Integracja sensoryczna w pracy z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo

Model sensorycznej integracji został rozwinięty przez amerykańską terapeutkę zajęciową i psychologa
Jean Ayers. Wywodzi ona swój model z modeli neurofizjologicznych mózgu i form zachowania. W
oparciu o te badania stara się wyjaśnić zaburzenia poznawcze, emocjonalne i sensomotoryczne u dzieci.
Integracja sensoryczna - jak podaje Zbigniew Przyrowski - to organizacja wejściowych danych
zmysłowych dokonywanych przez mózg w celu produkowania odpowiedzi adaptacyjnej na wymagania
otoczenia. Jest to proces dzięki któremu mózg otrzymując informacje ze wszystkich zmysłów segreguje je,
rozpoznaje, interpretuje, integrując je ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami odpowiada adekwatną do
sytuacji reakcją.

Integracja sensoryczna dokonuje się na kilku poziomach:

Na poziomie I ulegają powiązaniu bodźce dotykowe, co pozwala dziecku na ssanie, jedzenie,
odczuwanie przyjemne dotyku i umożliwia wytworzenie więzi z matka. Integracja błędnikowych i
proprioceptywnych bodźców umożliwia dziecku koordynację ruchów gałek ocznych, utrzymanie
postawy, napięcia mięśniowego, równowagi i poczucia pewności w stosunku do sił grawitacji.
Na poziomie II podlegają łączeniu w bodźce systemu błędnikowego, proprioceptywnego i
dotykowego /zmysły podstawowe/, to z kolei warunkuje koordynację i napięcie uwagi, planowanie
ruchu, świadomości i percepcji własnego ciała, oraz koordynacji czynności obu stron ciała.
Poziom III integracji sensorycznej obejmuje także bodźce wzrokowe i słuchowe. Poprzez
powiązanie bodźców przedsionkowych, słuchowych, proprioceptywnych uzmysławiających ciało,
dochodzi do zdolności rozumienia mowy i jej uczenia się. Współgranie bodźców optycznych z
bodźcami zmysłów podstawowych ww. umożliwia dokładną detaliczną /drobiazgową/ percepcję
wzrokową, a co za tym idzie koordynację oko-ręka. Dzięki temu dziecko może włożyć kurtkę, nalać
sobie mleka, budować z klocków dom, malować.
Na poziomie IV rozwoju są integrowane bodźce ze wszystkich kanałów zmysłowych powstają
produkty końcowe procesów przetwarzania, które odbywały się na poprzednich trzech poziomach.
Poczucie własnej wartości, samokontrola, poczucie zaufania do siebie samego rozwijają się w
oparciu o tę świadomość, że ciało egzystuje, jako godny zaufania twór sensomotoryczny i wywodzi
się ono z dobrej integracji systemu nerwowego.

Gdy dochodzi do zakłóceń procesów integracyjnych pojawiają się różne dysfunkcje w procesach
percepcyjnych i ruchowych oraz w zachowaniu. Z.Przyrowski dzieli rodzaje zaburzeń SI u dzieci ze
względu na przyczyny ich powstawania na pierwotne i wtórne. Do pierwszej grupy zalicza te, gdzie
występuje nieprawidłowe funkcjonowanie struktur anatomicznych /móżdżku, zwojów podstawy mózgu i
dróg piramidowych/, które przyczyniają się do tworzenia nieprawidłowych odpowiedzi ruchowych. Drugą
grupę dysfunkcji w zakresie integracji sensorycznej u dzieci stanowią te, których przyczyną jest mała
liczba doświadczeń motorycznych lub nieprawidłowy rozwój ruchowy.

Integracja sensoryczna służy percepcji ciała i świata, reakcjom adaptacyjnym /reagowanie właściwe do
wymogów otoczenia/, procesom uczenia się, rozwojowi niektórych funkcji nerwowych. Dysfunkcja
interakcji sensorycznej jest przyczyną wielu, choć nie wszystkich, trudności w szeroko rozumianym
uczeniu się. Terapia integracji sensorycznej są to działania, na które składa się stymulacja sensoryczna
prowadząca do odpowiednich reakcji adaptacyjnych, zgodnych z neurologicznymi potrzebami dziecka.
Terapia ta polega zwykle na aktywności ruchowej całego ciała w dużej mierze spontanicznej-wybieranej
przez samo dziecko i dostarczającej wrażeń przedsionkowych, proprioceptywnych i dotykowych. Terapia
ruchowej zabawy tak organizowana by system nerwowy zaangażowany w odbieranie wrażeń zmysłowych
powstających podczas ruchu stopniowo uczył się właściwie reagować na żądania płynące z otoczenia.
Poprawa następuje w zakresie motoryki funkcji językowych, społeczno-emocjonalnych a przede
wszystkim lepszą efektywnością uczenia się. Podczas terapii SI dziecko nie uczy się konkretnych
umiejętności lecz poprawiając integrację sensoryczną wzmacnia procesy nerwowe leżące u podłoża tych
umiejętności a one pojawiają się w sposób naturalny jako konsekwencja poprawy funkcjonowania mózgu.

Dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębszym, z niepełnosprawnością sprzężoną mają duże

Integracja sensoryczna

http://www.zss5dg.com/strona_zss5dg/rehabilitacja/si.htm

1 z 5

2009-04-29 22:58

problemy z odbiorem bodźców zmysłowych z powodu uszkodzonego CUN. Występują zaburzenia w
obrębie zmysłu dotyku, czucia głębokiego /proprioceptywnego/ i systemu przedsionkowego.
Najważniejszy system sensoryczny, odgrywający zasadniczą rolę w ludzkim zachowaniu zarówno
fizycznym jak i psychicznym to system dotykowy. Dysfunkcje SI, w której nieprawidłowa jest percepcja
bodźców dotykowych określa się obronnością dotykową. Obronność dotykowa są to zaburzenia
modulowania wejściowych informacji dotykowych. Mózg ludzki odmiennie interpretuje bodźce swoje od
tych z zewnątrz - własny dotyk nie powoduje reakcji obronnych, lepiej tolerowany jest dotyk osób
bliskich. Podstawą terapii jest dobra i bliska relacja emocjonalna w kontaktach z dzieckiem zanim
będziemy "dostarczać" mu dotyk. Zachęcamy do samodzielnego dostarczania sobie bodźców, z czasem
my za zgodą dziecka możemy podawać doznania dotykowe. Proporcjonalne rozmieszczenie dotyku na
okolice skóry - kolejność - zaczynamy od pleców, nogi, stopy, ręce, dłonie, głowa, twarz. Zaczynamy od
bodźców mocniejszych podawanych z naciskiem, stopniowo przechodząc do coraz łagodniejszych.
Podczas terapii cały czas obserwujemy dziecko - kontaktujemy się z rodzicami - jeżeli dziecko zachowuje
się po zabiegach źle - musimy zmienić nasilenie bodźców. Ayers mówi żeby poprzedzić stymulację
dotykową jakąś stymulacją przedsionkową ponieważ te systemy wpływają na siebie modulująco i
ułatwiają sobie intensywność wrażenia.

Przyczyny obronności dotykowej:

Niedotlenienie okołoporodowe
Poród przez cesarskie cięcie
Brak odpowiedniej stymulacji dotykowej we wczesnym okresie życia
Genetyczne predyspozycje

Objawy obronności dotykowej:

Preferowanie długich rękawów
Unikanie zetknięcia palców z czymkolwiek
Odczuwanie dyskomfortu przy noszeniu ciasnych ubrań
Dzieci nie lubią podmuchu wiatru /zwłaszcza po wyjściu z wody/
Nie lubią mycia głowy, czesania włosów
Nie lubią szczotkowania zębów, pokarmów pewnej określonej konsystencji, wolą zwykłe papki,
odmawiają potraw o mocnym smaku - są to objawy nadwrażliwości okolicy jamy ustnej
Nie lubią tłumu ani ludzi zbyt blisko siebie
Unikają kontaktu dotykowego
Nie lubią bawić się w piasku, malować farbami, lepić z plasteliny i masy solnej
Burzą się przed braniem do rak zabawek o ostrych kształtach i fakturach
Maja trudności w koncentracji uwagi
Wolą inicjować pocałunki i uściski, nie lubią niespodziewanych dotknięć, bądź przytulania
Same dostarczają sobie bodźców dotykowych obijając się o sprzęt
Nie potrafią różnicować miejsca, w które są dotykane

Wrażenia z mięśni, ścięgien, które umożliwiają orientację w aktualnym położeniu poszczególnych części
ciała oraz informują o wykonywanych ruchach określa się propriocepcją. Dobrze zintegrowana informacja
z mięśni i ścięgien jest niezbędnym elementem dla kształtowania się u dziecka dynamicznego obrazu
siebie i zaplanowania ruchów stosownych do sytuacji. Układ propriocepcji odpowiada za odczuwanie
ciała w przestrzeni /informację o poruszaniu się ciała/. Poruszanie poszczególnymi częściami ciała bez
kontroli wzroku /utrzymanie równowagi podczas wchodzenia i schodzenia ze schodów, wytwarzanie
odruchów prostowania i równowagi, które służą prawidłowej motoryce, swobodne wykonywanie ruchów
precyzyjnych, tworzenie somatognozji i lateralizacji, percepcję położenia narządów artykulacyjnych
podczas mówienia. Zaburzenia rozwoju posturalnego przejawiające się w słabej równowadze, braku
płynności precyzji ruchów i stosowania stałych zafiksowanych wzorców ruchowych. Obawa przed
nowymi nieznanymi ruchami wiąże się to z niepewnością posturalną.

