469

Marian KOPCZEWSKI
Ewa CZERWIŃSKA
Robert KOŚCIELNIAK
Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni

KIEROWANIE A WYCHOWANIE W WOJSKU

W WARUNKACH ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA

Wstęp
W systemie wychowania występują instytucje pretendujące do zajęcia klu-

czowej roli w wychowaniu społeczeństwa. Wśród tych instytucji wychowawczych
swoistą rolę odgrywają instytucje militarne. Okres pokoju spowodował, iż znacze-
nie wojska w społeczeństwie zostało odsunięte na odległy plan. Obecnie wysiłek
armii skierowany jest na przygotowanie do działań w wypadku zagrożeń i wojny,
której prawdopodobnie nie będzie ze względu na obecną sytuacje geopolityczną.
Działania te w porównaniu z innymi instytucjami społecznymi mają drugorzędne
znaczenie. „W momencie wybuchu wojny proporcje wartości ulegają zmianie; funk-
cje armii wysuwają się na czoło ogółu funkcji realizowanych w społeczeństwie. Gdy
jednak stan pokoju, a więc i pozornej bezczynności trwa bardzo długo, armia staje
się skłonna do manifestowania swojej roli bojowej w stosunku do przeciwnika, któ-
rego sama sobie określa. Współczesny militaryzm – zdaniem niektórych autorów –
wywodzi się właśnie z bezczynności armii w dobie pokoju”.

1

Wartości
Zmiany ustrojowe lat dziewięćdziesiątych i odbudowa demokratycznych orga-

nów państwa, spowodowały wzrost zainteresowania sytuacją, jaka panowała za
murami instytucji dotychczas szczelnie chronionych. Dotychczasowe poglądy na
temat procesów integracyjnych, zasad współżycia, dyscypliny wojskowej po 1998
roku zmieniać Ostatnio pojawiają się opracowania krytycznie, analizujące zjawiska
zachodzące w kluczowej, dla suwerennego kraju, instytucji o charakterze obron-
nym. Można zauważyć, iż takie kategorie jak patriotyzm, honor, niezawodność,
oparte dotychczas na ideach internacjonalizmu budziły zachwianie w systemie
wartości, który jest podstawą etosu służby wojskowej. Nie można traktować środo-
wiska żołnierskiego jako pracowników resortu obrony. Służba wojskowa skłania do
rozważań nad takimi wartościami jak służba Ojczyźnie, oddanie, poświęcenie,
wierność przysiędze. Uwikłanie instytucji wojskowej w określony kontekst ideolo-
giczny źle wpływało na zjawiska zachodzące za jej murami.

Zainteresowanie wojskiem jest również wynikiem społecznego zapotrzebowa-

nia na informację o środowisku, w którym wielu młodych obywateli zdobywa do-
świadczenia w odgrywaniu ról społecznych, przypisywanych w określonym etapie
życia, a także wybiera określony wzór biografii, który często nierozerwalnie zwią-
zany jest z armią. Zachodzi tu potrzeba prowadzenia planowej działalności wy-
chowawczej i szkoleniowej. Wychowanie wojskowe jest wyznaczone szerzej aktu-
alizującym się procesem socjalizacji. Efekty wychowania wojskowego zależą od
procesów socjalizacyjnych zachodzących w armii, które słabo skłaniają do badań

