztuka dla sztuki", oznaczające ustąpienie z dotychczasowych zadań piśmiennictwa na rzecz podkreślenia
indywidualizmu i przeżycia jednostki.

Tacy twórcy, jak Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski, Zenon Przesmycki (Miriam), Kazimierz Przerwa-
Tetmajer, Stanisław Wyspiański, Stanisław Przybyszewski przenieśli na narodowy grunt wzorce
podpatrzone za granicą, przedyskutowane po lekturze czołowych pism teoretycznych oraz przefiltrowane

przez polskie przekonania. Andrzej Zawadzki, autor rozdziału Młoda Polska, będącego częścią pozycji
Ilustrowane dzieje literatury. Od antyku do współczesności na stronie 282 poczynił uwagę:
Złożona i bogata problematyka filozoficzna przełomu wieków miała oczywiście duży wpływ na
ukształtowanie się typowych postaw światopoglądowych oraz specyficznej wrażliwości, uczuciowości,
sposobu postrzegania i interpretowania świata. Ugruntowane było zwłaszcza przeświadczenie o
wszechobecnym, ogarniającym wszystkie właściwie dziedziny życia przełomie - kryzysie kultury, dotyczącym
podstawowych, najgłębiej zakorzenionych pojęć, norm, wartości, poglądów wypracowanych przez całą
tradycję intelektualną i duchową Europy.

Pisarze i teoretycy, zafascynowani filozofią Artura Schopenhauera z jego rozumieniem życia jako
nieskończonego pasma cierpień, niemożliwością osiągnięcia upragnionego szczęścia, koniecznością
wyzbycia się pożądań i przejścia w stan nirwany, czyli niebytu, upatrywaniem największej wartości w
sztuce, w kontemplacji której widział sposób na życie, byli także pod wrażeniem filozofii Fryderyka
Nietzschego, czyli pogardzaniem fizyczną i psychiczną słabością człowieka, głoszeniem kultu życia autora
pojęcia Nadczłowieka - jednostki silnej powołanej do rządzenia należącej do rasy panów. Prócz wpływu
Schopenhauera oraz Nietzschego w poglądach polskich modernistów są widoczne ślady myśli Henriego
Bergsona, stawiającego w centrum zainteresowania człowieka i jego psychiki, broniącego prawa do
wolności, do manifestowania własnego "ja". I tak, osobowości epoki porzuciły realizm na rzecz
neoromantyzmu, symbolizmu, ekspresjonizmu, impresjonizmu literackiego. Nawiązywali także do takich
nurtów, jak estetyzm, immoralizm, pesymistyczna metafizyka i intuicjonizm.

Niezadowolenie z dokonań przeszłych epok, z dorobku cywilizacji europejskiej spowodowało zaszczepienie
na polskich gruncie także dekadentyzmu, charakteryzującym się przede wszystkim przeczuciem upadku
Europy, niewiarą w działanie, biernością, buntem wobec mieszczaństwa, a nawet przekonaniem o
nadchodzącym końcu świata. Poglądy te, po Charlesie Baudelaire'rze, Paulu Verlaine'ie, Rainerze Marii
Rilke, Maurice Maeterlincku, Auguście Strindbergu, przejęli między innymi Kazimierz Przerwa-
Tetmajer, Stanisław „Stachu” Przybyszewski. Wyparcie założeń pozytywizmu, wyrastających z
materializmu przyrodniczego i wiary w postęp nastąpiło bardzo szybko, co można wiązać ze wzmagającym
się poczuciem kryzysu wartości oraz systemów myślowych i społecznych schyłku XIX wieku.

Już około 1905 roku modernizm zaadaptował się na naszym rodzimym gruncie, obejmując mnóstwo
różnorakich i niekiedy sprzecznych, wykluczających się zjawisk literackich, artystycznych i filozoficznych.
Ludzie zaczęli wyznawać, podobnie jak w innych państwach Europy, poglądy idealistyczne, irracjonalne,
pesymistyczne, intuicjonistyczne, a także witalistyczne, które łączył modernistyczny sprzeciw jednostki
wobec świata odczuwanego jako rzeczywistość zagrażająca jej wolności.

Głównymi ośrodkami życia literacko-artystycznego stały się Kraków i Lwów (w Warszawie po klęsce
powstania styczniowego panowała nadal napięta sytuacja). O znaczeniu tego pierwszego bardzo barwnie
pisze Jan Tomkowski:
Aż do śmierci Matejki (1893) rząd dusz w Krakowie sprawowali konserwatyści z kręgu Stańczyków.
Najwybitniejszą postacią w tym gronie był hrabia Stanisław Tarnowski – historyk literatury, profesor i
rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, wielbiciel polskich romantyków, zwłaszcza Zygmunta Krasińskiego.
Nieprzychylny Młodej Polsce, doczekał się niezliczonych satyrycznych portretów i karykatur. Ale nawet
najbardziej wpływowy rzecznik umiaru nie był w stanie powstrzymać artystycznej rewolucji, której
symbolami stały się: „Życie” pod redakcją Przybyszewskiego, teatr z modernistycznym repertuarem,
działalność Wyspiańskiego, a w reszcie słynny „Zielony Balonik”. Tutaj ukazywały się książki i grano
spektakle, których nie zaakceptowałaby nigdy cenzura rosyjska czy pruska. Tutaj kierowali swe kroki
bojownicy rewolucyjni i ścigani przez carską policję działacze niepodległościowi. Przybysze z innych
zaborów odwiedzający Kraków wyjeżdżali często z dosyć mieszanymi uczuciami, ale przyznać musieli, że w
mieście czuło się powiew wolności
(J. Tomkowski, Młoda Polska, s. 59).

Dużego znaczenia na mapie intelektualnej Polski nabrało również Zakopane.

Warto podkreślić, że nie byliśmy jednak ślepo zapatrzeni w zachodnich myślicieli i filozofów. Inaczej niż w
Europie, w Polsce teoretycy i autorzy artykułów programowych zwrócili się do romantyzmu, podkreślając
dorobek, piękno i siłę epoki. Z takich właśnie założeń wyrósł neoromantyzm, czyli ogólnie mówiąc powrót
do romantyzmu politycznego oraz społeczno-obyczajowego, widocznego zwłaszcza w takich motywach, jak
bunt wyzwolonej i przekonanej o swej sile jednostki przeciw Bogu (np. w Hymnach Jana Kasprowicza),
kult wolnego artysty (poezja, hasło "sztuka dla sztuki"), motyw narodowowyzwoleńczy (Wesele,
Wyzwolenie Stanisława Wyspiańskiego), temat powstańczy (Wierna rzeka Stefana Żeromskiego,
Warszawianka, Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego).

Moderniści przenieśli do swej epoki romantyczne idee mesjanistyczne. Odcinając się od
pozytywistycznego ugodowego nastawienia, polityki lojalnościowej i poddańczej, zaczęli rozważać problem
niepodległości w oparciu o nowe założenia. Coraz częściej i głośniej rozprawiano na temat walki zbrojnej,
podjęcia oporu. Czerpanie z dokonań romantyzmu nie było jednak całkowite i pozbawione modyfikacji. Jak
pisze Zawadzki:
Młodopolski neomesjanizm, pomimo licznych nawiązań do filozofii romantyków, miał jednak swoisty
charakter i był nastawiony krytycznie wobec niektórych wątków mesjanizmu romantycznego, m.in. do
koncepcji niewinnej ofiary czy koncepcji Polski jako Chrystusa narodów. Młodopolskie neomesjanistyczne
rozumienie narodowości polegało na traktowaniu jej jako pewnej wspólnoty duchowej, moralnej, mającej za
zadanie realizację uniwersalnych wartości
(s. 284-285).

Oto syntetyczne zestawienie najważniejszych cech światopoglądu młodopolskiego człowieka:

- Pesymizm, nastroje niepewności, zagrożenia, lęk przed niewiadomą przyszłością,
- Niechęć do przemysłu, cywilizacji, techniki,
- Przekonanie o sile indywidualizmu,
- Wyniesienie na piedestał jednostki wybitnej, zdolnej, acz niezrozumianej przez przeciętnych
(społeczeństwo), pogardzającej tłumem,
- Samotność nawet w tłumie, poczucie alienacji, wyobcowania ze społeczeństwa, kultury,
- Rozumienie prawdy jako nieustannie zmiennej, płynnej, ewoluującej, a więc niemożliwej do
jednoznacznego uchwycenia (A. Zawadzki, dz. cyt., s. 284),
- Nadanie intuicji i wyobraźni znaczącej roli w procesie percepcji rzeczywistości,
- Odrodzenie metafizyki,
- Wizjonerstwo,
- Ludomania,
- Zainteresowanie filozofią orientalną (zwłaszcza hinduską),
- Zgłębianie tajemnic spirytyzmu, parapsychologii, okultyzmu, mediumizmu. Dużą popularnością cieszyło
się założone w 1875 roku przez rosyjską spirytystkę Helenę Bławatską Towarzystwo Teozoficzne, które
łączyło inspiracje hinduistyczne, gnostyckie i kabalistyczne. W Polsce okultyzmem, magnetyzmem oraz
badaniami podświadomości interesował się m.in. Julian Ochorowicz, początkowo bliski pozytywizmowi
autor książki , a pisarzy młodopolskich zaś szczególnie Stanisław Przybyszewski oraz Władysław Reymont,
o czym świadczy jego mniej znana powieść (A. Zawadzki, dz. cyt., s. 284).

 PROGRAMY LITERACKIE MŁODEJ POLSKI

Na programy literackie Młodej Polski składają się liczne artykuły przybliżające i propagujące nową
ideologię. Czołowymi przykładami epoki są:

- My młodzi Stanisława Brzozowskiego (autora Legendy Młodej Polski z 1910 roku - bardzo ważnego
dzieła, sumującego dokonania epoki, którego wydanie niektórzy uważają za zamknięcie epoki
młodopolskiej). W tym manifeście autor nazywał „młodych” pokoleniem dążącym do prawdy i szczerości
w życiu i sztuce oraz oskarżał poprzednią epokę o przyziemność, obniżenie ideałów zarówno w życiu
społecznym, jak i indywidualizm, lekceważenie głębszej problematyki egzystencjalnej, niechęć do
podejmowania problemów naprawdę istotnych, maskowaną przez obłudną moralność
(A. Zawadzki., dz. cyt., s. 288).

- Los geniuszów, Arcydzieło przyszłości oraz Maurycy Maeterlinck i jego stanowisko we współczesnej
poezji belgijskiej Zenona Przesmyckiego (Miriama), odkrywcy i propagatora twórczości Cypriana Kamila
Norwida. W swych artykułach, publikowanych najpierw na łamach czasopisma „Życie”, potem „Chimery”
(był jej redaktorem w latach 1901-1907), a w końcu zebranych w zbiór zatytułowany Pro arte (1914)
wysnuwał twarde zarzuty wobec filozofii pozytywizmu.

Opowiedział się za stanowczą, acz konstruktywną krytyką minimalizmu poznawczego. Nie podobało mu
się, że teoretycy epoki pracy organicznej, emancypacji kobiet i socjalizowania chłopów nie zajęli się próbą
określania miejsca człowieka w naturze. Poza tym Miriam zajął stanowisko wobec sztuki, nazywał ją
nieśmiertelną, symboliczną i przypisywał wartości poznawcze oparte na intuicji. Według niego sztuka miała
być „dla sztuki”, być wartością i celem, istnieć z dala od norm, zakazów i nakazów. Bronił koncepcji sztuki
autonomicznej i autotelicznej, upatrując w tendencyjności, pozytywistycznych wymogach użyteczności i
społecznego pożytku, estetyce realizmu i naturalizmu tego wszystkiego, co powoli zabija sztukę, redukuje ją
do statusu dokumentu, odcina od obszaru zjawisk duchowych, wykraczających poza doświadczenie
zmysłowe (A. Zawadzki, dz. cyt., 288).

- Confiteor, O „nową sztukę” oraz pisany po niemiecku Zur Psychologie des Individuums. Chopin und
Nietzsche Stanisława Przybyszewskiego, o którym Kazimierz Wyka napisał Jak rzadko kto w literaturze
wcielił się i wypowiedział siłę i prowokację modernistycznego buntu. Postulował wyzwolenie sztuki od
jakichkolwiek społecznych zobowiązań, dotąd podporządkowanej odgórnie narzuconym celom. Miała ona
ukazywać prawdę o duchowej naturze człowieka, o nagiej duszy, o tym, co w człowieku autentyczne,
najgłębsze, stanowić cel sama w sobie, przez co jeszcze bardziej zbliżyć się do absolutu, rozumianego jako
dążenia człowieka do odgadnięcia zagadki bytu. Poza tym sztuka miała być przeznaczona dla wszystkich w
takim samym stopniu, miała być „religią ubogich”, w której rolę kapłana miał pełnić artysta – jednostka
wybitna, geniusz obdarzony siłą woli i nieprzeciętną wrażliwością, umiejętnością dogłębnego przeżywania
stanów emocjonalnych. Jak podsumowuje Andrzej Zawadzki, Geniusz objawia się w chorobie, szaleństwie,
przede wszystkim jednak w sztuce (s. 288).

-Młoda Polska Artura Górskiego, w której autor podkreślał wielokrotnie konieczność nawiązywania do
ideałów romantycznych, przypisując im rolę drogowskazów. Literatura miała podtrzymywać ideę ruchu
niepodległościowego, który według Górskiego miał szansę odrodzenia i zrealizowania swych zamierzeń.
Jednocześnie teoretyk zaznaczał – w przeciwieństwie do Zenona Przesmyckiego - że sztuka określana
mianem „narodowej” nie powinna być „wyzwolona”, ponieważ jej zadaniem jest ścisła służba Polakom, a
nie realizowanie artystycznych ideałów.

- O sztuce i nie-sztuce Ludwika Krzywickiego, w którym czytamy, że sztuka powinna współgrać z życiem
społecznym, przeobrażeniami gospodarczo-ekonomicznymi, zmianami obyczajowo-ideologicznymi.
Krzywiki postulował – w przeciwieństwie do modernistycznych estetyków, sprzyjających fasadowości i
tendencyjności - aby starać się pokazywać problemy egzystencjalnych w kontekście zwykłej, codziennej
rzeczywistości, ponieważ w niej tkwi prawda.

- Najnowsze prądy w poezji naszej Piotra Chmielowskiego, propagującego powrót do dziedzictwa epoki
oświecenia i założeń filozoficznych czołowego myśliciela pozytywizmu - Hipolita Taine'a. Zdaniem
Chmielowskiego sztuka powinna stanowić opozycję dla idealizmu, czyli przedstawiać prawdę, a nie być
areną tendencyjności i sztucznego piękna. Jej zadaniem było także dokonywanie i prezentowanie
psychologicznych obserwacji.

Innymi autorami artykułów, w których prezentowano program literacki Młodej Polski, byli:
- Wacław Nałkowski,
- Maria Komornicka,
- Cezary Jellenta.

 POLEMIKI MŁODOPOLSKIE

Pokolenie młodopolskie wkraczało na arenę literacką w sytuacji wyraźnego konfliktu z pokoleniem
poprzednim, pozytywistycznym. Kolejni „młodzi” podejmowali gwałtowny, wszechstronny spór ideowy ze
„starymi”, w którym ich poglądy krystalizowały się, zyskiwały postać jednoznaczną i dobitną – choć
niekiedy, dla potrzeb polemiki, uproszczoną – zaś całe nowe pokolenie literackie występowało jako zwarta
grupa
– tymi słowami Andrzej Zawadzki podsumowuje sytuację panującą na przełomie dwóch jakże odmiennych
epok.

Punktami spornymi w pojmowaniu założeń pozytywizmu i Młodej Polski było skonfrontowanie
materializmu, empiryzmu, organicyzmu z kultem jednostki i wywyższaniem indywidualizmu oraz
zdefiniowanie roli sztuki.

Przykładem głośnej polemiki, w której dochodziło nawet do rękoczynów, jest kampania
antysienkiewiczowska, rozpętana przez Stanisława Brzozowskiego. Oskarżył on autora Trylogii o
ukazywanie schematycznego, płytkiego, powierzchownego obrazu życia. Uczynił to w odpowiedzi na słowa
Sienkiewicza, który nazwał „młode” pokolenie ludźmi, dla których najważniejsza jest ruja i porubstwo.

 PRASA LITERACKA MŁODEJ POLSKI

Czołowym czasopismem modernistycznym było krakowskie „Życie”, wychodzące w latach 1897-1900, w
swym najlepszym okresie redagowane przez niezwykłą osobowość – Stanisława Przybyszewskiego
(wcześniej organ prasowy wychodził w Warszawie i jego redaktorem naczelnym był Zenon Przesmyki).
Tytuł publikował utwory wybitnych twórców epoki.

Innym znakomitym tytułem Młodej Polski było pismo literacko-artystyczne „Chimera”, wydawane z
przerwami w Warszawie w latach 1901-1907 i redagowane przez Zenona Przesmyckiego. Głównym
zadaniem periodyku było propagowanie sztuki czystej.

Publikowali w nim m.in.: Wacław Berent, Antoni Lange, Bolesław Leśmian, Zofia Nałkowska, Jan
Lemański, Feliks Jasieński, Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski, Władysław Stanisław Reymont, Stanisław
Przybyszewski, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański, Maria Komornicka, Stanisław Korab-Brzozowski.

Inne ważniejsze tytuły polskiej moderny:
- „Ateneum” (1903-1905)
- „Museion” (1911-1913)
- konserwatywny krakowski „Czas”
- „Reforma” – krakowskie pismo liberalne

 ŻYCIE LITERACKIE EPOKI

Każdego dnia o przedwieczornej godzinie setki teatrów i sal koncertowych w metropoliach Europy
rozbłyskują potopem świateł, wciągając w swój magiczny krąg złudy i czarownych uniesień elitę kulturalną
ludzkości. A obok owych świątyń sztuki lekkomyślna wesołość i beztroska zabawa: kawiarnie, kabarety,
varietes, nadscenki, operetki
– oto fragment rozdziału Triumf i zmierzch „pięknej epoki” z Młodej Polski Artura Hutnikiewicza.

Potwierdza on pogląd, że rozważania na temat kształtu epoki Młodej Polski nie będą kompletne, jeśli nie
przyjrzy się fenomenowi życia literackiego. Było to zjawisko innowacyjne, niecodzienne, wręcz „filmowe”.

Głównymi ośrodkami życia literacko-artystycznego skupiającymi twórców były redakcje gazet oraz
kawiarnie. Miejsca te stały się ośrodkami życia towarzyskiego, artystycznego, kulturalnego w najszerszym
znaczeniu tego słowa. Ważnymi miastami na intelektualnej mapie kraju stały się nazywany przez Boy-
Żeleńskiego lewobrzeżnym Paryżem Kraków, Lwów (w Warszawie po klęsce powstania styczniowego
panowała nadal napięta sytuacja), także Zakopane, które w Młodej Polsce zrobiło swoistą karierę.
Przybywali tu najznakomitsi twórcy, dla których miasto było źródłem natchnienia, stolicą mody, wzorem

krajobrazu, tematem sztuki, azylem od brudu i szarzyzny miasta. Piewcą Zakopanego stali się: Tetmajer,
Kasprowicz, Miciński, Witkiewicz (najpierw ojciec, potem syn), Żeromski.

Do najważniejszych kawiarni młodopolskich należały krakowski „Paon” oraz „Zielony Balonik”. Trochę
bardziej mrocznymi miejscami, skupiającymi Cyganów, były: krakowska knajpa „U Michalika i
Turlińskiego”, krakowski dworzec główny, „U Sauera” w Rynku, lwowski lokal „Roma”, kawiarnia
„Sztuka”.

Kulturowym i towarzyskim mitem epoki (określenie Andrzeja Zawadzkiego) była bohema, nazywana
inaczej cyganerią, skupiająca literatów i artystów, wyznających stworzony przez siebie, można rzec –
autorski – styl życia, ubierania się, manier, stojących w opozycji do ogólnie akceptowanych norm. Istniała w
każdym z większych ośrodków kontynentu: w Berlinie, w Rzymie, w Monachium.

Swój opór wobec zakłamania mieszczaństwa, przeciwko codzienności, zwykłości, płytkości, sztampie,
obłudzie moralnej, której symbolem był filister, wyrażała w noszeniu czarnych cylindrów, paleniu cygar,
wielogodzinnym przesiadywaniu w zadymionej kawiarni. Czołowymi przykładami Cyganów-buntowników
łamiących wszelkie reguły obyczajowe była wielka trójka francuskich poetów. Zarówno Baudelaire,
Verlaine jak i Rimbaud przyczynili się do powstania mitu poete maudit, czyli poety przeklętego,
samotnego, wyobcowanego, odrzuconego.

Artur Hitnikiewicz bardziej przybliża obyczajowość i codzienne życie twórców, nazywanych współcześnie
geniuszami, mesjaszami czy największymi odkryciami swej epoki:
Baudelaire, Verlaine, Tolouse-Lautrec byli ciężkimi alkoholikami, Rimbaud, Gauguin i van Gogh to
notoryczne obieżyświaty i włóczęgi, których życie przemijało w kawiarniach, knajpach, kabaretach,
burdelach i w szpitalach albo po prostu na ulicy. Niszczyli w sobie wszystko, co społeczeństwo
mieszczańskie uważało za słuszne, pożyteczne, wspólne wszystkim i sprzyjające życiu unormowanemu, które
dla nich było czymś potwornie banalnym i odrażającym. O cyganerii krytyk i badacz literatury wyraża się
następująco: Przy całej genialności tych nazwisk było to zbiorowisko wyrzutków i wagabundów, wyklętych
nie tylko z normalnego społeczeństwa, ale w ogóle z europejskiej cywilizacji. Zwraca uwagę na znaczenie
paryskiej dzielnicy Montmarte, gdzie rozciągała się dzielnica knajp, kawiarenek, hotelików i burdelików,
pośród których kłębiła się i pleniła najbujniej malownicza, międzynarodowa bohema poetów i malarzy,
nędza i beztroska uciecha sąsiadowały ze sobą….

Mimo prowadzenia nocnego życia, licznych skandali obyczajowych twórcy ci pozostawili jednak
wiekopomne dzieła.

Innymi mitem epoki był ekscentryczny dandys – traktujący otoczenie niedorastające mu do pięt z
arystokratyczną wyższością. Tajemnicze słowo definiuje Władysław Kopaliński. W swym Słowniku
wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych podaje wyjaśnienie: dandy(s) elegant, wytworniś, galant,
strojniś, modniś, goguś (…).

