STEFAN ŻEROMSKI POPIOŁY

I Stefan Żeromski

Urodził się 14 października 1864 we wsi Strawczyn (woj. kieleckie) w zubożałej rodzinie
szlacheckiej. Nauki elementarne pobierał w szkole wiejskiej w Psarach, w 1874 wstąpił do
gimnazjum w Kielcach. Dwunastoletni pobyt w gimnazjum (nauczycielem języka i literatury
polskiej był Antoni Gustaw Bem) nie zakończył się zdaniem egzaminu maturalnego. Pracował jako
guwerner, udzielał korepetycji, systematycznie prowadził dzienniki. Jesienią 1886 zapisał się do
warszawskiej Szkoły Weterynaryjnej, brał udział w pracach tajnych organizacji, w tym w Związku
Młodzieży Polskiej. Z braku środków materialnych zmuszony był porzucić studia weterynaryjne;
podjął pracę nauczyciela domowego w dworach szlacheckich na Kielecczyźnie, Mazowszu,
Podlasiu i w Nałęczowie. W Nałęczowie poznał swoją przyszłą żonę, Oktawię z Radziwiłłów
Rodkiewiczową, która mu ułatwiła nawiązanie kontaktów literackich. Jesienią 1892 roku objął
posadę zastępcy bibliotekarza w Muzeum Polski w Rapeswillu. Czteroletni pobyt w Szwajcarii
umożliwił m.in. poznanie materiałów archiwalnych do dziejów polskiej emigracji XIX wieku, tutaj
też nawiązał bliskie znajomości z politykami, związanymi z ówczesnym ruchem socjalistycznym.
W tym okresie ukazują się pierwsze książki "Rozdzióbią nas kruki, wrony" (1895), Opowiadania
(1895), Syzyfowe prace (1897). W latach 1897-1904 pracował w bibliotece Ordynacji Zamoyskich
w Warszawie. Po roku 1904 sytuacja materialna pozwoliła mu zająć się wyłącznie działalnością
pisarską; przebywa w Nałęczowie, Zakopanem, we Włoszech, na trzy lata przenosi się do Paryża.
Po powrocie do kraju w 1912 osiada w Zakopanem, gdzie spędza lata pierwszej wojny światowej.
W tym okresie rozwodzi się z Oktawią Żeromską, nawiązuje związek Anną Zawadzką. Jesienią
1818 przenosi się do Warszawy. W okresie plebiscytu na Warmii i Mazurach razem z Janem
Kasprowiczem bierze udział w agitacji na rzecz przyłączenia tych ziem do Polski. W 1920 zakłada
Towarzystwo Przyjaciół Pomorza. Pełni funkcje korespondenta wojennego w czasach wojny
polsko-bolszewickiej. Zabiera publicznie głos w kwestiach publicznych, atakowany przez prawicę
polityczną. Był inicjatorem projektu Akademii Literatury, założyciel Straży Piśmiennictwa
Polskiego i polskiego oddziału PEN-Clubu (1924), współtwórca i pierwszy prezes Związku
Zawodowego Literatów Polskich. Niepowodzeniem kończą się starania o przyznanie mu Nagrody
Literackiej Nobla. Umiera 20 listopada 1925 roku w Warszawie. Pogrzeb Stefana Żeromskiego 23
listopada 1925 stał się manifestacją narodową, pisarza pochowano na warszawskim cmentarzu
ewangelicko-reformowanym.
Posługiwał się pseudonimami: Maurycy Zych, Józef Katerla.
Twórczość: do roku 1898: "Rozdzióbią nas kruki, wrony" (1895), Opowiadania - m.in. Doktór
Piotr, Zmierzch, Siłaczka, Zapomnienie (1895), Promień (1897), Syzyfowe prace (1897); 1898-
1910: Ludzie bezdomni (1899), Popioły (1903), Dzieje grzechu (1908) Duma o hetmanie (1908),
dramaty: Róża (1909), Sułkowski (1910), Sen o szpadzie (1906); 1910-1919: Uroda życia (1912),
Wierna rzeka (1912); trylogia Walka z szatanem: Nawracanie Judasza, Zamieć (1916), Charitas
(1919), poemat Wisła (1918), fragment powieściowy Wszystko i nic (1914); publicystyka: Początek
świata pracy (1918), Projekt Akademii Literatury Polskiej (1918), Organizacja inteligencji
zawodowej (1919); lata 1919-1925: Przedwiośnie (1924), Puszcza jodłowa (1925), dramaty:
"Ponad śnieg bielszy się stanę" (1920), Biała rękawiczka (1921), Turoń (1923), "Uciekła mi
przepióreczka..." (1924), publicystyka: Snobizm i postęp (1922), Bicze z piasku (1925).
Zabierał głos we wszystkich istotnych dla polskiej kultury i myśli sprawach; ekspresywny styl
(określany mianem "żeromszczyzny"), skłonność do naturalizmu, podejmowanie tematów
drażliwych obyczajowo zyskały mu niemało przeciwników; o znaczeniu jego poglądów świadczą
najlepiej trwające nadal polemiki i spory, a także kolejne ekranizacje powieści (m.in. Dzieje
grzechu - 1933, reż. H. Szaro, 1975 reż. W. Borowczyk; Popioły 1965, reż. A. Wajda).
II Opracowanie Popiołów
Na podstawie J. Paszek Tekst i styl „Popiołów”, S. Zabierowski Ze studiów nad Żeromskim –
„Popioły” + internet