1

J. Wiatr: Socjologia Wojska. Warszawa 1964, s. 35

470

naukowców tworzących ich interdyscyplinarne koncepcje. Socjalizacja stanowi
proces wpływający na stabilizację systemu społecznego, a w sytuacji jego niedo-
magań może rekonstruować jego podstawy. Diagnoza zjawisk psychospołecznych
oraz tego rodzaju ich analiza stanowić może punkt wyjścia do efektywnego oraz
skutecznego ingerowanie w funkcjonowanie struktur społecznych, prowadząc do
ich optymalizacji. Niedostateczne zdiagnozowanie procesów socjalizacyjnych wy-
nika z tego, iż zachodzą one w wysoce zróżnicowanej strukturze społecznej.
Z doświadczeń wynika, iż mało wiemy o aktualizacji tego procesu w warunkach
struktury homogenicznej oraz instytucji względnie izolowanych, takich między in-
nymi jak instytucja militarna. Warunkiem koniecznym do właściwego jej funkcjono-
wania jest porozumienie. W pewnych grupach możemy mieć do czynienia z aksjo-
logią honoru wojskowego, ale warunkiem zaistnienia tego czynnika jest dobrowol-
ny wybór instytucji militarnej, jako środowiska własnego życia. Sukces militarny,
pojmowany również jako właściwe ukształtowanie charakterystyki osobowo-
zawodowej żołnierzy, których biografia zbieżna jest z funkcjonowaniem w jednost-
ce wojskowej. Socjalizację wojskową należy traktować jako czynnik regulujący
życie społeczne. W dotychczasowym dorobku naukowym występuje wiele przy-
czynków, które obrazują aspekty procesów zachodzących w armii, w głównej mie-
rze chodzi tu o działalność o charakterze pedagogicznym osób zajmujących się
funkcjonowaniem Wojska Polskiego. Opracowania naukowe określają wymiar so-
cjologiczny, jednakże brak jest w nich obiektywnej oceny opisywanych procesów
jak również ich diagnoz. Jednym z podstawowych czynników wpływających na
obiektywizm prezentowanych badań jest nieformalny wymiar funkcjonowania armii
przejawiający się w istnieniu, między innymi tzw. fali wojskowej. Dopiero w latach
dziewięćdziesiątych minionego wieku Anna Dębska w pracy Fala w wojsku prze-
łamała dotychczasowy sposób traktowania tego zjawiska. Podjęcie badań nad
socjalizacją wojskową posiada sens ze względu na interdyscyplinarny charakter
budowanej teorii. Może ona mieć kluczowe znaczenie w budowie podstaw peda-
gogicznej koncepcji pracy wychowawczej w wojsku.

Socjalizacja jest skomplikowanym procesem obejmującym wiele jednostek,

grup i instytucji społecznych. W pewnym sensie elementy te są kanałami, przez
które społeczeństwo wkracza w proces socjalizacji.

2

Socjalizacja
N. Goodman interpretuje pojęcie socjalizacji jako rezultat nieprzerwanego

procesu społecznej interakcji. Proces ten pozwolił jednostce rozwinąć tożsamość,
przekonania oraz wiele umiejętności niezbędnych do zaistnienia w społeczeństwie.
Według S. Kowalskiego uspołecznienie traktowane na równi z socjalizacją pojmuje
się w socjologii z jednej strony jako wchodzenie w kulturę, zwane akulturacją,
z drugiej jako kształtowanie osobowości społecznej albo nabywanie społecznej
dojrzałości czy kompetencji społecznych.

3

Adam Bartoszek w opracowaniu Społeczne tworzenie osobowości odwołuje

się do pojęcia socjalizacji określonego przez O.G. Brima. „Socjalizacja jest to pro-
ces, poprzez który jednostki nabywają wiedzę, umiejętności i dyspozycje umożli-
wiające im uczestniczenie jako bardziej lub mniej efektywnym członkom w życiu

2

N. Goldman: Wstęp do socjologii. Poznań 1997, s. 91

3

S. Kowalski: Socjologia wychowania w zarysie. Warszawa 1986, s. 295

471

grup i społeczeństwa”.

4

Autor określa jako niezwykle użyteczny dla teorii i praktyki,

a różniący się od klasycznych badań socjalizacji nurt, który w sposób szczególny
podkreśla w procesie socjalizacji:

- aktywną rolę jednostki;
- ujmuje człowieka jako podmiot jego codziennej aktywności;
- że mechanizm socjalizacji opiera się na procesie obcowania jednostki

ze społecznym i przyrodniczym otoczeniem.