Nikt tak doskonale nie symbolizuje tego typu jak angielski skandalista, powieściopisarz, dramaturg i poeta
pochodzenia irlandzkiego – elegancki i wyrafinowany Oskar Wilde. Autor głośnej powieści o
homoseksualnym podtekście Portret Doriana Graya traktował swoje życie jak dzieło sztuki, powiedział
nawet: powinieneś być jak dzieło sztuki albo przynajmniej ubierać się w dzieła sztuki. Wszystko postrzegał
w kategorii estetyki, wyznawał ideę „sztuki dla sztuki”, uwolnionej od jakichkolwiek powinności względem
społeczeństwa. Głosił radykalny indywidualizm i egotyzm jednostki, nie przyznając tradycyjnej moralności
czy altruizmowi najmniejszej szansy na przetrwanie.

 TENDENCJE ARTYSTYCZNE I ŚWIATOPOGLĄDOWE W LITERATURZE EUROPEJSKIEJ I

POLSKIEGO MODERNIZMU

Młoda Polska (w Europie nazywana raczej modernizmem, dekadentyzmem czy symbolizmem) to jedna z
epok literackich w dziejach polskiej kultury. Charakteryzuje ją rozkwit nowych prądów, idei zmieniających
dotychczasowe myślenie. Modernizm to także okres najznakomitszych, najbardziej oryginalnych

osobowości rodzimej sztuki, prozy, poezji i narodzin XIX-wiecznych „– izmów”, będących początkiem
nowych prądów i kierunków w XX-wiecznej literaturze i sztuce.
Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku to tzw. belle epok (piękna epoka). W Europie panował wówczas
długotrwały pokój, który przyczynił się do utrwalenia demokratycznych rządów, rozwoju techniki,
wzbogacenia ludności, a także wzrostu zainteresowania kultura i sztuką. Życie artystyczne przeniosło się do
licznych kawiarni, teatrów i kabaretów. Rozwój przemysłu przyczynił się do coraz bardziej widocznego
rozwarstwienia społeczeństwa. Dynamicznie rozwinęła się warstwa mieszczańskich filistrów. Na nastroje
wpłynął również zbliżający się koniec wieku, rodząc katastroficzne wizje i zwrot ku mistycyzmowi.

Oprócz Młodej Polski możemy mówić o: Młodej Belgii, Młodej Skandynawii, Młodych Niemczech,
Młodym Wiedniu czy Młodych Włochach. W latach 1890-1914 pojawiło się wiele nowych nurtów
artystycznych. Niektóre nawiązywały do minionej epoki – jak naturalizm, parnasizm czy symbolizm, inne
zapowiadały nadejście nowego (ekspresjonizm, parnasizm). Mimo iż pojęcie Młoda Europa jest czysto
abstrakcyjne, to jednak w ówczesnym czasie zaczęła się tworzyć ponadnarodowa wspólnota artystyczna, a
poszczególni twórcy znani byli nie tylko w swoim państwie.

Wpływ na światopogląd epoki mieli głównie trzej filozofowie: Schopenhauer (istota ludzkiej egzystencji
jest bezrozumny popęd, dlatego człowiek nie wierzy w skuteczność swoich działań, a życie jest pasmem
cierpień), Nietzsche (postulat tworzenia klasy „nadludzi”, biologiczna wartość życia, „przewartościowanie
wszelkich wartości”) oraz Bergson (intuicja, wewnętrzna siła – pęd życiowy).

Impresjonizm

Do polski impresjonizm zawitał dopiero pod koniec XIX wieku, dzięki takim malarzom jak: Józef
Pankiewicz i Władysław Podkowiński. W literaturze nurt ten cechowało przekonanie, że dzieło literackie
powinno przedstawiać rzeczywistość przez pryzmat jednostki i jej subiektywnych wrażeń.
Poezja impresjonistyczna ma charakter nastrojowy, ukazuje świat poprzez wrażliwość jednostki, która nie
musi określać swych poglądów na świat, może pozostać intelektualnie bierna i przeżywać nieokreślone
doznania. Dzieła impresjonistyczne cechuje subiektywizm, czyli podporządkowanie świata przedstawionego
– pełnego emocji, zmysłowego – podmiotowi lirycznemu, „migawkowość” opisu, nastrój muzyczności,
liryzm. Poszczególne rygory kompozycyjne zostały rozluźnione, a ciągłość czasowa w liryce osłabiona.
Świat przedstawiony został w pełni podporządkowany podmiotowi lirycznemu. W malarstwie stosowano
techniki oddające wrażenia świetlne, zaznaczające grę światłocieni, rozmyte kontury. Operowano barwą,
używano jedynie czystych kolorów.
Celem dzieła literackiego, plastycznego czy muzycznego było utrwalenie przelotnego wrażenia i wzruszenia
pięknem chwili, przedstawienie świata nie takim, jaki jest, ale takim, jakim go widzi artysta.

Symbolizm

Symbolizm to głównie kierunek w poezji i dramacie II poł. XIX wieku. Główne założenia kierunku
sformułował Maurycy Maeterlinck. Nurt ten odrzucał wszelkie założenia parnasizmu – opisowość,
bezpośredniość i dosłowność oraz dbanie sztywne rygory konstrukcji. Ze względu na dwoistość świata –
współistniejące materię i ducha, skupiał się na tym drugim. Pragnął uchwycić metafizyczną cząstkę ludzkiej
egzystencji i przedstawić ją za pomocą symboli. Pozwalało to na różna interpretację danego tekstu oraz
pozostawianie niedomówień. Symbol dzięki temu, że jest oparty na skojarzeniach, z natury
niejednoznaczny, chybotliwy znaczeniowo, nieprzejrzysty, raczej sugerujący niż nazywający wprost (A.
Zawadzki, dz. cyt., s. 292), mógł przedstawić „idealne” pojęcie, o którym nie można opowiedzieć wprost.

Twórcy symbolizmu przekonani byli o istnieniu niepoznawalnego zmysłami bytu idealnego, wiecznego,
mistycznego, prawdziwego świata transcendentnego, ukrywanego przez świat materialny, zniszczalny,
empiryczny – skłonili się w kierunku posługiwania się obrazem mającym swa odrębne znaczenia.
Symboliści skupiali się na nastrojowości, melodyjności. Przeciwstawiali język poezji językowi prozy. Ich
teksty, mające wyrazić „stan duszy”, są pełne aluzji, sugestii, tajemnicy, niejednoznaczności semantycznej,
bogatych efektów zmysłowych (zwłaszcza muzycznych i dźwiękowych), niejasnych wskazówek, które po
zinterpretowaniu dają poczucie, że właśnie dotknęło się czegoś niewyrażalnego słowem.

Parnasizm

Nazwa tego nurtu pochodzi od nazwy antologii poezji francuskiej pochodzącej z przełomu romantyzmu i
symbolizmu (II poł. XIX wieku). Grupa poetów starała się odciąć od liryzmu, skupiając się na opisach i
zobiektywizowanej poezji. Jej członkowie inspiracje czerpali z archaicznych i egzotycznych kultur. Poezja
francuskich parnasistów wyróżniała się niechęcią do bezpośrednich wyznań, tak lubianych przez
romantyków, dążeniem do obiektywnego opisu, poszukiwaniem motywów w kulturach archaicznych i
egzotycznych. Postulowała przeciwko funkcjom społecznym poezji (motywy narodowo-wyzwoleńcze,
poezja tyrtejska). Parnasizm skupiał się głównie na zewnętrznej formie utworu, dbałość wersyfikacyjną,
rymy dlatego zbliżony był do hasła „sztuka dla sztuki”. Poezja miała być harmonijna i miał ja cechować
swoisty kunszt. W Polsce wywarł wpływ głównie w pierwszym etapie kształtowania się Młodej Polski.

Dekadentyzm

Termin ten oznaczał wcześniej literaturę grecką i rzymską powstałą u schyłku starożytności,
charakteryzującą się irracjonalizmem, mistycyzmem i dążeniem do deformacji. W poł. XIX wieku zaczęto
stosować go w stosunku do współczesności, szczególnie po wydaniu powieści Huysmansa „Na wspak”.
Wykreował on nowy typ bohatera – artysty dekadenta, żyjącego we własnym świecie i znieczulonego na
rzeczywistość, interesującego się literaturą i historią ostatnich wieków cesarstwa rzymskiego, w którym
odkrywa niezwykły urok rozkładu. Po raz pierwszy termin „dekadentyzm” ten został użyty przez Teofila
Gautiera w przedmowie do „Kwiatów zła” Baudelaire`a. Dekadent, traktowany jako byt przyrodniczy,
cząstka materii podległa całkowicie prawom natury (A. Zawadzki, dz. cyt., s. 293), czuł się wyobcowany ze
świata, nękało go przekonanie o własnej niemocy, na które wpływ miało przeświadczenie o zdewaluowaniu
idei pozytywizmu, kryzysie prawdy i moralności (nihilizm moralny). Jan Tomkowski w swym opracowaniu
epoki pisze: „Dekadentom o wiele bliższa była psychologia, nauka biorąca za punkt wyjścia jednostkę
ludzką. Niechęć wobec tłumu i otoczenia, przyrody nie wyłączając, prowadziła nieuchronnie do
neurotycznego egotyzmu, który Oscar Wilde uznał za nieodłączny element poczucia godności ludzkiej.
Ucieczce od rzeczywistości towarzyszy poszukiwanie nowych, wyrafinowanych doznań, niezwykłych przygód
intelektualnych. (…) Alkohol i opium pozwalają odkrywać nowe światy, wywołują niezwykłe stany
psychiczne, najczęściej okazują się jednak lekarstwem na smutek i nudę”.

Głównymi cechami dekadentyzmu – szczególnej postawy artystycznej i filozoficznej – była pesymistyczna i
skrajnie indywidualistyczna postawa, która odnosiła się do bezradnego człowieka żyjącego na skraju końca
cywilizacji. Główny wpływ na ten kierunek miała filozofia Schopenhauera, który pesymistycznie oceniał
ludzka kondycję. Przedstawiciele dekadentyzmu byli przekonani o całkowitym upadku kultury,
nieodwracalnym kryzysie sztuki i wszelkich ideologii, wyczerpaniu się wszystkich możliwości
artystycznych. Uważali także, że światem i cywilizacją rządzi chęć wzbogacenia się, dlatego potępiali
warstwę mieszczańską, a także zdobycze nauki i techniki. Twórców kierunku fascynowały tajemnice
psychiki i duszy, dlatego też postanowili się poświęcić pracy nad odkrywaniem sekretów i zanegowali
materializm. Ucieczkę od rzeczywistości i panujących norm społecznych stanowił nieraz alkohol i
narkotyki, a także świat sztuki. Posiadała ona wartość autonomiczną i nie miała słuzyć konkretnym celom.

Utwory dekadenckie cechował wyrafinowany estetyzm, jego przedstawiciele czcili to, co dziwne i
niezwykłe. W niektórych utworach zaskakuje oryginalne, bogate, śmiałe, często zaskakujące połączeniami
wyrazowymi słownictwo.

Dekadenckie idee w Polsce można odnaleźć w wierszach Tetmajera („Koniec wieku XIX”), Kasprowicza
(„Hymny”), a także Staffa („Deszcz jesienny”).

Franciszkanizm

Franciszkanizm to pochwała dobroci, szacunku wobec wszelkich żyjących istot. Było to nawiązanie do
postaci świętego Franciszka z Asyżu, którego postawę cechowało pogodzenie ze światem, pokora wobec
rzeczywistości, przynoszącej zarówno radość, jak i cierpienie. Postawa franciszkańska wiązała się z
umiejętnością cieszenia się z szarej barwy dnia codziennego i małych sukcesów życiowych, związana była

także z umiłowaniem przyrody wraz ze wszystkimi mieszkańcami Ziemi, a szczególnie ze skrzywdzonymi i
cierpiącymi. Głównym krzewicielem tego nurtu w Polsce był Leopold Staff, który m. In. przełożył „Kwiatki
świętego Franciszka z Asyżu”. Nurt franciszkański zakłada życie w zgodzie z naturą, w prostocie ubóstwie i
niezależności ducha. Ponadto nie popularyzuje życia z unikaniem cierpienia, ale każe smakować jego
słodycz. Filozofia franciszkańska prowadziła do radości z życia, odnalezienia spokoju, wewnętrznej
harmonii, a także zaakceptowania współistniejących obok siebie dobra i zła.

LITERATURA I GATUNKI LITERACKIE W MŁODEJ POLSCE

W modernizmie, podobnie jak w innych epokach literackich, uprawiano bardzo wiele rozmaitych gatunków
literackich i podejmowano różne tematy, począwszy od problemów niepodległościowych, poprzez
społeczne, a skończywszy na dziełach inspirowanych ludowością czy pięknem natury.

Do łask powróciła poezja, a proza przeżywała równie bujny rozwój, jak w pozytywizmie. Nie sposób
dokonać całościowej analizy, ponieważ jest to materiał na obszerne prace naukowe. Aby choć trochę
przybliżyć bogactwo rozwiązań formalnych, można pokusić się o zebranie najbardziej reprezentatywnych
gatunków i ułożenie ich w czytelne zestawienie, które prezentowane jest poniżej.

 LIRYKA

Młoda Polska przyniosła odrodzenie form poetyckich, których bujny rozwój był, jak pisze autor
Ilustrowanych dziejów literatury Andrzej Zawadzki –
bez wątpienia związany ze światopoglądem epoki, z jej indywidualizmem, subiektywizmem,
zainteresowaniem sferą duchową człowieka, problemami metafizycznymi.

Poezja tego okresu wyróżnia się zarysowaną konstrukcją podmiotu lirycznego, przeważnie bezpośredniością
wypowiedzi, charakterem emocjonalnym. To, co podmiot liryczny opisuje, staje się odzwierciedleniem tego,
co przeżywa, co czuje, co go nęka. Wspominany Zawadzki nazywa taki zabieg daleko posuniętym
subiektywizmem, czyli „pejzażem wewnętrznym”.

Niezapomniane są sugestywne obrazy poetyckie autorstwa Tadeusza Micińskiego, Kazimierza przerwy-
Tetmajera czy Jana Kasprowicza. Język ich wierszy jest zorganizowany zarówno brzmieniowo, jak i
graficznie, a kompozycja zyskuje tytuł melodyjnej, ponieważ jest skonstruowana w oparciu o rytm
wyznaczany przez powtarzalność pewnych segmentów: wyodrębnionych graficznie i intonacyjnie wersów.
Choć powstawały nadal wiersze sylabotoniczne, do coraz częściej poeci zwracali się kierunku tonizmu,
wierszy wolnych. Ta oraz inne zmiany spowodowały, że liryka zaczęła dawać wyraz przeobrażeniom
zaszłym w ludziach i ideach.

Wśród konkretnych gatunków literackich tworzonym w epoce na uwagę zasługuje hymn. Ten gatunek
charakteryzujący się uroczystym, podniosłym tonem, uprawiał w modernizmie między innymi Jan
Kasprowicz. Jego utwory przynoszą potężną, apokaliptyczną wizję świata zmierzającego ku zagładzie.

Postawę dekadencką, cechującą się pesymistycznymi, schyłkowymi nastrojami, brakiem wiary w
człowieka i świat, przekonaniem o uzależnieniu jednostki od praw rządzących naturą, dominującą w
początkowej fazie Młodej Polski (ok. 1890-1900 roku) w swych wierszach przedstawiali tacy poeci, jak
Kazimierz Przerwa-Tetmajer (zwłaszcza w drugiej serii Poezji z 1891 roku), Antoni Lange czy Jerzy
Żuławski.

Z kolei w drugiej fazie epoki, obejmującej okres od 1900 roku, zaczęła pojawiać się postawa
aktywistyczna, pełna ufności w siłę człowieka, mogącego stawić czoło światu i co najważniejsze – wygrać.
Przedstawicielem nurtu optymistycznego jest Leopold Staff (zwłaszcza tom Sny o potędze z 1901 roku).

Oto krótkie zestawienie najważniejszych tematów podejmowanych przez młodopolskich poetów:

Pejzaże przyrody górskiej:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych
- Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży

Motyw szatana:
- Leopold Staff, Deszcz jesienny
- Tadeusz Miciński, W mroku gwiazd
- Jan Kasprowicz, Hymny

Temat artysty i sztuki:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Eviva l’arte; Nie wierzę w nic
- Leopold Staff, Kowal

Filozofia dekadentyzmu:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX
- Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży
- Leopold Staff, Deszcz jesienny

Filozofia franciszkańska:
- Jan Kasprowicz, Hymn św. Franciszka z Asyżu; Chwile; Księga ubogich
- Leopold Staff, Sonet szalony; O miłości wroga; Kwiatki św. Franciszka (przekład).

 DRAMAT

Dramat (oparty na założeniach naturalistycznych, poetycko-nastrojowy, symboliczny, realistyczny,
ekspresjonistyczny, historyczny)

Andrzej Zawadzki rozróżnił podstawowe tendencje, widoczne w młodopolskim dramacie. Są to:

- Dramat oparty na założeniach naturalistycznych, w którym doskonale czuła się Gabriela Zapolska,
Tadeusz Rittner, August Kisielewski (W sieci). W tragifarsie Moralność pani Dulskiej, będącej satyryczną
reakcją na ludzki fałsz, obłudę i zakłamanie, autorka przedstawiła mieszczańską rodzinę Dulskich, która
tkwiła zatopiona w filisterskim kołtuństwie.

- Dramat poetycko-nastrojowy, którego powstanie wiąże się z inspiracją twórczością belgijskiego pisarza
Maurycego Maeterlincka, a widoczny jest w utworach Kazimierza Przerwy-Tetmajera (Sfinks; Wizja) oraz
Jerzego Żuławskiego (Eros i Psyche). Wśród jego podstawowych cech trzeba wyróżnić: luźną kompozycję,
symbolizm, sugestia.

- Dramat symboliczny, uprawiany przez Stanisława Przybyszewskiego i Stanisława Wyspiańskiego.
Charakteryzuje go występowanie problemów metafizycznych, motywów winy i kary, walki płci, postaci z
zaświatów, symboli (np. w Weselu pojawiają się: podkowa i złoty róg, Stańczyk, finalny taniec chochoła).

- Dramat realistyczny, stanowiący część twórczości Tadeusza Rittnera.

- Dramat ekspresjonistyczny, którego przykładem jest utwór Kniaź Patiomkin Tadeusza Micińskiego,
wyróżniający się – jaki pisze Zawadzki – wizyjnością, charakterem kreacyjnym, odwołujący się często do
estetyki krzyku oraz W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu. Autor, zafascynowany tematem
walki dobra i zła oraz demonologią podejmował tę tematykę w nowatorskich, a nawet prekursorskich
dramatach.

- Dramat historyczny, uprawiany głównie przez Stanisława Wyspiańskiego. W takich dziełach, jak
Warszawianka czy Noc listopadowa opisał losy bohaterów w kontekście historycznych dziejów Polski.

Komedia

Przedstawicielką nurtu komediowego w Młodej Polsce była Gabriela Zapolska. Realizowała jego
obyczajową odmianę, czego przykładem może być utwór obyczajowo-psychologiczny Moralność pani
Dulskiej. Poprzez zestawienie różnych form komizmu (sytuacyjnego, charakterologicznego i językowego),
stosowanie satyry piętnowała wady mieszczańskie, scharakteryzowała pojęcie filistra i wprowadziła do
języka polskiego termin dulszczyzny.

 EPIKA

Powieść

Tacy twórcy, jak Stefan Żeromski czy Henryk Sienkiewicz zapisali się w historii literatury przede
wszystkim jako twórcy niezapomnianych powieści, odznaczających się rozmaitością technik, motywów. Z
mistrzowską precyzją pisali obszerne, często prawie tysiącstronicowe utwory o swobodnej kompozycji i
wielowątkowej, rozbudowanej fabule. Tworzyli niezwykłe, przyciągające czytelnika narracje, dialogi, które
uzupełniali mową zależną (przytoczeniem) i mową pozornie zależną.

Zacierali także dystans między mową narratora a mową postaci:
Narrator niejako zbliża się do postaci, stara się oglądać rzeczywistość ich oczami, z ich perspektywy,
„przefiltrowaną” przez ich emocje, wrażenia, stany psychiczne. Tracąc swą wszechwiedzę i wyróżnioną
pozycję, nie tyle opowiada o tym, jaki świat jest rzeczywiście, obiektywnie, lecz raczej o tym, jak widziany
jest on przez poszczególnych bohaterów. Taki typ narracji zwie się narracją personalną
(Andrzej Zawadzki, Ilustrowane dzieje literatury, s. 295).

Choć pisali powieści obyczajowo-społeczne i historyczne, to Młoda Polska może pochwalić się jeszcze
innymi rodzajami. I tak powieść konfesyjną popełnił Stanisław Przybyszewski (Dzieci szatana), epopeję
Władysław Reymont (Chłopi), powieść o akcji umieszczonej w środowiskach wiejskich Władysław Orkan
(W roztokach; 1903), powieść o tematyce rewolucyjnej, łączącej realizm z psychologizmem Andrzej Strug
(Dzieje jednego pocisku; 1910), powieść psychologiczną, będącą zdaniem Zawadzkiego niezwykłym
eksperymentem (…) niezrozumianym współcześnie, bo wykraczającym daleko poza horyzont epoki i
wyznaczającym późniejsze kierunki rozwoju powieści – Karol Irzykowski (Pałuba; 1903), a powieść
opowiadającą o niepokojach artystów-Cyganów, w której dostrzeżemy analizę środowiska moderny -
Wacław Berent (Próchno; Ozimina).

Najwybitniejsze powieści epoki, będące przykładami stosowania rozmaitych ujęć kompozycyjnych i
odmiennej problematyki są:

- Chłopi – choć akcja dotyczy dziejów rodziny Borynów i wsi polskiej Lipiec, to jednak problematyka
wykracza poza te schematy i dotyka problemów ogólnoludzkich, takich jak ludzkie namiętności, walka o
przywództwo, związek człowieka z ziemią. Kompozycja epopei (rozwlekłość i szczegółowość opisu,
zuniwersalizowanie płaszczyzny czasu i miejsca, mitologizacja postaci, sceny batalistyczne) została
uzupełniona przez Noblistę roku 1924 o elementy powieści realistycznej, naturalistycznej,
impresjonistycznej.

