17. Zagadnienie umysłu i ciała
(mind-body problem)
Andrzej Wi
ś
niewski
Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl
Wst
ę
p do filozofii
Materiały do wykładu
2008/2009
2
Zagadnienie umysłu i ciała (mind-body problem)
•
We współczesnej
filozofii umysłu
problem
psychofizyczny przyjmuje cz
ę
sto posta
ć
zagadnienia
umysłu i ciała
(mind-body problem).
•
Uwaga: „umysł” to nie to samo, co „mózg” i zwykle co
innego, ni
ż
„dusza”!
•
Mówi
ą
c najogólniej, w zagadnieniu umysłu i ciała chodzi o
znalezienie „miejsca” dla umysłu i zjawisk psychicznych
(mentalnych) w
ś
wiecie, który jest – jak zakładamy –
natury fizycznej
.
•
Mówi
ą
c nieco dokładniej, pod poj
ę
ciem zagadnienia
umysłu i ciała rozumie si
ę
raczej grup
ę
zwi
ą
zanych ze
sob
ą
problemów. Najwa
ż
niejsze z nich s
ą
wyra
ż
ane przez
nast
ę
puj
ą
ce pytania:
3
Zagadnienie umysłu i ciała: kwestie szczegółowe
– Czym jest umysł?
– Jakie zwi
ą
zki ł
ą
cz
ą
umysł i zjawiska mentalne z
mózgiem i ciałem – tym, co fizyczne?
– Czy to, co mentalne, mo
ż
e wpływa
ć
przyczynowo na
to, co fizyczne – a tak
ż
e na to, co mentalne?
– Czym jest
ś
wiadomo
ść
? Czy jest ona redukowalna do
tego, co fizyczne? Czy czysto fizyczny system mo
ż
e
by
ć
ś
wiadomy?
– Czy mo
ż
emy w pełni wyja
ś
ni
ć
to, co subiektywne,
odwołuj
ą
c si
ę
do wiedzy o budowie mózgu i
procesach w nim zachodz
ą
cych?
– Itd.
4
Zagadnienie umysłu i ciała
• Jakkolwiek dualizm jest jednym z punktów odniesienia we
współczesnych dyskusjach nad zagadnieniem umysłu i
ciała, wi
ę
kszo
ść
proponowanych rozwi
ą
za
ń
pozostaje w
opozycji do tradycyjnego, kartezja
ń
skiego dualizmu.
• Patrz
ą
c z lotu ptaka, mamy nast
ę
puj
ą
ce idee, które
dominowały w dyskusjach nad problemem umysłu i ciała
(pewne z nich czasami współwyst
ę
puj
ą
w obr
ę
bie tej
samej koncepcji):
to, co mentalne, jest „drug
ą
stron
ą
” tego, co fizyczne,
to, co mentalne, jest superwenientne wzgl
ę
dem tego,
co fizyczne,
to, co mentalne, jest realizowane przez to, co fizyczne,
to, co mentalne, „wyłania si
ę
” (jest emergentne) z tego,
co fizyczne.
5
Fizykalizm. Teoria identyczno
ś
ci typów
• A oto krótki (subiektywny i z konieczno
ś
ci niekompletny)
przegl
ą
d najwa
ż
niejszych propozycji:
• FIZYKALIZM
: Zjawiska mentalne s
ą
identyczne ze
stanami mózgu. Zdarzenia, własno
ś
ci i procesy
mentalne mo
ż
na całkowicie wyja
ś
ni
ć
w terminach
zdarze
ń
fizycznych, zachodz
ą
cych przede wszystkim w
mózgu. Wypowiedzi o zjawiskach mentalnych i
wypowiedzi o stanach mózgu s
ą
ró
ż
nymi sposobami
odnoszenia si
ę
do tego samego przedmiotu.