Jednostka wrasta w środowisko instytucji, rozwijając subiektywne poczucie

społecznego umiejscowienia oraz poczucie osobowej tożsamości. Tożsamość
osobowa jest częścią koncepcji samego siebie, zawierającą: /.../stosunek do wła-
snych umiejętności, budowy fizycznej, sposobu współżycia z innymi ludźmi,
do swych właściwości psychicznych itd.

5

Tożsamość społeczna wywodzi się z wie-

dzy jednostki o przynależności do jakichś grup i zbiorowości ważnych dla jej po-
czucia wartości i emocjonalnego oparcia. Ukształtowanie się i podtrzymywanie
bezpośredniej identyfikacji z innymi osobami znaczącymi dla emocjonalnego roz-
woju dziecka jest niezbędne do prawidłowego przebiegu socjalizacji pierwotnej –
wskazują P.L. Berger i T. Luckman.

6

W definicjach naukowych socjalizacji chodzi o możliwie najbardziej precyzyjne

określenie tego obszaru rzeczywistości społecznej tak, aby można było ustalić,
jakie zdarzenia, czynniki i procesy należą do niego, a jakie nie. W Handbuch der
Sozialisationsforschung znalazło się pewne sformułowanie, które może uchodzić
za powszechnie przyjęte we współczesnych badaniach nad tym problemem: socja-
lizację należy ujmować pojęciowo, jako proces powstawania i rozwoju osobowości
zachodzący we wzajemnej zależności ze społecznie przekazywanym środowi-
skiem socjalnym i materialnym. Przy czym chodzi zwłaszcza o to, jak człowiek
staje się podmiotem zdolnym do społecznego działania.

7

Pedagogowie, są skłonni do wąskiego pojmowania socjalizacji – utożsamiają-

cego ją ze spontanicznymi procesami przystosowania społecznego, w odróżnieniu
od wychowania, jako celowego i planowego oddziaływania na wychowanka.
W socjologii wychowania traktowanie tych dwóch pojęć, jako rozłącznych, jest
naukowo nieprzydatne. Spotykamy więc w niej dwojakiego rodzaju ich definicje:
w wypadku, gdy przez wychowanie rozumie się zarówno celową działalność wy-
chowawczą, jak i spontaniczne procesy przystosowania, oba te pojęcia są po pro-
stu równoznaczne (ujęcie to jest wcześniejsze).

8

W ujęciu drugim, rozróżnia się

oba procesy; traktuje się je wszakże nie jako rozłączne, jak czynią to niektórzy
pedagogowie, lecz jako pozostające w relacji nadrzędności i podrzędności.
Tu, odwrotnie niż w pojęciu pierwszym, socjalizację pojmuje się szeroko (jak wy-
chowanie w definicji pierwszej), a wychowanie wąsko, jako część socjalizacji.

9

W grupach społecznych zachodzą procesy wzajemnie się uzupełniające

i przenikające. Socjalizację można wyróżnić jako podstawowy składnik tych proce-
sów. Socjalizacja przebiegając w toku życia człowieka bezpośrednio dotyka

4

Bartoszek: Społeczne tworzenie osobowości. Zarys socjologicznych teorii osobowości. Katowice 1994,

s. 120

5

Ibidem, s. 122

6

P. Berger, T. Luckman: Społeczne tworzenie rzeczywistości. Warszawa 1988, s. 219

7

K.J. Tillman: Teorie socjalizacji. Społeczność instytucja upodmiotowienie. Warszawa 1996, s. 6

8

S. Kowalski: Socjologia wychowania w zarysie. Warszawa 1986, s. 296

9

Ibidem, s. 296

472

uczestnictwa człowieka w kulturze jako warunku niezbędnego do zdobycia kompe-
tencji wymaganych w życiu społecznym. Według R.B. Woźniaka socjalizacja obej-
muje całokształt procesów wzajemnych oddziaływań jednostki i jej środowiska.
Proces ten trwa przez całe życie i dotyczy zarówno przyswajania sobie wymogów
tego środowiska i przystosowania się do nich, jak i przekształcenia tego środowi-
ska pod wpływem własnych działań. Wpływ procesów socjalizacji na rozwój oso-
bowości dotyczy kształtowania wszystkich jej elementów składowych.