- Ludzie bezdomni – powieść opowiada losu społecznika – doktora Tomasza Judyma, człowieka
szlachetnego, prawego, oddanego pracy i problemom innych ludzi. Posiada elementy zarówno powieści
modernistycznej (otwarta kompozycja, subiektywizm narracji, „wysypkowy” układ rozdziałów,
epizodyczność akcji), jak i psychologicznej czy impresjonistycznej.

(…) we wszystkich niemal literaturach europejskich powoli, ale dość systematycznie odchodzono od
powieści będącej panoramą stosunków społecznych. Wypierały ją utwory analizujące coraz bardziej
wnikliwie psychikę jednostki, świat ludzkich namiętności, mrocznych instynktów, a nie rzadko okrucieństwa i
zbrodni
– tak o ewolucji modernistycznej literatury pisze Jan Tomkowski.

O wielorakości podejmowanych w Młodej Polsce tematów, bogactwie problemów nurtujących pisarzy
świadczy poniższe zestawienie najważniejszych motywów twórczości polskich modernistów:

Problem narodowy:
- Stefan Żeromski: Wierna rzeka; Rozdzióbią nas kruki, wrony…; Popioły
- Stanisław Wyspiański: Wesele; Noc listopadowa
- Jan Kasprowicz: Rzadko na moich wargach z Księgi ubogich

Wieś (ludomania):
- Stanisław Wyspiański: Wesele
- Władysław Reymont: Chłopi
- Jan Kasprowicz: Z chałupy
- Stefan Żeromski: Zmierzch; Rozdzióbią nas kruki, wrony…; Popioły

Bunt:
- Stefan Żeromski: Ludzie bezdomni
- Tadeusz Miciński: W mroku gwiazd
- Jan Kasprowicz: Hymny
- Władysław Reymont: Chłopi
- Gabriela Zapolska: Moralność Pani Dulskiej

Miłość:
Stanisław Wyspiański: Wesele (Marysia i Widmo)
Stefan Żeromski: Ludzie bezdomni (Joanna Podborska i Tomasz Judym)
Władysław Reymont: Chłopi (Jagna i Antek)
Stefan Żeromski: Wierna rzeka (Salomea Brynicka i Józef Odrowąż)

Miasto:
Jan August Kisielewski: W sieci (Kraków)
Stefan Żeromski: Ludzie bezdomni (Warszawa)
Władysław Reymont: Ziemia obiecana (Łódź)
Gabriela Zapolska: Moralność Pani Dulskiej (Lwów)

Natura:
Stanisław Wyspiański: Wesele (Chochoł)
Kazimierz Przerwa-Tetmajer: Melodia mgieł nocnych; Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej; Legenda
Tatr (Tatry)
Jan Kasprowicz: poezja ogólnie (Tatry)
Leopold Staff: Deszcz jesienny
Władysław Reymont: Chłopi (rok cyklu przyrody)

Artysta; Sztuka:
Stanisław Przybyszewski: Confiteor
Wacław Berent: Próchno
Kazimierz Przerwa-Tetmajer: Evviva l’arte
Jan August Kisielewski: Karykatury

Legenda
Twórcami modernistycznych legend, łączących fikcję z prawdą, nasyconych cudownością, opartych na
wątkach ludowych byli między innymi Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Legenda Tatr) i Artur Oppman
(Legendy warszawskie).

Nowela
Autorami młodopolskich krótkich utworów epickich, charakteryzujących się zwięzłością kompozycji,
ograniczeniem liczby postaci oraz czasu akcji, jednowątkową fabułą i jednym punktem widzenia był między
innymi Stefan Żeromski (Rozdziobią nas kruki, wrony…; Zmierzch; Zapomnienie; Siłaczka; Doktor Piotr).

 TEKSTY KRYTYCZNOLITERACKIE

Jak trafnie zauważył Andrzej Zawadzki, Młoda Polska przyniosła eksplozję talentów krytycznych.
Umiejętność wczucia się w osobowość autora, stworzenia psychologicznego portretu pisarza i ukazania
procesu tworzenia dzieła posiadali najwybitniejsi krytycy epoki:

- Ignacy Matuszewski (autor między innymi takich utworów, jak: Diabeł w poezji; Metafizyka
Wyspiańskiego; Wyspiański i Hamlet),

- Ostap Ortwin,

- Cezary Jellenta (np. Byron w urywkach; Studia i szkice filozoficzne (1891); W przesileniu - wykrawki z
życia (1894); Wszechpoemat i najnowsze jego dzieje (1894); Eusapjada; Forpoczty (wraz z Wacławem
Nałkowskim i Marią Komornicką, 1895); Galeria ostatnich dni (1897); Nurty-ogniwa dramatyczne (1896,
1891); Juliusz Słowacki dzisiaj (1900); Cyprian Norwid (1909); Wiatraki Don Chichota. Pamiętnik-
scenariusz (opis podróży po Europie, 1933),

- Stanisław Lack (Notatki i uwagi (1906), pośmiertnie wydano jego Studia o Stanisławie Wyspiańskim
(1924), także Wybór pism krytycznych (1979)

- Karol Irzykowski (Słowo i czyn. Głosy sceptyka; 1913),

- Stanisław Brzozowski (Legenda Młodej Polski; 1911).

 TYPOLOGIA LIRYKI MŁODEJ POLSKI

Młoda Polska przyniosła odrodzenie poezji, której rozwój był, jak pisze autor „Ilustrowanych dziejów
literatury” Andrzej Zawadzki: bez wątpienia związany ze światopoglądem epoki, z jej indywidualizmem,
subiektywizmem, zainteresowaniem sferą duchową człowieka, problemami metafizycznymi. Poezja tej
epoki jest zjawiskiem złożonym i wieloaspektowym, podlega wielu współistniejącym nurtom artystycznym
– parnasizmowi, impresjonizmowi, symbolizmowi, neoklasycyzmowi, ekspresjonizmowi. Odwołuje się do
muzyki i malarstwa, korzysta z filozofii Schopenhauera, Nietzschego, Bergsona, a także myśli
romantycznej, franciszkanizmu, buddyzmu, a nawet filozofii indyjskiej.

Poezja młodopolska zmieniła sposób opisywania rzeczywistości. Oprócz samego krajobrazu ważne były
odczucia, emocje i nastroje patrzącego. Jako temat silnie zaistniały Tatry, spośród innych państw na czoło
wysunęły się Włochy, jak: “królestwo sztuki pełne nieprzebranych skarbów”. Choć większość poetów silnie
związana była z miastem w swej twórczości unikali zagospodarowanych przestrzeni na rzecz natury.
Dlatego także obok szlachetnych kamieni i gwiazd w utworach pojawiały się niezwykle często motywy
roślinne.

Postawę dekadencką, cechującą się pesymistycznymi, schyłkowymi nastrojami, brakiem wiary w człowieka
i świat, przekonaniem o uzależnieniu jednostki od praw rządzących naturą, dominującą w początkowej fazie
Młodej Polski. Z kolei po 1900 roku możemy spotkać się z postawami aktywistycznymi (Staff).

Wśród gatunków poetyckich na pierwsze miejsce wysunął się sonet (filozoficzny, erotyczny, refleksyjno-
opisowy), uważany za jeden z najtrudniejszych gatunków. Znacznie mniej powszechny był poemat prozą
(Kasprowicz, Miciński, Żeromski). Do łask powraca często inspirowana folklorem ballada oraz hymny
(Tetmajer, Wyspiański, Kasprowicz). Oprócz tego modne są bajki, fraszki i satyry. O języku ówczesnej

poezji można powiedzieć, że jest sztuczny, przeładowany obcymi i udziwnionymi słowami. Powszechne są
stylizacje – archaizacje, stylizacje gwarowe, a także używanie neologizmów.

 TYPOLOGIA EPIKI MŁODEJ POLSKI

Początkowo w modzie pozostawali prozaicy piszący w stylu pozytywistycznym, lub łagodnie
przeobrażający swoje utwory w nowym duchu (Żeromski, Reymont). Wśród powieści w dwóch ostatnich
dziesięcioleciach XIX wieku na plan pierwszy wysunęły się powieścihistoryczne. Poświęcone były nie tylko
historii Polski, jak Trylogia, ale m. in. starożytnemu Egiptowi czy Rzymowi. Powstające utwory dotyczyły
także historii wojen napoleońskich (“Popioły”), a także powstanie styczniowe (“Wierna rzeka”). Oprócz
historii odwoływano się również do fantastyki. Modnym pisarzem zagranicznym był wówczas Juliusz
Verne. W kraju tworzyli Jerzy Żuławski i Antoni Lange. Swoich zwolenników posiadała również powieść
społeczno–obyczajowa, ponieważ powodzeniem wciąż cieszyły się naturalizm i realizm. Obok ziemiańskich
tematów poświęcono uwagę również sytuacji najniższej warstwy – chłopom.

Powieść konfesyjną popełnił Stanisław Przybyszewski (“Dzieci szatana”), epopeję Władysław Reymont
(“Chłopi”), powieść o akcji umieszczonej w środowiskach wiejskich Władysław Orkan (“W roztokach”;
1903), powieść o tematyce rewolucyjnej, łączącej realizm z psychologizmem Andrzej Strug (“Dzieje
jednego pocisku”; 1910), powieść psychologiczną, będącą zdaniem Zawadzkiego niezwykłym
eksperymentem (…) niezrozumianym współcześnie, bo wykraczającym daleko poza horyzont epoki i
wyznaczającym późniejsze kierunki rozwoju powieści – Karol Irzykowski (“Pałuba”; 1903). Powieści
psychologiczne, związane m. in. z filozofią Bergsona i odwoływały się do sposobu widzenia świata przez
Dostojewskiego. Powieść traktującą o niepokojach artystów-Cyganów, w której dostrzeżemy analizę
środowiska moderny - popełnił Wacław Berent (“Próchno”; “Ozimina”). Schyłkowa faza omawianej epoki
cechuje się powstawaniem utworów eksperymentatorskich, a także ekscentrycznych. Najwybitniejszymi
powieściami tego okresu byli: “Chłopi” i “Ludzie bezdomni”. Wśród poruszanych tematów najważniejsze
były: sprawa narodowa, wieś, bunt, miłość, natura, legenda.

 TYPOLOGIA DRAMATU MŁODEJ POLSKI

Dramat mógł w Młodej Polsce rozwijać się dynamicznie, ponieważ nie brakowało publiczności, pragnącej
doświadczać coraz to nowych scenicznych wrażeń. Na dramaturgię wpłynęły głównie dwa elementy:
zafascynowanie dramatami romantycznymi (“Dziadami”, “Kordianem”, “Nie-Boską komedią”, a także
wpływ dramatu europejskiego (Ibsen, Strindberg, Maeterlinck). Każdy z twórców – poetów, krytyków
teatralnych, publicystów, satyryków – próbował swoich sił w dramacie.

Przedstawicielką nurtu komediowego w Młodej Polsce była Gabriela Zapolska. Realizowała jego
obyczajową odmianę, czego przykładem może być utwór obyczajowo-psychologiczny “Moralność pani
Dulskiej”. Poprzez zestawienie różnych form komizmu (sytuacyjnego, charakterologicznego i językowego),
stosowanie satyry piętnowała wady mieszczańskie, scharakteryzowała pojęcie filistra i wprowadziła do
języka polskiego termin dulszczyzny.

PROGRAMY POLEMIKI I PRASA MŁODEJ POLSKI



PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY – SPÓR POKOLEŃ

Proces nazywany “antypozytywistycznym przełomem” rozpoczął się już we wczesnych latach 80. XIX
wieku. Przed rokiem 1890 widoczne są dekadenckie postawy, kryzys niektórych pozytywistycznych
wartości, optymizmu ewolucyjnego i teorii społecznego solidaryzmu. Młode pokolenie na poprzednie
patrzyło z brakiem zaufania. Brak indywidualizmu dostrzegało w rozwoju techniki i przemysłu. Młodzi
krytykowali komercję, sposób zachowania filistrów i coraz większa rolę, jaka odgrywał pieniądz. To
sprawiało, że bliższy im był irracjonalizm, parapsychologia, magia.

Młode pokolenie będąc w opozycji do pozytywizmu, sprzeciwiało się głównie niezawodności prawd
naukowych, równości stawianej między wiedzą humanistyczną i przyrodniczą oraz doskonałości
nowożytnej myśli. Dopiero wielkie pytanie przełomu o metody poznania naukowego pozwoliło naukom
humanistycznym oddzielić się od przyrodniczych, mając za argument to, iż nauki przyrodnicze mieszają
metody skuteczne w przypadku poznania rzeczywistości zewnętrznej z metodami poznania tej dziedziny

życia ludzkiego, którą możemy nazwać życiem duchowym lub wewnętrznym. Odmienność przedmiotów
badań ostatecznie oddzieliła więc nowe nauki: idiograficzne ( idios- szczególny, graphein- pisać), czyli
jednostkowe i niepowtarzalne od nauk nomotetycznych ( nomos- prawa, thetos- ustanowiony), czyli zajmują
się wyjaśnianiem zjawisk zewnętrznych świata (zewnętrznych wobec wspomnianego już świata
duchowego).

Pozytywistyczna nauka o literaturze opierała się na przekonaniu, że poznanie może pretendować do miana
naukowego, zaś zakres wiedzy obejmował jedynie to, co jest dane faktycznie i nie badał kwestii związanych
z bytami pozornymi. W czasie pozytywizmu podstawową dziedziną w literaturoznawstwie była historia
literatury. Badano najczęściej pojedyncze dzieła, a ewentualna analiza grupy dzieł zmierzać miała do
sformułowania praw ogólnych, które rządziłyby literaturą. Antypozytywiści sprzeciwiali się genetycznemu
charakterowi owych badań, w odróżnieniu od pozytywistów uważali, że odtworzenie przyczyn i źródeł
powstania utworu nie jest konieczne w jego analizie. Krytykowali również psychologizm w badaniach
literackich, często stosowany przez pozytywistów, uważających dzieło za zapis biografii autora.



PROGRAMY I POLEMIKI LITERACKIE MŁODEJ POLSKI

“Pokolenie młodopolskie wkraczało na arenę literacką w sytuacji wyraźnego konfliktu z pokoleniem
poprzednim, pozytywistycznym. Kolejni „młodzi” podejmowali gwałtowny, wszechstronny spór ideowy ze
„starymi”, w którym ich poglądy krystalizowały się, zyskiwały postać jednoznaczną i dobitną – choć
niekiedy, dla potrzeb polemiki, uproszczoną – zaś całe nowe pokolenie literackie występowało jako zwarta
grupa”
– twierdzi Andrzej Zawadzki. Punktami spornymi w pojmowaniu założeń pozytywizmu i Młodej Polski
było skonfrontowanie materializmu, empiryzmu, organicyzmu z kultem jednostki i wywyższaniem
indywidualizmu oraz zdefiniowanie roli sztuki.

Artur Górski, najbardziej umiarkowany publicysta, głosił hasła nawiązania do polskiego romantyzmu, a
także zauważał konieczność duchowej odmiany narodu polskiego. Pragnął autonomii polskiej literatury,
wyznawał kult sztuki oraz wartość talentu artysty. Jego cykl artykułów opublikowany w 1898 roku na
łamach krakowskiego “Życia” dał nazwę epoce. Autor występował w obronie nowej literatury, krytykował
utylitaryzm i filisterstwo oraz ugodową politykę wobec zaborcy. Postulował o zwrot w kierunku tradycji
romantycznej.

Jednym z głównych ideologów młodopolskich był Stanisław Przybyszewski. Do Krakowa przyjechał w
1898, jako duchowy przywódca młodego pokolenia. Głosił hasło “sztuka dla sztuki”, a swoje poglądy
publikował w krakowskim “Życiu”. Najbardziej znanym jest jego manifest “Confiteor” z 1899 roku, który
zakładał, że sztuka nie ma żadnego celu i jest celem samym w sobie, jest także odbiciem duszy ludzkiej, a
jako Absolut nie może być ograniczana żadną formą, ani służyć określonej idei. “Confiteor” wzorowany był
na dziele Nietzsego “Tako rzecze Zaratustra”. Autor opowiadając się za autonomizmem sztuki i literatury
odrzucił tę tworzoną dla ludu i tendencyjną, a także tworzoną dla rozrywki. Poza tym sztuka miała być
przeznaczona dla wszystkich w takim samym stopniu, miała być „religią ubogich”, w której rolę kapłana
miał pełnić artysta – jednostka wybitna, geniusz obdarzony siłą woli i nieprzeciętną wrażliwością,
umiejętnością dogłębnego przeżywania stanów emocjonalnych. Uzupełnienie tych poglądów odnaleźć
można w tekście “O nową sztukę”.

Za młodopolski manifest można uznać rozprawę Ignacego Matuszewskiego “Słowacki i nowa sztuka”.
Autor bronił osiągnięć nowej epoki, uznając za jej prekursora Słowackiego (mistycyzm). Uważał, że tym co
łączy romantyzm i Młodą Polskę jest indywidualizm i artystyczna wolność.

Uznanym literatem i dziennikarzem był Zenon Przesmycki. Pierwsza jego głośna rozprawa traktowała o
belgijskim symboliście Maeterlincku. W późniejszych latach Przesmycki był wydawcą najbardziej
młodopolskiego pisma – “Chimery”. Odkrył na nowo twórczość Norwida, którego wnukiem się nazywał. W
“Chimerze” ogłosił dwa programowe artykuły: “Los geniuszów” i “Walkę ze sztuką”. Pragnął wyzwolenia
sztuki od tendencyjności oraz głosił teorię uszlachetniającego piękna. Poza tym Miriam zajął stanowisko
wobec sztuki, nazywał ją nieśmiertelną, symboliczną i przypisywał wartości poznawcze oparte na intuicji.

W manifeście “My młodzi” Stanisław Brzozowski nazywał „młodych” pokoleniem dążącym do prawdy i
szczerości w życiu i sztuce oraz oskarżał poprzednią epokę o przyziemność, obniżenie ideałów zarówno w
życiu społecznym, jak i indywidualizm, lekceważenie głębszej problematyki egzystencjalnej, niechęć do
podejmowania problemów naprawdę istotnych, maskowaną przez obłudną moralność. Najbardziej znaną
była jego “kampania antysienkiewiczowska” oraz krytyka Miriama – Przesmyckiego. Z innych znanych
sporów warty odnotowania jest “spór o Przybyszewskiego”, polemiki odnoszące się do kolejnych dzieł
Żeromskiego oraz “spór o Wesele”



CZASOPIŚMIENNICTWO MŁODEJ POLSKI

Pod koniec XIX wieku rolę czasopism literackich przejęły po części dzienniki (najpopularniejsze gatunki to
powieść w odcinkach i felieton – “kroniki tygodniowe” Prusa, publikacja “Trylogii”, “Lalki”,
“Emancypantek”).

Historia młodopolskiej prasy wiąże się z osobą Zenona Przesmyckiego – pisarza, wydawcy i tłumacza.
Pierwszym pismem propagującym nowe prądy było redagowane przez niego warszawskie “Życie”. Zdołał
z niego uczynić ambitną gazetę zajmująca się życiem literackim krajowym i międzynarodowym. Opowiadał
się za sztuką narodową czerpiącą z romantyzmu. Kolejne pismo związane z Młodą Polską to krakowski
dwutygodnik “Świat”, w którym Miriam opublikował swoje studium o Maeterlincku oraz cykl artykułów
“Harmonie i dysonanse”. W piśmie tym publikowali Tetmajer i Kasprowicz a jego szata zapowiadała
zmiany w edytorstwie. Kolejnym ważnym pismem było krakowskie “Życie” – pierwsze modernistyczne
pismo założyciel Ludwik Szczepański, współtwórcy: Przybyszewski, Wyspiański, Górski). To w tym piśmie
ukazał się cykl artykułów “Mloda Polska” dający nazwę epoce.

Najbardziej profesjonalnym pismem modernistycznym była wydawana nieregularnie przez Miriama
“Chimera”. Posiadało własny, specjalnie wytwarzany papier, wysoki poziom druku oraz oryginalną
czcionkę. Było to pismo elitarne, skupiające się głównie na literaturze i sztuce i może właśnie dlatego
drukowano jedynie 600 egzemplarzy. Miriam realizował w piśmie własną filozofię. Uważał, że sztuka
powinna być ambitna, sprzeciwiał się kulturze masowej.

Polemiczna wobec “Chimery” była “Krytyka”, która promowała sztukę społecznie zaangażowaną
Efemerycznie ukazywał się “Museion” propagując nurt neoklasycyzmu. Z młodą literaturą sympatyzował
również “Tygodnik Ilustrowany” (Ignacy Matuszewski). Ukazywały sie również konserwatywne pisma
takie jak “Czas” i “Słowo”.

Choć eseistyka w Młodej Polsce dopiero dostawała skrzydła, to do tego gatunku zaliczyć można niektóre
teksty Przybyszewskiego (”Chopin i Nietzsche”), Matuszewskiego, czy Micińskiego (“Na drogach duszy
polskiej”), a także Mariana Zdziechowskiego.



KRYTYKA LITERACKA MŁODEJ POLSKI

Przełom w krytyce nastąpił później niż w innych dziedzinach artystycznych. W krytyce, jak twierdzi Jan
Tomkowski, ilość przeszła w jakość, a wielu ważnych dzieł nie zauważono. Spośród krytyków literackich
należy wspomnieć o: Przybyszewskim, Zenonie Przesmyckim, Boy-Żeleńskim, Stanisławie
Witkiewiczu, Stanisławie Brzozowskim oraz Arturze Górskim. To właśnie cykl artykułów tego
ostatniego, opublikowany w 1898 roku na lamach krakowskiego “Życia”, dał nazwę epoce. Górski,
najbardziej umiarkowany publicysta, głosił hasła nawiązania do polskiego romantyzmu, a także zauważał
konieczność duchowej odmiany narodu polskiego. Pragnął autonomii polskiej literatury, wyznawał kult
sztuki oraz wartość talentu artysty. Do mniej znanych krytyków należą: Jan Lorentowicz (zbiór szkiców
“Młoda Polska” – synteza epoki), Wilhelm Feldman (“Współczesna literatura polska”), Stanisław Lack (w
dziełach poszukiwał duszy autora), Władysław Jabłonowski (portrety psychologiczne pisarzy) oraz Ostap
Ortwin (prace o Wyspiańskim).

