„Polskie mapy wojskowe” – por. Józef Słomczyński – streszczenie

1. Wstęp

W trzecim numerze „Wiadomości Służby Geograficznej” z 1934 ukazał się

artykuł por. Józefa Słomczyńskiego pt. „Polskie mapy wojskowe”, opisujący historię
powstawania wojskowych map topograficznych w odrodzonej po zaborach Polsce.
Ksero tego artykułu dostałem od p. Tomasz Plucińskiego, i mógłbym ograniczyć się do
prezentacji samych skanów, lecz uważałem że streszczenie i przedstawienie głównych
zagadnień może być ciekawsze, choćby z uwagi na dość chaotyczny niekiedy (wg
mnie) układ treści oryginału.

2. Pierwsze polskie mapy

- polskie oddziały walczące w latach 1919-1920 posługiwały się głownie mapami
niemieckimi w skali 1:300 000 i kopiami map rosyjskich 1:126 000, które jednak nie
pokrywały całości terytorium walk
- w roku 1920 podjęto jednobarwną reprodukcję fotomechaniczną map w skali 1:
100 000 na podstawie map niemieckich 1: 100 000, austriackich 1: 75 000 i rosyjskich
1:84 000. Zmieniano nazwy obcojęzyczne na polskie. Do roku 1923 wydano
wszystkie arkusze obejmujące cały obszar Polski.

3. Kompletowanie materiałów kartograficznych po byłych zaborcach

- mapy rosyjskie udało się skompletować w skali 1:84 000 dla części dawnego
Królestwa Kongresowego, oraz niewielką liczbę arkuszy mapy w skali 1:42 000
- niemieckie opracowania (skala 1:25 000 i 1:100 000) map rosyjskich zebrano dla
całego dawnego zaboru rosyjskiego
- mapy byłego zaboru niemieckiego (skala 1:25 000, 1:100 000, 1:300 000) zebrano w
całości poprzez zakup w Niemczech
- kompletny materiał kartograficzny dawnego zaboru austriackiego, został przekazany
Polsce w 1923 roku przez ówczesne władze austriackie – rękopisy, negatywy (skala
1:25 000), płyty miedziorytnicze (1:75 000) i odbitki map 1: 200 000 i 1: 750 000

4. Sieci triangulacyjne na terenach danych zaborów

- w wyniku działań wojennych częściowo zniszczone
- w 1925 roku podjęto prace zmierzające do założenia całkowicie nowej sieci
triangulacyjnej i niwelacyjnej, opartej na elipsoidzie Bessela, z punktem wyjścia w
Borowej Górze (φ

=

52° 28’ 32”,85 λ=21°02’12”,12)

4a zabór rosyjski

- pierwsze prace na terenie Królestwa Polskiego podjęto w 1816, użyto elipsoidy
Walbecka z punktem wyjścia w Niemieżu i Warszawie
- w 1886 nowa triangulacja – „Dorpat” – oparta na elipsoidzie Bessela
- do obliczeń wprowadzono tzw. elipsoidę wyrównującą, próbując pogodzić te różne
układy – lecz skutek był niezbyt dobry – dopiero na mapie 1:1 000 000 niedokładności
były nie do uchwycenia
- ostatecznie tereny dawnego zaboru rosyjskiego posiadały 3 odrębne układy
triangulacyjne – każdy z osobna zapewniał stworzenie dokładnej mapy w skali od 1:21
000 do 1: 26 000

4b zabór pruski

- dwa układy – Rauenberg (stary) i Helmerttrum (nowy) – jednakowa orientacja i
wspólne bazy (różnica w dł.geogr. 0”,1184)
- dokładność wystarczająca do sporządzania map 1:25 000

4c zabór austriacki

- w Galicji rozpoczęto prace w 1816 roku, obierając elipsoidę Delambre’a z punktem
wyjścia w Wiedniu – tzw. triangulacja katastralna
- w 1873 nowa triangulacja, oparta na elipsoidzie Bessela 1841 – nie wykorzystana
- dwa układy prostokątne – lwowski i śląski (wiedeński) – ze wspólnym punktem
wyjścia (Wiedeń) i podkładem sieci głównej

5. Analiza map byłych zaborców

5a Mapy rosyjskie

- pomiary wykonano dokładnie – wbrew niektórym opiniom – głównie niemieckim
- połączenie dwóch różniących się układów triangulacyjnych rozwiązano poprzez
wykreślenie na mapach obejmujących obszary graniczne, podwójnej siatki. Uniknięto
zniekształceń i zachowano zgodność mapy z katalogiem punktów trianulacji.

