Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

IDEOLOGIE I DOKTRYNY

AUTOR: Rafał Grabowski

Ideologia to zbiór idei społecznych i politycznych, interpretujących rzeczywistość i
prezentujących wizję przyszłości, które ponadto niosą pewien katalog wartości oraz

artykułują główne przekonania i preferencje określonych zbiorowości ludzkich.

Pierwsze próby zdefiniowania pojęcia ideologia pochodzą z przełomu wieków XVIII i XIX,
kiedy to działał filozof francuski A.L. Destutt de Tracy. Określił on ją bowiem – zgodnie z

grecką etymologią – jako „naukę o ideach”.

Później terminem tym nie zajmowano się, aż do czasu opublikowania przez Karola Marksa
pracy pt. „Ideologia niemiecka” (1927). Ideologią była wg niego „zafałszowana

świadomość społeczna” lub „mistyfikacja rzeczywistości”. Zdaniem Marksa, ideologie są
zawsze tworzone po to, aby oszukać wyzyskiwane klasy społeczne.

W pracy „Ideologia i utopia” niemiecki socjolog Karl Mannheim po raz pierwszy dokonał

rozróżnienia między ideologią a utopią. Ideologią to wg niego styl myślenia zorientowany
na interpretację aktualnej rzeczywistości. Natomiast utopią nazwał styl myślenia

oderwany od istniejących realiów i kreślący idealistyczną wizję nowego społeczeństwa.
Podstawą ideologii jest więc racjonalizm a utopii irracjonalizm. Ideologie Mannheim dzielił

na ideologie totalne, czyli będące próbą opisania i wyjaśnienia całości życia społeczno-
politycznego oraz na ideologie partykularne koncentrujące się na analizie pojedynczych

zjawisk albo wyrażające interesy i punkt widzenia określonych grup społecznych i
środowisk.

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych popularne stały się poglądy takich socjologów

jak Raymond Aron, Daniel Bell i Seymour Martin Lipset, którzy głosili hasła „śmierci
ideologii” bądź „zmierzchu ideologii”. Uważali, że ideologie („świeckie religie”) opierają

się na mitach oraz subiektywnych wartościach, czyli że są sprzeczne z nauką i jej
wymogami. W nowoczesnych i wysoko uprzemysłowionych społeczeństwach miał

nastąpić ostateczny koniec ideologii , które jako anachronizm ustąpią miejsca myśleniu
pragmatycznemu.

W praktyce okazało się, że przewidywania te nie sprawdziły się. Okazało się, że ideologia

w nieodłączny sposób towarzyszy myśli ludzkiej.

Doktryna polityczna jest zbiorem poglądów i idei wyznaczających kierunki i cele
działalności politycznej. (Jest bardziej konkretną formą myślenia o polityce niż ideologia.

Ma mniejszą podbudowę filozoficzną, ale za to bardziej wyrazisty związek z praktyką
polityczną.)

Doktryny polityczne ze względu na stosunek do istniejącej rzeczywistości dzielimy na:

reakcyjne, konserwatywne, reformistyczne i rewolucyjne.

•

reakcyjne kwestionują aktualny porządek polityczny i społeczny, dążąc do
przywrócenia dawnych form ustrojowych

- 1 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

•

konserwatywne dążą do zachowania istniejącego ładu, który uważają za dobry

albo też przynajmniej lepszy od alternatywnych rozwiązań

•

reformistyczne przedstawiają postulat zmiany społecznej czy politycznej, pragną
go realizować w sposób spokojny i ewolucyjny z wykorzystaniem procedur

obwiązujących w danym społeczeństwie

•

rewolucyjne dążą do radykalnej zmiany; oceniają istniejący porządek w sposób
krytyczny, chcą jego obalania za pomocą gwałtownego wystąpienia typu

rewolucyjnego, łącznie z użyciem przemocy

Ze względu na usytuowanie na politycznym spektrum doktryny dzielimy na:

•

prawicowe, czyli takie, które niechętne są zmianom społecznym i politycznym, a
w szczególności zmianom gwałtownym i radykalnym; stawiają wolność ponad

równością; deklarują przywiązanie do tradycji, religii i własności prywatnej,
opowiadają się przeciwko nadmiernemu zaangażowaniu państwa w sprawy

gospodarcze

•

lewicowe odznaczają się skłonnością do zmian, wyżej cenią zasadę równości niż
ideę wolności człowieka, głoszą prymat interesu społecznego nad jednostkowym;

odrzucają tradycję w imię postępu; widzą potrzebę ingerencji państwa w życie
gospodarcze, bo mechanizmy wolnorynkowe uważają za niewystarczające lub

wręcz wadliwe

•

centrowe starają się łączyć pewne elementy prawicowe i lewicowe;
charakteryzują się umiarkowaniem, ale także brakiem wyrazistości (mogą być

także centroprawicowe i centrolewicowe)

Ze względu na wizję społeczeństwa doktryny można podzielić na:

•

elitarne stojące na stanowisku, że w każdym społeczeństwie istnieją elity
predestynowane ze względu na swe pochodzenie lub specjalne kwalifikacje do

tego, aby odgrywać w nim rolę przywódczą, a masy społeczne traktują w sposób
lekceważący

•

egalitarne głoszą, iż wszyscy ludzie są równi z natury, a zachowanie równości

między nimi w życiu społecznym stanowi najwyższą wartość, na straży której
winno stać państwo i jego instytucje

Nazwa „doktryna” pochodzi z łacińskiego słowa doctrina i pierwotnie oznaczała naukę lub

ogół wiedzy z danej dyscypliny. Dopiero z czasem terminem tym zaczęto określać
rozmaite teorie, idee i założenia powiązane ze sobą w jakiś sposób, czyli tworzące

podwaliny pod określoną koncepcję polityczną, filozoficzną lub też naukową.