Słaba znajomość swojego ciała jako całości i poszczególnych jego elementów, niedostateczna świadomość

Integracja sensoryczna

http://www.zss5dg.com/strona_zss5dg/rehabilitacja/si.htm

2 z 5

2009-04-29 22:58

ich możliwości ruchowych, obniżona percepcja wrażeń odbieranych przez system dotykowy jest
charakterystyczna dla dzieci z dyspraksją. Zaburzenia w planowaniu motorycznym rozpoznaje się nie po
tym co dziecko robi, lecz po tym że nie potrafi wykonać wielu czynności właściwych dla jego wieku
życia.

Objawami zaburzeń w zakresie propriocepcji są:

Niekontrolowane, chaotyczne ruchy dzieci
Dążenie do mocnego uścisku, gryzienie, szczypanie przez dziecko siebie i innych
Niszczenie przedmiotów z powodu braku kontroli nad własnym dotykiem

W organizacji CUN kluczową rolę odgrywa również system przedsionkowy, składający się z 2 typów
receptorów dostarczających informacji o pozycji głowy, ruchach głowy i pośrednio i ruchach całego ciała.
Nawet niewielkie zmiany pozycji głowy powodują aktywację systemu przedsionkowego, a to z kolei
wpływa na pracę mózgu. System przedsionkowy wspólnie z systemem propriocepcji ma wpływ na
subiektywną świadomość pozycji i ruchów ciała w przestrzeni, napięcie posturalne i równowagę. Deficyty
w funkcjonowaniu układu przedsionkowego objawiają się:

Zaburzeniami równowagi /szeroko rozstawione nogi, często potykają się, późno uczą się jeżdżenia
na rowerze, boją się huśtawki/
Wzmożone napięcie mięśni w kończynach
Używanie każdej strony ciała osobno
Zaburzoną zdolnością i wykonywaniem w przestrzeni ruchów w kierunku góra-dół, prawa-lewa,
przód-tył, dla których oś stanowi własne ciało
Nadwrażliwość emocjonalną, dotykową, słuchową
Problemami z artykulacją
Obniżonym poziomem grafomotorycznym
Odwrotnym widzeniem np. liter, gubieniem linii i słów podczas czytania
Niepewność grawitacyjna - dzieci charakteryzują się lękiem do doświadczania i poznawania
otoczenia, nie wykonują gwałtownych ruchów w przestrzeni, czują strach, obawę, stres gdy
znajdują się w pozycji, do której nie są przyzwyczajone lub wtedy gdy ktoś chce kontrolować ich
ruchy w przestrzeni.

Dzieci z niepełnosprawnością złożoną prezentują zaburzenia na wszystkich poziomach rozwoju
sensorycznego. Wrażenia odbierane są ze zbyt dużą lub zbyt małą intensywnością. W związku z tym
dzieci te często same dostarczają sobie takiej stymulacji, która kompensuje ich zaburzenia sensoryczne.

Występują stereotypie takie jak:

Obracanie siew kółko,
machanie rękami,
Uderzanie rękami o własne ciało,
Zgrzytanie zębami
Wkładanie przedmiotów do buzi
Lizanie przedmiotów.

Dzieci powtarzają te czynności aż do momentu zaspokojenia. Niektóre z dzieci mają problem z
poruszaniem się, mają problem z dostarczeniem sobie jakiejkolwiek stymulacji. Poznają więc otoczenie
badając je dostępnymi dla siebie czynnościami. Czasami jest to wąchanie, lizanie, wydawanie
nieartykułowanych dźwięków, czasem krzyk.

W przypadku nadwrażliwości sensorycznej dzieci starają się unikać tych bodźców sensorycznych, które są
dla nich nieprzyjemne. Dzieci te nie lubią być dotykane, często unikają kontaktu wzrokowego, przejawiają
nadwrażliwość na różne dźwięki /zatykają sobie uszy, uderzają siew uszy, nie tolerują różnych aktywności
związanych z ruchem, mają problemy z jedzeniem i połykaniem/.

