B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

1

René Descartes, zw. Kartezjuszem (1596 – 1650)

Literatura:
R. Descartes, Medytacje o filozofii pierwszej, przeł. M. i K. Ajdukiewiczowie, Warszawa
1958.
F. Copleston, Historia filozofii, t. IV, przeł. J. Marzęcki, Warszawa 2005, s. 55-104.

I. Metodyczne i hiperboliczne wątpienie

1) Zwątpienie w informacje, których dostarczają zmysły,

a więc w adekwatność postrzeżeń – idei zmysłowych
(istnienie złudzeń zmysłowych, hipoteza życia jako snu)

hipoteza genius malignus

2) Zwątpienie w twierdzenia matematyczne.*

(demon zwodziciel)

(hipoteza wszechmocnego demona zwodziciela)

*[Descartes jest zwolennikiem dekretalizmu: poglądu o absolutnej wolności Boga, władnego
zmieniać nawet prawa logiki i matematyki]

---------------------------------

Niepowątpiewalność (pewność) wątpienia (por. si fallor, sum św. Augustyna)

Szeroka interpretacja pojęcia wątpienia prowadzi do twierdzeń o:

a) niepowątpiewalności (pewności) myślenia

b) niepowątpiewalności (pewności) treści przeżyć świadomości jako treści
przeżyć świadomości

Wraz z założeniem, że:

(1) istnienie przypadłości lub aktów nie jest możliwe bez substancji/rzeczy, której są one
przypadłościami lub aktami,
(2) myślenie jest swego rodzaju przypadłością bądź aktem

otrzymujemy twierdzenie o:

niepowątpiewalności (pewności) istnienia substancji/rzeczy myślącej (res cogitans)

Wywód ten można w skrócie oddać frazą:

cogito ergo sum (myślę więc jestem)

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

2

Analiza tego fundamentalnego pewnika prowadzi do sformułowania kryterium pewności, a
więc i prawdziwości postrzeżeń i twierdzeń. Kryterium tym jest:

jasność i wyraźność

„Jasnym nazywam to [ujęcie], które obecne jest i jawne dla natężającego uwagę umysłu; tak
jak mówimy, że coś jasno widzimy, gdy te rzeczy obecne dla patrzącego oka dostatecznie
mocno i bez zasłony na nie działają. Wyraźnym zaś to, które będąc jasne, od wszystkich
innych tak jest oddzielone i tak jest ścisłe, że w ogóle nie zawiera w sobie niczego innego, jak
tylko to co jasne” (Descartes, Zasady filozofii, [cyt. za:] F. Copleston, Historia filozofii, op.
cit., s. 83-84).

Nawet to kryterium może jednak okazać się bezużyteczne w obliczu hipotezy
wszechmocnego zwodziciela. Aby mogło ono funkcjonować trzeba więc dowieść, że istnieje
wszechmocny Bóg, który nie jest zwodzicielem.

II. Dowody istnienia Boga

DOWÓD 1: Z obecności wrodzonej idei Boga tj. „substancji nieskończonej, niezależnej, o
najwyższym rozumie i mocy, która stworzyła mnie samego i wszystko inne, co istnieje, o ile
istnieje”

Założenie 1: „Jest (…) rzeczą oczywistą dzięki przyrodzonemu światłu rozumu, że
przynajmniej tyle musi być rzeczywistości w całkowitej przyczynie sprawczej, ile w jej
skutku (…) Rzecz doskonalsza, to znaczy taka, która zawiera w sobie więcej rzeczywistości,
nie może powstać z mniej doskonałej.”

Założenie 2: Posiadam ideę Boga jako bytu o maksymalnych atrybutach i idea ta ma
charakter pozytywny (tzn. nie jest utworzona przez negację lub addycję)

Fakt: Ja jestem istotą skończoną.

______________________________

Wniosek: Nie mogłem sam wytworzyć idei Boga. Musi więc istnieć Bóg, który wytworzył w
moim umyśle tę ideę (jest jej przyczyną sprawczą) i musi on posiadać wszystkie cechy, które
w niej odnajduję.

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

3

DOWÓD 2: Dowód ontologiczny (wariant dowodu sformułowanego po raz pierwszy przez
św. Anzelma w dziele Proslogion).

Założenie 1 lub intuicyjny wgląd w obecną w umyśle ideę Boga: Bóg jest obiektem
najdoskonalszym, tj. posiadającym wszystkie doskonałości i to z istoty – tzn. do jego istoty
należą wszystkie doskonałości.

Założenie 2: istnienie jest swego rodzaju doskonałością

Wniosek: Bóg jest obiektem, do którego istoty należy istnienie – musi więc z koniecznością
istnieć.

______________________________________

Wniosek z cz. II w kontekście cz. I.

Z treści posiadanej przeze mnie wrodzonej idei Boga wynika, że nie jest on zwodzicielem.
Skoro więc mam naturalną skłonność do myślenia, że rzeczy, o których istnieniu informują
mnie zmysły istnieją, jest tak w rzeczywistości. Idee zmysłowe są więc adekwatne. Również
twierdzenia matematyczne są prawdziwe. Zatem:

Rzeczy materialne istnieją a twierdzenia matematyczne są prawdziwe.

Tym samym Descartes odwraca tradycyjny, średniowieczny porządek dowodzenia,
wykazując istnienie świata materialnego w oparciu o istnienie Boga, a nie na odwrót.

__________

Źródło wszelkiego błędu w sądzeniu tkwi zaś w woli.

III. Dualizm Descartesa

Struktura substancji:

Substancja to „rzecz, która tak istnieje, że żadnej innej rzeczy nie potrzebuje do [swego]
istnienia”

Atrybut – istotna własność substancji

Modus (pl. modi) – przypadkowa i zmienna modyfikacja atrybutu

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

4

Dwa rodzaje substancji:

Taka koncepcja rodzi problem interakcji między obydwoma substancjami. Problem ten będą
starali się rozwiązać w swojej filozofii m.in. okazjonaliści, Spinoza i Leibniz.

Substancja myśląca

(res cogitans)

Substancja rozciągła

(res extensa)

atrybut (własność istotna): myślenie

atrybut (własność istotna): rozciągłość

prosta (nierozciągła)

rozciągła

niematerialna

materialna