Najczęściej jednak mówią doktryna mamy na myśli doktrynę religijną oznaczającą zestaw
wskazań dogmatycznych oraz moralnych, a także liturgicznych.

W nauce terminem doktryna określa się teoretyczne interpretacje prawa oraz badania

nad normami prawnymi.

- 2 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

W polityce oznacza formalną wypowiedź jakiegoś polityka, zarysowującą linię polityczną
państwa wobec określonego problemu międzynarodowego (np. doktryna Monroego,

Trumana, Cartera czy Regana), albo też określa się nim długofalową politykę jakiegoś
państwa w odniesieniu do pewnego problemu (np. doktryna Breżniewa).

Program polityczny to zastosowanie wskazań ideologicznych czy doktrynalnych do

celów bieżącej działalności politycznej

W przeciwieństwie do ideologii program polityczny nie odnosi się do spraw natury ogólnej
i filozoficznej, a w przeciwieństwie do doktryny tworzony jest wyłącznie na potrzeby

pojedynczych wydarzeń, w ściśle wyznaczonych ramach czasowych. Współcześnie
konstruowane są na potrzeby wyborów.

Konserwatyzm

•

twórcą tego nurtu politycznego był Anglik Edmund Burke (1729-1797)

•

konserwatyzm zrodził się jako reakcja na wydarzenia rewolucji francuskiej z 1789
roku - Burke w wydanej w 1790 roku pracy pt. Rozważania o rewolucji we Francji

po święconej krytyce tej rewolucji zawarł podstawy ideologii konserwatywnej

•

samo pojęcie "konserwatyzm" zostało rozpowszechnione w początkach XIX wieku

przez Francuza

Francois-Rene Chateaubrianda, wydającego pismo

"Konserwatysta"

Charakterystyczne dla konserwatyzmu są:

•

przekonanie o istnieniu nadrzędnego, z reguły boskiego porządku społecznego,

połączone z przekonaniem, że problemy społeczno-polityczne to przede wszystkim
problemy moralne, czyli, że w działaniach politycznych należy stosować metody

moralne i zmierzać do realizacji dobra

•

sceptycyzm w odniesieniu do ludzkiego rozumu (konserwatyści nie podzielają

optymizmu na temat możliwości wyeliminowania złych cech właściwych naturze
ludzkiej i odrzucają jednostronne spojrzenie na jednostkę ludzką jako istotę

racjonalną, podkreślając, że kieruje się ona również emocjami i instynktami), a
także sceptycyzm w kwestii możliwości w pełni racjonalnego i świadomego

kształtowania życia społeczno-politycznego

•

niewiara w ideę postępu eliminującego zło ze świata; przekonanie, że na świecie

zawsze będzie dobro i zło, które stanowią jego immanentną cechę

•

szacunek wobec tradycji i przeszłości

•

krytyka rewolucji i gwałtownych zmian (rewolucja oznacza zerwanie ciągłości
procesu dziejowego, zaprzepaszczenie dorobku ojców i dziadów, a żaden naród nie

może istnieć bez przeszłości) oraz przeciwstawianie im zmian ewolucyjnych

- 3 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

•

nieufność wobec egalitaryzmu (poglądu społeczno-politycznego uznającego za

podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego zasadę równouprawnienia
obywateli pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym) i

uniformizmu (dążenie do ujednolicenia) oraz aprobata elitaryzmu (poglądu
społeczno-politycznego głoszącego słuszność, a nawet potrzebę wyodrębniania w

społeczeństwie elit, obdarzonych wyjątkowymi uprawnieniami)

•

przekonanie, że własność i wolność są nierozdzielne

•

konserwatyści współcześni krytykują społeczeństwo permisywne (oparte na
zerwaniu z tradycyjnym modelem moralności i przyzwoleniu na wszelką

nietypowość zachowań, m. in. w dziedzinie seksualności)

•

niektórzy współcześni konserwatyści są zwolennikami

państwa

paternalistycznego, czyli nie ingerującego w życie prywatne obywateli, ale
określającego w życiu publicznym dopuszczalne dla niego reguły

•

współcześnie konserwatyści w dziedzinie gospodarczej często odwołują się do
neoliberalizmu (Margaret Thatcher, premier Wielkiej Brytanii w latach 1979-90

– tzw. thatcheryzm)

przedstawiciele konserwatystów: Edmund Burke, Benjamin Disraeli, Margaret
Thatcher, Russell Kirk, Robert Nisbet, Michael Oakeshott, John Hallowell, Ronald

Reagan, Roger Scruton

Liberalizm

•

nazwa pochodzi od łacińskiego przymiotnika liber, czyli wolny

•

w znaczeniu politycznym termin ten został użyty po raz pierwszy przez Kortezy

hiszpańskie w 1812 roku

•

samo pojęcie liberalizm jest starsze: powstało w środowiskach mieszczańskich i

oznaczało początkowo reakcję przeciwko absolutyzmowi monarchów i nierówności
stanowej