• Fizykalizm przyjmował ró
ż
ne postaci. W szczególno
ś
ci,
były to:
Teoria identyczno
ś
ci typów
(inaczej: fizykalizm
typiczny, materializm stanu centralnego, teoria stanu
mózgu). Zasadnicza teza szczegółowa:
wszystkie
zjawiska mentalne danego typu s
ą
stanami mózgu
tego samego typu
.
6
Fizykalizm. Teoria identyczno
ś
ci egzemplarzy
Teoria identyczno
ś
ci egzemplarzy
. W przeciwie
ń
stwie
do teorii identyczno
ś
ci typów, dopuszcza ona,
ż
e nie
wszystkie zjawiska mentalne danego typu musz
ą
by
ć
stanami mózgu tego samego typu:
poszczególne
„egzemplarze” zjawiska mentalnego danego typu nie
musz
ą
by
ć
stanami mózgu dokładnie tego samego typu.
Teori
ę
identyczno
ś
ci egzemplarzy uzupełniano
czasami o stwierdzenie, i
ż
procesy mentalne
superweniuj
ą
(
≈
„s
ą
nadbudowane”) na stanach mózgu.
Idea jest nast
ę
puj
ą
ca: je
ś
li mózgi dwojga ludzi s
ą
dok
ł
adnie w takich samych stanach, maj
ą
oni takie same
doznania/ my
ś
li, ale – z drugiej strony – je
ś
li dwoje ludzi
ma takie same doznania/ my
ś
li, nie znaczy to,
ż
e ich
mózgi znajduj
ą
si
ę
w takich samych stanach.
7
Mocna superweniencja
Poj
ę
cie superweniencji jest na tyle ciekawe dla
psychologa czy kognitywisty,
ż
e pozwol
ę
sobie przytoczy
ć
definicj
ę
relacji tzw
. mocnej superweniencji
.
„
Własności mentalne
superweniują na
własnościach
fizycznych w tym sensie, że: z konieczności, dla każdej
własności mentalnej M, jeżeli dowolny przedmiot
posiada M w czasie t, to istnieje bazowa własność
fizyczna (lub subwenientna) P taka, że ów przedmiot
posiada P w czasie t oraz z konieczności – cokolwiek
posiada P w danym czasie, posiada w nim również M.”
Jaegwon Kim, Umysł w
ś
wiecie fizycznym
Uwaga: Poj
ę
cie superweniencji jest u
ż
ywane równie
ż
przez pewnych
filozofów umysłu, którzy nie s
ą
fizykalistami.
8
Pewne zarzuty pod adresem fizykalizmu
Fizykalizmowi zarzuca si
ę
zwykle,
ż
e nie dostarcza on
zadowalaj
ą
cych rozwi
ą
za
ń
pewnych problemów. Mówi
ą
c
najogólniej:
nie wiadomo, jak w kategoriach fizykalistycznych opisa
ć
zjawisko
ś
wiadomo
ś
ci, a zwłaszcza ten jej aspekt, który
mo
ż
na by nazwa
ć
„pierwszoosobowo
ś
ci
ą
” czy
subiektywno
ś
ci
ą
;
niezmiernie trudne – o ile nie niemo
ż
liwe – jest
fizykalistyczne wyja
ś
nienie fenomenu intencjonalno
ś
ci
zjawisk psychicznych;
istniej
ą
czysto subiektywne aspekty dozna
ń
, tzw. qualia
(np. smak cukru, zapach kawy, ból skaleczonego palca),
których opis i/lub wyja
ś
nienie w terminach fizykalnych
wydaj
ą
si
ę
niemo
ż
liwe;
i wreszcie – powiadaj
ą
niektórzy - fizykalizm nie
wyja
ś
nia, w jaki sposób stany mentalne wyłaniaj
ą
si
ę
ze
stanów fizycznych mózgu, mówi jedynie,
ż
e stany
mentalne s
ą
ostatecznie tak
ż
e stanami fizycznym.
9
Monizm anomalny
MONIZM ANOMALNY.
