17. Zagadnienie umysłu i ciała

(mind-body problem)

Andrzej Wi

ś

niewski

[e-mail]

Wst

ę

p do filozofii

Materiały do wykładu

2008/2009

2

Zagadnienie umysłu i ciała (mind-body problem)

•

We współczesnej

filozofii umysłu

problem

psychofizyczny przyjmuje cz

ę

sto posta

ć

zagadnienia

umysłu i ciała

(mind-body problem).

•

Uwaga: „umysł” to nie to samo, co „mózg” i zwykle co
innego, ni

ż

„dusza”!

•

Mówi

ą

c najogólniej, w zagadnieniu umysłu i ciała chodzi o

znalezienie „miejsca” dla umysłu i zjawisk psychicznych
(mentalnych) w

ś

wiecie, który jest – jak zakładamy –

natury fizycznej

.

•

Mówi

ą

c nieco dokładniej, pod poj

ę

ciem zagadnienia

umysłu i ciała rozumie si

ę

raczej grup

ę

zwi

ą

zanych ze

sob

ą

problemów. Najwa

ż

niejsze z nich s

ą

wyra

ż

ane przez

nast

ę

puj

ą

ce pytania:

3

Zagadnienie umysłu i ciała: kwestie szczegółowe

– Czym jest umysł?

– Jakie zwi

ą

zki ł

ą

cz

ą

umysł i zjawiska mentalne z

mózgiem i ciałem – tym, co fizyczne?

– Czy to, co mentalne, mo

ż

e wpływa

ć

przyczynowo na

to, co fizyczne – a tak

ż

e na to, co mentalne?

– Czym jest

ś

wiadomo

ść

? Czy jest ona redukowalna do

tego, co fizyczne? Czy czysto fizyczny system mo

ż

e

by

ć

ś

wiadomy?

– Czy mo

ż

emy w pełni wyja

ś

ni

ć

to, co subiektywne,

odwołuj

ą

c si

ę

do wiedzy o budowie mózgu i

procesach w nim zachodz

ą

cych?

– Itd.

4

Zagadnienie umysłu i ciała

• Jakkolwiek dualizm jest jednym z punktów odniesienia we

współczesnych dyskusjach nad zagadnieniem umysłu i
ciała, wi

ę

kszo

ść

proponowanych rozwi

ą

za

ń

pozostaje w

opozycji do tradycyjnego, kartezja

ń

skiego dualizmu.

• Patrz

ą

c z lotu ptaka, mamy nast

ę

puj

ą

ce idee, które

dominowały w dyskusjach nad problemem umysłu i ciała
(pewne z nich czasami współwyst

ę

puj

ą

w obr

ę

bie tej

samej koncepcji):

to, co mentalne, jest „drug

ą

stron

ą

” tego, co fizyczne,

to, co mentalne, jest superwenientne wzgl

ę

dem tego,

co fizyczne,

to, co mentalne, jest realizowane przez to, co fizyczne,

to, co mentalne, „wyłania si

ę

” (jest emergentne) z tego,

co fizyczne.

5

Fizykalizm. Teoria identyczno

ś

ci typów

• A oto krótki (subiektywny i z konieczno

ś

ci niekompletny)

przegl

ą

d najwa

ż

niejszych propozycji:

• FIZYKALIZM

: Zjawiska mentalne s

ą

identyczne ze

stanami mózgu. Zdarzenia, własno

ś

ci i procesy

mentalne mo

ż

na całkowicie wyja

ś

ni

ć

w terminach

zdarze

ń

fizycznych, zachodz

ą

cych przede wszystkim w

mózgu. Wypowiedzi o zjawiskach mentalnych i
wypowiedzi o stanach mózgu s

ą

ró

ż

nymi sposobami

odnoszenia si

ę

do tego samego przedmiotu.