•

za prekursora liberalizmu uchodzi John Locke, angielski pisarz polityczny z
przełomu XVII i XVIII wieku, apologeta dzieła angielskiej "chwalebnej rewolucji"

•

już u schyłku XVII wieku przedstawił on podstawowe założenia liberalizmu: głosił
prymat społeczeństwa nad władzą polityczną, prawo ludzi do życia, własności i

wolności, a państwo miało te prawa zabezpieczać, nie ingerując w nie (państwo
"stróżem nocnym")

•

Anglia wyprzedzała resztę kontynentu w rozwoju społecznym, toteż właśnie tam
najszybciej upowszechniły się idee liberalizmu

- 4 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

•

liberalizm ukształtował się ostatecznie w rezultacie rewolucji burżuazyjnej, w

szczególności angielskiej, amerykańskiej i francuskiej

•

liberalizm polityczny był najbardziej reprezentatywnym nurtem myśli

polityczno-prawnej XIX stulecia, u którego źródeł tkwił liberalizm ekonomiczny

•

leseferyzm - liberalizm ekonomiczny (od francuskiego laissez faire - pozwólcie

działać) - gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej
jednostek, bez ingerencji państwa

•

za twórcę liberalizmu ekonomicznego uchodzi Adam Smith (1723-1790), autor
działa: "Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów" (1776), który głosił,

iż zadaniem państwa jest sankcjonowanie bezpieczeństwa posiadania i
utrzymywanie porządku (obrona społeczeństwa przed gwałtami i napaścią ze

strony łamiących pokój społeczny; państwo i prawo mają gwarantować porządek i
bezpieczeństwo w wolnej grze ekonomicznej, prowadzącej do dobrobytu i

szczęścia wszystkich

•

w XIX wieku część liberałów bała się radykalizmu ludu, uznając, iż może to

zagrozić wolności jednostki, toteż wskazywała na wymóg określonego cenzusu
majątkowego lub umysłowego dla uzyskania pełni praw politycznych - radykalni

liberałowie, domagający się powszechnego prawa wyborczego stali się
demokratami

•

liberalizm dominował w ideologii politycznej w XIX wieku głownie w trzech
państwach: Francji, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, toteż tam najsilniej

oddziaływał na życie polityczne i ideowe oraz najbardziej jednoznacznie stawał się
doktryną burżuazji

•

najważniejszymi przedstawicielami liberalizmu w XIX wieku byli: w Wielkiej Brytanii
Jeremy Bentham (1748-1832) oraz John Stuart Mill (1806-1873), we Francji

Benjamin Constant (1767-1830) i Alexis de Tocqueville (1805-1859)

•

demoliberalizm - w drugiej połowie XIX wieku włączono do koncepcji liberalnych

postulaty demokratyczne, uznając, że demokracja jest do pogodzenia z wolnością
jednostki, pod warunkiem ograniczenia możliwości ingerowania państwa w prawa

człowieka; zwolennikiem demoliberalizmu był m.in. John Stuart Mill

•

socjalliberalizm - na przełomie XIX i XX wieku niektórzy liberałowie, jak Anglik

Leonard Hobhouse, dołączyli do liberalnego katalogu praw także prawo do
bezpieczeństwa socjalnego, tworząc ideologię liberalizmu socjalnego

(socjalliberalizmu); realizując te postulaty liberałowie w XX wieku chętnie
posługiwali się koncepcją państwa dobrobytu

•

neoliberalizm - określenie używane od 1938 roku w stosunku do ideologii
głoszonej w XX wieku przez tych zwolenników liberalizmu, którzy wzywali do

powrotu w gospodarce do zasad wolnego rynku, atakując socjalliberalizm,
socjalizm, koncepcje państwa dobrobytu i wszelkie formy interwencjonizmu;

- 5 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

neoliberałowie uznali, że państwo ma jedynie gwarantować istnienie rzeczywiście

wolnej konkurencji, na przykład przez ustawodawstwo antymonopolowe

•

neoliberałami byli m.in.

Walter Lippmann, Ludwig von Mieses, Friedrich von Hayek

i

Milton Friedman

•

libertarianizm - współczesna, skrajna forma liberalizmu, której zwolennicy

domagają się wolności i jak najdalszego ograniczenia roli państwa (prywatyzacja
nawet więziennictwa i sądownictwa)

Podstawowe założenia liberalizmu:

•

jest to ideologia indywidualistyczna, głosząca odmienność ludzi oraz
pojmująca narody i społeczeństwa jako zbiory jednostek

•

jednostka stawiana jest na pierwszym miejscu

•

liberałowie uważają, że obdarzony rozumem człowiek kieruje się rozsądkiem i

powinien sam decydować o sobie, czyli być w pełni wolny, a jedynym, co ogranicza
jego wolność, jest wolność innych ludzi

•

liberalizm uznaje równość ludzi w sensie równego prawa do wolności

•

jednostka ludzka posiada prawa przyrodzone, których żadna władza nie może

naruszać, takie jak: wolność osobista, wolność sumienia, wolność słowa, prasy,
druku, zgromadzeń i zrzeszeń, a przede wszystkim prawo do posiadania własności

•

własność uważana jest przez liberałów za gwarancje wolności

•

państwo powinno być ograniczone w swych działaniach do zagwarantowania praw

jednostki i zapewnienia spokoju - postulat państwa minimum (państwo "nocnym
stróżem")