- roczna praca jednego topografa objemowała obszar 95 km kw., czyli 45 minut siatki
geograficznej (5’x9’), wykonywał on mapę w skali 1:21 000 która mieściła się
niepodzielnie na arkuszu mapy skali 1: 84 000
- ilość punktów trygonometrycznych na 100 km kw. – od 4 do 8
- ilość punktów pomierzonych na 1 km kw – od 12 do 25
- warstwice – co 2,13 m (1 sążeń), rzeźba terenu kreślona na miejscu
- numeracja map – pasami i słupami
- ramka mapy to trapez równoboczny
- mapy drukowano na cienkim, mocnym papierze – odchyłki spowodowane
starzeniem się papieru wynosiły mniej niż +/- 0,6 cm

5b Mapy austriackie

- sieć trygonometryczna przedstawiona dość często niedokładnie – błedy rzędu
kilkudziesięciu metrów, siatka geograficzna nie wiąże się w sposób ciągły z
podstawową triangulacją. Źródłem błędów było złe przygotowanie rysowników oraz
niezorganizowana praca rewidentów.
- podstawowa mapa w skali 1:25 000 wynika z podziału na 4 części mapy 1:75 000
(15’x30’), podzielonej dwiema prostopadłymi prostymi przecinającymi się w środku
arkusza (dlatego ramka mapy 1:25 000 nie jest trapezem równobocznym jak w
mapach rosyjskich i niemieckich)
- roczna praca topografa obejmowała obszar 250 km kw.
- ilość punktów trygonometrycznych na 100 km kw. – od 4 do 6
- ilość punktów pomierzonych na 1 km kw – od 2 do 10
- warstwice – średnio co 10 m, rzeźba terenu nie była kreślona na miejscu (często
błędna interpolacja między poszczególnymi punktami – zwłaszcza tereny leśne i
górzyste – błędy siegające dziesiątkek metrów)
- numeracja map – pasy i słupy (Zone, Column) oraz sekcje (NW, NO, SW, SO)
- w całej Małopolsce mapy wykonano w latach 1873-79
- w części wschodniej Polski mapy były w latach 1893-97 sprawdzane i poprawiane.
Poprawiono rysunek pokrycia i rzeźbę terenu.Dla niektórych obszarów sporządzono
nowe mapy – zwiększając liczbę punktów wysokościowych o połowę.

- mapy naklejano na płotno, deformacja (pod wpływem czasu) na odcinku długości
dochodziła do ok +/- 1cm

5c Mapy niemieckie

- większość map była poprawiana w latach 1904-1912, z wyjątkiem zachodniej części
województwa pomorskiego
- przeróbki (skala 1: 25 000) z map rosyjskich mają spore niedokładności na granicach
obszarów triangulacyjnych, treść na niektórych mapach była uzupełniana z map o
mniejszej skali np. 1: 200 000 (tzw. mapy Reymanna)
- podstawowa mapa – 1: 25 000 (6’x10’)
- roczna praca topografa obejmowała obszar 80 km kw.
- ilość punktów trygonometrycznych na 100 km kw. – od 12 do 16
- ilość punktów pomierzonych na 1 km kw – od 50 do 180
- warstwice – średnio co 1,25 m, rzeźba terenu nie była kreślona na miejscu
- numeracja kolejana, nie mająca związku z numeracją arkuszy mapy 1:100 000
- deformacja na odcinku o długości 45 cm dochodziła do ok +/- 0,9 cm

5d Wnioski

Zgromadzony materiał, który został wykonany przez zaborców w latach 1873-1913,
po odpowiednim doborze egzemplarzy i zrewidowaniu konstrukcji, jest wystarczający
do użycia jako podkład podlegający sprawdzeniu w terenie, i sporządzeniu mapy o
skali 1: 50 000 lub mniejszej

6. Nowoczesne typy polskich map topograficznych

- uznano że dokładne mapy obejmujące cały obszar Polski są niezbędnym czynnikiem
w rozwoju kraju. Wybrane typy i treść map mają na celu zaspokojenie potrzeb ogółu
społeczeństwa – od zwyczajnych turystów po wojsko.
- prace rozpoczęte już około 1922 roku
- w pierwszej kolejności do wydania wybrano mapę o skali 1:100 000 – „mapa
taktyczna”
- od 1929 wydawano mapę o skali 1:25 000 – „mapa szczegółowa”, typ własny,
znormalizowany, w formacie 5’x10’, wynikający z podziału arkusza mapy 1:100 000
na 9 części
- „mapa operacyjna” – skala 1:300 000, wydanie ulepszone i odnowione niemieckiej
mapy przeglądowej o tej samej skali, w rzucie Müffling’a
- do roku 1934 udało się pokryć ok 65 % kraju mapą 1:100 000 i 1:300 000