Po pierwsze, w toku socjalizacji jednostka uczy się sposobów kierowania swo-

imi popędami.

Po drugie, uczy się sposobów posługiwania się różnymi przedmiotami, po-

przez to uzyskuje sprawności technicznie potrzebne do życia w określonym społe-
czeństwie.

Po trzecie, socjalizacja powoduje, że człowiek staje się zdolny do podejmo-

wania obowiązujących w danej zbiorowości sposobów komunikowania się z innymi
ludźmi, przede wszystkim dzięki opanowaniu języka, zdolności rozumienia symboli
danej kultury i posługiwania się nimi w celu wyrażenia swoich myśli.

Po czwarte, dzięki socjalizacji kształtują się sposoby odczuwania i wyrażania

emocji.

Po piąte, w trakcie socjalizacji jednostka staje się zdolna do odgrywania róż-

nych ról społecznych, przyswaja sobie wzory osobowe narzucane przez społeczne
otoczenie i kulturowe ideały osobowości w trakcie wychowania.

10

Pogląd ten zbieżny jest z ujęciem Hurellmanna, który twierdzi, że: /.../ wszyst-

kie socjalne i materialne czynniki środowiskowe są pod wpływem społecznym,
wszystkie one mogą mieć znaczenie jako warunki procesu socjalizacji.

Autor taką definicją pojęcia socjalizacji założył zawężenie obszaru przedmio-

towego, a jednocześnie zawarł podstawowe założenia o charakterze i strukturze
procesu socjalizacji.

W centrum procesu socjalizacji znajduje się rozwój i zmiana ludzkiej osobo-

wości. Wynika z tego, po pierwsze, że socjalizację można zdefiniować tylko wów-
czas, gdy uwzględni się pojęcie osobowości. Nie odwołując się jeszcze do po-
szczególnych teorii psychologicznych, możemy określić osobowość jako specy-
ficzną strukturę cech, właściwości, nastawień kompetencji działania, która jest
charakterystyczna dla poszczególnych ludzi. Ta zorganizowana struktura powstaje
na biologicznej osnowie życia dzięki doświadczeniom czynionym przez jednostkę
w ciągu życia.

11

To doświadczenie życiowe pozwala zidentyfikować się z grupą, w

której człowiek funkcjonuje oraz w której nabywa kompetencji niezbędnych do wy-
pełnienia własnej biografii. Kształtowanie osobowości jest bezpośrednio związane
z wpływami środowiska wychowawczego. Jego oddziaływania kształtują osobo-
wość uczestnika życia społecznego, ale również wpływają na wykształcenie indy-
widualnego charakteru człowieka.

S. Kowalski określa, że dorastający człowiek nabywa oczywistości swojej gru-

py – i przez to odpowiednich elementów charakteru społecznego. Z tego wynika,
że powstawanie osobowości w procesie socjalizacji łączy się zarazem z uspołecz-
nieniem i indywidualizacją.

12

10

R. B. Woźniak: Zarys socjologii i zachowań społecznych. Koszalin 1997, s. 201-202

11

K.J. Tillmann: Teorie socjalizacji. Społeczność instytucja upodmiotowienie. Warszawa 1996, s. 8

12

Ibidem, s. 8-9

473

Kształtowanie specyficznych cech dowódczych, w tym także społecznych,

niezbędnych do zaistnienia w środowisku wojskowym, opiera się na charakterysty-
kach, które nie są niczym innym jak określonymi wzorami osobowymi. Ich kształ-
towanie może odbywać się według określonych wzorów przebiegu życia. Znaniecki
traktuje marginalnie takie pojęcia jak wzór biografii czy wzór przebiegu życia. So-
cjologiczny opis przebiegu życia dokonuje się za pomocą pojęcia społecznej bio-
grafii. Wzory tej biografii kształtowane są przez rodzaje aktywności człowieka.