•

władza w państwie powinna być podzielona, gdyż jest to najlepszym

zabezpieczeniem przeciw despotyzmowi (lord Acton: "każda władza deprawuje,
władza absolutna absolutnie")

•

wiara w postęp

Socjaldemokracja

•

założenia socjaldemokracji uformowały się w opozycji do marksizmu - odrzucenie

materializmu i uznanie pluralizmu światopoglądowego

•

odrzucenie idei upaństwowienia gospodarki - w zamian kontrola społeczna nad

różnymi formami własności, przede wszystkim przez politykę podatkową

- 6 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

(podatek progresywny), państwową kontrolę wielkich koncernów i

interwencjonizm państwowy

•

realizacja przez państwo funkcji socjalnych (państwo dobrobytu)

•

uznanie, że ludźmi pracującymi są nie tylko robotnicy, ale wszyscy nie żyjący z
kapitału, a co za tym idzie odrzucenie walki klasowej

•

odrzucenie dyktatury proletariatu i potępienie komunizmu

interwencjonizm państwowy - głosi potrzebę ingerencji państwa w życie gospodarcze;

narodził się w Stanach Zjednoczonych w związku z Wielkim Kryzysem (1929); przykładem
interwencjonizmu był program realizowany przez prezydenta Franklina Delano

Roosevelta, znany jako New Deal (Nowy Ład), a polegający na organizowaniu robót
publicznych w celu likwidacji bezrobocia, zmianie systemu podatkowego na progresywny,

ochronie rynku wewnętrznego przez system ceł

państwo dobrobytu (welfare state) - koncepcja państwa i społeczeństwa powstała wraz

z narodzinami interwencjonizmu i spopularyzowaniem teorii ekonomicznych Johna
Maynarda Keynesa (keynesizm), w pełni ukształtowana po II wojnie światowej i

zakładająca, że obowiązkiem państwa jest troska o zapewnienie obywatelom pewnego
minimalnego standardu życia, czyli zapewnienia pracy, mieszkania, ochrony zdrowia i

dostępu do edukacji, ale przy zachowaniu zasad demokracji, bez nacjonalizacji prywatnej
własności i kapitału

keynesizm - tak potocznie określa się teorię Johna Maynarda Keynesa (angielski
ekonomista, jeden z twórców Międzynarodowego Funduszu Walutowego i

Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju), zakładającą, iż sterowanie przez
państwo gospodarką nie wymaga zmian własnościowych, a wystarczy kontrola polityki

finansowo-pieniężnej, czyli określanie wysokości oprocentowania kredytów, aby zachęcić
przedsiębiorców do inwestowania i tworzenia nowych miejsc pracy, co rozwiąże problem

bezrobocia; Keynes dopuszczał inflację, uznając, że działa ona jak "pompa ssąco-
tłocząca", wprowadzając w ruch mechanizmy rynkowe i przeciwdziałając bezrobociu;

odwrót od interwencjonizmu opartego na keynesizmie nastąpił w latach 70., po kryzysie
energetycznym w 1973 roku, kiedy równocześnie wystąpiły zjawiska inflacji i bezrobocia,

co było sprzeczne z keynesowską interpretacją związków między inflacją a bezrobociem

1951 rok - we Frankfurcie nad Menem powstała Międzynarodówka Socjalistyczna,

skupiająca obecnie ponad 140 partii socjaldemokratycznych

przykłady partii socjaldemokratycznych: Partia Pracy w Wielkiej Brytanii, SPD

(Socjaldemokratyczna Partia Niemiec) w RFN, Partia Socjalistyczna we Francji, Sojusz
Lewicy Demokratycznej w Polsce

- 7 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

Chrześcijańska demokracja

•

myśl chrześcijańsko-demokratyczna opiera się na katolickiej nauce społecznej

•

punktem wyjścia dla tworzenia tej myśli były encykliki papieża Leona XIII ze

słynną encykliką "Rerum novarum" z 1891 roku na czele

•

rozwinięcie idei głoszonych przez Leona XIII nastąpiło w okresie aggiornamento

(uwspółcześnienie) począwszy od pontyfikatu Jana XXIII

•

wśród ważnych dokumentów zawierających wykład nauki społecznej Kościoła

należy wymienić:

- Quadragesimo Anno Piusa XI

- Mater et Magistra i Pacem in Terris Jana XXIII

- Populorum progressio Pawła VI

- Laborem exercens i Centesimus Annus Jana Pawła II

- Gaudium et Spes - konstytucja Soboru Watykańskiego II z 1965 roku

Najważniejsze założenia nauki społecznej Kościoła:

•

katolicy mają obowiązek przyczyniać się do budowy sprawiedliwego ładu
społecznego i współpracować w tym zakresie także z niewierzącymi pod

warunkiem, że celem tej współpracy będzie dobro i godność osoby ludzkiej
(personalizm chrześcijański)

•

sprawiedliwy ład społeczny nie jest tożsamy z egalitaryzmem - potępienie
komunizmu

•

solidaryzm społeczny w duchu miłości bliźniego

•

najlepszym gwarantem wolności jest własność prywatna, ale dopuszczalne są też

inne formy własności: uspołeczniona, państwowa, spółdzielcza

•

ingerencja państwa w gospodarkę powinna mieć miejsce tylko wówczas, gdy

rodzina i organizacje społeczne nie są w stanie samodzielnie rozwiązać jakichś
problemów (zasada subsydiarności, czyli pomocniczej roli państwa)