7. Założnia co do treści i rysunku map

- warstwice gęsto drukowane w kolorze brunatnym dające szybką orientacje co do
ukształtowania terenu
- naturalne pokrycie terenu (wody, bagna, lasy, rzeki itp) podkreślone barwnym
nadrukiem i kontrastowym rysunkiem naśladującym naturalny wygląd
- osiedla na wszystkich mapach mają nazwy lokalne.
- na mapach o skali 1:300 000 zrezygnowano z uwzględnienia osiedli ludzkich o
liczbie mieszkańców mniejszej od 100
- mapy 1:100 000 i 1:25 000 zawierają : ilości zagród, kontury pojedynczych
zabudowań, opis słowny ważniejszych zakładów, gmachów publicznych i urzędów
administracji państwowej

- rysunek linii komunikacyjnych dobrano tak aby wyraźnie odznaczały się pod kątem
ich jakości i przydatności do transportu – zarówno wojskowego jak i cywilnego, np.
na mapie 1:300 000 szosy zaznaczono kolorem czerwonym
- sieć komunikacyjna zawiera też informacje o ważniejszych przeprawach i trasach
żeglugowych
- środowiska wojskowe domagają się szczegółowszych informacji na temat przeszkód
w ruchu zmotoryzowanym oraz opisie terenu (charakterystyka lasów, bagien itp) –
odłożono to na okres późniejszy, do uwzględnienia tylko na mapie 1:25 000

8. Rzut

map

- rzut wielościenny (siatka trapezowa) używany na mapach zaborców nie wprowadzał
zniekształceń w obrębie jednego arkusza, ale niemożliwe jest zestawienie kilku
arkuszy w sposób ciągły
- dokładny i szybki sposób wyznaczania odległości i kierunków (np. precyzyjne
kierowanie ogniem) spowodował konieczność przejścia na jednolite odwzorowanie
kartograficzne
- po I wojnie światowej wiekszość krajów zarzuciła siatki trapezowe i przeszła na
odwzorowania ciągłe – wiernokątne rzuty stożkowe (Niemcy, Rosja, Czechosłowacja)
lub wiernokątne rzuty centralne (Polska, Francja)
- 24.01.1928 we Lwowie stosownym protokołem podpisanym przez przedstawicieli
Politechniki Lwowskiej i Wojskowego Instytutu Geograficznego, uznano
odwzorowanie quasi-steregraficzne (Roussilhl, 1924) za najodpowiedniejsze dla
kształtu i wielkości Polski i przyjęto je pod nazwą – „odwzorowanie quasi-
stereograficzne Wojskowego Instytutu Geograficznego”
- dr L.Grabowski opracował metodę analityczną odwzorowania, do której tablice i
obliczenia wykonano i opublikowano w latach 1930-1932 (F.Biernacki, J.
Słomczyński „Odwzorowanie quasi-stereograficzne Wojskowego Instytutu
Geograficznego”)
- do roku 1934 odworowanie to znalazło zastosowanie w konstrukcji map 1:25 000 i
1:100 000; nakładanie siatki prostokątnej rzutu WIG na istniejące mapy z siatką
trapezową uznano za dopuszczalne, gdyż róznice graficzne nie są praktycznie
uchwytne

9. Wnioski i dalszy rozwój polskiej kartografii wojskowej

- dokładność polskich map zwiększa się z każdym rokiem, w miarę jak rosną
doświadczenia osób zaangażowanych w ich tworzenie
- stopniowe odchodzenie od stosowania starych map jako podkładu i przejście do
wykonwywania nowych zdjęć polowych
- stare mapy są sprawdzane w terenie z dokładnością wymaganą dla mapy 1:25 000
- podkłady rysunkowe nakleja się na płyty metalowe w celu wyeliminowania
ciągliwości papieru
- zastosowano pantograwurę - dla map 1:100 000 i 1:300 000
- nieuniknione odchylenia indywidualne w opisie mapy wyrównano poprzez
organizacje pracy: dzieło pojedynczego topografa rewiduje się poprzez bezpośrednie
porównanie z terenem oraz danymi z aktualnej literatury geograficznej, statystycznej i
gospodarczej
- od roku 1927 stosuje się na coraz szerszą skalę fotogrametrię oraz wykorzystuje się
zdjęcia lotnicze na wszelkich etapach tworzenia i sprawdzania map
- mapy drukuje się na papierze własnej produkcji, szczególnie trwałym

- do druku używa się maszyn litograficznych i rotacyjnych z zastosowaniem tzw.
głebokiego trawienia matryc w celu osiągnięcia ostrego i kontrastowego rysunku

10. Zakończenie

Z treści streszczonego tu artykułu widać jasno że prace Wojskowego Instytutu
Geograficznego to efekt niezwykle dokładnej analizy całego dorobku kartografii
byłych zaborców. Na podstawie doświadczeń innych – sukcesów i błędów – w
połączeniu z najnowszymi trendami w kartografii, wypracowano własny model nie
tylko map, ale całości prac kartograficznych.

Andrzej Bargański, styczeń 2004