• Fizykalizm przyjmował ró

ż

ne postaci. W szczególno

ś

ci,

były to:



Teoria identyczno

ś

ci typów

(inaczej: fizykalizm

typiczny, materializm stanu centralnego, teoria stanu
mózgu). Zasadnicza teza szczegółowa:

wszystkie

zjawiska mentalne danego typu s

ą

stanami mózgu

tego samego typu

.

6

Fizykalizm. Teoria identyczno

ś

ci egzemplarzy



Teoria identyczno

ś

ci egzemplarzy

. W przeciwie

ń

stwie

do teorii identyczno

ś

ci typów, dopuszcza ona,

ż

e nie

wszystkie zjawiska mentalne danego typu musz

ą

by

ć

stanami mózgu tego samego typu:

poszczególne

„egzemplarze” zjawiska mentalnego danego typu nie
musz

ą

by

ć

stanami mózgu dokładnie tego samego typu.

Teori

ę

identyczno

ś

ci egzemplarzy uzupełniano

czasami o stwierdzenie, i

ż

procesy mentalne

superweniuj

ą

(

≈

„s

ą

nadbudowane”) na stanach mózgu.

Idea jest nast

ę

puj

ą

ca: je

ś

li mózgi dwojga ludzi s

ą

dok

ł

adnie w takich samych stanach, maj

ą

oni takie same

doznania/ my

ś

li, ale – z drugiej strony – je

ś

li dwoje ludzi

ma takie same doznania/ my

ś

li, nie znaczy to,

ż

e ich

mózgi znajduj

ą

si

ę

w takich samych stanach.

7

Mocna superweniencja

Poj

ę

cie superweniencji jest na tyle ciekawe dla

psychologa czy kognitywisty,

ż

e pozwol

ę

sobie przytoczy

ć

definicj

ę

relacji tzw

. mocnej superweniencji

.

„

Własności mentalne

superweniują na

własnościach

fizycznych w tym sensie, że: z konieczności, dla każdej
własności mentalnej M, jeżeli dowolny przedmiot
posiada M w czasie t, to istnieje bazowa własność
fizyczna (lub subwenientna) P taka, że ów przedmiot
posiada P w czasie t oraz z konieczności – cokolwiek
posiada P w danym czasie, posiada w nim również M.”

Jaegwon Kim, Umysł w

ś

wiecie fizycznym

Uwaga: Poj

ę

cie superweniencji jest u

ż

ywane równie

ż

przez pewnych

filozofów umysłu, którzy nie s

ą

fizykalistami.

8

Pewne zarzuty pod adresem fizykalizmu

Fizykalizmowi zarzuca si

ę

zwykle,

ż

e nie dostarcza on

zadowalaj

ą

cych rozwi

ą

za

ń

pewnych problemów. Mówi

ą

c

najogólniej:



nie wiadomo, jak w kategoriach fizykalistycznych opisa

ć

zjawisko

ś

wiadomo

ś

ci, a zwłaszcza ten jej aspekt, który

mo

ż

na by nazwa

ć

„pierwszoosobowo

ś

ci

ą

” czy

subiektywno

ś

ci

ą

;



niezmiernie trudne – o ile nie niemo

ż

liwe – jest

fizykalistyczne wyja

ś

nienie fenomenu intencjonalno

ś

ci

zjawisk psychicznych;



istniej

ą

czysto subiektywne aspekty dozna

ń

, tzw. qualia

(np. smak cukru, zapach kawy, ból skaleczonego palca),
których opis i/lub wyja

ś

nienie w terminach fizykalnych

wydaj

ą

si

ę

niemo

ż

liwe;



i wreszcie – powiadaj

ą

niektórzy - fizykalizm nie

wyja

ś

nia, w jaki sposób stany mentalne wyłaniaj

ą

si

ę

ze

stanów fizycznych mózgu, mówi jedynie,

ż

e stany

mentalne s

ą

ostatecznie tak

ż

e stanami fizycznym.

9

Monizm anomalny

MONIZM ANOMALNY.