Miriam opisał, jak powinien wyglądać krytyk-koneser. Musi posiadać własna filozofię sztuki, a wydając
subiektywne sądy zważać na autonomię dzieła. Nie może kwestionować utworu ze wzgledu na jego
przynależność do jakiegokolwiek nurtu czy gatunku. Wspomina również o godności krytyka i
wstrzemięźliwości opinii.

Stanisław Brzozowski to nie tylko krytyk literacki, ale również filozof, socjolog i eseista, a także
powieściopisarz i publicysta. Reprezentował typ krytyka, dla którego dzieło było pretekstem i punktem
wyjścia do zaprezentowania własnych poglądów. Podniósł rangę krytyki literackiej do literatury. Od krytyka
wymagał jasnego światopoglądu i celów. Uważał, że lektura jest aktem miłości lub nienawiści. Znany był z
ataków na Sienkiewicza (krytykował tradycje szlacheckie, konserwatywne i narodowe, rewidował polskie
mity, krytykował tworzenie karykatury historii) oraz Micińskiego (zarzucał mu “rezygnację z
rzeczywistości”), w pewnym okresie był także gorącym zwolennikiem socjalizmu, a następnie
uniwersalizmu katolickiego. Od 1906 roku do czasów dzisiejszych toczy się spór o możliwość współpracy
Brzozowskiego z carska Ochraną. W 1909 roku opublikował “Legendę Młodej Polski”, w której surowo
ocenił współczesne myślenie o sztuce, dowodził, że kultura nie istnieje poza historią. Wróżył koniec
modernistycznej epoki, a za główny powód tego zjawiska uważał romantyczny bunt młodych przeciwko
starym – oderwanie się jednostki od społeczeństwa. Stwierdził, że epoka ta nie pobudziła świadomości
narodu.

Jako krytyk, recenzent i publicysta Brzozowski współpracował z “Głosem”, “Przeglądem

Tygodniowym”, “Krytyką” i “Prawdą”. Opublikował m. in. “Współczesną powieść polską” i “Krytykę
literacką w Polsce”. Doceniał w swych książkach dorobek pozytywistów, chwalił Prusa i Orzeszkową.

Pierwszym profesjonalnym krytykiem artystycznym w Polsce był Stanisław Witkiewicz, który opublikował
książki o Kossaku i Matejce. To również jemu zawdzięczamy odkrycie i popularyzację kultury Podhala.
Bronił niezależności i indywidualności artysty. Pragną stworzyć subiektywne podstawy do oceny dzieł
sztuki. Głośne jest jego studium literackie – “Mickiewicz jako kolorysta”.

Do literatury krytycznoliterackiej należy zaliczyć “Czyn i słowo” Karola Irzykowskiego – zagorzałego
krytyka Młodej Polski. Zarzucał on nowemu nurtowi wtórny mistycyzm, patos i uczuciowe obnażanie się.
Autor neguję przemianę duchowa, która przyniósł 1905 rok.



MŁODA POLSKA „SZATAŃSKA” I „TATRZAŃSKA” – FASCYNACJE EPOKI

Poezja Młodej Polski charakteryzuje się różnorodnością tematów i idei i jest odbiciem kryzysu wartości i
bankructwa ideałów pozytywistów. Boy-Żeleński podzielił Młodą Polskę na "tatrzańską" i "szatańską"
wskazując w ten sposób dwa najważniejsze obszary zainteresowań artystów współczesnej mu epoki.

Zakopane w młodopolskim okresie, zwłaszcza po osiedleniu się Tytusa Chałubińskiego, który odkrył je
jako uzdrowisko, i rodziny Pawlikowskich, a także częstych wizyt Sienkiewicza awansowało do rangi
pierwszego salonu literackiego, a wkrótce letniej stolicy Polski, w której spotykali się przedstawiciele trzech
zaborów. Powstała tu korzystna atmosfera do swobodnej wymiany myśli oraz twórczości artystycznej.

Tatry fascynowały Tetmajera, urodzonego w Ludźmierzu na Podhalu. Były terenami ucieczki przed
dekadentyzmem, stały się tematem licznych liryków - "Melodia mgieł nocnych", "Widok ze Świnicy...", "W
lesie". W ukazywaniu przyrody Tetmajer był impresjonistą, wydobywał refleksy świetlne, odcienie barw,
odwoływał się do wszystkich zmysłów. Jego pejzaż pełen światła, koloru ale bez wyraźnych konturów.
Poeta stara się uchwycić ulotny moment gdy padające właśnie światło objawia oczom nie kształt ale
niepowtarzalną grą barw. Łączy barwę, zapach, ruch, dźwięk w celu uzyskania złożonego artystycznie i
nastrojowo efektu - jedna z zasad estetyki modernistycznej.

W wierszu "Melodia mgieł nocnych" wszystkie użyte efekty służą oddaniu lekkości i zwiewności mgieł np.
"Mgły bawią się z puchem mlecza", z puszystym pierzem słów, ich ruch jest delikatny podobnie jak
dźwięki. Wrażenia dopełnia rytm wiersza. Jednak nawet wiersze tatrzańskie Tetmajera przenika smutek. Nie
jest tak posępny jak w innych utworach ale nawet obcowanie z piękną, potężną przyrodą i nie może go w
pełni od niego uwolnić. Szukając ucieczki w pejzażu górskim od dręczących go problemów znajdował ją
tylko na chwilę i tak np. patrząc ze szczytu na dół ("Widok...") najczęściej dostrzegał ciemną przepaść
mimo, że obcowanie z przyrodą dostarczało mu przeżyć pięknych i podniosłych.

Tatry są także tematem poezji J. Kasprowicza, pojawiają się one w drugim okresie twórczości gdy poeta
odchodzi od problematyki społecznej w stronę zagadnień metafizycznych i modernistycznych. Cykl
czterech sonetów - "Krzak dzikiej róży" otwierający okres modernistyczny pokazuje pejzaż tatrzański.

Kasprowicz jest tu impresjonistą. Ten pełen delikatnych barw i refleksów świetlnych krajobraz dopełniają
delikatne wrażenia akustyczne - szum siklawy uzupełniony przez doznania węchowe - pachną świeże zioła.
W wierszu powtarzają się dwa motywy - pąsowej róży i próchniejącej limby. Mają one sens symboliczny.
Są refleksją na temat życia, przemijania, śmierci. Można powiedzieć, że jest to poezja tęsknoty do siły
przyrody, a także zrozumienia, że istota bytu polega na przeplataniu się życia i śmierci. Przyroda tatrzańska
stanie się szczególnym motywem w trzecim okresie twórczości Kasprowicza, gdy poeta przestanie się
"wadzić z Bogiem", wprowadzi do swojej postawy ideowe akcenty franciszkańskie. Bliski kontakt z
przyrodą, poznanie jej staje się dowodem dla poety na istnienie świata transcendentalnego.

Z nurtem “szatańskim” związana jest postać Stanisława Przybyszewskiego, którego zwano “smutnym
szatanem”. W jego twórczości bardzo widoczne są motywy satanistyczne. Występują one w różnych
odmianach i realizacjach, pełniąc rozmaite funkcje. Z jednej strony takie wątki są symbolem, będącym
wyrazem sił i tendencji obecnych w duszy ludzkiej i duszy świata. Z drugiej strony tworzą fabułę
eksponującą satanistyczną wizję, czego przykładem są chociażby Dzieci szatana czy Synagoga szatana.
Przybyszewski uważał, że rozwój satanizmu wynikał z rozkwitu Kościoła, który nadal, mimo coraz mniej
licznego koła wyznawców, narzucał ideał ascezy, posłuszeństwa, marazmu. Pisarz był zdania, że świat
powstał i istnieje tylko dzięki temu, że w dalszym ciągu walczą ze sobą dwie odwieczne, równorzędne
potęgi - Bóg i Szatan. Pierwszego to idealny, niedościgniony wzór, a drugi to symbol zła świata. Satanizm
traktowany był przez Przybyszewskiego, (“niemieckiego satanistę”), jako element przekraczania granic,
odrzucania norm i zakazów, jako szansę odważnego przełamywania tabu obyczajowych i wierzeniowych.

Przybyszewski stworzył własną odmianę satanizmu, która według Marii Maresch-Jezewicz objawia się w
orgiastycznej żądzy niszczenia, jest on nihilizmem, bezgraniczną radością niszczenia i unicestwiania.
“Dzieci szatana” – pierwsze w Polsce satanistyczne dzieło, to powieść, w której autor ukazał różne oblicza
Szatana, kreując go na przykładzie bohaterów, a dokładniej anarchizującej grupy terrorystów-spiskowców,
wyobcowanej ze społeczeństwa, zamkniętej przez innymi, będącej zaprzeczeniem osobowości powszechnie
aprobowanych. Symbolem Szatana w powieści, nosicielem jego wszystkich stereotypowych cech jest
Gordon – określany przez bohaterów mianem mistrza, Boga, księcia ciemności, czy nawet Szatanem, a
przez krytyków Nietzscheańskim „nadczłowiekiem” czy uosobieniem samego Przybyszewskiego. Gordon,
tak samo jak szatan Przybyszewskiego – buntownik, rewolucjonista – chce tylko niszczyć. Wierząc w swe
boskie pochodzenie, uważał, że jest niezwykle silny. Aby przybliżyć się do celu, jakim było zniszczenie
panującego porządku - podpala fabryki i ratusz – symbole władzy ekonomicznej i politycznej. Kieruje nim
albo choroba, histeryczna nienawiść do społeczeństwa, albo przymus, z którego nie może się wyzwolić i
który upodabnia go do przestępcy. Mówi:
“Chce niszczyć nie na to, żeby odbudowywać, ale na to żeby niszczyć. Bo zniszczenie jest moim dogmatem,
moją wiarą, moim jedynym pragnieniem. (…) Nienawiść moja jest starsza i głębsza, bo była przed wielką
miłością. Lucyfer jest straszy niż świat, bo świat jest dziełem miłości”.

Postać szatana pojawia się w wierszu innego młodopolskiego twórcy. W “Deszczu jesiennym” Leopolda
Staffa postać diabła pojawia się w ostatniej części utworu. Zjawa płacze na widok zniszczenia, którego
dokonała w pięknym ogrodzie. Szatan, postać przesiąknięta złem, a w jakiś ambiwalentny sposób reagująca
na spustoszenie, którego dokonała. W tym wierszu nawet diabeł jest śmiertelnie smutny, melancholia dotyka
również jego.

Wiersze “lucyferyczne”: tworzył jeden z najbardziej oryginalnych poetów epoki – Tadeusz Miciński.
Przyjaźnił się m. in. Z Przybyszewskim, którego poznał w Berlinie i wspólnie z nim pochłaniał lektury z
zakresu demonologii i czarnej magii. W lirykach - “Kain”, “Lucyfer”, “Anake” – szatan przedstawiony
został jako człowieczy brat, bliski mu ze względu na postawę buntu i niezgodę na otaczająca rzeczywistość.
W ostatnim z wymienionych wierszy autor stawia naprzeciw siebie przeznaczenie, symbolizowane przez
gwiazdy, które skazuje człowieka na nieustanna udrękę i błądzenie oraz ludzki indywidualizm
symbolizowany przez buntowniczego Szatana, nazywanego “królewskim duchem”, “budowniczym
nadgwiezdnych miast”. Idee satanistyczne pojawiają się w całym dorobku twórczym poety.

Wiersz “Lucifer” pochodzi z debiutanckiego i jedynego tomu liryki Tadeusza Micińskiego,
zatytułowanego “W mroku gwiazd”. O podmiocie lirycznym świadczy już sam tytuł utworu. Miciński,

zafascynowany satanizmem, wiedzą ezoteryczną, nazywany magiem i czcicielem tajemnic, postanowił
wyrazić swą miłość do wszystkiego, co dziwne, niecodzienne i społecznie wyklęte, i stworzył monolog Pana
Ciemności – Lucyfera. Miciński stworzył w omawianym liryku inny obraz Szatana, niż dostarczali nam
dotychczas tacy twórcy - średniowieczni poeci czy romantyczni wieszcze. Jego odmienność nie polega na
jeszcze większej dawce nienawiści do rodzaju ludzkiego czy niepohamowanej chęci obrócenia wszystkiego
w proch. Lucyfer Micińskiego jest przede wszystkim rozdarty wewnętrznie, zagubiony, jego osobowość jest
rozbita. Raz nazywa siebie otchłanią tęcz, innym razem płomieniem bożym, raz określa się mianem “komet
królem”, by w kolejnych linijkach przyznać, że jest “piorunem burz (…) blaskiem wulkanów
(…)grobowcem ciszy”.

Głównym bohaterem napisanego prozą poematu “Niedokonany” jest “niedoskonały Bóg” – Lucyfer.
Ukazany zostaje jako architekt i stwórca świata. Zdaniem twórcy Szatan jest “niedokonany” w dwóch
znaczeniach. Po pierwsze jako anioł, po drugie jako szan, który nie potrafi zapomnieć o Bogu. Lucyfer
zawsze jest indywidualistą, ceniącym ponad wszystko wolność, rozumiana jako prawo do popełniania
błędów.

“Szatan Micińskiego to szatan triumfujący, który zwyciężył Boga i zajął jego miejsce, zawłaszczając sobie
nawet religijjne symbole” – twierdzi Jan Tomkowski. W wierszu “Czarne xiestwo” Księga Życia staje się
Księgą Unicestwienia, a w “Bazylissie Teofanu” pojawia się myśl o zagarnięciu przez demona symbolu
krzyża. Miciński uważa, że szatan jest mistrzem tajemnej wiedzy i posiada “prawieczną mądrość”. Z kolei
intelektualną puentę “Xiędza Fausta” stanowi koncepcja pojednania Chrystusa i Lucyfera. W utworze tym
autor pisze:
“Lucyferyzm – to pojęcie mocy, które w najgłębszych ciemnościach naszych świecą, jako nadświadome.
Wprawdzie od tego świecenia ciarki po skórze przechodzą, a mózg przeciętnego konsumenta tlenu wybiera
się na spacer, z którego nie wraca w całości”.



CYGAN I FILISTER, CZYLI KONFLIKT JEDNOSTKA – SPOŁECZEŃSTWO W ŻYCIU I

LITERATURZE MŁODEJ POLSKI

Młodopolska cyganeria zadomowiła się głównie w Krakowie. Podstawową formą manifestowania swej
obecności było dla “cyganów” zaznaczenie swej odrębności, odróżnienie od społeczeństwa mieszczańskich
“zjadaczy chleba”.

Najbardziej znany wizerunek artysty-cygana wykreował Stanisław Przybyszewski. Po przybyciu z Niemiec
do Krakowa stał się on najpopularniejszym artystą, a jego zwolennicy stworzyli najbardziej barwna
młodopolską cyganerię. Młodych artystów, oprócz skłonności do alkoholu, łączyła pogarda dla
mieszczańskiego stanu, wszelkich zasad, kodeksów i obyczajów. Wśród nich oprócz outsiderów byli
również zamożniejsi przedstawiciele społeczeństwa, których przyciągał czar cyganerii.

Szczególnym szacunkiem cieszyły się te cechy, które były odwrotnością cnót mieszczańskich:
nieustabilizowany i bezładny tryb życia; brak stałych dochodów i nieodpowiedzialność finansowa,
fantazyjny, prowokujący i rzucający się w oczy ubiór (słynna peleryna), naruszanie reguł mieszczańskiej
moralności i bulwersowanie opinii publicznej, lekceważenie obyczajów towarzyskich i reguł dobrego
wychowania, nadużywanie alkoholu, pogarda dla wartości materialnych; zawołaniem bojowym cyganerii
była bezpardonowa “walka z filistrem” Lekceważyli oni takie wartości jak umiarkowanie, stabilizacja,
ciepło rodzinnego domu. Ich głównym zajęciem była ciągła prowokacja. Ich domem była kawiarnia, nocny
lokal, a nawet ulica. Cyganeria znajdowała się w stałym konflikcie z resztą społeczności, jednak mieszkańcy
Krakowa z tolerancją odnosili się do nieraz hałaśliwych, szokujących otoczenie sztuką artystów.

Oprócz cyganerii Przybyszewskiego wspomnieć należy także o cyganerii “Zielonego Balonika” oraz o
cyganerii bronowickiej.

Konfliktu jednostka – społeczeństwo możemy doszukiwać się już w filozofii Nietzschego. Głosił on
filozofię buntu przeciw przeciętności i słabości człowieka. Nietzsche wyznaje “wolę mocy” oraz kult
nadczłowieka - silnej jednostki, pełnej energii, uprawnionej do władzy nad reszta słabych. Może on działać
“poza dobrem i złem”, odrzucić prawa, normy i wartości.

Konflikt jednostki i zbiorowości wyrastał z przekonania, że społeczeństwo jest wrogie wartościom
duchowym, których twórcą jest, była i będzie wybitna jednostka. Artyści uważali, że reprezentują wartości
wyższe, których nie rozumie społeczeństwo. Moderniści pragnęli przeciwstawić kultowi zbiorowości
wartość jednostki. Ta dzięki swojej wyjątkowości – zaletom ducha i inteligencji – wybijała się spośród
tłumu. Twórcy domagali się prawa do wolnego, nieskrępowanego naciskiem społecznym realizowania
swych artystycznych aspiracji. Niejednokrotnie wspominano o ograniczonym motłochu. W obliczu
wywyższania zbiorowości ponad jednostkę, ta jednostka czuje się zagrożona, a wręcz zaszczuta. Poprzez
swą indywidualność, odstawanie od innych może zostać wyobcowana i odtrącona. Stąd w dziełach
młodopolskich pojawiać się będą motywy walki o prawa jednostki, artysta jako jednostka wybitna będzie
walczył z tłumem szarych ludzi.

Cywilizacyjne lęki przed uniformizacją i dominacją kultury masowej dochodzą do głosu między innymi
w wierszach Kasprowicza. Jego poezja wpisuje się w ogólną tonację epoki. W tomie "Krzak dzikiej róży"
wskazuje na to wiersz "Byłeś mi dawniej bożyszczem...". Tytułowym bożyszczem jest tłum, zbiorowość,
której rzecznikiem był wcześniej poeta. Podmiot liryczny przestał odwzorowywać świat, a zaczyna mu się
przeciwstawiać. Zindywidualizowany i wyodrębniony podmiot liryczny poddaje krytyce wcześniejsze
ideały. Z perspektywy przemiany ich wartość okazuje się wątpliwa. Tłum był bożyszczem, idolem, czyli
fałszywym bogiem. Religia, której poeta dochowywał wiary ("stopnie twoich ołtarzy"), okazała się
bluźnierstwem. Tłum czci materię i jest wrogiem ducha. Konflikt jednostki z ludzką masą dotyczy więc
systemu wartości. Podmiot liryczny nie godzi się na ubóstwienie dóbr materialnych.

W epoce Młodej Polski narodził się nowy obraz artysty, który pełni w społeczeństwie bardzo ważną rolę,
choć często go nie doceniano. Utworami pokazującymi zadania artysty są: “Evviva l`arte” Kazimierza
Przerwy-Tetmajera, oraz “Confiteor” Stanisława Przybyszewskiego. Oba dzieła są manifestami nurtów
literackich Młodej Polski. Utwór “Evviva l`arte” dzieli społeczeństwo na artystów i filistrów. Mieszczanie
to ludzie obojętni na dobro ogółu i niewrażliwi na piękno sztuki. Natomiast artyści gardzą filistrami, sława
jest dla nich najważniejsza, wiedzą, że ich natchnienie płynie od Boga. Nie można postawić znaku równości
przy słowach życie i sztuka, mimo to, że oba są dla artystów ogromnie ważne. Jednak nie sposób artystom
funkcjonować w świecie, gdyby nie obecność filistrów, którzy jeśli nawet nie rozumieją sztuki, często są jej
mecenasami.

Utwór Stanisława Przybyszewskiego “Confiteor” kreśli istotne zadania człowieka twórczego. Przedstawia
go w sposób egotyczny ustawiając w centrum świata. Artysta to pierwszy prorok, kapłan sztuki, która stała
się religią. Nie należy on do narodu, ani do świata, nie służy społeczeństwu, ponieważ stoi ponad nim.
Artysta jest święty i czysty gdyż jego sława pochodzi od Boga. Celem owej wybitnej jednostki jest
odtworzenie duszy człowieka i odkrycie najwstrętniejszych brudów świata.



MŁODA POLSKA WOBEC TRADYCJI ROMANTYCZNEJ

Jedną z nazw Młodej Polski, jako epoki literackiej, obok modernizmu, było określenie, sformułowane przez
Juliana Krzyżanowskiego (badacza literatury), a mianowicie "neoromantyzm". W Polsce termin
neoromantyzmu został zapoczątkowany między innymi przez Edwarda Porębowicza, autora artykułu
“Poezja polska nowego stuleci” (1902). Neoromantyzm to kierunek artystyczny drugiej połowy XIX i
początku XX wieku, nawiązujący do estetyki i twórczości epoki romantyzmu (nazywano go również
„nowym romantyzmem").

Epoka wieszczów i ich twórczość, na zasadzie kontynuacji pewnych wątków, motywów, literackich
odwołań, ale i, co zrozumiałe, reinterpretacji i zniesienia wielu romantycznych mitów przebijała się w
młodopolskich utworach. Nurt popierał wybujały indywidualizm, kult jednostki i sztuki, zainteresowanie
sferą duchową, niechęć do materializmu, idealizm, irracjonalizm, subiektywizm i mistycyzm oraz
symbolizm jako środek ekspresji pisarskiej. Romantyzm inspirował młodopolan w zwrocie ku metafizyce i
zjawiskom nadprzyrodzonym. W literaturze Młodej Polski możemy zaobserwować wyraźną dwoistość. Z
jednej strony pojawia się w niej tendencja do przedstawiania problemów jednostki, do analizy stanów
psychicznych, duchowości człowieka, z drugiej zaś do podejmowania problematyki społecznej i

niepodległościowej. Dotyczył przywrócenia czci powstaniom i ich uczestnikom, zerwania z polityką
ugodową i ustępliwą wobec zaborców.

Młoda Polska była epoką bez wątpienia najbliższą romantyzmowi. Nie kontynuowała jednak bezpośrednio
określonych wątków, lecz przetwarzała je na swój użytek. W Polsce możemy wyróżnić dwa rodzaje
romantyzmów. Pierwszy – ogólnoeuropejski – wiązał się z problematyka filozoficzną – irracjonalizmem,
pesymizmem, indywidualizmem, satanizmem. W wersji powszechnej ważna będzie również rola artysty i
jego sztuki, który ma być kapłanem najwyższych wartości – absolutu. Polski rodzaj romantyzmu
nawiązywał do sytuacji zniewolenia. Chodziło o przewodnictwo duchowe wobec narodu, obowiązki
narodowe, patriotyczne, wychowawcze i dydaktyczne.