- 8 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

•

przyznawanie szczególnej roli pracy ludzkiej

•

rodzina jest najważniejszym elementem społeczeństwa ("Watykańska Karta Praw
Rodziny" z 1983 roku)

•

dbałość o pokój na Ziemi oraz o ochronę środowiska

•

odrzucenie komunizmu (kontrola nad jednostką) i liberalizmu (relatywizm moralny

oraz kapitalistyczna gospodarka rynkowa, w której nie ma mechanizmów
chroniących słabsze jednostki)

•

potępienie teologii wyzwolenia

teologia wyzwolenia - popularny w krajach Ameryki Łacińskiej i Południowej ruch

teologiczny, który pragnie wykazać wyznawcom chrześcijaństwa, że wiara powinna
objąć walkę z wszelkimi formami ucisku społecznego, niesprawiedliwości społecznej,

dyskryminacji i eksploatacji człowieka przez człowieka; przełomowym momentem w
rozwoju teologii wyzwolenia była konferencja episkopatu latynoamerykańskiego w

Medellin w 1968 roku, która zaakceptowała prawo do samoobrony ze strony
uciśnionych, wyzyskiwanych i prześladowanych; jej powstanie związane było także z

opublikowaniem książki peruwiańskiego teologa Gustavo Gutierreza "Teologia
wyzwolenia" (1968); według zwolenników teologii wyzwolenia, zbawienie pojmowane

jest jako wyzwolenie nie tylko w rozumieniu duchowym, ale także doczesnym, gdy
jednostka i społeczeństwo uwalniają się od wszelkich form społecznego,

ekonomicznego i politycznego nacisku

•

na bazie nauki nauki społecznej Kościoła powstały partie chrześcijańsko-

demokratyczne (chadeckie)

•

najbardziej znane partie chadeckie to CDU (Christlich-Demokratische Union - Unia

Chrześcijańsko-Demokratyczna) i CSU (Christlich-Soziale Union - Unia
Chrześcijańsko-Społeczna) w RFN, ÖVP (Österreichische Volkspartei - Austriacka

Partia Ludowa) w Austrii, Partito della Democrazia Cristiana (Włoska Partia
Demokracji Chrześcijańskiej) we Włoszech oraz Zjednoczenie Chrześcijańsko-

Narodowe w Polsce; partie chadeckie utworzyły Europejską Unię
Chrześcijańsko-Demokratyczną (1947)

Ideologie socjalistyczne

•

w początkach XIX wieku, wraz ze wzrostem uprzemysłowienia i rozwojem
kapitalizmu, rosła liczba robotników

•

bezwzględną konkurencję na rynku pracy, obniżanie płac i wyraźny spadek
poziomu życia robotników przemysłowych dostrzegali filozofowie, ekonomiści a

nawet sami przemysłowcy winą za rosnące nierówności społeczne zaczęto

- 9 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

obarczać liberalizm i lansowaną przez jego zwolenników postawę

indywidualistyczną

•

w zamian zaczęto proponować świadomie zorganizowaną wspólnotę, w której

każda jednostka zajmie należne jej miejsce

•

socjalizm - od łacińskiego socius, oznaczającego pobratymca, członka grupy -

ideologia głosząca konieczność zmiany systemu społecznego na taki, w którym
zasadą będzie korzystanie przez jednostkę z wytworzonych dóbr zgodnie z

wkładem jej pracy (każdemu według jego pracy) i zniesiona zostanie nierówność
ludzi oparta na tym, że jedni mają, a inni nie mają środków produkcji

•

pojecie "socjalizm" pojawiło się w Anglii i Francji w pierwszej połowie XIX wieku i
odnosi się ono do różnych koncepcji, których wspólną cechą jest dążenie do

zbudowania ustroju społecznego opartego na zasadzie sprawiedliwości

•

socjalizm jest ideologią egalitarną i uznaje za niesprawiedliwe społeczeństwo, w

którym o pozycji społecznej jednostki decyduje własność

•

u podstaw socjalizmu tkwiła idea uspołecznienia środków produkcji (ziemi,

maszyn, surowców) tak, aby służyły wszystkim w jednakowym stopniu, choć owo
uspołecznienie mogło oznaczać upaństwowienie, organizowanie zrzeszeń

produkcyjnych (spółdzielczość) lub przydzielenie każdemu małego warsztatu pracy

W tym szerokim nurcie pojawiały się w XIX wieku różne ideologie (socjalizm utopijny,

komunizm utopijny, marksizm, reformizm, rewizjonizm, anarchizm, anarchosyndykalizm),
aby w XX wieku dać początek dwu głównym nurtom: komunizmowi i socjaldemokracji

•

socjalizm utopijny był kierunkiem charakterystycznym dla pierwszej połowy XIX
wieku

•

nazwa kierunku, jako utopijnego, nawiązuje do "Utopii" Tomasza Morusa z 1515
roku, ponieważ wizje przyszłości przedstawiano w kategoriach czysto

teoretycznego wyobrażania sobie następstw powszechnego uprzemysłowienia -
byłby to ustrój oparty zasadniczo na proletariacie, dający przy odpowiednich

przekształceniach prawa własności szanse równego, bądź sprawiedliwego podziału
bogactwa, stosownie do indywidualnego wkładu pracy na rzecz zbiorowości