Popioły:

•

Powieść zaczęła się ukazywać w odcinkach warszawskiego Tygodnika Ilustrowanego w
czerwcu 1902 roku (ówczesnym redaktorem Tygodnika był Ignacy Matuszewski)

•

Wiadomo z listów Żeromskiego do żony, że impulsem do tworzenia nowego dzieła był
pejzaż tatrzański

•

Prawdopodobnie plan powieści powstał już w Raperswilu, a więc przed rokiem 1897; tamże
zaczął Żeromski gromadzić do niej materiały historyczne, o czym świadczy wykorzystanie
zbiorów Leonarda Chodźki. Pracę tę kontynuował później na marginesie swych zajęć w
bibliotece Zamoyskich w Warszawie. Do pisania powieści przystąpił latem 1898 r

•

Utworem Żeromskiego, którego tło historyczne wyprzedza o kilka lat materię hist.
Popiołów jest opowiadanie O żołnierzu tułaczu.

•

Powieść ukazała się w zaborze rosyjskim – Żeromski był zmuszony zastosować tzw. język
ezopowy (pisarz nie mógł wspominać o tym, że wojska rosyjskie były naszym
przeciwnikiem; w sposób aluzyjny wprowadzał bohaterów narodowych, którzy znaleźli się
na liście cenzora – Tadeusz Kościuszko, Jan Henryk Dąbrowski)

•

Źródła, z których Żeromski korzystał podczas pracy nad Popiołami: Pamiętnik historyczny
legionów polskich Amilkara Kosińskiego, Listy znakomitych polaków, dziennik historyczny i
korespondencja polowa generała Michała Sokolnickiego 1809 r.

•

W powieści wykorzystano folklor i gwarę góralską (zafascynował się nią Żeromski dzięki
Witkiewiczowi) – wprowadza zbójników tatrzańskich, gwarę, opisuje stroje – pisarz
korzystał z osiągnięć Witkiewicza, Matalkowskiego, Eliasza-Radzikowskiego

•

Elementy folkloru rodzinnych stron Zeromskiego (Góry Świętokrzyskie, Sandomierskie) –
gwara podlaska

•

Stylizacja archaiczna powieści obejmuje takie zjawiska jak synchroniczna i diachroniczna
wieloznaczność, współwystępowanie archaizmów leksykalnych i figur stylistycznych (np.
metaforyka biblijna)

•

Język artystyczny: niejasny symbol, przewaga epitetu nad metaforą i porównaniem,
archaizmy i quasi-archaizmy,erudycyjne barbaryzmy leksykalne, kalki językowe,
neologizmy

•

Styl impresjonistyczny (np. niekonsekwencje psychiczne w postępowaniu bohaterów –
zwłaszcza Rafała Olbromskiego, opisy przyrody) miesza się z realizmem (np.
przygotowania do walki) oraz naturalizmem (mówi się nawet o hiperbolizacji naturalizmu –
uszczegółowienie opisów zbijania)