W epoce Młodej Polski wyraźnie wzrosła rola twórczości Juliusza Słowackiego. Przede wszystkim takich
utworów, jak dramaty mistyczne ("Ksiądz Marek”) czy “Genesis z Ducha” i “Króla-Ducha”. Autor był
najbardziej reprezentatywnym nosicielem indywidualizmu romantycznego.

Artur Górski w swoim cyklu artykułów „Młoda Polska” zażądał od literatury „młodych”, aby sięgnęła po
ideały etyczne do twórczości Mickiewicza. Uważał, że ideały wielkiego romantyzmu polskiego stanowią
trwały dorobek duchowy naszego narodu i rewindykacja tych wartości w dobie kryzysu może stać się
zalążkiem duchowego odrodzenia. Literatura nawiązując do romantyzmu powinna to odrodzenie
zapoczątkować i tym sposobem spełnić wielką misję o ogólnym narodowym znaczeniu.

„Legenda Młodej Polski” Stanisława Brzozowskiego jest książką zawierającą krytyczną analizę
światopoglądu przedstawicieli pokolenia fin de siecle’u, wywodzącego się z romantyzmu. Krytyka postawy
romantycznej nie była jednak krytyką funkcji, jaką romantyzm spełnił dla narodu polskiego w określonej
sytuacji historycznej. Tej pozytywnej roli, polegającej na podtrzymywaniu ducha, na dodawaniu siły do
przetrwania wbrew, zdawałoby się, wszelkim prognozom, wszelkim realiom, Brzozowski nigdy nie
negował. Uważał jednak, że współczesność wymaga przyjęcia postawy aktywistycznej, opartej właśnie na
postulowanym przez niego kulcie pracy. „Legenda Młodej Polski” stanowi ważne ogniwo w procesie
nazwanym przez Kazimierza Wykę „likwidacją” epoki.

Wielkim dziedzicem romantycznej tradycji niepodległościowej jest Stanisław Wyspiański, nazywany
“czwartym wieszczem”. W swojej twórczości nawiązał do teatru romantycznego nie tylko w zakresie treści,
ale i formy. Widać to np. w takich utworach jak przedstawiające epizody z powstania listopadowego
„Warszawianka”, „Lelewel” i „Noc listopadowa”, lub też nawiązujące do życia i twórczości Mickiewicza
„Legion” i „Wyzwolenie”. Wyspiański sądził, że romantyzm wywiera wpływ na myślenie współczesnych i
usiłował w licznych dramatach oddzielać to, co uważał za pozytywne od tego, co traktował jako szkodliwe
oddziaływanie romantyzmu.

W „Warszawiance” Wyspiański czyni zarzut pod adresem ideologii polskiego romantyzmu, że była ona
bardziej nastawiona na apoteozę bohaterskiej śmierci za ojczyznę niż na budzenie, szerzenie i gruntowanie
wiary w zwycięstwo. Wyspiański wyszydza romantyczne, nietrzeźwe, nikomu niepotrzebne marzenia
młodych o pięknej, „malowniczej” śmierci. Konrad- główny bohater dramatu „Wyzwolenie” - to postać
przejęta z „Dziadów” Mickiewicza, postać prometejska, która stała się w Polsce symbolem człowieka
walczącego o szczęście narodu i z którą łączyło się proroctwo ks. Piotra o wybawicielu imieniem „44”. Jest
on nowym wcieleniem swego literackiego pierwowzoru z „Dziadów” i równocześnie reprezentantem
Wyspiańskiego, jego poglądów na sprawę narodową. Celem przybycia Konrada z gwiazd jest podjęcie się
przez niego misji wyzwolenia. Chcąc poprowadzić swój naród ku wyzwoleniu, rozpoczyna swą misję od
wyzwolenia sztuki, dlatego wysuwa się ona na pierwszy plan dramatu, staje się jego kluczową sprawą.
Powołany do działania ze sfer romantycznej fikcji poetyckiej, podejmuje się swego posłannictwa i zamierza
walczyć, ale już nie uczuciem, lecz czynem. Geniusz ma rysy posągu Mickiewicza, postać ta jest geniuszem
„poezji grobowej”, symbolem aprobaty przeszłości i śmierci. Reprezentuje zgubny wpływ poezji
romantycznej, chce wieść naród w grobowce przeszłości i przywodzi tylko niemoc. W III akcie dramatu
Wyspiański podejmuje walkę z „poezją grobów”, którą uosabia Mickiewicz oraz z mesjanizmem,
przypisującym Polsce rolę mesjasza, zbawcy narodów świata. Próbuje przezwyciężyć męczeńską tradycję

romantyczną na rzecz romantycznego czynu. Konrad zwalcza Geniusza - Mickiewicza i zwycięża go:
odrzuca hasła romantycznej śmierci wyzwoleńczej, męczeńską tradycję romantyczną.

W dramatach Stanisława Wyspiańskiego możemy odnaleźć wiele wątków narodowych, patriotycznych, jak
mało który pisarz był on uwikłany w historię. Jednak w przeciwieństwie do romantyzmu, pisarze
młodopolscy starali się unikać tematów związanych z Polską, zaborami, zamiast tego patrzyli na życie
ludzkie z perspektywy egzystencjalnej, kosmicznej. Takie też założenie poetyckie przyświeca cyklowi
"Hymnów" Jana Kasprowicza, łączących się z poezją i dramatami Adama Mickiewicza, jedynie siłą buntu i
specyfiką wiersza. I u Kasprowicza jest on wolny, nieograniczony strofami, czy rymami. Kształtują się jego
wiersze na podobieństwo "Wielkiej Improwizacji". Dodatkowo na nie nałożył się ekspresjonizm, czyli chęć
jak najsilniejszego wyłożenia wewnętrznych przekonań o życiu, bogu, świecie. Kasprowicz widzi w bogu
słabego przeciwnika Szatana, który bierze panowanie na ziemi. Na ziemi toczy się między nimi walka,
nierówna, bo to nie Bóg jest władcą świata. Dlatego wszelkie słowa, którymi zwracają się ludzie do Boga,
są źle kierowane. Należy, w myśl "Hymnów" ukorzyć się przed Szatanem, gdyż to w jego mocy jest
człowiek. W tym ujęciu i rozmowa Konrada z "Dziadów" z Bogiem inaczej wygląda. Tak jak w "Wielkiej
Improwizacji" i w "Hymnach" podmiot liryczny mówi w imieniu całej ludzkości; z niej wyrastając chce ja
ustrzec przed okrucieństwem, swoim buntem i krzykiem.

Żeromski rozpoczynał więc twórczość w momencie, w którym było wiadomo, że zarówno romantyzm, jak i
pozytywizm nie sprawdziły się w praktyce. Nie liczące się z realiami romantyczne "mierzenie sił na
zamiary" przyniosło więcej szkód niż korzyści. Rozsądny, ale na ogół ograniczony program pozytywistów
prowadził do lojalizmu i wtapiał bohaterów w kapitalistyczną pogoń za pieniądzem. Stefan Żeromski
przeciwstawia się dekadenckiej bierności i indywidualizmowi, pokazuje postawy odmienne. Głęboko
przejmuje się polskimi sprawami, nawiązuje do wielkich romantyków pisząc o powstaniach narodowych i
bezustannej walce o niepodległość. Żeromski wykreował Judyma na postać, która łączy w sobie zarówno
cechy romantyczne, jak i pozytywistyczne. Bohater przypomina nam postać romantyczną, gdyż szuka
właściwej drogi w życiu podobnie jak Kordian, jest wrażliwy. Widząc straszne warunki biedoty rezygnuje z
własnego szczęścia i postanawia im pomóc. Podobnie jak bohater romantyczny, Judym bierze na siebie
odpowiedzialność za losy innych ludzi (jak Konrad z III cz. „Dziadów”), postanawia walczyć samotnie, aby
nikt mu nie przeszkodził w osiągnięciu celu. Zauważalny jest u niego brak realnej oceny swoich
możliwości, co też świadczy o jego powinowactwie z bohaterem romantycznym.

Nie można powiedzieć w żadnym razie, patrząc na dzieła literatury Młodej Polski, by były one wtórne i
pisane na zasadzie kopii romantyzmu. Zachowują one wewnętrzną pełnię i odrębność, jednak
romantyczny kontekst może znakomicie poszerzyć ich sposób odczytywania. Pokazuje to też to, jak polska
literatura korzysta z minionych dokonań i pozwala wierzyć, że pisarze w danym sobie czasie działali
zgodnie z prawdą, skoro można z nich czerpać i wiele lat po ich śmierci, już w innych realiach i
kontekstach.

MŁODOPOLSKI ŚWIATOPOGLĄD

 MODERNISTYCZNA EMANCYPACJA

Przełomowym momentem w walce o równouprawnienie kobiet i mężczyzn była tzw. „pierwsza fala
feminizmu" — czyli powstanie w Wielkiej Brytanii na przełomie XIX i XX wieku ruchu sufrażystek,
który domagał się przyznania kobietom praw wyborczych oraz możliwości ich uczestnictwa w życiu
społecznym i politycznym. Efektem działalności ruchu było między innymi przyznanie kobietom praw
politycznych, obrona przed dyskryminującym ustawodawstwem pracy oraz pomoc kobietom trudniącym się
prostytucją (zmiana pracy).

W Polsce ruch sufrażystek reprezentowały: Paulina Kuczalska-Reinschmit (bodaj jako pierwsza
sformułowała postulaty kobiece odrębnie od kwestii narodowowyzwoleńczych, choć oczywiście była
również patriotką. Polemizowała z Orzeszkową, która proponowała samopoświęcenie kobiet, i wskazywała
na konieczność wywalczenia praw kobiet nawet przed zdobyciem niepodległości Polski), założycielka
Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich oraz gazety “Ster”, pierwszego polskiego pisma

poświęconego prawom kobiet, wydawanego we Lwowie (1885 – 1887), a następnie w Warszawie (1907 –
1914) oraz Maria Turzyma założycielka pisma "Nowe Słowo" (Kraków 1902-1907).

Modernistyczna emancypacje obserwować możemy w młodzieńczych książkach Zofii Nałkowskiej:
powieściach “Kobiety” (1906), “Książę” (1907), “Rówieśnice” (1909), “Narcyza” (1910), “Węże i róże”
(1915), zbiorach nowel “Koteczka, czyli białe tulipany” (1909) i “Lustra” (1913). Analizuje ona odrębność
psychiki kobiecej stylizowanej na wzór dandyzmu Oskara Wilde'a i nietzscheańskiego indywidualizmu,
poddanej jednak próbie historii. Już wtedy stara się ustalić mechanizmy osobowości, szuka ich we
współzawodnictwie natury i kultury. Kreacje kobiet we wczesnych powieściach Nałkowskiej miały jeszcze
wiele cech typowych dla literatury młodopolskiej; niektóre z nich sportretowane zostały jako tak zwane
„kobiety fatalne”, inne znów - jako ofiary demonicznych istot. Jednocześnie z portretami psychologicznymi
bohaterów powstawały także, nakreślone z dużą dozą krytycyzmu, realistyczne obrazy życia społecznego.
Tę pierwszą fazę swojej twórczości Nałkowska z perspektywy lat oceniła bardzo krytycznie:
“W pierwszym okresie mego pisania miałam oczy obrócone w głąb siebie - z surowym badaniem i
jednocześnie z podziwem. [...] Byłam sama dla siebie miarą rzeczy, wystarczającym kryterium sądu o
świecie. W książkach swych pisałam o miłości i myślałam, że każdy ma do niej prawo. Pisałam też o sztuce,
o piękności filozoficznego myślenia: Kobiety, Książę, Koteczka, Rówieśnice, Narcyza, Węże i róże, Lustra -
te książki należą do mojej tamtej przeszłości i dzisiaj są mi obce”.

Istotne w okresie Młodej Polski było oddziaływanie "metafizyki płci" głoszonej przez Stanisława
Przybyszewskiego, który w 1898 r. zaszczepił w środowisku krakowskiej bohemy podstawowe tezy
filozofii podporządkowującej ludzką egzystencję sile wszechogarniającego erotyzmu. Z kolei mizoginiczna
filozofia w XIX w. utożsamiała kobiecość z odrzucaną przez siebie naturą. Mizoginizm charakteryzował
dużą część moderny. Wystarczy wymienić chyba najbardziej spektakularnych przedstawicieli tego „nurtu”:
Otto Weiningera z jego słynną „Płcią mózgu”, Fryderyka Nietzschego, Augusta Strindberga, Artura
Schopenhauera (obraz kobiety wyłaniający się zza kart „Metafizyki miłości płciowej” jawi się jako z gruntu
biologiczno-darwinistyczny), Charlesa Baudelaire’a (kobieta jako „piękne zwierzę” i „samica mężczyzny”)
czy naszego Tadeusza Żeleńskiego-Boya (który przy każdej możliwej okazji podkreślał głupotę płci
żeńskiej). Oto, na chybił trafił, „naukowe” spojrzenie badacza: „ich psychologiczna natura – w
przeciwieństwie do męskiej – jest mniej zróżnicowana, wykazuje więcej cech jednakowych, mniej odbiega od
przeciętnej” („Z psychologii mody. Studium socjologiczne”). Bądź też: „Wspomniałem przedtem, że
dwoistość kokieterii nie narusza typowej psychicznej monolityczności kobiety (...)” („Z psychologii
kokieterii”, s. 241).

Młoda Polska to epoka w, której popularne stają się idee emancypacji. Kobiety muszą pracować, aby
zapewnić byt rodzinie, aby przeżyć. W okresie tym powraca do literatury temat miłości. Moderniści mają
wiele cech wspólnych z romantykami- poszukują oni idealnej miłości, cierpią z powodu silnego uczucia i
piszą piękne wiersze miłosne. Kobieta młodopolska nie jest już niewinna - to demon, pełen zmysłowej
drapieżności. Jej adoratorem targają uczucia: raz rozkosz, a raz cierpienie. Mężczyźni, tak jak i kobiety
bardzo często zmieniają partnerów. Porzuceni kochankowie ponoszą konsekwencje swojej lekkomyślności
(głównie kobiety).

 ZWĄTPIENIE I NIEWIARA, ROZPACZ EGZYSTENCJALNA, POCZUCIE BEZSIŁY I

TĘSKNOTA DO UNICESTWIENIA

Pierwsze pokolenie młodopolan zastało już sytuację kryzysową. Kryzys ten opierał się przede wszystkim w
niewystarczalności siły rozumu do poznania rzeczywistości. Następuje zwątpienie w role rozumu jako
pomocy w rozstrzyganiu egzystencjalnych problemów. Młode pokolenie dostrzega upadek ideałów, ducha i
sztuki. Na początku lat 90. Stanisław Przybyszewski powie: “My, późno urodzeni, przestaliśmy wierzyć w
prawdę”.

We wczesnej twórczości Tetmajera odnajdziemy zapowiedź dekadentyzmu. Autor przekonany jest o
niemożliwości dokonania jakichkolwiek zmian. W jego wierszach dominuje melancholia, rozpacz
zwątpienie i smutek. „Koniec wieku XIX” stwierdza nieobecność jakichkolwiek drogowskazów,
pokoleniową nieufność poeta wyraża także wobec negacji i buntu. W utworze “Nie wierzę w nic…” wola
ludzka musi ustąpić przed koniecznością. W sonecie widoczna jest pustka, próżnia, zniechęcenie i niewiara

w cokolwiek. Podmiot liryczny pragnie już wyłącznie ucieczki w nieistnienie. Piękno natury jest pozorne,
ponieważ stanowi ona tak naprawdę bezduszny mechanizm. Zamiera wiara w postęp, nawet ucieczka w
sztukę to “straceńcze wyzwanie”. Pozostaje jedynie Nirwana – unicestwienie, zatopienie się w otchłani
kosmicznej pustki. “Hymn do Nirwany” najdobitniej wyraża młodopolskie pragnienie wyzwolenia się od
życia. Nirwana przywodzi na myśl postać kobiety-kochanki, która ma wyzwolić od życia pełnego cierpienia.
Poczucie bezcelowości działań ludzkich i związana z tym udręka są widoczne również w “Hymnach”
Kasprowicza czy wierszu Staffa “Deszcz jesienny”.

Jedna z odmian dekadentyzmu jest postawa “rzymsko-verlaine`owska”, odwołująca się do słów
Verlaine`a – “Jam jest Cesarstwo u schyłku wielkiego konania”, związana jest z poczuciem niewiary,
bezsiły, szukania ucieczki w sztuce, perwersjach, intensywności przeżyć, erotyzmie.

 UCIECZKA W UPOJENIE ZMYSŁOWE, EROTYKĘ, NIRWANĘ I ZAPOMNIENIE

Alkohol, narkotyki i brak moralności maja szokować, jak dandyzm. Alkohol i opium pozwala na
odkrywanie nowych artystycznych przestrzeni, wywołuje nieznane stany psychiczne, co jednak głównie
służy zabiciu nudy. Lange wylicza pięć narkotyków, po które sięgnąć może artysta: absynt, kawa, poncz,
szampan, haszysz. Przeciwstawiający się mieszczuchowi młodopolanie uciekali także w perwersję,
wybujały erotyzm. Piękno tradycyjne jest nudne, lepsza do opisu wydaje się brzydota. Urzeczenie śmiercią,
mistyczne tęsknoty oraz fascynację złem odnaleźć możemy m. in. W “Kwiatach zła” Baudelaire`a.

Miłość opisywana przez Tetmajera jest “upojeniem zmysłów”, poprzez “słodkie dreszcze” prowadzi do
“nieludzkiej pieszczoty”. Podstawowym zmysłem jest dotyk. W takich wierszach, jak “Lubię, kiedy
kobieta…” autor bez skrępowania opisuje akt seksualne, w wierszu “Ekstaza” bez skrępowania odsłania
piękno kobiecego ciała. Rozkosz staje się udziałem obojga partnerów. W trapionym zwątpieniem świecie
miłość działa jak narkotyk dając chwilę zapomnienia.

Do “wstępnych objawów uczuciowości modernistycznej” zalicza się rozpaczliwy hedonizm, czyli
poszukiwanie odtrutki na otaczającą rzeczywistość w alkoholu, narkotykach i erotyce. Obok tego występuje
tęsknota za nirwana i śmiercią oraz nastroje eschatologiczne i katastroficzne.

Poglądy dekadenckie te oparte były na filozofii Schopenhauera i Nietzschego. Z filozofii tego pierwszego
schyłek wieku przejął pesymizm w odniesieniu do ludzkiej egzystencji. Człowiekowi towarzyszył stale
uczucie niespełnienia, niedosytu i tragiczności ograniczonego przeznaczeniem istnienia. Pierwszym
lekarstwem było wyzbycie się wszelkich potrzeb i zgoda na nicość. Odwoływało się to do motywu
staroindyjskiej nirwany. Drugą drogą ucieczki było zachłyśnięcie się sztuką i kontemplowaniem jego
piękna.

 KULT PIĘKNA I SZTUKI JAKO JEDYNEJ TRWAŁEJ WARTOŚCI ORAZ DIONIZYJSKOŚĆ

Oprócz innych ucieczek w Młodej Polsce szukano ukojenia w sztuce. Sztuka według zasad epoki miała być
wolna od obowiązku służenia komukolwiek i czemukolwiek. Posiada odrębną historię i jest autonomiczna.
Daleka jest od problemów ówczesnego społeczeństwa. Zdaniem Przybyszewskiego prawdziwa sztuka
zbliżona jest do religii, ponieważ podobnie jak ona nie zna granic. Artysta staje się więc kapłanem.

Ekspresjonizm - pojmował sztukę w sposób konsekwentnie aktywistyczny, wprowadzał ją w sferę
dionizyjskości i żywił ambicje filozoficzne. Nietzsche, nawiązując do poglądów Schopenhauera, rozwinął
pogląd, iż lekarstwem na pesymizm jest sztuka. Głosił kult twórczej indywidualności jako pierwiastka
dionizyjskiego dynamizmu. W swej pierwszej książce “Narodziny tragedii” Nietzsche wprowadził
koncepcje apollińskości i dionizyjskości. Apollińskość jest dążnością do obrazowania świata, tworzenia jego
pozoru, który przesłania prawdę o życiu i przez to pomaga je znosić. Z żywiołu apolińskiego wyrastają
sztuki obrazowe – poezja, malarstwo i rzeźba. Przeciwstawieniem apollińskości jest dionizyjskość, żywioł
będący istotą życia, dzika nieokreśloność, chaotyczność i nieokiełznanie. Dionizyjskość jest stałym
motywem pojawiającym się w pismach Nietzschego aż do samego końca, jest przejawem przepełniającej
życie woli ku mocy. Zdaniem Nietzschego w starożytnej Grecji doszło za pośrednictwem muzyki do
zjednoczenia tych elementów w postaci klasycznej tragedii greckiej.

Kult sztuki związany jest również z recepcją filozofii Johna Ruskina, który głosił bezwzględny kult sztuki
jako wartości najwyższej.

TŁO HISTORYCZNE MŁODEJ POLSKI

 ŚWIAT NA PRZEŁOMIE WIEKÓW

Koniec XIX wieku to epoka wielkiego postępu, a co się z tym wiązało, wielkiego skoku demograficznego
w skali świata. Liczba mieszkańców planety z końcem stulecia wynosiła blisko 1,6 mld. Oznaczało to, że
przez sto lat ludzkość zwiększyła dwukrotnie swoją liczbę. Ta swoista eksplozja demograficzna miała
miejsce głównie w państwach rozwiniętych Europy, a także w Stanach Zjednoczonych. USA była pod tym
względem rekordzistą, ponieważ zaludnienie wzrosło tam aż o 1200% - z 6 do 76 milionów. Ten wielki
przyrost ludności był spowodowany emigracją. Każdego roku około półtorej miliona europejczyków
osiedlało się na ziemiach amerykańskich.

Przełom wieków XIX i XX to również czas rozwoju wielkich aglomeracji miejskich. Swoją potęgę
zbudowały wówczas takie ośrodki jak Nowy York, Chicago, Londyn, Berlin, Paryż, Moskwa, Petersburg
oraz Tokio.