•

był to pierwszy kierunek podejmujący rozważania nad historyczną rolą klasy
robotniczej

•

za najwybitniejszych przedstawicieli socjalizmu utopijnego pierwszej połowy XIX
wieku uważa się Francuzów Claude'a Henri de Saint-Simon (1760-1825) i

Charlesa Fouriera (1772-1837) oraz Anglika Roberta Owena (1771-1858)

- 10 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

Najważniejsze założenia koncepcji Saint-Simona:

•

podzielił społeczeństwo na ludzi pracy (przemysłowcy, kupcy, uczeni, robotnicy i

chłopi) i próżniaków (arystokracja, duchowieństwo, prawnicy, filozofowie)

•

opowiadał się za centralnym planowaniem w gospodarce

•

w jego idealnym państwie - tzw. industrii - władza miała należeć do naukowców

•

w industrii społeczeństwo miało być zorganizowane na wzór warsztatu

przemysłowego, rząd polityczny miał być zastąpiony rządem gospodarczym, miał
nastąpić zanik wyzysku człowieka przez człowieka, miała zostać zlikwidowana

grupa próżniaków, miało zostać wprowadzone "nowe chrześcijaństwo"

•

idealny ustrój miał zostać zaprowadzony w drodze propagandy i perswazji

Najważniejsze założenia koncepcji Fouriera:

•

uważał, że bogactwo jednych pochodzi z nędzy innych

•

postulował tworzenie tzw. falansterów - osiedli rolniczo-przemysłowych, w

których podział dochodów miał się odbywać według pracy, talentu i wkładu
kapitałowego

•

falanstery miały być całkowicie autonomiczne i liczyć około 2 tysięcy osób;
organizacja państwa byłaby niepotrzebna

•

każdy członek miałby prawo do pracy, a zarazem wolność wyboru pracy

•

w społeczeństwie bez przymusu miały zapanować ład i harmonia

•

wszystkie te przemiany miały oddziaływać też na przyrodę, która wobec zaniku zła
wśród ludzi miała stać się przyjazna

•

falanstery miały powstać w drodze propagandy i perswazji

Marksizm

•

twórcami nurtu byli Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk Engels (1820-1895)

•

Marks i Engels napisali wspólnie "Manifest komunistyczny" (1848), a sam Marks
"Kapitał" (1 tom - 1867)

- 11 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

•

marksiści byli zwolennikami materializmu, czyli poglądu, według którego istnieje

wyłącznie materia, od której zależne są wszystkie przejawy rzeczywistości,
świadomość jest elementem wtórnym - jest właściwością wysoko zorganizowanej

materii, a co za tym idzie świat i rządzące nim prawa są poznawalne

•

materializm historyczny - filozofia historii i społeczeństwa stworzona przez

marksistów

Najważniejsze założenia materializmu historycznego:

•

poglądy ludzi, instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury
są uwarunkowane przez rozwój materialnego życia społeczeństwa (byt określa

świadomość)

•

z wyjątkiem wspólnoty pierwotnej, wszystkie znane historycznie społeczeństwa

były społeczeństwami klasowymi

•

klasy posiadające środki produkcji starają się utrzymać swoje panowanie nad

resztą społeczeństwa, czego konsekwencją jest walka klas, a cała historia jest
"historią walk klasowych" ("Manifest komunistyczny")

•

determinizm historyczny - nieuchronne jest przejście w drodze rewolucji do
takiej organizacji społeczeństwa, w której nie będzie podziału klasowego

•

dialektyka marksistowska - proces rozwojowy polega na ciągłych zmianach i
realizuje się w walce: coś się rodzi, a coś umiera

•

etapy rozwoju historycznego społeczeństw według marksistów: wspólnota
pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm, komunizm

•

według Marksa rozwój społeczeństwa w XIX wieku doprowadzi do powstania
dwóch zwalczających się klas: kapitalistów, posiadających środki produkcji, i

proletariatu (od łacińskiego proles, czyli potomstwo - robotnicy byli tak biedni, że
mieli tylko dzieci, na wzór najuboższej grupy ludności w starożytnym Rzymie),

nieposiadającego środków produkcji i zmuszonego do pracy najemnej

•

pomiędzy tymi dwoma klasami znajdować się miała klasa średnia, ale - zdaniem

Marksa - w warunkach wolnej gospodarki rynkowej ostra konkurencja prowadzi do
koncentracji kapitału w rękach niewielkiej grupy kapitalistów i likwidacji klasy

średniej, co zaostrzy walkę klasową i spowoduje wybuch rewolucji

•

zdaniem Marksa państwo wyraża zawsze interesy klasy panującej, tworzy również

prawo, będące w tych warunkach wolą klasy panującej - w takich warunkach
robotnicy mają niewielkie szanse zdobycia wpływu na władzę, wobec czego

proletariatowi pozostaje wyłącznie rewolucja

- 12 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

•

Marks i Engels stwierdzili, że odkryli i uzasadnili historyczną rolę proletariatu jako

klasy rewolucyjnej, powołanej do tego, aby obalić kapitalizm i doprowadzić
społeczeństwo do komunizmu - socjalizm i komunizm to konieczność historyczna