Zaliczyć do nich można uczenie się, aktywność w czasie wolnym, aktywność

zawodową.

Rozpatrywanie przyszłości w kategorii realizacji wzoru przebiegu życia, dąże-

nia do dorównania wzorom osobowym stanowi podstawę rozważań oraz analizy
takich procesów społecznych, jak socjalizacja, przystosowanie. Stosowanie takich
pojęć, jak wzór osobowy, wzór biografii, wzór przebiegu życia wymaga określenia
cech tym pojęciom przypisywanych. Wzór osobowy oznacza zespół cech postaci
historycznej lub literackiej. Wzór biografii oznacza wielofazowy, postulowany prze-
bieg całego życia jednostki, członka określonego typu społeczeństwa: w odróżnie-
niu od innych zasad selekcji formułuje biografia oczekiwania odnośnie do całości
postaci, które konstytuują – między początkiem a końcem życia – określone po-
wiązaniami sensu wydarzeń – oczekiwania, które zapewne nie zawsze mogą zo-
stać rzeczywiście spełnione.

Pojęcie wzór osobowy oznacza statyczny układ cech, relacje między nimi oraz

zespół cech członka dowolnej grupy społecznej – małej i dużej.

Pojęcie wzór biografii oznacza diachroniczny układ odmiennych faz życia jed-

nostki i standardy udanych, normalnych, powtarzalnych przez trudną do oszaco-
wania liczbę jednostek działań i rezultatów ich aktywności, a także prawdopodobny
przebieg życia członka wielkiej grupy społecznej – społeczeństwa, grupy, która ma
instytucje oświaty, pracy zawodowej, opieki i świadczeń socjalnych.

Kulturowa geneza wzorów osobowych wyznacza też kulturową determinację

ich urealnienia, choć w badaniach przemilczana jest historia samego procesu in-
ternalizacji wzoru osobowego. Wzór biografii zakłada obecność historii jednostki
w aktualnym stadium jego urealniania. Zasadność takiego myślenia ukazują bada-
nia Jeana Piageta, wyjaśniające umysłowy rozwój człowieka bez dokładniejszego
osadzania go w kulturze i strukturze konkretnego społeczeństwa.

Wzór osobowy oznacza stany finalne pewnego procesu, opisuje cechy jed-

nostki, określa odrębność dowolnej grupy (np. ZT, oddziału, pododdziału, drużyny
harcerskiej); a wzór biografii – proces, układ sekwencji, decyzji, działań i ich postu-
lowanych rezultatów, rozmieszczonych w przedziale czasu określonym przez pra-
wa genetyki i wydzielonym decyzjami instytucji prawnych, opisuje także sposób
udziału jednostki w życiu innych, oznacza również sposób realizacji przez jednostki
wartości tworzących aksjologiczny fundament organizacji społeczeństwa. W społe-
czeństwach współczesnych są to: podmiotowość jednostki, bogactwo, sława, bez-
pieczeństwo socjalne.

Powszechna dostępność wzorów biografii świadczy o demokratycznej organi-

zacji społeczeństwa, jest jedną z miar jego stopnia zdemokratyzowania. Wzory
osobowe są bardziej lub mniej atrakcyjne, akceptowane przez kolejne pokolenia
grupy społecznej.