Przeobrażeniom uległ również przemysł. Z czasem stał się on kluczową gałęzią gospodarki. Wówczas to
swoją potęgę industrialną zbudowały Europa Zachodnia i USA. Mapa świata zaczęła coraz gęściej
pokrywać się siecią linii kolejowych. W Stanach Zjednoczonych powstały cztery linie łączące wybrzeża
zachodnie i wschodnie, a w Rosji wybudowano kolej transsyberyjską. Duże znaczenie miał wówczas
rozwijający się przemysł samochodowy.

Przełom wieków oznaczał wielkie zmiany dla życia społeczeństwa. Nowo powstałe metropolie rozwijały
się i rozrastały. Konieczna była nieustająca modernizacja, stosowanie odpowiednich rozwiązań
komunikacyjnych i infrastrukturalnych.

Jeśli chodzi o wymiar polityczny, to przełom XIX i XX wieku to okres ekspansji parlamentaryzmu, a
zmierzch monarchii. Postęp edukacyjny niósł ze sobą coraz większą świadomość polityczną obywateli, a
także chęć partycypowania we władzy. Do głosu doszła warstwa średnia społeczeństwa, a jej
przedstawicielami stały się związki zawodowe i masowe partie polityczne.

Specyficzną drogę w okresie modernizmu przeszła Francja. Państwo, które do 1830 roku było monarchią
absolutną, następnie do 1848 roku przybrało charakter monarchii konstytucyjnej, później do 1852 republiką
prezydencką, następnie po zamachu stanu dokonanym przez Napoleona do 1870 powróciło cesarstwo. W
roku 1871 na 72 dni władzę w państwie przejęła Komuna Paryska, reprezentująca proletariat. Ostatecznie
ugruntował się tam ustrój republikański i proklamowano III Republikę, której Konstytucja stała się wzorcem
dla pozostałych państw Europejskich

Działalność partii masowych i związków zawodowych zaowocowała liberalizacją w zakresie praw
wyborczych. Dzięki temu w Anglii możliwość oddania swojego głosu zyskało aż 40% społeczeństwa
więcej, niż było to poprzednio. Jednak prawo wciąż nie zezwalało kobietom na partycypację w wyborach.

Koniec XIX wieku to czas narodzin ideologii nacjonalistycznej, polegającej na wywyższaniu wartości
swojego państwa przy jednoczesnym wzgardzeniu innymi. Była ona bezpośrednią przyczyną wielu
konfliktów międzynarodowych. Szowinizm, czyli skrajny nacjonalizm, przejawiający się otwartą
nienawiścią wobec innych narodów, wywołał tzw. pogromy na tle etnicznym. Przykładem tego może być
nagonka na Żydów. W obronie przed szowinizmem powstał wówczas ruch zwany syjonizmem. Teodor
Herzl, który był jego twórcą, za swój cel uważał zgromadzenie całej diaspory żydowskiej w jednym miejscu
– w Palestynie.

Pangermanizm, taka właśnie ideologia narodziła się w państwach niemieckich. Jej założeniem było
połączenie wszystkich Niemców, Austriaków, Szwajcarów i Skandynawów w jedno wielkie imperium.
Ideolodzy związani z tym nurtem wprowadzili nowe wówczas pojęcia – Niemcy jako naród panów oraz kult

czystej rasy. Analogicznie wobec pangermanizmu wykształciła się ideologia panslawizmu. Zakładała ona
zjednanie wszystkich narodów słowiańskich, poza Rosją, w jedno wielkie państwo.

Wiek XIX przyniósł ze sobą rozwój masowych partii robotniczych. Po upadku Komuny Paryskiej ruchy
socjalistyczne na Zachodzie wyraźnie osłabły i straciły na ważności. Jednak w 1889, w setną rocznicę
wybuchu Rewolucji Francuskiej, doszło do powstania II Międzynarodówki. Ustalono wówczas, że
czerwony sztandar stanie się symbolem ruchu komunistycznego, a dzień 1 maja stanie się świętem pracy. W
programach politycznych partii proletariackich dominowały postulaty samorządności, zwiększenia wolności
obywatelskich, równouprawnienia kobiet, świeckości państwa, darmowej służby zdrowia.

W Petersburgu w 1895 roku powstał Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej. Jednym z
najaktywniejszych jego członków był Włodzimierz Lenin. Za swoją działalność konspiracyjną w latach
1893-1895 został skazany na zesłanie. Po odbyciu kary Lenin udał się na emigrację. Powrócił do Rosji, w
1905 roku, by stanąć na czele rewolucji. Rewolta była jedyną drogą, według ideologii komunistycznej, na
przejęcie władzy w państwie i zaprowadzenie rządów proletariatu. W idealnym państwie komunistycznym
miało nie być podziałów, konfliktów, grup narodowych. Wszyscy mieli stanowić jedność, kolektyw.
Typowym hasłem bolszewików, czyli zwolenników Lenina, było Proletariusze wszystkich krajów, łączcie
się. Wojna z Japonią z 1904 roku pokazała, że Rosja carska to „kolos na glinianych nogach”, dlatego w
całym państwie nasiliła się fala strajków. Pierwsza rewolucja bolszewicka z 1905 roku przyniosła
liberalizację życia politycznego w Rosji, co niosło za sobą legalizację partii opozycyjnych wobec cara.

Nasilające się tendencje nacjonalistyczne niektórych państw europejskich doprowadziły do wielkiego
globalnego starcia militarnego. 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie dokonano zamachu na austriackiego
arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. To wydarzenie zaowocowało wybuchem I wojny światowej. Zamach
wywołał tzw. „efekt domina”. Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. Państwa te były powiązane
licznymi traktatami z innymi graczami na arenie międzynarodowej, dlatego wywołało to konflikt na skalę
globalną. Po kongresie wiedeńskim w europie długo panował pokój, lecz zjednoczenie się Niemiec (1871
rok) i Włoch (1861 rok) zachwiało starym porządkiem. Krwawe starcia, które pochłonęły blisko 12 mln
istnień ludzkich, zakończyły się 11 listopada 1918 roku zwycięstwem państw Ententy (Wielka Brytania,
Francja, Rosja, Serbia, Japonia od 1915 Włochy, od 1917 USA) nad Państwami Centralnymi (Niemcy,
Austro-Węgry, do 1915 Włochy, Turcja, Bułgaria). Zakończenie I wojny światowej zaowocowało
odrodzeniem znaczącej liczby państw narodowych, w tym Polski.

W 1917 roku, na rok przed zakończeniem I wojny światowej, w Rosji doszło do wydarzenia o
niebagatelnym znaczeniu dla historii świata. W nocy z 6 na 7 listopada (czyli z 24 na 25 października) w
Petersburgu prowadzeni przez Włodzimierza Lenina bolszewicy w niemal niedostrzeżony sposób
przejęli władzę nad miastem. Dzień później zdobyto ostatni bastion Petersburga, czyli Pałac Zimowy,
gdzie obradowała Duma Państwowa. Po przejęciu budynku Lenin ogłosił przejęcie władzy przez Radę
Komisarzy Ludowych. Czerwona rewolucja rozprzestrzeniła się na cały kraj. Rządy komunistów,
charakteryzujące się nacjonalizacją wszelkich zasobów produkcyjnych, upaństwowieniem przemysłu, a
także utworzenie tajnej policji, która miała stać na straży porządku i likwidować wszelkie przejawy opozycji
wobec rewolucji. Rosja bolszewicka stworzyła opozycyjny system gospodarczy wobec liberalizmu i
gospodarki rynkowej – socjalizm.

 POLSKA W LATACH 1890 – 1918

Okres Młodej Polski w historii naszego kraju zapisał się głównie jako czas wzmożonej aktywności partii
politycznych. Były to czasy, w których powstawało wiele ugrupowań, a każde z nich reprezentowało inny
pogląd na kwestię niepodległościową, społeczną, etniczną czy gospodarczą.

Najwięcej powstawało wówczas partii socjalistycznych. W 1892 roku, do istniejącego już na lewej stronie
mapy politycznej Wielkiego Proletariatu Ludwika Waryńskiego, dołączyła Polska Partia Socjalistyczna
(PPS). Powstała ona podczas zjazdu w Paryżu, a jej „ojcami” byli Stanisław Mendelson, Bolesław
Limanowski oraz Feliks Perl. Głównym założeniem PPS-u była walka o niepodległość Polski pod
przewodnictwem robotników. W kwestii zaborców, ugrupowanie liczyło na wybuch konfliktu pomiędzy
nimi, co można byłoby wykorzystać. W ich zamyśle Polska po odzyskaniu niepodległości miała stać się

państwem demokracji parlamentarnej, w którym mniejszości narodowe i kobiety miałyby równe prawa.
Partia miała opracowany ewolucyjny program reform, do jego głównych założeń należało:
- skrócenie dnia pracy,
- ubezpieczenie pracowników,
- uspołecznienie własności środków produkcji,
- równouprawnienie kobiet,

Następną partią o profilu socjalistycznym na ziemiach polskich była Socjaldemokracja Królestwa
Polskiego (od 1900 roku znana jako Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy) powstała w 1893 roku.
Jej założycielami byli działacze obecni na zjeździe polskich socjalistów w Paryżu (podczas którego
powstała PPS), ale nie uznali jego programu. Zaliczali się do nich: Julian Marchlewski, Adolf Warski,
Feliks Dzierżyński i Róża Luksemburg (była ona głównym teoretykiem SDKPiL). W odróżnieniu od
ewolucyjnego programu PPS, SDKPiL opracowała program rewolucyjny. Jego głównym założeniem była
marksowska walka klas, a dokładnie walka proletariatu z burżuazją w walce o władzę. Co ciekawe, SDKPiL
nie głosiła haseł wyzwoleńczych, wręcz przeciwnie. Najważniejszy dla nich był ruch międzynarodowy,
który według ich założeń wkrótce miał znieść wszelkie granice i opanować świat. Międzynarodowa
rewolucja miała przynieść ludziom socjalizm, który z czasem miała przerodzić się w komunizm, czyli stan
idealnego dobrobytu i wspólnoty. Partia ta aktywnie wspierała rewolucję w Rosji z 1905 roku, poprzez
organizowanie ulicznych manifestacji. Podczas rewolucji bolszewickiej część działaczy SDKPiL brała
aktywny udział w przewrocie, który dokonał się na ulicach Petersburga.

Polskie partie socjalistyczne wzięły udział w II Międzynarodówce, która odbyła się w 1896 roku. PPS
zażądała wówczas, by kwestia odzyskania przez Polskę niepodległości weszła do porządku obrad, SDKP
była temu przeciwna. Jednak podczas zjazdu uchwalono zapis, który głosił, że każde państwo ma prawo do
samostanowienia o sobie.

Rok 1905 i rewolucja w Rosji przyczyniły się do podziałów wewnątrz PPS. Tzw. grupa „starych”, której
przewodniczył Józef Piłsudski, opowiadała się za tym, by powstała Organizacja Spiskowo-Bojowa, jako
zalążek polskiej siły zbrojnej. W opozycji do „starych” stanęli „młodzi” przeciwnicy powstania i
zwolennicy ideałów rewolucji rosyjskiej. W 1906 roku nastąpił oficjalny rozłam: powstała wówczas PPS
„Frakcja Rewolucyjna”, na czele z Piłsudskim, która głosiła program niepodległościowy, oraz PPS
„Lewica”, której przywódcą została Maria Kosztuska. Drugi z odłamów PPS programowo i ideowo bardzo
zbliżony był do SDKPiL, dlatego ugrupowania te nawiązały ścisłą współpracę.

Drugim bardzo silnym obozem na polskiej scenie politycznej był obóz narodowy. W 1887 roku powstała
Liga Polska, założona w Szwajcarii przez Zygmunta Miłkowskiego. Wkrótce potem część jej działaczy
zapragnęła przenieść partię do Polski. Tak powstała Liga Narodowa, założona w 1893 roku w Warszawie
przez Romana Dmowskiego. Jej największym celem była ukształtowanie nowoczesnego narodu polskiego,
w którym nie będzie miejsca dla innych narodowości. Program partii cechowały antysemityzm, szowinizm,
nacjonalizm oraz ksenofobia.

Jak pisał Dmowski:
(…) państwo może stworzyć tylko naród zdrowy, silny, liczny, posiadający wydatną indywidualność, spójny i
silnie do swej odrębności przywiązany; państwo polskie stworzy przede wszystkim naród polski, z rdzennie
polskiej ludności złożony, polską żyjący kulturą; gdy zdobędzie on odpowiednią siłę wewnątrz i na zewnątrz,
wtedy, w odpowiedniej chwili, może jednać sobie koncesjami tych, których będzie potrzebował.

Działacze Ligi, nazywając siebie „wszechpolakami” nawoływali jawnie do nienawiści wobec mniejszości
żydowskiej, niemieckiej i ukraińskiej. Z czasem partia musiała przenieść się do Galicji, ponieważ jej
działalność groziła aresztowaniami jej członków. Już we Lwowie, w 1897 roku, ugrupowanie przerodziło
się w Stronnictwo Narodowe, a następnie w Narodową Demokrację, potocznie nazywaną endecją.

Głównym założeniem ND była współpraca z Rosją. Uważali oni Niemców za największego i śmiertelnego
wroga Polski. Liczyli, że jeśli zwiążą się ze wschodnim zaborcą i opowiedzą przeciwko Niemcom, to Polska
będzie mogła liczyć na autonomię w ramach Cesarstwa Rosyjskiego. Endecja jawnie starała się zwalczać

socjalistów, dlatego jej bojówki pojawiały się zawsze tam, gdzie organizowane miały być manifestacje
socjalistyczne i starali się je rozbijać. Działacze ND, a zwłaszcza Roman Dmowski, cieszyli się dużą
popularnością na arenie międzynarodowej. Dmowski był reprezentantem Polski (wraz z Ignacym
Paderewskim) na konferencji paryskiej w 1919 roku.

Trzecim liczącym się obozem politycznym na ziemiach polskich byli tzw. ludowcy. Za kolebkę ruchu
ludowego uważa się Galicję. Głównymi przyczynami jego powstania były tzw. „bieda galicyjska”,
zacofanie i przeludnienie wsi, niesprawiedliwe obciążenie podatkami chłopów na rzecz dworu oraz
odwieczne konflikty społeczne. Ludowcy mieli na celu poprawę sytuacji bytowej chłopów, ich
uświadomienie, a także zwrócenie się do inteligencji i ludzi z miast, by również włączyli się w budowę
ruchu ludowego.

W 1895 roku podczas zjazdu ludowców w Rzeszowie powstało Stronnictwo Ludowe. W jego władzach
znaleźli się: Karol Lewakowski (I prezes), Jakub Bojko, Jan Stapiński oraz ksiądz Stanisław Stojałowski. SL
głosiło konieczność wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego, co wiązało się ze zniesieniem
systemu kurialnego. Naczelnym postulatem ludowców była reformy: rolna, administracyjna oraz oświatowa.
Stronnictwo Ludowe uważa się za pierwszą legalną polską partię masową i nowoczesną. Ważne wydarzenie
miało miejsce w 1903 roku, wtedy to partia ogłosiła postulat odzyskania niepodległości i zmieniła nazwę na
Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL).

Pierwszym wielkim sukcesem PSL była reforma prawa wyborczego do Rady Państwa we Wiedniu z 1913
roku. Dzięki niej zniesiono wybory w kuriach, rozszerzono prawa obywatelskie (m.in. zniesiono cenzurę),
skrócono dzień i pracy i podniesiono płace. Pogląd partii na niepodległość Polski zakładał stopniowe
odzyskiwanie niepodległości w ramach autonomii.

W tym samym roku doszło do rozłamu w partii, co był spowodowane kompromisem z konserwatystami. I
tak w 1913 roku powstały PSL „Piast” i PSL „Lewica”. Na czele „Piasta” stanął najsłynniejszy dziś
ludowiec – Wincenty Witos. Jego partia głosiła hasło solidaryzmu społecznego, a przez to współpracę z
endecją i konserwatystami. PSL „Lewicy” dowodzili Jan Stapiński oraz Karol Lewakowski. Zakładali oni
sojusz z socjalistami z PPS „Frakcją Rewolucyjną”.

W 1915 roku na terenie Królestwa Polskiego powstał trzeci odłam PSL – „Wyzwolenie”. Na jego czele
stanęli Tomasz Nocznicki i Stanisław Thugutt. Skłaniali się oni ku idei powstańczej Józefa Piłsudskiego.

Najważniejszym wydarzeniem w skali światowej w latach 1890-1918 był oczywiście wybuch I wojny
światowej. Działania zbrojne stały się dla Polski realną szansą na odzyskanie niepodległości. Dlatego też w
kraju obmyślano orientacje, plany, programy i sojusze, które miały dać nam wolność po stu dwudziestu
trzech latach. Sytuację tę idealnie charakteryzuje Leopold Staff:
Z przeciwnych stron? Dla własnej krwi bezmiłosierni? W imię ojczyzny jednej? Szalejąż w obłędzie?
Któremu z haseł wierni? Któremu niewierni?

W sytuacji jawnego konfliktu pomiędzy zaborcami w Polsce zarysowały się dwie główne orientacje
polityczne:
- Prorosyjska, której wyrazicielem był Roman Dmowski, zakładała zwycięstwo obozu Ententy z Rosją na
czele i powstanie autonomii polskie w obrębie wielkiego Cesarstwa Rosyjskiego. Do endecji przyłączyli się
ludowcy z PSL „Piast” na czele z Wincentym Witosem.
- Proaustriacka, jej głównym myślicielem był Józef Piłsudski, jako przedstawiciel PPS „Frakcji
Rewolucyjnej”. Najważniejszym punktem programowym tej orientacji było zbrojne powstanie przeciwko
zaborcy rosyjskiemu, dzięki wsparciu Austro-Węgier. W ten sposób miałaby powstać całkowicie
niepodległa Polska, a nie jedynie autonomiczna. Strona austriacka zezwoliła na powstanie legalnych
organizacji paramilitarnych na terenie Galicji. Do pierwszej z nich można zaliczyć „Strzelca”, który powstał
w Krakowie. Wraz ze „Związkiem Strzeleckim”, który powstał na Lwowie, miał on szerzyć
przysposobienie obronne wśród młodego pokolenia Polaków. W 1908 roku założono tajną organizację –
Związek Walki Czynnej, na której czele stanęli Józef Piłsudski i Kazimierz Sosnkowski. Głównym
zadaniem związku było szkolenie kadry, która miała poprowadzić powstanie. W następnych latach

powstawały coraz liczniej kolejne organizacje o charakterze militarnym: w 1912 roku Komisję
Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (Drużyny Polowe „Sokół”, Polskie Drużyny
Strzeleckie oraz PPS, PSL i PPSD) oraz Polski Skarb Wojskowy.

Wewnątrz orientacji proaustriackiej istniała również grupa lojalistów. Jej naczelnym założeniem było
głoszenie koncepcji trialistycznej, czyli powstania nowego państwa – Austro-Węgro-Polski. Należeli do niej
głównie konserwatyści galicyjscy.

Całkowicie odrębną orientację głosiły SDKPiL oraz PPS „Lewica”, czyli partie socjalistyczne, które
pragnęły przekształcić I wojnę światową w rewolucję komunistyczną. Nie głosiły one haseł
niepodległościowych, ponieważ postulowały za całkowitym zniesieniem granic i państw jako takich, na
rzecz wielkiej wspólnoty międzynarodowej.

W I wojnie światowej czynny udział wzięły polskie formacje zbrojne. W sojuszu z państwami centralnymi
(Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją). W nocy z 5 na 6 sierpnia 1914 roku na teren zaboru
rosyjskiego wkroczyła I Kadrowa Kompania Strzelców pod przewodnictwem Józefa Piłsudskiego. Działanie
to miało na celu wszczęcie powstania niepodległościowego na terenie Kongresówki. Była to jednak
nieudana próba, po której I Kompania musiała wracać do Krakowa.

Dzięki staraniom głównie Piłsudskiego na terenie Galicji władze austriackie zezwoliły na utworzenie 16
sierpnia 1914 roku Naczelnego Komitetu Narodowego oraz Legionów Polskich. W skład tych drugich
wchodziły trzy brygady:
- I brygada pod przywództwem Józefa Piłsudskiego,
- II brygada „Karpacka” pod przywództwem Józefa Hallera,
- III brygada pod przywództwem Stanisława Szeptyckiego.
Dodatkowo we wrześniu 1914 roku powstała Polska Organizacja Wojskowa, której głównym celem była
dywersja na tyłach wojsk rosyjskich walczących na terenie Kongresówki.

Po drugiej stronie barykady, czyli w sojuszu z państwami Ententy, opowiedziała się endecja. We wrześniu
1914 roku powołali oni w Warszawie Komitet Narodowy Polski (KNP), na którego czele stanął Roman
Dmowski, a także Legion Puławski, jako zbrojne ramię KNP. Dalsze losy sprawiły, że Legion Puławski
w1915 roku wszedł w skład Polskiej Brygady Strzeleckiej, która dwa lata później zmieniła nazwę na
Dywizję Strzelców Polskich.

W Rosji w czerwcu 1917 roku powstał Naczelny Komitet Wojskowy, na którego czele stanął Władysław
Raczkiewicz. Władze carskie zezwoliły wówczas na utworzenie I Korpusu Polskiego, którym miał
dowodzić generał Józef Dowbor-Muśnicki.

Po wybuchu rewolucji i upadku caratu endecy przenieśli się do Francji. Tam, 15 sierpnia 1917 roku, założyli
Komitet Narodowy Polski w Paryżu. Na jego czele stanął oczywiście Roman Dmowski. Z jego
inicjatywy, oraz Ignacego Paderewskiego, powstała Armia Polska we Francji, której przewodził generał
Haller.

Udział formacji polskich i ich aktywność na frontach spowodowały, że na arenie międzynarodowej
ponownie pojawiła się sprawa polska. Przede wszystkim władze zaborców zabiegały zaraz po wybuchu
wojny o pozyskanie polskiej przychylności, choć tak naprawdę zależało im na wsparciu militarnym.
Pierwszymi władcami, którzy zwrócili się do Polaków z propozycją sojuszu byli cesarze Niemiec i Austro-
Węgier. 5 listopada 1916 wystosowali oni akt, z którego wynikało, iż w zamian za pomoc Polska uzyska
prawo do utworzenia Królestwa Polskiego, zależnego oczywiście od nich. Ponadto zakładali możliwość
powołania Polskich Sił Zbrojnych, na których czele mieliby stanąć niemieccy generałowie. Konsekwencją
aktu 5 listopada był tzw. „kryzys przysięgowy”, czyli odmowa złożenia przysięgi cesarzom przez
dowódców I i III brygady Legionów Polskiej. Na skutek tego zdarzenia Józef Piłsudski został internowany
w Magdeburgu, a inni oficerowie w obozach w Szczypiornie i Beniaminowie. Jednak akt ten miał
niebagatelne znaczenie, ponieważ oznaczał koniec solidarnej polityki zaborców wobec Polski. Ponadto

sprowokował cara Mikołaja II do wydania w grudniu 1916 roku rozkazu zawierającego deklarację wolności
i ujednolicenia ziem polskich w unii z Rosją.