Jest to koncepcja wysuni
ę
ta przez
współczesnego filozofa ameryka
ń
skiego,
Donalda
Davidsona
. Monizm anomalny jest fizykalizmem w tym
sensie,
ż
e głosi tez
ę
o identyczno
ś
ci zdarze
ń
mentalnych i fizycznych. Ró
ż
nicy mi
ę
dzy tymi rodzajami
zdarze
ń
upatruje w
sposobach opisu
: terminy mentalne i
fizykalne odnosz
ą
si
ę
– w ró
ż
ny sposób! – do tego
samego. Monizm anomalny przyjmuje,
ż
e nie ma
zdarze
ń
, które posiadałyby opisy wył
ą
cznie w terminach
mentalnych: ka
ż
demu zdarzeniu, które da si
ę
opisa
ć
za
pomoc
ą
poj
ęć
odnosz
ą
cych si
ę
wył
ą
cznie do zdarze
ń
mentalnych, mo
ż
na równie
ż
przyporz
ą
dkowa
ć
opis w
terminach czysto fizykalnych.
10
Fizykalizm. Monizm anomalny
• Monizm anomalny przyjmuje ponadto,
ż
e przynajmniej
niektóre zdarzenia mentalne (
≈
„opisywane w terminach
mentalnych”) wchodz
ą
w zwi
ą
zki przyczynowe ze
zdarzeniami (czysto) fizycznymi. Jednocze
ś
nie sfera
mentalna (tj. zdarze
ń
mentalnych)
jest anomalna, tj.
nie
podlega prawom
. Mówi
ą
c bardziej
ś
ci
ś
le, nie istniej
ą
ś
cisłe prawa deterministyczne, na podstawie których
mo
ż
na wyja
ś
nia
ć
i przewidywa
ć
to, co mentalne.
• Komentarz: Prze
ś
ledzenie argumentacji Davidsona to
doskonała okazja do namysłu nad istot
ą
uprawianej przez
Pa
ń
stwa dyscypliny. Nie ma tutaj na to czasu, niestety.
11
Emergentyzm
• EMERGENTYZM
dzieli z fizykalizmem podstawowe
zało
ż
enie ontologiczne: wszystko, co wyst
ę
puje w
czasoprzestrzeni, ma charakter fizykalny. Jednak
ż
e
emergentyzm przyjmuje istnienie tzw.
własno
ś
ci
nadbudowanych
. Zgodnie z tym pogl
ą
dem, gdy struktura
fizyczna osi
ą
ga odpowiedni poziom zło
ż
ono
ś
ci, mo
ż
e ona
uzyska
ć
nowe, nadbudowane własno
ś
ci
, których nie mo
ż
na
przewidzie
ć
ani wyja
ś
ni
ć
poprzez odwołanie si
ę
do
własno
ś
ci pierwotnych elementów tej struktury czy te
ż
jej
składowych podstruktur. W odniesieniu do zagadnienia
umysłu i ciała emergentyzm głosi,
ż
e
zjawiska mentalne nie
s
ą
redukowalne do procesów fizycznych zachodz
ą
cych w
mózgu/ciele, lecz s
ą
one własno
ś
ciami wy
ż
szego rz
ę
du,
przejawiaj
ą
cymi si
ę
na podło
ż
u neuronalnym.
W
szczególno
ś
ci, własno
ś
ciami emergentnymi s
ą
(samo)
ś
wiadomo
ść
i intencjonalno
ść
. Cechy
„psychologiczne” nie s
ą
redukowalne do cech „fizycznych”.
12
Behawioryzm
• BEHAWIORYZM
: W
ś
wietle behawioryzmu mówienie o
stanach mentalnych jest skrótowym sposobem
opisywania naszych zachowa
ń
oraz skłonno
ś
ci do
zachowywania si
ę
w okre
ś
lony sposób. Zjawiska, które
na co dzie
ń
opisujemy w terminach mentalnych, mo
ż
na
opisa
ć
i wyja
ś
ni
ć
w terminach – mówi
ą
c najogólniej –
wzorców zachowa
ń
. Poj
ę
cie umysłu rozumianego jako
sfera zjawisk mentalnych jest zb
ę
dnym konstruktem, a
samo zagadnienie umysłu i ciała jest typowym
przykładem pseudoproblemu.
