Martyrologia młodzieży polskiej w III części "Dziadów".

1) Dedykacja utworu
Mickiewicz utwór dedykuje: "Spółuczniom, spółwięźniom, spółwygnańcom narodowej sprawy męczennikom" oskarżonym w procesie Filomatów i Filaretów.

2) Przedmowa poety
Poeta uwidacznia w niej swój zamiar na opisanie strasznych zbrodni, jakich dopuścili się urzędnicy cara na ludności polskiej. Przedmowa ma charakter źródłowy, historyczny. Uzasadnia w niej autor historyczność swojego utworu. Przypomina on rok 1822 kiedy to Nowosilcow z polecenia imperatora Aleksandra przyjeżdża do Wilna. W latach 1822 - 23 jako taki ruch Filomatów i Filaretów nie istnieje. Zdano sobie sprawę, że jest to bardzo niebezpieczne. Jednak Nowosilcow zaczął grzebać w przeszłości. Zaczął on stosować represje wobec młodzieży, a nawet dzieci, które nie mając nic na sumieniu przyznawały się do niepopełnionych czynów. Tym przypodobał się carowi i czerpał korzyści z tego, że ludzie płacili duże sumy za uwolnienie swoich dzieci.

3) Wierne przedstawienie wydarzeń związanych z procesem Filomatów i Filaretów w III części "Dziadów". Obok postaci fikcyjnej np. Konrad, ks. Piotr wprowadza Mickiewicz postacie historyczne, autentyczne zarówno prześladowców jak i prześladowanych :
a) autentyczne postacie więźniów
- Adolf Januszkiewicz
- Ignacy Domejko - Żegota
- ks. Lwowicz
- Tomasz Zan
- Onufry Pietraszkiewicz - Jacek
- Adam Suzin
- Feliks Kułakowski
- Jan Sobolewski
b) autentyczne postacie prześladowców
- senator Nowosilcow
- carewicz Konstanty Pawłowicz
- Pelikan
- Bajkan
- dr. Becn ojczym Słowackiego
- Botwinko

c) Mickiewicz w III części "Dziadów" odtwarza autentyczne relacje z przebiegu śledztwa, porwania ludzi z domów, metody przesłuchiwania i dręczenia więźniów oraz atmosferę panującą wśród więźniów znajdujących się w klasztorze bazylikanów.

4) Nastroje panujące wśród więźniów na podstawie sceny I - więziennej
Wszyscy oni byli zbuntowani przeciwko metodom, jakie przeciw nim stosowano, nie wytłumaczono im poza tym o co są oskarżeni. Sędzią, oskarżycielem i obrońcą była jedna osoba. Jednak panowała wśród nich solidarność, głębokie wzruszenie, tęsknota za bliskimi, a także dobry humor, śmiech, którym próbowali rozładować sytuację, huśtawka uczuć i nastrojów, gotowość do poświęcenia, szlachetność, odwaga, chęć do walki, chęć pomszczenia przyjaciół.

a) Pieśń Jankowskiego
W czasie spotkania więźniów w celi Jankowski śpiewa piosenkę w której ujawnia się gwałtowny wybuch nienawiści do cara. Wszyscy są pieśnią tą zgorszeni ponieważ przybiera ona postać bluźnierstwa. Jankowski jednak mówi, że dopóki żyje car i jego ludzie, dopóty on nie uwierzy, że Jezus i Maryja sprzyjają Polakom.

b) Pieśń Feliksa
Jest ona pieśnią przewrotną. Autor charakteryzuje siebie jako biednego poddanego pracującego dla cara. Następne zwrotki ujawniają prawdziwy zamiar, powód tej katowniczej pracy. Liczy on, że z wykopanego przez niego kruszcu ktoś zrobi topór, którym zostanie zamordowany car. Również małżeństwo będzie z rozsądku, z którego ma się zrodzić przyszły zabójca cara. Pracując na polu będzie siał lny i konopie z których zostanie utkana szarfa dla cara.

c) Bajka Goreckiego opowiadana przez Żegotę
Autorem jest bajkopisarz Gorecki, a opowiada Żegota. Nawiązuje w opowiadaniu tym do czasów wygnania Adama i Ewy z raju. Bóg nie chcąc zostawiać ich na pastwę losu próbuje im pomóc rozrzucając ziarno. Diabeł natomiast chce ich przechytrzyć, zbiera ziarno i zakopuje je w ziemi. Okazuje się jednak, że przechytrzył sam siebie ponieważ na wiosnę wzeszły z ziarna wspaniałe plony. Pod postacią diabła autor ukazać nam chce cara zaś pod postacią ziarna ukrywa polskich patriotów - młodzież. Młodzież ta jest podobna do ziarna - im większe tortury i prześladowania stosuje się wobec niej tym ona ma większą chęć wyrwania się z ucisku.

d) Tomasz rozszyfrowuje metody postępowania Nowosilcowa
Po aresztowaniu członków towarzystwa Filomatów i Filaretów byli oni poddawani licznym torturom, nie dostawali jedzenia. Wielką odwagą wykazał się przy tym Tomasz Zan, który nie załamał się i postanowił wziąć całą winę na siebie. Prosił o to samo mężczyzn samotnych na których nie czeka, ani żona, ani dzieci. Jeśli by się przyznali reszta zostałaby zwolniona. Odczytuje on również zamiary Nowosilcowa. Lubił on mianowicie bardzo rozrzutne życie, a wydatki na to przekroczyły źródła dochodów i wpadł w długi. Niegdyś był także prawą ręką cara, zaś teraz został odsunięty na plan dalszy. Chce posłużyć się perfidnymi metodami, odzyskać szacunek cara dlatego wszędzie węszy spisek, aresztuje młodzież nie podając powodu. Bardzo często byli to ludzie niewinni i nie związani z Towarzystwem Filomatów i Filaretów.