Wpłynęło to na umiędzynarodowienie sprawy polskiej. 22 stycznia 1917 roku prezydent USA Woodrow
Wilson oświadczył, że powstanie wolnej Polski to konieczność. Powtórzył to również podczas
przemówienia 8 stycznia 1918 roku. Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w marcu
1917 roku również w swoich postulatach przekonywała, że Polska posiada prawo do niepodległości. 3
marca 1918 roku, poprzez zawarcie pokoju w Brześciu Rosja oficjalnie zrzekła się ziem polskich. Wkrótce
też traktaty rozbiorowe zostały anulowane. 3 kwietnia w Wersalu głos zabrały w naszej sprawie państwa
Zachodu. Anglia i Francja uznały, że niepodległość Polski jest jednym z najważniejszych kroków do
zaprowadzenia pokoju w Europie.

11 listopada 1918 roku, po stu dwudziestu trzech latach niewoli Polska odzyskała wolność.

 MŁODA POLSKA WOBEC REWOLUCJI 1905

Rok 1905 wstrząsnął carska Rosją i Królestwem Polskim. Przede wszystkim Rosja poniosła klęskę w wojnie
z Japonią (klęska pod Cuszimą, opuszczenie Mandżurii). 22 stycznia rozegrały się sceny “krwawej
niedzieli” czyli masakry pokojowej demonstracji petersburżan pod Pałacem Zimowym. Wywołało to
rewolucję – starcia z policją i wojskiem w całej Rosji. Rewolucja rosyjska 1905 roku była ogólnokrajowym
spontanicznym zrywem skierowanym zarówno przeciw rządowi, jak i przeciw przemocy państwa wobec
obywateli. Wydarzenie to uważa się za początek zmian ustrojowych w Rosji, prowadzący do rewolucji
1917 roku.

W Królestwie Polskim falę wydarzeń rewolucyjnych rozpoczyna ogłoszony pod koniec stycznia strajk
powszechny. W Warszawie w styczniu 1905 w starciach demonstrantów z wojskiem zginęło około stu osób.
Śmiercią 32 osób zakończyła się warszawska demonstracja pierwszomajowa. W Łodzi strajk włókniarzy
przeobraził się w dwudniowe starcia (22-24 czerwca), w efekcie których zginęło i zostało rannych około
dwóch tysięcy osób. Ostatnim strajkowym elementem rewolucji było proklamowanie w grudniu 1905 po raz
kolejny strajku powszechnego. W dławieniu robotniczych wystąpień z caratem współdziałali przemysłowcy,
przedstawiciele endecji i kościół katolicki.

Rewolucja przyniosła szereg pozytywnych zmian na ziemiach polskich pod rosyjskim zaborem. Pojawiła
się możliwość tworzenia polskich instytucji (ruchu spółdzielczego, Polskiej Macierzy Szkolnej,
Towarzystwa Kursów Naukowych itp.), dopuszczono używanie języka polskiego w urzędach gminnych, a
także w szkołach (poza lekcjami geografii i historii). Ponadto 11 października zniesiono cenzurę
prewencyjną. Efektem rewolucji 1905 roku był też rozłam w polskim ruchu socjalistycznym związany z
różnicami w priorytetach poszczególnych działaczy. Dla starszych priorytetem była niepodległość Polski,
dla młodszych prawa robotnicze.

Wielu współczesnych badaczy literatury przyjmuje rok 1905 za datę zamykającą okres młodopolski.
Wiąże się z tym przekonanie, że głównym założeniem epoki było “umotywowanie rezygnacji z pełnienia
przez sztukę zadań służebnych wobec życia społecznego”. Twórcy pragnęli wyzwolenia sztuki spod
nakazów pozaestetycznych, takich jak spełnianie roli patriotycznych, moralizatorskich, oświatowych.
Tendencja ta szczególnie widoczna była w manifestach Przybyszewskiego i publikacjach Miriama.

Wydarzenia rewolucyjne 1905 roku udowodniły, że nie jest możliwa ucieczka literatury od związku ze
społeczeństwem i służbie mu. Szczególnie, że Polska wciąż pozbawiona była niepodległości. Sytuacja ta
wymuszała przynajmniej częściowa rezygnacje z hasła “sztuka dla sztuki”. Rok rewolucji zmusił artystów
do rewizji ich poglądów, pokazał, jak słabe jest pięknoduchostwo, zmusił literaturę do “powrotów na
neoromantyczne łożysko narodowej służby”. Zakwestionowana została możliwość tworzenia sztuki wolnej
od społecznych obowiązków, a idee młodopolskie załamały się. Stan ten trafnie określił Stanisław
Brzozowski, twierdząc: “Młoda Polska w jedną noc posiwiała”.

INSPIRACJE FILOZOFICZNE MŁODEJ POLSKI

 FILOZOFIA SCHOPENHAUERA

Władysław Tatarkiewicz pisze o Schopenhauerze (1788-1860):
Był jednym z tych filozofów, których teoria filozoficzna nie wypłynęła z usposobienia twórcy. Głosił pogardę
dla życia, a był głęboko doń przywiązany; głosił pogardę dla ludzi, ale nie umiał uniezależnić się od ich
sądów i poklasku. Jego teoria była teorią mędrca, a on sam nie był mędrcem, przeciwnie, nikt bodaj z
wybitnych filozofów nie posiadał w takim komplecie ułomności przeciętnych ludzi. W pewnym tylko punkcie
psychika jego rzutowała się w jego teorii: niezadowolenie ze świata i losów, które nie zaspokoiły jego
ambicyj, wytworzyło niezadowolony, pesymistyczny pogląd na świat.

Najważniejszym dziełem w dorobku filozoficznym Schopenhauera jest traktat z 1819 roku Die Welt als
Wille und Vorstellung (Świat jako wola i wyobrażenie). Reszta jego dzieł jest tylko uzupełnieniem
wspomnianej wcześniej pracy.

Głównym poglądem filozofii Schopenhauera jest fenomenalizm. Świat jest moim wyobrażeniem, z takiego
założenia wychodził i uważał je za pierwszą i nienaruszalną prawdę. Według tej filozofii, wszystko co
widzimy jest wytworem naszego umysłu, który nie kopiuje rzeczy, a zabarwia je własną naturą. Dlatego
też każdy z nas odbiera świat inaczej, dla każdego jest on inny. Co za tym idzie, nikt z nas nie poznaje
prawdziwego świata, lecz zjawiska. To wszystko, co przeszkadza nam w spostrzeżeniu prawdziwej
rzeczywistości, to co mąci nasz wzrok, tę zasłonę, która zakrywa niejako świat, Schopenhauer nazwał Mają.
Maja, zasłona złudy, osłania oczy śmiertelnych, pisał filozof.

Kolejnym elementem systemu Schopenhauera jest metafizyka woluntarystyczna. Filozof znalazł sposób
na pokonanie zasłony złudy. Samowiedzę, czyli ludzka świadomość istnienia, nazwał wolą. Wola to klucz
do poznania prawdy o naturze rzeczy, w tym także człowieka. Wewnętrzna wola świata jest jego istotą,
która zewnętrznie objawia się jako wyobrażenie.

Schopenhauer reprezentował również pesymistyczny pogląd na świat. Podstawowym założeniem
metafizyki woluntarystycznej jest założenie, że wola, która nami kieruje jest irracjonalna, bezrozumna.
Dlatego też nic nie jest w stanie jej zaspokoić całkowicie, przez co wciąż borykamy się z poczuciem
niezaspokojenia, niezadowolenia. Życie człowieka to tak naprawdę męką, stała pogoń za zaspakajaniem
potrzeb. Schopenhauer utrzymywał, że poznał dwa jedynie prawdziwe sposoby na tymczasowe
zaspokojenie woli. Pierwszy z nich jest natury moralnej – wyzbycie się wszelkich pragnień i potrzeb.
Zaczerpnął to bezpośrednio z filozofii indyjskiej. Aby pozbyć się swojego cierpienia powinniśmy przejąć się
cierpieniem innych, przekonywał. Drugi sposób na zaspokojenie woli ma charakter estetyczny –
kontemplacja sztuki.

 FILOZOFIA NIETZSCHEGO

tatarkiewicz charakteryzuje życiorys Fryderyka Nietzschego (1844-1900): Ten wielbiciel życia i siły, apostoł
bezwzględności, był osobiście człowiekiem wątłym i chorym, a w stosunku do ludzi niezwykle względnym i
delikatnym. Był Niemcem, ale polskiego pochodzenia, Se zniemczonej rodziny Nickich: wiedział o swym
pochodzeniu i cenił swą polską krew.(…) Niemcy uważają go za swego wielkiego filozofa: istotnie, urodził
się Niemcem i pisał po niemiecku, ale z Niemiec uciekał, pogardził Niemcami i nikt tak gwałtownie i
namiętnie nie wytykał ich wad, jak on.

W dwudziestoletnim okresie swojej twórczości napisał dwa wielkie dzieła, były to jego pierwsze prace.
Pozostałe książki jego autorstwa to zbiory aforyzmów, co doskonale odzwierciedlało naturę jego umysłu –
był mistrzem w tworzeniu krótkich myśli, lecz nie potrafił ich połączyć w jeden wielki system filozoficzny.
Było to również spowodowane chorobą Nietzschego, która uniemożliwiała mu dłuższe skupienie się.

W jego twórczości można wyróżnić trzy zasadnicze okresy. Pierwszy nazywany jest kultem sztuki. Wtedy
to był on pod wielkim wpływem muzyki Wagnera. Napisał wówczas Narodziny tragedii (Die Gebert der
Tragoedie) z 1869 roku oraz Niewczesne rozważania (Unzeitgemaesse Betrachtungen) w 1872 roku. Drugi
okres nazywany jest dziś kultem nauki. Największy wpływ na filozofia miała wówczas teoria Darwina.

Napisał on wtedy Ludzkie, arcyludzkie (Menschliches, Allzumenschliches) w 1878 roku, Jutrzenka
(Morgenroethe) w 1881 roku i Wiedza radosna (Froehliche Wissenschaft) w 1882 roku. Trzeci okres to kult
życia, siły i indywidualności. Z tego okresu pochodzą dzieła: Tako rzecze Zaratustra (Also sprach
Zarathustra) w 1884 roku, Poza dobrem i złem (Jenseits von Gut und Boese) w 1886 roku oraz Z genealogii
moralności (Zur Genealogie der Moral) w 1887 roku. Już po śmierci filozofa ukazało się jeszcze jedno jego
dzieło – Ecce homo w 1908 roku.

Relatywistyczna teoria poznania to jeden z podstawowych poglądów w filozofii Nietzschego. Opiera się
ona na przekonaniu, iż wszystkie czynności ludzkie, w tym poznanie, są uwarunkowane potrzebami
życiowymi. Prawdą jest dla nas to, i tylko to, czego życie wymaga, pisze Tatarkiewicz. Dlatego też
Nietzsche był przekonany, że odbierając rzeczywistość zawsze ją fałszujemy. Rzeczywistość stale się
zmienia, aby ją ująć musimy ją zatrzymać, utrwalić, a to jest niemożliwe, dlatego ją fałszujemy, tłumaczył
filozof.

Kolejnym elementem systemu filozoficznego Niemca była relatywistyczna teoria wartości. Nasze oceny
są subiektywne i uwarunkowane biologicznie. Nie istnieje coś takiego jak moralność obiektywna. Każdy z
nas pod tym względem jest zupełnie inny, każdy z nas ma taką moralność, jaką ma naturę. Różnice między
ludźmi to różnice ich natur. Z tego wynika, że istnieje moralność panów i moralność niewolników. Silni z
natury rzeczy cenią dostojność i godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania,
bezwzględność w przeprowadzaniu swych zamierzeń: to są dla nich zalety istotne. Zupełnie inaczej słabi;
oni muszą ocenić to, co ich słabości przychodzi z pomocą: litość, miękkość serca, miłość, altruizm,
względność. Nietzsche był zdania, iż skończyły się, niestety, czasy sprawowania rządów przez „panów”, a
zbuntowani „niewolnicy” narzucili im swoją moralność.

Krytyka moralności współczesnej to kolejny istotny element systemu filozoficznego Niemca. Jako
zaciekły wróg współczesnej moralności bezlitośnie wytykał jej wady, do których zaliczał: 1) założenie
równości: wszyscy są równi, mają równe prawa i obowiązki. 2) Założenie wolności: każdy powinien być
wolny, byle nie stawał na drodze wolności innych. 3) Założenie wartości moralnej wartość moralna jest
bezwzględna i zbędne jest ją uzasadniać, wskazując, że jest potrzebna do życia czy zdrowia – nie jest
bowiem środkiem, lecz celem ostatecznym.

Przewartościowanie wszystkich wartości odnosi się do wartości tzw. moralności niewolników. Nietzsche
stworzył system założeń i wartości opozycyjny wobec tych, typowych dla moralności współczesnej. Za
podstawowe założenia uważał wartość życia, siłę i nierówność.

Niemiec wyróżniał dwie zasadnicze postawy ludzkie – apollińską i dionizyjską. Ta pierwsza ceni to, co
jasne, przejrzyste, opanowane, zrównoważone, zamknięte, doskonałe, harmonijne. Ta druga za najlepsze
uważa pełnię życia, płodność, jego pęd, dynamikę, burzenie harmonii. Nietzsche jasno opowiedział się po
stronie tej drugiej, ponieważ widział w niej źródło wszystkiego.

 FILOZOFIA BERGSONA

Władysław Tatarkiewicz podsumował życiorys Henri Bergsona (1859-1941) następująco:
(…) jest dość zgodnie uważany za najwybitniejszego wśród filozofów, jacy w ostatnich pokoleniach czynni
byli we Francji. Dokładnie połowa jego życia przypada na wiek XIX, a połowa na XX. (…) Życie jego było
spokojnym życiem uczonego: jak sam twierdził, nie było w nim żadnych zewnętrznych wydarzeń godnych
uwagi. Dość szybko zyskał rozgłos i osiągnął najwyższe zaszczyty, jakie dla uczonych ma Francja (…).

Wydał zasadnicze cztery dzieła: Donnes immediates de la consiecnce (1889), Matiere et memoire (1896),
L’evolution creatrice (1907), Les deux sources de la religion et de morale (1932).

Krytyka intelektu to podstawowe założenie filozofii Bergsona. Francuz sprzeciwił się zarówno nauce, jak i
wiedzy potocznej, ponieważ uważał, że obie mają podobne podstawy i naturę. Dowodził, iż obydwie są
dziełem intelektu, który nie jest bezinteresowny, a jako taki nie może być obiektywny. Dlatego też nasz
rozum nie poznaje rzeczy, ale je zniekształca, fałszuje. Deformuje wszystko tak, aby było dla człowieka jak
najbardziej przydatne. Bergson dokonał podziału tego, co intelekt robi z poznawanymi rzeczami:

unieruchamia to, co w nich jest zmienne, ruchome; rozkłada je na części; upraszcza je i ujednostajnia;
kwalifikuje je; mechanizuje je; relatywizuje je.

Zamiast na intelekcie Bergson zalecał opieranie się na intuicji. Uważał ją za przeciwieństwo intelektu oraz
za sposób na poznanie prawdy pierwotnej. Dokładnie rozumiał ją jako bezpośrednią znajomość rzeczy i
wydarzeń. Pojmował ją jako rodzaj instynktu. A ponieważ jest ona wytworem naszego organizmu, czyli
przyrody, możemy całkowicie jej zaufać i się na nią zdać. Poznanie intuicyjne Bergson uważał za
najdoskonalsze.

Zdając się na intuicję całkowicie musimy zmienić swój sposób patrzenia na rzeczywistość. Dzięki temu
staje się ona ciekawsza, bardziej różnorodna, żywa, dynamiczna, zmienna i nieskończona. Natura
rzeczywistości również stanowiła element systemu filozoficznego Bergsona. Według niego rzeczywistość
jest zupełnie inna od tej, postrzeganej przez intelekt. Nie jest ona harmonijna, uporządkowana,
schematyczna i zautomatyzowana.

Bergson zasłynął też jako odkrywca jaźni głębokiej. Uważał on, że podobnie jak właśnie jaźń, przyroda
ulega nieustającej ewolucji. Czynnikiem spowalniającym ten rozwój jest natomiast bezwładna materia.
Spowalnia ona pęd życiowy poprzez mechanizację, która jest tego efektem. Wynika z tego, że mechanizmy
nie są skutkiem postępu, lecz właśnie spowalniania pędu życiowego.

Poglądy etyczne Bergsona charakteryzowały się twierdzeniem, że źródłem moralności jest
społeczeństwo, które narzuca ją swoim członkom i starannie pilnuje jej przestrzegania. Ta moralność
trzyma grupę przy istnieniu. Jednak lepszą moralnością jest, która wypływa z jednostek najlepszych,
ponieważ jest dynamiczna. Podobnie sprawy mają się z religią. Wyróżnił statyczną i dynamiczną.
Pierwsza wywodzi się z potrzeb ludzkich, jako reakcja obronna. Druga pochodzi natomiast spoza potrzeb, a
dokładnie czerpiemy ją ze wzorów świętych i mistyków.

SZTUKA I ESTETYKA MODERNIZMU
Epoka modernizmu, zarówno na świecie, jak i w Polsce, przyniosła intensywny i wszechstronny rozwój
malarstwa, rzeźby, architektury, muzyki i filmu, które ukształtowały się pod wpływem czynników mających
wpływ także na literaturę.

Dominowało pojęcie „ars pro arte” (sztuka dla sztuki), zakładające pozbawienie sztuki jakichkolwiek zadań,
funkcji (np. dydaktycznej, ludycznej), a skupienie się jedynie na wrażeniach estetycznych.

W tej epoce, jak w żadnej innej – nastąpił rozwój wielu różnorodnych i wielopłaszczyznowych kierunków i
prądów artystycznych m.in. impresjonizm, symbolizm, secesja czy też ekspresjonizm. Każdy z nich
zachwyca swą odmiennością, wyeksponowaniem rozmaitych elementów, które dla jednych były niezwykłe i
mistrzowskie, dla innych niezrozumiałe i odstręczające.

 MALARSTWO MŁODOPOLSKIE

Malarstwo przełomu XIX i XX wieku jest lustrem, w którym można obserwować tendencje panujące
wówczas na świecie i w kraju, a odbijające się w nim niczym w zwierciadle. Choć dominowało poczucie
osamotnienia, przekonanie o bezkresie ludzkiego cierpienia, niemocy człowieka, wszędzie widoczny był
nastrój pesymizmu, przemijania, atmosfera dekadencji, to jednak realizowano różne tendencje malarskie
(impresjonizm, symbolizm, dekoracyjność secesji, ekspresjonizm)

Inspiracji dostarczały odmienne motywy i źródła:

- sztuka średniowieczna, rozumiana jako powrót do korzeni, do początków wszystkiego, a widoczna w
witrażach;
- kunszt Dalekiego Wschodu;
- elementy archaiczne czy ludowe;
- natura, obecna w tak licznych, a zarazem rozmaitych pejzażach modernistycznych, niosących przesłanie
symboliczne; moderniści uwielbiali świat flory i fauny;

- człowiek, postrzegany jako jednostka otoczona przez wszechświat. Starali się w ten sposób ukazać spór
toczony między zmysłowością i duchowością natury ludzkiej, złożoność psychiki ludzkiej; w ten sposób
powstały portrety, w których malarze starali się ukazać uczucia portretowanego (V. Hofmann, W. Weiss);
- skomplikowana i nieodgadniona natura kobieca, będąca bohaterką secesji;
- świat mitologii, ludowych wierzeń czy baśni, obecny w obrazach Malczewskiego i Hofmanna;

 SYMBOLIZM MŁODOPOLSKI W MALARSTWIE

Cechy malarstwa symbolicznego:

- Celem ukazanie problemów duchowych człowieka, wyrażenie tego, co niewyrażalne;
- Poruszanie się w kręgu takich tematów, jak: abstrakcja, to co nie poznane, okryte tajemnicą;
- Symbol środkiem artystycznego wyrazu, co znaczyło, że każdy, najmniejszy choćby przedmiot, obraz,
poza naturalnym znaczeniem - krył metaforyczny sens;
- Odwołanie do filozofii Schopenhauera i Bergsona;
- Szukanie inspiracji w baśniach, kulturach egzotycznych, mitologii, ludowych wierzeniach;

 IMPRESJONIZM W MALARSTWIE MŁODOPOLSKIM

Nurt impresjonizmu, obecny najpierw w sztuce europejskiej, a później także amerykańskiej, zainicjowali
paryscy studenci, uczęszczający do Atelier Gleyère oraz w Académie Suisse w drugiej połowie XIX wieku.

Cechy malarstwa impresjonistycznego, nazywanego dzieckiem epoki:

- Celem oddanie subiektywnych wrażeń artysty oraz przekazanie wrażeń chwili, jej ulotności;
- Odrzucenie prostej i przewidywalnej linii na rzecz plamy, rozmycia;
- Realizowanie takich tematów, jak przyroda, krajobrazy, portrety czy budowle (wszystko to na tle natury);
- Zainteresowanie barwą zmieniającą się wraz z oświetleniem;
- Skupienie się na ukazaniu wpływu światła na obraz barw i przedmiotów;
- Gra świateł i cienia;
- Zerwanie z pierwszeństwem tematów historycznych;

„Ojcem” impresjonizmu jest Claude Monet i jego obraz Impresja, wschód słońca. Artysta, nazywany
malarzem światła, najczęściej operował jasnymi, pastelowymi barwami. Jak nikomu innemu udało mu się
oddać ulotność chwili, uchwycić ją i zamknąć w obrazie.