Jest to koncepcja wysuni

ę

ta przez

współczesnego filozofa ameryka

ń

skiego,

Donalda

Davidsona

. Monizm anomalny jest fizykalizmem w tym

sensie,

ż

e głosi tez

ę

o identyczno

ś

ci zdarze

ń

mentalnych i fizycznych. Ró

ż

nicy mi

ę

dzy tymi rodzajami

zdarze

ń

upatruje w

sposobach opisu

: terminy mentalne i

fizykalne odnosz

ą

si

ę

– w ró

ż

ny sposób! – do tego

samego. Monizm anomalny przyjmuje,

ż

e nie ma

zdarze

ń

, które posiadałyby opisy wył

ą

cznie w terminach

mentalnych: ka

ż

demu zdarzeniu, które da si

ę

opisa

ć

za

pomoc

ą

poj

ęć

odnosz

ą

cych si

ę

wył

ą

cznie do zdarze

ń

mentalnych, mo

ż

na równie

ż

przyporz

ą

dkowa

ć

opis w

terminach czysto fizykalnych.

10

Fizykalizm. Monizm anomalny

• Monizm anomalny przyjmuje ponadto,

ż

e przynajmniej

niektóre zdarzenia mentalne (

≈

„opisywane w terminach

mentalnych”) wchodz

ą

w zwi

ą

zki przyczynowe ze

zdarzeniami (czysto) fizycznymi. Jednocze

ś

nie sfera

mentalna (tj. zdarze

ń

mentalnych)

jest anomalna, tj.

nie

podlega prawom

. Mówi

ą

c bardziej

ś

ci

ś

le, nie istniej

ą

ś

cisłe prawa deterministyczne, na podstawie których

mo

ż

na wyja

ś

nia

ć

i przewidywa

ć

to, co mentalne.

• Komentarz: Prze

ś

ledzenie argumentacji Davidsona to

doskonała okazja do namysłu nad istot

ą

uprawianej przez

Pa

ń

stwa dyscypliny. Nie ma tutaj na to czasu, niestety.

11

Emergentyzm

• EMERGENTYZM

dzieli z fizykalizmem podstawowe

zało

ż

enie ontologiczne: wszystko, co wyst

ę

puje w

czasoprzestrzeni, ma charakter fizykalny. Jednak

ż

e

emergentyzm przyjmuje istnienie tzw.

własno

ś

ci

nadbudowanych

. Zgodnie z tym pogl

ą

dem, gdy struktura

fizyczna osi

ą

ga odpowiedni poziom zło

ż

ono

ś

ci, mo

ż

e ona

uzyska

ć

nowe, nadbudowane własno

ś

ci

, których nie mo

ż

na

przewidzie

ć

ani wyja

ś

ni

ć

poprzez odwołanie si

ę

do

własno

ś

ci pierwotnych elementów tej struktury czy te

ż

jej

składowych podstruktur. W odniesieniu do zagadnienia
umysłu i ciała emergentyzm głosi,

ż

e

zjawiska mentalne nie

s

ą

redukowalne do procesów fizycznych zachodz

ą

cych w

mózgu/ciele, lecz s

ą

one własno

ś

ciami wy

ż

szego rz

ę

du,

przejawiaj

ą

cymi si

ę

na podło

ż

u neuronalnym.

W

szczególno

ś

ci, własno

ś

ciami emergentnymi s

ą

(samo)

ś

wiadomo

ść

i intencjonalno

ść

. Cechy

„psychologiczne” nie s

ą

redukowalne do cech „fizycznych”.

12

Behawioryzm

• BEHAWIORYZM

: W

ś

wietle behawioryzmu mówienie o

stanach mentalnych jest skrótowym sposobem
opisywania naszych zachowa

ń

oraz skłonno

ś

ci do

zachowywania si

ę

w okre

ś

lony sposób. Zjawiska, które

na co dzie

ń

opisujemy w terminach mentalnych, mo

ż

na

opisa

ć

i wyja

ś

ni

ć

w terminach – mówi

ą

c najogólniej –

wzorców zachowa

ń

. Poj

ę

cie umysłu rozumianego jako

sfera zjawisk mentalnych jest zb

ę

dnym konstruktem, a

samo zagadnienie umysłu i ciała jest typowym
przykładem pseudoproblemu.