Integracja sensoryczna

http://www.zss5dg.com/strona_zss5dg/rehabilitacja/si.htm

3 z 5

2009-04-29 22:58

Terapia

Terapia w metodzie Integracji sensorycznej wygląda jak zabawa. Dziecko uczestniczy w zajęciach i ma
wrażenie że kreuje zajęcia wspólnie z terapeutą. Ćwiczenia muszą być dostosowane do poziomu
rozwojowego dziecka jednak nie mogą być ani za łatwe ani za trudne - należy balansować na granicy
możliwości dziecka Wśród używanego sprzętu są różnego typu huśtawki, hamaki, platformy równoważne,
duże piłki i wałki, deskorolki, talerze obrotowe itp. Wiele dzieci wpuszczonych do sali z takim
wyposażeniem spontanicznie wybiera taki przyrząd i taką aktywność, która najlepiej służy układowi
nerwowemu - jest to zasada wewnętrznego instynktu. Inne - zwłaszcza te z rozmaitymi typami
nadwrażliwości zmysłowej - potrzebują stymulacji ze strony terapeuty. W czasie terapii dziecko ma nie
tyle nauczyć się konkretnych umiejętności, ile raczej usprawnić bazowe systemy sensoryczne i procesy
nerwowe, leżące u podłoża tych umiejętności. Zaburzenia różnicowania dotykowego, podobnie jak i
podwrażliwość dotykowa towarzyszy często słabemu poczuciu własnego schematu ciała i trudnościom z
planowaniem ruchowym. Jest wiele zabaw mogących poprawić różnicowanie zmysłowej informacji
dotykowej.

Należą do nich:

łowienie w grochu, kaszy czy piasku, wyszukiwanie drobnych przedmiotów w wypełnionych nimi
pojemnikach
ścieranie gąbką, pędzlem, dłonią pianki naniesionej na różne części ciała
wyszukiwanie i odklejanie nalepek i plastrów przyklejonych na ciele
chodzenie po podłożu o zmiennej fakturze
kąpiele w tzw. Suchym basenie wypełnionym piłeczkami, a także wyciąganie przez dziecko takich
piłeczek włożonych pod koszulę
malowanie palcami z użyciem różnorodnych substancji - farb, kremów, mogą być mieszane z
piaskiem
mycie a następnie wycieranie poszczególnych części ciała materiałami o różnej fakturze

W przypadku rozpoznania cech obronności dotykowej podstawą terapii jest dobra i bliska relacja
emocjonalna w kontaktach z dzieckiem zanim będziemy "dostarczać" mu dotyk. Zachęcamy do
samodzielnego dostarczania sobie bodźców, należy pozwolić dziecku na samodzielne zdobywanie
doświadczeń dotykowych i na wybór ich ilości i rodzaju - szeroka gama zabawek - zaś podczas kąpieli-
gąbek, myjek, płynów i pianek. Z czasem my za zgodą dziecka możemy podawać doznania dotykowe.
Proporcjonalne rozmieszczenie dotyku na okolice skóry - kolejność - zaczynamy od pleców, nogi, stopy,
ręce, dłonie, głowa, twarz. Zaczynamy od bodźców mocniejszych podawanych z naciskiem, stopniowo
przechodząc do coraz łagodniejszych. Podczas terapii cały czas obserwujemy dziecko - kontaktujemy się z
rodzicami - jeżeli dziecko zachowuje się po zabiegach źle - musimy zmienić nasilenie bodźców. Stosujemy
gąbki, futerka, szczotki o różnej twardości, piórka, woreczek lub pudełko z otworami zawierające rozmaite
przedmioty do rozpoznawania dotykiem.

W przypadku stymulacji układu przedsionkowego możemy wykonywać z dzieckiem takie ćwiczenia
jak:

podskoki: obunóż, na jednej nodze, przeskakiwanie z nogi na nogę, skakanie wokół własnej osi,
można wykorzystywać popularną zabawę - grę w gumę
ruchy wahadłowe głowy
obroty wokół własnej osi odpychając się nogami
przyjmowanie i utrzymywanie pozycji typu bocian jaskółka
chodzenie stopami wzdłuż rozłożonej na podłodze liny
wchodzenie, schodzenie i zeskakiwanie ze stopni.

Bibliografia:

Przyrowski Z. 1998 Dysfunkcje integracji sensorycznej i deficyty fragmentaryczne w zespole mózgowego
porażenia dziecięcego.

Integracja sensoryczna

http://www.zss5dg.com/strona_zss5dg/rehabilitacja/si.htm

4 z 5

2009-04-29 22:58

Przyrowski Z. 2001 Podstawy diagnozy i terapii integracji sensorycznej
Mass Violet F. 1998 Uczenie się przez zmysły: wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej dla
rodziców i specjalistów /tł. Ewa Grzybowska, Zbigniew Przyrowski, Marta Ślifirska/

Integracja sensoryczna

http://www.zss5dg.com/strona_zss5dg/rehabilitacja/si.htm

5 z 5

2009-04-29 22:58