 MALARSTWO EKPRESJONISTYCZNE

Cechy malarstwa ekspresjonistycznego:
- zainteresowanie uczuciami i emocjami kierującymi postępowaniem człowieka
- zamaszyste pociągnięcia pędzla,
- stosowanie sugestywnego koloru, często w kontrastowych połączeniach,
- malowanie na tzw. aktywnych fakturach,
- lapidarność formy,
- deformacja uwypuklająca brzydotę (antyestetyzm)
- niekiedy ważniejsza forma niż treść obrazu

Najwybitniejszym przedstawicielem dzieła ekspresjonistycznego jest obraz Krzyk norweskiego artysty
Edwarda Mucha. Namalowany w 1893 roku, prawie natychmiast został uznany przez krytyków za
największe dzieło Muncha.

Na tle zniekształconego obrazu malarz, używając odważnych barw (różnych odcieni czerwieni - od
pomarańczowego do żółtego, ukazał krzyczącą postać, mającą zobrazować naturę ludzką. Efekt grozy,
tajemnicy, niebezpieczeństwa został wzmożony przez użycie falistych linii i namalowanie dwóch
niezidentyfikowanych postaci na moście.

Inni: Vincent van Gogh, Paul Gauguin

 ARCHITEKTURA W MŁODEJ POLSCE

Choć modernizm w architekturze rozwinął się w latach 1918-1975, to jednak swój początek ma w okresie
przełomu wieków.

SECESJA
Secesja jako kierunek w architekturze rozwijała się w latach 1895-1914, przeżywając punkt kulminacyjny
do około 1905 roku. Twórcy, nie chcąc już tylko naśladować stylów dawnych epok, postanowili wykreować
coś nowego, stąd też nazwa nurtu (tak zwana "sztuka nowa")

 MUZYKA MŁODOPOLSKA

Muzyka ponad wszystko, pisał Paul Verlaine w Sztuce poetyckiej. Zarówno Schopenhauer jak i Nietzsche,
czyli duchowi przywódcy modernizmu, gloryfikowali muzykę, zwłaszcza tę tworzoną przez Wagnera. Ten
pierwszy mawiał o kompozytorze: było on jedynym filozofem, który przeniknął istotę muzyki. Nietzsche
natomiast osobiście przyjaźnił się z Wagnerem i sam starał się tworzyć. Utwory, które skomponował cieszą
się dziś sporym zainteresowaniem. Muzyka w modernizmie nie była rozpatrywana jako osobna dziedzina
sztuki, lecz starano się ją ująć w jedność z pozostałymi dziedzinami, zwłaszcza literaturą. Dlatego też
twórczość Richarda Wagnera otoczono kultem.

Po śmierci kompozytora w 1883 roku krąg jego wielbicieli systematycznie się powiększał.
Był on bowiem nie tylko teoretykiem, ale i praktykiem w zakresie łączenia elementów muzyki, poezji,
plastyki i teatru w jedną artystyczną wizję. Operę, która dla wielu widzów stanowiła bardziej rozrywkę niż
sztukę, przekształcił w obciążony znacznie poważniejszymi zadaniami dramat muzyczny
– tłumaczy fenomen muzyki Wagnera Jan Tomkowski. Do najsłynniejszych jego oper należy zaliczyć
Tristana i Izoldę, Śpiewaków norymberskich, Parsifala oraz trylogię Pierścień Nibelunga.

Pod wpływem oper Wagnera znajdowali się również polscy twórcy. Młody Wyspiański zainspirowany
twórczością kompozytora postanowił zająć się teatrem, a nie tylko malarstwem. Również Tadeusz Miciński
zachwycał się operami Wagnera.

Jednak większość Polaków wyznawała inny kult, kult Chopina. Co ciekawe dzieło, dzięki któremu polski
kompozytor (zmarły w 1849 roku) stał się niemalże bóstwem, chociaż autorstwa Przybyszewskiego, zostało
przetłumaczone na język polski dopiero w 1966 roku. Chodzi tu mianowicie o niemieckojęzyczne Zur
Psychologie des Individuums. I. Chopin und Nietsche (Z psychologii jednostki twórczej. Chopin i
Nietzsche) z 1892 roku. Prawdopodobną przyczyną aż tak dużej zwłoki był szokujący wówczas wizerunek
Chopina, jaki pokazał Przybyszewski. Zamiast twórcy narodowego nakreślił go jako neurotycznego
dekadenta, skłóconego z otoczeniem geniusza, a w dodatku „mieszańca”, który zdołał pogodzić słowiańską
subtelność i melancholię z romańską radością życia, pisze Tomkowski.

Wyraźne inspirację Chopinem widać między innymi w Próchnie Wacława Berenta. Hertenstein, jeden z
głównych bohaterów utworu, sprzeciwia się odgrywaniu Scherza h-moll w konwencji kabaretowej. Jak
pisze Jan Tomkowski:
Na przełomie wieków Chopin należy do zarówno modernistycznego, jak i patriotycznego panteonu. W poezji
ową dwoistość ukazują choćby wiersze Żuławskiego i Or-Ota, w malarstwie i rzeźbie – z jednej strony
powszechnie znane prace Wacława Szymanowskiego, z drugiej zaś niesamowite wizje kompletnie dziś
zapomnianego Gustawa Gwzodeckiego. Zainteresowanie Chopinem umacnia świeżo wydana obszerna
monografia Hoesicka. Warto jeszcze dodać, że w omawianym okresie rozpoczyna pianistyczną karierę jeden
z największych odtwórców repertuaru szopenowskiego – Artur Rubinstein.

Nie tylko Chopinem żyła jednak Polska. Artystą, który zyskał międzynarodową sławę pianistyczną był
chociażby Ignacy Jan Paderewski. Należy jednak zaznaczyć, że jego twórczość miała niewiele wspólnego z
Młodą Polską. Pianista odwoływał się do tradycji, odrzucając najnowsze trendy i mody.

Na początku XX wieku powstała pierwsza orkiestra symfoniczna działająca w Filharmonii Warszawskiej.
Dzięki temu wydarzeniu na szeroką wodę wypłynęli młodopolscy kompozytorzy. Mieczysław Karłowicz
zamierzał połączyć tradycyjny styl narodowy z najnowszymi wzorcami europejskimi. Większość

skomponowanych przez niego dzieł to pieśni do słów Kazimierza Przerwy-Tetmajera, oraz poematy
symfoniczne: Powracające fale, Stanisław i Anna Oświęcimowie, Rapsodia litewska. Grzegorz Fitelberg
inspirował się folklorem rosyjskim. Ludomir Różycki tworzył dzieła bardzo zróżnicowane, nie odżegnując
się nawet od operetek.

Jednak najbardziej znanym młodopolskim kompozytorem jest Karol Szymanowski. Podobnie jak ówcześni
koledzy po fachu często korzystał z twórczości Tetmajera. Tworzył również muzykę do słów Micińskiego,
Wyspiańskiego, Berenta i Kasprowicza. W pierwszym etapie swojej twórczości Szymanowski wyraźnie
pozostawał pod wpływem Chopina, Straussa, Wagnera, lecz z czasem zaskoczył wszystkich własnym i
niepowtarzalnym stylem.
Stosuje nowatorską instrumentację, przywraca melodii znaczenie podstawowego środka ekspresji, nie
rezygnując z nowatorstwa i uniwersalizmu rozwija styl narodowy,
pisze Tomkowski.

 POCZĄTKI KINA

Początek XX wieku to tak naprawdę okres, w którym kino zaczęło nabierać znamion artystycznych.
Wcześniej nikt nie podejrzewał, że eksperymenty braci Lumiere dadzą początek nowej dziedzinie sztuki.
Twórcy filmowi powoli uczyli się zabiegów montażu, technicznych aspektów pracy kamery i kadrowania.
Pierwszymi gatunkami filmowymi, jakie się wówczas wykształciły były: melodramat, western, kryminał,
film kostiumowy, animowany, dokumentalny.

Kino nieme stało się bardzo popularne, zwłaszcza w USA. Pierwszymi gwiazdami filmowymi były Asta
Nielsen oraz Mary Pickford. Jednak największą karierę zrobił wówczas Charlie Chaplin. Filmy z jego
udziałem przeszły na zawsze do historii, a on sam uważany jest za jedną z największych, jeśli nie
największą, osobowość światowego kina.

Początkowo kino miało stanowić rozrywkę dla widzów, z czasem filmowcy zapragnęli tworzyć dzieła
sztuki. Za pierwsze z nich uważa się francuski obraz Podróż na księżyc z 1902 roku w reżyserii Georgesa
Meliesa, będące adaptacją powieści Juliusza Verne’a. Ten czternastominutowy film był krytykowany
głównie za swoją… długość. Producenci byli przekonani, że widzowie nie wytrzymają w kinie tak długo.

Jednym z najważniejszych filmowych nurtów artystycznych początku XX wieku był ekspresjonizm
niemiecki. Student z Pragi z 1913 roku, w reżyserii Stellana Rye’a uważany jest powszechnie za pierwszy
horror. Film opowiada historię studenta, który sprzedaje swoje odbicie lustrzane czarownikowi. Siedem lat
później przerażenie wśród widzów budził słynny niemiecki Gabinet doktora Calligari, do dziś uważany za
jeden z najlepszych filmów w historii kina.

LITERATURA POLSKA – OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

Literatura okresu Młodej Polski, choć skupiona głównie wokół takich tematów, jak sprawa narodowa (np.
Wierna rzeka Stefana Żeromskiego, traktująca o powstaniu styczniowym), bunt (Hymny Jana Kasprowicza,
będące wyrazem buntu przeciw Bogu czy Ludzie bezdomni Żeromskiego, ukazujące sprzeciw wobec
mieszczaństwa), miejsce i rola artysty i sztuki (Confiteor Stanisława Przybyszewskiego czy Karykatury Jana
Augusta Kisielewskiego), to jednak jest nieprzewidywalna, zaskakująca, a przede wszystkim – co
najbardziej interesujące – jest kontrowersyjna. Może nie tak bardzo, jak powieści Witkacego czy
Gombrowicza, ale wystarczająco prowokacyjna, by po lekturze Chłopów (wątek Jagny), Ziemi Obiecanej
(opis orgii seksualnej) Reymonta czy Lucyfera Micińskiego przez chwilę zastanowić się nad życiem XIX-
wiecznego artysty-Cygana, dandysa, czy w końcu mieszczańskiego filistra.

W okresie Młodej Polski do łask powróciła bohaterka pozytywistycznych „czasów niepoetyckich”,
ulubienica muz – liryka. Nie znaczy to, że na dalszy plan zepchnięto dramat czy prozę. Trzy rodzaje
funkcjonowały obok siebie, dostarczając nam – odbiorcom z XXI wieku dreszczyku podczas lektury
mrocznych nowel Stefana Grabińskiego czy uśmiechu w trakcie czytania skeczy kabaretu „Zielony
Balonik”.

 PANORAMA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO W LITERATURZE PRZEŁOMU XIX I XX

WIEKU

Obraz miasta i wsi w epoce Młodej Polski odnajdziemy głównie w powieściach i dramatach. Państwo
polskie na przełomie XIX i XX wieku wciąż znajdowało się pod zaborami, jednak mimo rusyfikacji i
germanizacji nie zatraciło swej odrębności kulturowej.

Najpełniejszą ocenę społeczeństwa polskiego odnajdziemy w dramacie Wesele Stanisława Wyspiańskiego,
nazywanego czwartym wieszczem. Wybitny dramatopisarz zestawił ze sobą ówczesną inteligencję,
mieszczaństwo z warstwą chłopów. Sylwetki zgromadzonych na weselu mieszczan są starannie dobrane, ich
wspólną cechą jest poczucie wyższości nad chłopami. Inteligenci nie mają pojęcia o życiu na wsi, traktują
życie poza miastem jako oazę spokoju, arkadię. Inteligencja jest wyraźnie słaba jako warstwa społeczna i
zniewolona, dlatego nie stać jej na wzniosłe czyny i działania. Lata pozbawienia państwowości sprawiły, że
wśród nich zapanowała moda na dekadentyzm, czyli poczucie niemocy. Czołowym dekadentem Wesela jest
Nos, który uosabia poglądy Stanisława Przybyszewskiego. Artyści nie czują potrzeby tworzenia dzieł, które
mogłyby poruszyć społeczeństwo, wolą je usypiać. Dominującym stosunkiem wobec polskiej wsi jest
chłopomania, czyli powierzchowna fascynacja życiem wiejskim. Jest to tylko moda, która urozmaica zycie
mieszczan. Przebierają się w ludowe stroje, zacierając rzeczywisty obraz chłopów, jako siły, dzięki której
można odzyskać wolność. Chłopi są krytycznie nastawieni do inteligencji, ale wiedzą, że bez porozumienia
obu stanów nie uda się wywalczyć niepodległości.

Inteligencja zgodnie z tradycją powinna pełnić rolę przywódczą, natomiast w dramacie, odpowiedzialność
za losy kraju zrzucają na barki chłopów. Wszystko to buduje negatywny wizerunek polskiej inteligencji
przełomu XIX i XX wieku. Inteligencji poświęcają się swoim problemom, są zamknięci, rozpamiętują
historię, czekają na cud.

Sposobem, w jaki ukazuje chłopów Wyspiański udowodnił, że pomimo, iż sam ożenił się z chłopką, nie jest
ludomanem. Dokonał oceny na podstawie własnych obserwacji, przedstawiając chłopów zarówno z ich
zaletami, jak i z ich wadami. Chłopi są ukazani jako wielka siła narodu, ale siła ta nie jest wykorzystana. Są
o wiele bardziej niż inteligencja skorzy do walki i odzyskania wolności przez Polskę. Pomimo wielkiej woli
walki, zdają sobie sprawę, że sami nie podołają tak wielkiemu zadaniu i muszą być pokierowani przez
inteligencję.

Cechą chłopów, która rzuca się w oczy od pierwszej sceny dramatu, jest ich duma i znajomość swojej siły.
Wadami chłopów, które ukazał Wyspiański, są: pijaństwo, awanturnictwo, zazdrość o bogactwo. Za wadę
można uznać ich wzmożony zapał do czynu, ponieważ pozbawiony ujścia, mógł pójść złymi torami. Nie jest
to powiedziane wprost, ale można też wyczuć niezrozumienie i potępienie dla rabacji i służalstwa wobec
Austriaków. Chłopi z “Wesela” twardo stąpają po ziemi, realnie spoglądają na swoje możliwości i szanse na
odzyskanie niepodległości, podczas gdy inteligencja czeka na cud, oni czekają na przywódcę, który
poprowadzi ich w walce o wolność Polski.

Różnice, jakie istnieją między stanami, stanowią przeszkodę nie do przejścia. Inteligenci czują, że aby
nawiązać kontakt z chłopami muszą udawać zainteresowanie, a wręcz zniżyć się do poziomu swoich
rozmówców. To samo można powiedzieć o chłopach, uznających się za lepszych od mieszczan. Wzajemna
niechęć inteligencji i chłopów ma także podłoże historyczne, chodzi tu nie tylko o rzeź galicyjską, ale także
wyzysk chłopów w okresie pańszczyzny. Bez zmiany nastawienia do siebie, nie ma szans na wspólne
działanie.

Inny krytyczny obraz mieszczaństwa, a zwłaszcza filistra odnajdziemy w młodopolskiej tragikomedii
“Moralność pani Dulskiej”. Gabriela Zapolska skupiła się na analizie charakterów postaci. Posłużyły jej one
do ukazania mieszczaństwa – warstwy, której nienawidziła. Wytykała między innymi egoizm, obłudę,
prymitywizm myślowy, bezguście i skąpstwo.

Utwór wpisuje się w wyraźny w Młodej Polsce nurt krytyki społeczeństwa, przede wszystkim
mieszczaństwa. To z tej warstwy pochodzą filistrzy. Świat mieszczaństwa jest przerażający i śmieszny
zarazem. To ludzie dbający tylko o własną wygodę i przestrzeganie konwenansów.

Zapolska lubowała się w takich tematach, tworzyła w duchu naturalizmu. Lubiła pisać o rzeczach
„niemoralnych”, takich, o których się nie mówi. Z zadowoleniem zaglądała do tzw. porządnych
mieszczańskich domów i demaskowała fałsz ich mieszkańców. Miała znakomity dar obserwacji. Przez wiele
lat żyła w mieszczańskiej Galicji i tam przyglądała się ludziom. Później dała niemal fotograficzny zapis
cech szczególnych tamtejszego mieszczaństwa. Z radością ukazała chciwość, skąpstwo, zakłamanie, z
których ci ludzie prawie uczynili normę w swoim postępowaniu. Pokazała, jak pracowicie utkali wokół
siebie sieć pozorów i przemilczeń, i skryli za nią swe prawdziwe oblicza. Okazało się, że głupie kobiety,
fajtłapowaci mężowie, nieodpowiedzialni donżuanowie to nie wyjątki od normy. To spora część
społeczeństwa, jeśli nie zdecydowana większość.

W “Moralności” Zapolska pokazała rodzinę, która tylko na pozór żyje godnie i uczciwie. W tym domu brak
uczuć, ciepłych, pozytywnych emocji. Mieszkańcy udają, że są rodziną. Dzieciom brak poczucia
bezpieczeństwa, zrozumienia i miłości rodziców. Ci z kolei już dawno stracili szacunek swoich pociech.
Najbardziej zdaje się to wszystko przeżywać Mela, jest najwrażliwsza z całej rodziny. W tym domu nie
narodzą się żadne wartości. W takiej atmosferze wrażliwsi będą cierpieć, a inni będą się stawać coraz
bardziej cyniczni.

Z kolei biedota jest zbiorowym bohaterem młodopolskiej powieści “Ludzie bezdomni”. Żeromski
skonstruował Tomasza Judyma jako reprezentanta zarówno nizin społecznych (pochodził z biednej rodziny
warszawskiego szewca), jak i członka inteligencji, ludzi pozornie zaangażowanych w realizowanie idei
pomocy bliźnim, filantropów, a tak naprawdę pławiących się w swym bezpiecznym świecie luksusów i
comiesięcznych wpływów. Dzięki głównemu bohaterowi poznajemy biednych mieszkańców warszawskich
dzielnic. Poznajemy realia pracy w warszawskich fabrykach, dużych zakładach, w których człowieka jest
tylko trybikiem w ogromnej maszynie. W powieści mamy mnóstwo naturalistycznych opisów biedoty i
nędzarzy, którzy stają się nam bliscy dzięki zastosowaniu przez pisarza techniki zbliżenia. Nie czytamy o
niedoli masy, lecz o ciągłym borykaniu się z biedą i stawianiu czoła światu konkretnych ludzi. Bieda jest
tam spersonifikowana, nazwana, uosobiona, co jeszcze bardziej porusza i…przeraża. Jeżeli chodzi o
społeczeństwo zakładu uzdrowiskowego w Cisach, to jest ono, podobnie jak Warszawiacy, opisane na
zasadzie kontrastu. Z jednej strony czytamy o kuracjuszach – bogaczach cieszących się zagranicznymi
wojażami, pięknymi ubraniami i wyszukanymi rozrywkami, a z drugiej o zniszczonych biedą mieszkańcach
baraków. Opis społeczeństwa Śląska także został pokazany na zasadzie kontrastu pomiędzy dyrektorami i
właścicielami przedsiębiorstw kopalnianych, a pracującymi tam robotnikami, wykorzystywanymi w każdym
aspekcie (fizycznie, psychicznie i materialnie).

W “Chłopach” Reymonta odnajdziemy wątki dotyczące biedy i nędzy mieszkańców wsi, historie życia
komornic czy małorolnych chłopów, wyzysku parobków przez bogatszych gospodarzy. Na przykładzie
losów Agaty, Jagustynki, Szymka i Nastki czy Bylicy Reymont przybliżył sytuację ludzi w zaborze
rosyjskim, którzy nie mieli swej ziemi i większych szans na usamodzielnienie. Bohaterowie są uzależnieni
od bogatych panów i właścicieli folwarków. Nieumiejący pisać i czytać, nieznający się na przepisach prawa
czy zasadach działania sądów – postaci Reymonta są od kołyski naznaczone piętnem „wieśniaka”,
człowieka z nizin społecznych. Ci prości, wręcz czasem prymitywni ludzi jednak czerpią radość ze swego
zwykłego życia wyznaczanego przez rytm natury, niezmienną powtarzalność czterech pór roku, obrzędów i
ceremonii liturgicznych. Gdy spojrzymy na utwór Reymonta pod kątem bohatera zbiorowego (gromady),
potrafimy dostrzec tkwiące w nim siły przeciwstawione słabości jednostek. W “Chłopach” mamy do
czynienia z wielostronnym konfliktem mieszkańców Lipiec z dworem, zapoczątkowanym decyzją dziedzica
o wyrębie lasu – źródła utrzymania bohaterów. Innym momentem, gdy wieś jednoczy się przeciw jakiemuś
pomysłowi bądź idei jest sprawa budowy rosyjskiej szkoły w Lipcach (wówczas w chłopach budzi się
również poczucie świadomości narodowej, ponieważ pod przywództwem Antka protestują przeciw nauce
prowadzonej w języku zaborcy). Solidarność gromady w kryzysowych momentach sprawia, że utwór
posiada ważne przesłanie, mówiące o sile ogółu wobec bezsilności jednostki. Poza pozytywnymi aspektami
kolektywizmu wsi widać również negatywne skutki zjednoczenia działań bohaterów, czego dowodem mogą
być losy Jagny, a raczej to, co spotkało dziewczynę na końcu powieści. Reymont doskonale sportretował
życie mieszkańców polskiej wsi przełomu wieków, wiernie oddając ich przywiązanie do tradycji i

kultywowanie obyczajów przenoszonych z pokolenia na pokolenie. Choć wiele odeszło już w zapomnienie
(na przykład swaty), wiedza o nich wzbogaca nasze pojmowanie kultury i przeszłości.

Władysław Jabłonowski takimi słowami określił, co kryje się pod tytułem reymontowskiego dzieła:
„Pokazał sam autor chłopa etnograficznego i chłopa mającego poczucie swego stanu, swego stanowiska
społecznego, jego instynkt gromadzki, jego przywiązania materialne i jego solidarność klasową, jego pełen
miłości bezwiednej, a krzepkiej stosunek do kraju rodzinnego, do ojczyzny, w szczupłym znaczeniu tego
słowa, do rasy własnej”, podkreślając, że: „nie dał nam wszakże odczuć chłopa-obywatela, tego, który
ogarnia wzrokiem całość ojczyzny, nosi w duszy poczucie solidarności narodowej, a interesu narodowego,
idealnych dóbr narodowych tak samo uporczywie gotów bronić, jak broni, pełen ciepłego ukochania, szmat
świętej ziemi-karmicielki.”.