• Poniewa

ż

o behawioryzmie dowiaduj

ą

si

ę

Pa

ń

stwo gdzie

indziej, nie b

ę

d

ę

tego w

ą

tku rozwijał.

13

Funkcjonalizm

• FUNKCJONALIZM

: Funkcjonalizm głosi,

ż

e stany

mentalne s

ą

w istocie

stanami funkcjonalnymi

: stanami,

które pełni

ą

okre

ś

lon

ą

rol

ę

funkcjonaln

ą

w systemie

poznawczym, przy czym dzieje si

ę

to dzi

ę

ki

zachodz

ą

cym mi

ę

dzy nimi zwi

ą

zkom. Rol

ę

funkcjonaln

ą

opisuje si

ę

, wskazuj

ą

c stany, które (w typowych

sytuacjach) wytwarzaj

ą

stan badany, oraz te, które s

ą

przez niego powodowane. Stany funkcjonalne s

ą

stanami wewn

ę

trznymi systemu; s

ą

one powi

ą

zane

relacjami przyczynowymi z jego „wej

ś

ciem” i „wyj

ś

ciem”.

• W obr

ę

bie funkcjonalizmu stany mentalne albo

identyfikuje si

ę

wprost ze stanami funkcjonalnymi, albo

identyfikuje si

ę

je ze stanami fizycznymi mózgu/ ciała

pełni

ą

cymi odpowiednie funkcje. W pierwszym

przypadku zupełnie nieistotne staj

ą

si

ę

fizykalne

własno

ś

ci systemu; te same stany mentalne mog

ą

by

ć

realizowane – przykładowo – przez człowieka i maszyn

ę

.

14

Funkcjonalizm

• Funkcjonali

ś

ci wprowadzili do obiegu tzw.

metafor

ę

komputerow

ą

, ujmuj

ą

c

ą

umysł na wzór programu (

software

),

którego

hardware

stanowi mózg.

• Tzw.

funkcjonalizm maszynowy

to pogl

ą

d, zgodnie z którym

stany mentalne to stany funkcjonalne „maszyny
obliczeniowej”, jak

ą

jest mózg. Jednak

ż

e nie tylko on:

przynajmniej teoretycznie stany mentalne – rozumiane jako
stany funkcjonalne – mog

ą

mie

ć

swoje realizacje w innych

„maszynach obliczeniowych”.

• Z kolei tzw.

funkcjonalizm analityczny

jest nie tyle pogl

ą

dem

na temat natury stanów mentalnych, co stanowiskiem w
kwestii tego, jak nale

ż

y opisywa

ć

stanu mentalne –

mianowicie w terminach ich ról funkcjonalnych.

• W zmodyfikowanej wersji funkcjonalizmu kładzie si

ę

nacisk

na role biologiczne, a nie przyczynowe.

• Główne zarzuty stawiane funkcjonalizmowi przypominaj

ą

te

wysuwane przeciwko fizykalizmowi.

15

Uwagi ko

ń

cowe

• To oczywi

ś

cie nie wszystkie stanowiska we

współczesnej filozofii umysłu wa

ż

ne dla zagadnienia

umysłu i ciała.

• Pomini

ę

te zostały m.in. ró

ż

ne formy

naturalizmu

(np.

Searle’a, Denneta i inne.)

• Na pocieszenie (?) mog

ę

tylko powiedzie

ć

,

ż

e w

programie studiów kognitywistycznych przewidziane s

ą

zaj

ę

cia z filozofii umysłu.

• A wst

ę

p na zaj

ę

cia jest wolny dla studentów wszystkich

kierunków

☺