•

po rewolucji miała zostać zniesiona wszelka własność prywatna, wobec czego
zanikłaby chęć zysku, czyli podstawa walki klasowej; komunizm oznaczałby

zniesienie alienacji (wyobcowania) pracy i sprawiłby, że praca przestałaby być
odczuwana przez człowieka jako narzucona i obca, a stałaby się jego naturalną

potrzebą

Komunizm

•

początkowo nie czyniono rozróżnienia między ideologią socjalistyczną a
komunistyczną, jednak w końcu XIX wieku kształt komunizmowi nadał Lenin,

kładąc nacisk na rewolucyjne metody działania, podczas gdy dawni socjaliści
przyjęli nazwę socjaldemokratów i wykluczyli rewolucyjne metody działań

leninizm - doktryna oparta na marksizmie, stworzona przez Włodzimierza
Iljicza Lenina (właściwie Włodzimierz Iljicz Uljanow), zawierająca nowe tezy:

•

partia komunistyczna nie jest formą organizacji świadomych robotników, lecz
organizacją awangardy, której zadaniem jest dopiero uświadomienie robotnikom

ich roli społecznej i ich własnego interesu

•

system kapitalistyczny jako całość osiągnął już stadium dojrzałości

(imperializmu), a rewolucja może rozpocząć się w kraju stanowiącym
"najsłabsze ogniwo w łańcuchu państw imperialistycznych", czyli w Rosji

•

proletariat nie jest w stanie przeprowadzić rewolucji własnymi siłami, toteż musi
wykorzystać niezadowolenie innych klas i warstw społecznych (sojusz

robotniczo-chłopski)

•

po rewolucji miała zostać wprowadzona dyktatura proletariatu, która miała być

narzędziem zlikwidowania podziałów klasowych w społeczeństwie i zaprowadzenia
bezklasowego społeczeństwa komunistycznego

•

imperializm według Lenina to ścisłe powiązanie państwa i gospodarki,
koncentracja kapitału, odejście państwa od roli stróża nocnego, zaostrzenie

międzynarodowej konkurencji gospodarczej i walka o rynki zbytu w formie wojen
imperialistycznych

stalinizm - wersja marksizmu-leninizmu stworzona przez Józefa Stalina
(właściwie Iosif Dżugaszwili, przywódca partii komunistycznej i ZSRR w latach

1924-53)

•

przywódca partii decyduje o tym, co jest obowiązującą ideologią

- 13 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

•

apoteoza państwa, w którym jednostka jest całkowicie podporządkowana

kolektywowi

•

budowa komunizmu oznacza zaostrzenie walki klasowej i wymaga rozprawienia się

z klasami nieproletariackimi (oznaczało to przymusową kolektywizację rolnictwa i
brutalną rozprawę z przeciwnikami politycznymi)

•

śmierć Stalina nie oznaczała jeszcze końca stalinizmu, który w różnej formie
przetrwał do dziś na Kubie i w Korei Północnej, a przejściowo był przywrócony w

ZSRR za rządów Leonida Breżniewa (1964-82) i określany wówczas mianem
neostalinizmu

eurokomunizm - zachodnioeuropejska wersja komunizmu opracowana w latach
1976-80 przez komunistów hiszpańskich (Santiago Carillo), włoskich (Enrico

Berlinguer) i francuskich (Georges Marchais), jako reakcja na sytuację w
państwach realnego socjalizmu

•

odrzucenie tezy o konieczności dyktatury proletariatu

•

walka o socjalizm z poszanowaniem zasad demokracji i praw człowieka

•

pluralistyczne (różnorodne) społeczeństwo

Reformizm i rewizjonizm

•

równolegle z marksizmem rozwijały się koncepcje socjalizmu reformistycznego

•

reformizm - kierunek socjalistyczny odrzucający teorię walki klas i rewolucyjnego
obalenia kapitalizmu na rzecz jego stopniowych przemian na drodze reform -

reformiści nazywani byli przez przeciwników oportunistami (oportunista -
człowiek bez stałych zasad, przystosowujący się do okoliczności dla osobistych

korzyści)

•

pierwszym wybitnym zwolennikiem reformizmu był Niemiec Ferdynand Lassalle

(1825-1864)

•

Lassalle głosił koncepcję socjalizmu państwowego - państwo stanowi bowiem

organizację ponadklasową całego społeczeństwa, która służy dobru
powszechnemu

•

Lassalle odrzucał koncepcję rewolucji - według niego robotnicy mogli wymusić na
państwie wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego i przeprowadzenie

reform socjalnych

- 14 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

•

rewizjonizm - nurt w marksizmie głoszący konieczność rewizji poglądów Marksa

•

pierwszą poważną próbę rewizji teoretycznych poglądów Marksa podjął Niemiec
Eduard Bernstein

(1850-1932), autor "Zasad socjalizmu i zadań

socjaldemokracji" (1899)

•

Bernstein stwierdził, iż wbrew prognozom Marksa kapitalizm nie chyli się ku

upadkowi i nie zaostrza się walka klasowa, gdyż biedni wcale nie stawali się
biedniejsi, a klasa średnia wcale nie zanika

•

Bernstein zauważył, że systemy kapitalistyczne się demokratyzują, co łagodzi
walkę klasową

•

zdaniem Bernsteina wzrost płacy robotniczej mógł doprowadzić do ograniczenia, a
nawet całkowitej likwidacji wyzysku jeszcze w ramach kapitalizmu