13

13

E. Hajduk: Wzory przebiegu życia. Zielona Góra 1996, s. 33-35

474

Dostępność najbardziej pożądanych wzorów biografii może być przyczyną

powstawania konfliktów społecznych. Powszechne dążenie do wypełnienia biogra-
fii najatrakcyjniejszych; nie jest możliwe do spełnienia w zróżnicowanym społe-
czeństwie. Generowanie nowych wzorów przebiegu życia daje szansę na rozłado-
wanie frustracji, a tym samym kieruje aktywność życiową na indywidualnie ukształ-
towany wzór biografii. Ważnym jest, aby instytucje umożliwiały stworzenie kolej-
nych wzorów biografii. W swoim opracowaniu E. Hajduk przedstawia jeden z naj-
częściej spotykanych wzorów przebiegu życia. Podstawowy wzór jest realizowany
w szkole, w instytucji pracy zawodowej. Inny wzór realizowany jest przy udziale
szkoły i estrady, jeszcze inny staje się realnością społeczną przy wsparciu szkoły
i stadionu. Kolejny wzór potwierdzony zostaje w życiu ludzi za pośrednictwem
szkoły i partii politycznej. Trzeba wymienić jeszcze jeden, o wzrastającej atrakcyj-
ności -wzór realizowany w szkole, a następnie w instytucjach biznesu symbolizo-
wanych przez bank i giełdę. To, co różni wzór podstawowy od pozostałych wzorów
określi dokonujące się obecnie zmiany w kulturze społeczeństw współczesnych.

14

Z punktu widzenia interesującej nas problematyki oddziaływań instytucjonal-

nych ważne jest rozpoznanie, czy instytucja wojskowa pozwala wytworzyć i reali-
zować indywidualny wzór przebiegu życia. Wśród wielości biografii instytucjonal-
nych, wojskowy wzór przebiegu życia nie stanowi dla współczesnej młodzieży
atrakcyjnej formuły życia. Powstanie wzoru – szkoła, praca, rodzina, wojsko, eme-
rytura nie wypełnia w pełni zasadniczych faz przebiegu życia. Człowiek decydujący
się na wzór wojskowy musi świadomie przygotowywać się do wielości biografii
w swoim życiu. Wojsko wyposaża go w szerokie kompetencje, które pozwalają
stworzyć wzór mogący być wyznacznikiem dla pokoleń młodzieży poszukującej
swojej drogi życiowej. Funkcjonowanie jednostki w instytucji wojskowej wiąże się
w sposób bezpośredni z identyfikacją społeczną. Wojsko reorientuje plany życiowe
części młodych ludzi, stwarzając możliwości do akceptacji subkultury wojskowej
i wzorów stanowiących podstawę do osiągnięcia akceptacji własnych postaw
i osiągnięcia akceptacji społecznej. Odwoływanie się w wychowaniu wojskowym do
wzorów osobowych opartych na postaciach historycznych, w dzisiejszych czasach
nie ma tak ogromnej wymowy, jak wynikałoby z historycznego punktu widzenia.
Według H. Muszyńskiego /.../ wzór osobowy powinien mieć wymiar czysto prak-
tyczny. Spersonifikowanie go nie powinno nastręczać żadnych trudności. Powinien
być blisko życia, namacalny i atrakcyjny, nawet dla tych, którzy nie zwykli nikogo
naśladować. Powinien to być ktoś, kto jest reprezentantem danego środowiska,
kimś konkretnym. Wraz ze zmieniającą się rzeczywistością zmieniają się priorytety
w życiu ludzi. Razem z nimi zmienia się otoczenie i oczekiwania dotyczące kon-
kretnych wartości. Istnieją jednak takie, które stanowią o wzorze osobowym żołnie-
rza i jego dobrych cechach. Należą do nich następujące:

- prawdomówność i umiłowanie prawdy, jako wartości fundamentalnej;
- sprawiedliwość jako poszanowanie uprawnień drugiego człowieka i po-

szczególnych społeczności do określonych dóbr osobowych i materialno-
rzeczowych;

- odpowiedzialność rozumiana jako umiejętność wzięcia na siebie obowiąz-

ku dbania i troszczenia się o innych oraz wartości trwałe związane z do-
brem ojczyzny i narodu;

14

E. Hajduk: Wzory przebiegu życia. Zielona Góra 1996, s. 40

475

- poświęcenie – umiejętność zrzeczenia się praw własnych na rzecz ogółu

lub innej osoby, uznanie czyichś potrzeb za ważniejsze od własnych;