e) Opowiadanie Jana Sobolewskiego
Jan Sobolewski był więźniem często przesłuchiwanym. Pewnego dnia kiedy był prowadzony z więzienia do ratusza gdzie miał być przesłuchiwany ujrzał zdarzenie które bardzo nim wstrząsnęło. Było to 20 kibitek młodzieży wywożonej na Sybir. Działo się to przed kościołem w czasie mszy, z której wyszło wiele ludzi, aby zobaczyć co się dzieje. Szczególnie uwagę jego przykuł 10 letni chłopiec który skarżył się Policmejstrowi, że nie może unieść łańcuchów. Jednak ten podniósł łańcuch i stwierdził, że jego waga, czyli 10 funtów jest zgodna z przepisami. Nie pomyślał o tym, że na 10 letniego chłopca jest to zbyt wiele. Następnie uwagę jego przykuł Janczeski, który zmienił się nie do poznania. Zwrócił także uwagę na zgromadzony tłum płaczący na widok łańcuchów. Nagle jeden z więźniów podniósł łańcuch, potrząsnął nim chcąc pokazać, że mu wcale nie ciężko, a następnie trzy razy zawołał : "Jeszcze Polska nie zginęła". Następnie pod ratuszem ustawiały się inne kibitki i następnym kogo Sobolewski poznał w tym tłumie więźniów był Wasilewski. Był on najbardziej ze wszystkich zbity i skatowany, poza tym nie miał już siły wejść do kibitki i zasłabł. Widok wywożonych więźniów bardzo wstrząsnął Sobolewskim : "Jeśli zapomnę o nich, Ty, Boże na niebie, zapomnij o mnie"

f) Opowieść Adolfa o prześladowaniach Cichowskiego i jego rodziny.
Cichowski był oficerem napoleońskim i należał do tajnego towarzystwa patriotycznego. Został uwięziony w 1822 roku zaś wyszedł na wolność cztery lata później, w 1826 roku. Został aresztowany w niewyjaśnionych okolicznościach. Początkowo myślano, że zaginął. Bardzo lubił dzieci, a one lubiły jego, lubił się bawić. Pewnego dnia żona zgłosiła jego zaginięcie. Policja stwierdziła, że było to samobójstwo, na brzegu rzeki znaleziono jego płaszcz, jednak ciała nie znaleziono. Po kilku miesiącach ktoś przechodząc obok przeprowadzanych więźniów z Belwederu do więzienia zapytał kim są. W odpowiedzi usłyszał nazwisko Cichowski. Wtedy zorientowano się, że został aresztowany, torturowany, ale nikogo nie wydał. Bardzo niespodziewanie któregoś dnia wrócił do domu. Aresztowany został jako dwudziesto - kilko letni mężczyzna zaś po wyjściu przypominał starca. Był człowiekiem któremu wypaczono psychikę, osobowość, zrobiono z niego inwalidę. Stracił do wszystkich zaufanie, bał się z kimkolwiek rozmawiać.

g) Sprawa Rollinsona
Scena VIII przedstawia bal u senatora. Przychodzą tam dwie kobiety : matka Rollisona, która przyprowadzona została przez Kmitową. Pani Rollison przedstawia swoją sytuację, opowiada o aresztowaniu jej syna, który był dla niej jedynym oparciem, chce uwrażliwić na tę sprawę Nowosilcowa. Ten jednak udaje, że jej nie zna, nic nie wiedział o jego aresztowaniu ale postara się coś dowiedzieć. Pani Rollison od tej pory dobrze myślała o nim, powiedziała, że jest dobrym człowiekiem, a jedynie otacza się złymi ludźmi. Mówi też, że dowiedziała się o tym od księdza Piotra. Po jej wyjściu senator rozmawia z księdzem, policzkuje go i poniża. Ksiądz rzuca za to na niego klątwę i w końcu rzeczywiści umiera porażony przez piorun. Nowosilcow wiedział wcześniej, że syn chciał popełnić samobójstwo i że jest chory na płuca. Dlatego też chcąc upozorować samobójstwo otwiera okienko w jego celi przez które zostaje zepchnięty. Kiedy matka dowiaduje się o jego śmierci pojawia się powtórnie u senatora, tym razem z klątwą, oskarża go za śmierć syna, bluźni.

Mickiewicz przedstawiając w "Dziadach" zbrodnie popełniane na Polakach oddaje wiernie zarówno klimat prowadzonych śledztw i prześladowań, opisuje przeżycia więźniów informuje o stosowanych wobec nich torturach z tego względu III część "Dziadów" jest dokumentem zbrodni Rosji carskiej na polskiej młodzieży.

Adam Mickiewicz obok portretów prześladowanych ukazuje również sylwetki prześladowców. Każdy z nich myśli tylko i wyłącznie o własnej karierze. Są to ludzie okrutni, cyniczni, pozbawieni skrupułów. Ich charakter uwidacznia się nie tylko w stosunku do więźniów, ale względem siebie.

---