•

Bernstein odrzucił konieczność rewolucji, a w zamian proponował stopniowe
przemiany kapitalizmu w socjalizm: ruch robotniczy powinien skupić swą uwagę na

walce wyborczej o miejsca w parlamencie i mandaty w samorządzie terytorialnym

•

z Bernsteinem polemizował w okresie II Międzynarodówki (powstała w 1889 roku,

zawiesiła działalność na okres I wojny światowej) Niemiec Karol Kautsky (1854-
1938), ale od 1917 roku stał się on zwolennikiem reformizmu na bazie

rewizjonizmu uformowała się współczesna socjaldemokracja

Anarchizm

•

z tezami Marksa polemizowali od początku anarchiści

•

podstawowa teza anarchistów głosiła, iż źródłem wyzysku społecznego jest nie
klasowy podział społeczeństwa, lecz istnienie państwa, które obarczali

odpowiedzialnością za wszelkie zło

•

Pierre Joseph Proudhon (1809-1865) głosił, że:

- państwo ogranicza wolność i dlatego należy je zlikwidować

- "wszelka własność pochodzi z kradzieży", ale nie domagał się zniesienia

własności prywatnej

- droga do sprawiedliwego ustroju prowadzi przez zniesienie pieniądza, który jest

głównym źródłem wszelkiego zła, oraz zorganizowanie sfery obiegu i podziału dóbr

- reformy należy przeprowadzać stopniowo, w drodze pokojowej

- 15 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

- w miejsce dawnych grup społecznych miały powstać nowe organizacje

syndykalne, czyli wolne związki wytwórców tworzone według branż (rolnicy,
przemysłowcy, kupcy)

•

Michał A. Bakunin (1814-1876), autor prac "Bóg i państwo" (1871) oraz

"Państwo i anarchia"(1873):

- odrzucił tezę Proudhona o potrzebie utrzymania własności prywatnej,

przeciwstawiając jej uspołecznienie środków produkcji

- odrzucił ideę stopniowych reform na rzecz rewolucji, którą utożsamiał z terrorem

•

Piotr Kropotkin (1842-1921) uważał, że:

- przyszłe społeczeństwo powinno być związkiem wolnych, samorzutnie

zrodzonych stowarzyszeń produkcyjnych

- był zwolennikiem rewolucji, ale przeciwnikiem akcji terrorystycznych - rewolucja
społeczna miała być najpierw przygotowana przez propagandę i agitację wśród

mas

w XX wieku partie anarchistyczne odgrywały znaczącą rolę we Włoszech oraz w okresie
wojny domowej 1936-39 w Hiszpanii

Anarchosyndykalizm

•

powstał we Francji w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku, a jego twórcą był

Georges Sorel (1847-1922)

•

anarchosyndykaliści negowali konieczność istnienia państwa

•

w przyszłym społeczeństwie własność środków produkcji i kontrola nad produkcją
oraz podziałem dóbr miały przejść w ręce związków zawodowych - syndykatów

•

anarchosyndykaliści byli przeciwnikami tworzenia partii robotniczych, a popierali
tworzenie związków zawodowych

•

głównym celem było obalenie państwa, co miało nastąpić w drodze kierowanego
przez związki zawodowe strajku generalnego (action directe)

•

zagadnieniem pierwszorzędnym byłoby wytworzenie wśród robotników ich własnej
psychiki i odrębnej kultury proletariackiej - jeżeli robotnicy pozwolą, by kierowała

nimi inteligencja, nigdy nie staną się zdolni do rządzenia

- 16 -

Szukaj innych materiałów na:

a

www.wosnastoprocent.pl

Maoizm

•

chińska wersja marksizmu-leninizmu stworzona przez Mao Tse Tunga (Mao-Ze-

Donga)

•

maoizm można by określić mianem marksizmu chłopskiego, gdyż głosi, że klasą

prawdziwie rewolucyjną są chłopi, a rewolucja komunistyczna musi przyjść ze wsi
do miast w formie wojny chłopskiej

•

komunizm chiński miał zostać zbudowany w oparciu o komuny wiejskie

•

maozim potępiał komunizm radziecki, gloryfikował ciężką pracę na roli (np.

intelektualistów wysyłano w celu reedukacji do pracy na wieś) i głosił konieczność
poświęcenia jednostki na rzecz ogółu

•

skrajnym przykładem realizacji idei maoizmu był reżim Pol-Pota w Kampuczy
(Kambodży), kiedy Czerwoni Khmerzy przeprowadzili eksterminację prawie całej

inteligencji

Inne nurty skrajnej lewicy

•

goszyzm - (francuskie la gauche oznacza "lewica") - tak określa się we Francji
ugrupowania skrajnie lewicowe

•

Nowa Lewica - tak określa się w Stanach Zjednoczonych ugrupowania skrajnie
lewicowe, nawiązujące do trockizmu i maoizmu

•

trockizm - kierunek w ruchu komunistycznym oparty na poglądach Lwa D.
Trockiego, rozwijanych następnie przez jego zwolenników i kontynuatorów;

powstał w latach 20. i 30. XX wieku, w toku konfliktu ze Stalinem o strategię
rewolucji i budowę nowego ustroju; trockizm głosi permanentną (ciągłą)

rewolucję, uznając, że warunkiem powstania socjalizmu jest dokonanie rewolucji
w skali światowej i niemożliwe jest zbudowanie socjalizmu tylko w jednym kraju

(teza Stalina), dopuszcza swobodę dyskusji w ramach ruchu robotniczego,
dopuszcza istnienie wielu partii, ale tylko robotniczych

- 17 -