Popioły powstały w okresie trwającego jeszcze szczytowego rozwoju tego typu powieści. Stoją one
w opozycji do konwencji gatunku. Nie jest to jednak opozycja prosta (w niektórych fragmentach
Popioły podtrzymują, a nawet wyjaskrawiają konwencje).
Popioły – ciąg zdarzeń nie osadzonych w zespole faktów je przygotowujących, zdarzenia
niespodzianie wprowadzone na scenę powieści i niespodziewanie z niej wycofane (np. liczne i
przełomowe spotkania Rafała: z Heleną, Krzysztofem, z panią Ołowską).
Mówić więc można o dezintegracji Popiołów w zakresie sukcesywnego układu fabuły.
- Fabuła Popiołów posiada „punkty zerowe”, w których nawiązane szeregi zdarzeniowe się
wyczerpują, a żaden zarys schematyczny nie zapowiada ciągów dalszych. Upodabnia to powieść do
cyklu nowelistycznych elementów, wiązanych „addytywnie” według wzorca powieści
epizodycznej, przy pomocy głównego bohatera.
- wątki równoległe można w Popiołach kontaktować z dziejami głównego bohatera przy pomocy
nadrzędnych sensów dzieła (nie na za sadzie przyczynowych powiązań fabularnych)
- Fabularność Popiołów nie mieści się w tradycyjnych schematach powieści historycznej, takich
jak: przeciwstawienie dwu obozów zróżnicowanych narodowo lub politycznie albo paralelność
struktury prywatnych losów bohatera wobec sytuacji ogólnej.
- nie ma też wyraźnej korelacji dziejów bohaterów powieści z rozwijaną panoramą społeczeństwa.
- zamiast schematów walki wrogich obozów oraz równolegle kształtujących się konfliktów rywali

miłosnych występuje w przeważnej części prymitywny i nieustrukturowany ciąg przygód
awanturniczych
- poszczególne fazy tekstu Popiołów interpretowane są częściej przez odniesienie do najbliższego
kontekstu niż do pewnego kodu (- schemat fabularny)
- w układzie tak niezorganizowanym, jak fabuła Popiołów, poszczególne elementy są słabo
powiązane z całością, mało przewidywalne, ale za to dzięki swej niespodzianości bardziej
„informatywne”, tj. bardziej atrakcyjne same w sobie
- dość wyraźnie zarysowuje się podział utworu na części:
1) obejmującą dzieje Rafała przed włączeniem się w tok wydarzeń wojennych
2) „militarną”: od przekroczenia przez galicyjskich ochotników granicy Księstwa, poprzez
formowanie się polskich pułków wiedzie ich droga „ku morzu”, a potem równolegle szlakiem
hiszpańskim i szlakiem wojny polsko – austriackiej.
W 2) - czynnik integracji: powszechnie znany schemat historii militarnej + antycypacje
naruszające tok chronologiczny, a pozwalające skupić na małym odcinku rozciągnięte na dużą
część dzieła procesy – np. rozdział Na wojence dalekiej czy zainscenizowane narady wojenne.

Część „militarna” wydaje się być konsekwentniej zintegrowana niż pierwsza. Dla podkreślenia
powiązań z częścią pierwszą i losami bohatera – retrospekcje, powracają pod koniec powieści
dawno zagubione wątki: (pojawia się znów Michcik, służący Piotra, ginie wuj Rafała –
Nardzewski, Zofka Olbromska spotyka upragnionego w marzeniach księcia Gintułta).
W wydarzeniach końcowych – analogie do wypadków wcześniejszych.
To wszystko świadczy o czasowym nasuwaniu się na siebie faz dzieła, o ich synchronizacji.
Strukturę fabularną utworu cechuje podstawowa antytetyczność: nieciągłej, skokowej, bogatej w
niespodzianki, nieuschematyzowanej budowie niemal całej części „przedwojennej” odpowiadają w
części „militarnej” ciągłość i uległość wobec kronikarskiego schematu.
Równowaga pomiędzy przewidywalnością a niespodzianką, podporządkowaniem schematom
fabularnym i historycznym a autonomią epizodu, dążeniem do naocznej rekonstrukcji a tendencjami
do budowania wiedzy syntetycznej – nie była realizowana na żadnym etapie powieści.

Antytetyczność – także pod względem pewnych całości, których elementy układają się w
uporządkowanie przedmiotowe.
Takimi całościami są:
a) tzw postacie powieściowe – zespoły, na które składają się luźne informacje
b) fragmenty opisowe
Desubstancjalizacja niektórych postaci Żeromskiego, ujmowanie osobowości jako przepływu
elementów wymiennych, pozostających w ruchu. Strumieniowa, heraklitejska koncepcja człowieka
(jednorodna „plazma”)
- postać Rafała zbudowana jest ze składników sprzecznych. Niesubstancjalność tej postaci polega
na istnieniu w świecie doznań wiązanych z Rafałem dominującej, ponadosobowej warstwy, która
może wchodzić również w skład treści psychicznych innych postaci (księcia Gintułta, częściowo
Krzysztofa Cedry, nawet Heleny de With)
- ponadosobowa „plazma” przeżyciowa, słynna „liryczność” Żeromskiego – interpretowana jako
„urywki lirycznego pamiętnika autora” zespół elementów wewnętrznego świata bohatera
modernistycznego.
- wiele wariantów jest równie prawdopodobnych; odczuwania i zachowania mogę być
niespodziane, zaskakujące, a ich podmioty wielowarstwowe i skomplikowane.
- duża część tzw. elementów opisowych uczestniczy w „plazmie” ponadosobowych treści
- opis – twór hybrydyczny, płynny, nieprzewidywalny
- istnieje jednak grupa postaci ostro zarysowanych, przewidywalnych – są to drugoplanowe figury:
Stary Olbromski, Trepka, Stary Cedro. Stanowią one wyrazistą całość zespołową; zbiór
reprezentantów postaw w Polsce doby napoleońskiej .
Uschematyzowanie dwustopniowe:

1) w płaszczyźnie indywidualnej
2) w systemie społecznym
1. postacie drugoplanowe: zamknięte, łatwo rozpoznawalne
2. postacie centralne (RAFAŁ): niesubstancjalne, płynne
Brak ogniwa pośredniego – postaci ukazywanych w rozwoju (a to było charakterystyczne dla
realistycznej powieści w. XIX)
„Dwa bieguny całości przestrzennych”:

1. elementy opisowe zsubiektywizowane
2. elementy opisowe przesadnie uschematyzowane, z geograficzną pedanterią

Narrator i narracja (batalistyczne partie)
1. relacje historyka zorientowanego w przebiegu całej kampanii (współzachodzenie równoczesnych
działań na różnych scenach teatru wojny) TU: wypowiadanie przewidywań i ocen
2. personalny punkt widzenia narratora TU: zbliżenie narratora do roli „oka postaci”, które
prowadzi do:
a) najpełniejszego utożsamienia perspektywy narratora i bohatera – opanowanie sposobu widzenia
bohatera przez perspektywę narratora
b) głębokiego zanurzenia narratora w świat doznań postaci; narrator staje się podmiotem
opowiadania
Dominowanie tendencji do obierania personalnego punktu widzenia narratora.
1. i 2. odpowiednik antynomii powieści historycznej (ujawnianie powiązań, użyczanie sensów, ale z
drugiej strony – konwencja „utrudnionej komunikacji”, która służyć ma rekonstrukcji świata
przedstawionego). Splecenie rekonstrukcji elementów epoki z techniką narracji personalnej dało
powieść o inicjacji społecznej.
Antytetyczny charakter narracji: rozgraniczenie relacji o wydarzeniach jednorazowych od relacji
o wypadkach powtarzających się.
Streszczenia (skróty czasowe) - na początku rozdziałów.
Niejednorodność narracji Popiołów:
1. „liryzm”, tendencje liryczne całych rozdziałów
2. przesuwanie się w kierunku dramatu (rozmowa Gintułta z Piotrem Olbromskim i z Dąbrowskim)
3. ciążenie pewnych części w stronę relacji pamiętnikarskiej, kronikarskiej
Zasadniczy rys narracji: skłonność do polaryzacji, zajmowanie przez narratora pozycji krańcowych,
stosowania metod opowiadania gatunkowo zróżnicowanych.
Polaryzacja postaw narratora sięga najwyższej warstwy sensów dzieła: koncepcje odnoszące się do
społecznej i ideowej struktury czasów napoleońskich w Polsce. Np. egoizm klasowy
(odziedziczony po czasach konfederacji barskiej, po wielką szkołę Legionów)
- problem niejednoznaczności powiązania pojęcia „lud” z pojęciem walki o niepodległość
- destruktywna teza o komplikacji, wieloznaczności, a nawet absurdzie procesów historycznych

Popioły a dokumenty i konstrukcje historyczne
Proporcja między dokumentaryzmem a odtwarzaniem indywidualnym – to tendencja właściwa XIX
wiecznej powieści historycznej, ale w Popiołach znalazła ona wyraz tylko w niewielkim stopniu.
Złączenie wspomnień z pamiętnikarstwem dało najbardziej „klasyczne” rozdziały: W górach i
Kulig. W dalszych częściach tradycyjne umiarkowanie zachowane tylko w dwóch sprawach:
1. bohaterowie pozostali „nie znanymi historii”,
2. postacie wybitne pojawiły się epizodycznie w swoich właściwych historycznie funkcjach
Rozmieszczenie, ilość, waloryzacja elementów dokumentarnych – proporcje pogwałcone:
1. z jednej strony: części reprodukujące indywidualne dane topograficzne wg źródeł, itd.
2. z drugiej: elementy życia wewnętrznego, partie opisowo – krajobrazowe – bez powiązania z
historycznymi losami człowieka.