• Poniewa
ż
o behawioryzmie dowiaduj
ą
si
ę
Pa
ń
stwo gdzie
indziej, nie b
ę
d
ę
tego w
ą
tku rozwijał.
13
Funkcjonalizm
• FUNKCJONALIZM
: Funkcjonalizm głosi,
ż
e stany
mentalne s
ą
w istocie
stanami funkcjonalnymi
: stanami,
które pełni
ą
okre
ś
lon
ą
rol
ę
funkcjonaln
ą
w systemie
poznawczym, przy czym dzieje si
ę
to dzi
ę
ki
zachodz
ą
cym mi
ę
dzy nimi zwi
ą
zkom. Rol
ę
funkcjonaln
ą
opisuje si
ę
, wskazuj
ą
c stany, które (w typowych
sytuacjach) wytwarzaj
ą
stan badany, oraz te, które s
ą
przez niego powodowane. Stany funkcjonalne s
ą
stanami wewn
ę
trznymi systemu; s
ą
one powi
ą
zane
relacjami przyczynowymi z jego „wej
ś
ciem” i „wyj
ś
ciem”.
• W obr
ę
bie funkcjonalizmu stany mentalne albo
identyfikuje si
ę
wprost ze stanami funkcjonalnymi, albo
identyfikuje si
ę
je ze stanami fizycznymi mózgu/ ciała
pełni
ą
cymi odpowiednie funkcje. W pierwszym
przypadku zupełnie nieistotne staj
ą
si
ę
fizykalne
własno
ś
ci systemu; te same stany mentalne mog
ą
by
ć
realizowane – przykładowo – przez człowieka i maszyn
ę
.
14
Funkcjonalizm
• Funkcjonali
ś
ci wprowadzili do obiegu tzw.
metafor
ę
komputerow
ą
, ujmuj
ą
c
ą
umysł na wzór programu (
software
),
którego
hardware
stanowi mózg.
• Tzw.
funkcjonalizm maszynowy
to pogl
ą
d, zgodnie z którym
stany mentalne to stany funkcjonalne „maszyny
obliczeniowej”, jak
ą
jest mózg. Jednak
ż
e nie tylko on:
przynajmniej teoretycznie stany mentalne – rozumiane jako
stany funkcjonalne – mog
ą
mie
ć
swoje realizacje w innych
„maszynach obliczeniowych”.
• Z kolei tzw.
funkcjonalizm analityczny
jest nie tyle pogl
ą
dem
na temat natury stanów mentalnych, co stanowiskiem w
kwestii tego, jak nale
ż
y opisywa
ć
stanu mentalne –
mianowicie w terminach ich ról funkcjonalnych.
• W zmodyfikowanej wersji funkcjonalizmu kładzie si
ę
nacisk
na role biologiczne, a nie przyczynowe.
• Główne zarzuty stawiane funkcjonalizmowi przypominaj
ą
te
wysuwane przeciwko fizykalizmowi.
15
Uwagi ko
ń
cowe
• To oczywi
ś
cie nie wszystkie stanowiska we
współczesnej filozofii umysłu wa
ż
ne dla zagadnienia
umysłu i ciała.
• Pomini
ę
te zostały m.in. ró
ż
ne formy
naturalizmu
(np.
Searle’a, Denneta i inne.)
• Na pocieszenie (?) mog
ę
tylko powiedzie
ć
,
ż
e w
programie studiów kognitywistycznych przewidziane s
ą
zaj
ę
cia z filozofii umysłu.
• A wst
ę
p na zaj
ę
cia jest wolny dla studentów wszystkich
kierunków
☺