- patriotyzm – miłość do ojczyzny, nosząca znamiona miłości ofiarnej, goto-

wej do najwyższego poświęcenia, niejednokrotnie do czynów heroicznych;

- sumienność – dokładne wykonywanie określonych czynności, osobiste za-

angażowanie;

- wytrwałość – przezwyciężenie niedogodności oraz zdolności trwania do

końca na powierzonym sobie odcinku;

- solidarność – zabieganie o dobro wspólne, uznanie wspólnego dobra

i walka o nie, ale nie walka przeciwko drugiemu człowiekowi, lecz walka
o drugiego człowieka;

- życzliwość – wrażliwość i otwartość na potrzeby drugiego człowieka i całej

wspólnoty;

- odwaga – śmiała, świadoma postawa wobec niebezpieczeństwa i zdolność

do takiej postawy, zarówno w życiu codziennym, jak i w sytuacji zagroże-
nia.

15

Funkcjonowanie określonych wzorów jest jednym z warunków istnienia insty-

tucji, organizacji i grup społecznych; pozwalają one postępować zgodnie z ustalo-
nymi i ogólnie akceptowanymi schematami. Znając wzory zachowań obowiązujące
w danej zbiorowości, można przewidzieć, w ogólnym zarysie sposoby odgrywania
ról społecznych oraz reakcje otoczenia na ich odgrywanie przez poszczególnych
członków społeczności. W każdej zbiorowości społecznej, zwłaszcza w małej gru-
pie i społeczności lokalnej, spotykamy rozmaite sposoby wpływania na zachowania
jednostek, nie tylko przez spełniających w niej funkcje reprezentacyjne, ale i inne
ogólnie znane role. Sposobami tymi są: sugestia, nakaz, perswazja, nacisk i przy-
mus fizyczny. Dzięki tym sposobom zmusza się innych i siebie do zachowań kon-
formistycznych, mających na celu respektowanie akceptowanych wzorów i syste-
mu wartości. Zachowania konformistyczne wiążą się ze zmianą zachowań na sku-
tek rzeczywistego lub wyimaginowanego wpływu innych. Ludzie dają się złapać
w pułapkę wpływu społecznego. W odpowiedzi na żądania zmieniają swoje za-
chowanie i podporządkowują się oczekiwaniom innych. W wielu sytuacjach życia
codziennego powstanie reakcji ma silne związki z oczekiwaniem społecznym.
Powoływanie się na ogólnie przyjęte normy zachowań społecznych jest czynnikiem
generującym zachowania jednostki. Gdy będziemy działać, tak jak każdy inny czło-
wiek, zachowamy się konformistyczne, ale wcale nie, dlatego, że jesteśmy osoba-
mi słabymi i pozbawionymi „kręgosłupa", które nie mogą polegać na samych sobie,
będziemy się zachowywać tak jak inni, ponieważ ich zachowanie jest dla nas in-
formacją. Zachowanie to definiuje niejasne dla nas sytuacje i pomaga obrać wła-
ściwą. Dzieje się to za sprawą informacyjnego wpływu działania

16

.

Zachowania społeczne niemieszczące się w ramach wzorów uznanych i do-

puszczalnych, spotykają się z sankcjami, które są jednym z elementów kontroli
społecznej. Dotyczy ona głownie czynności i działań istotnych dla przebiegu życia
społecznego, czyli ról publicznych i identyfikujących przynależność jednostki do
określonej grupy. Kontrolą społeczną w różnym stopniu jesteśmy objęci wszyscy,

15

H. Skorowski: Wokół etyki żołnierza, W: „Kodeks honorowy żołnierzy zawodowych WP ideałem

moralnym i obyczajowym łączącym tradycje z kierunkiem przemian społeczno-ustrojowych Rzeczypo-
spolitej Polskiej", materiały z sympozjum. Warszawa 1990, s. 22-27

16

E. Aronson: Psychologia społeczna, serce i umysł. Poznań 1997

476

jak członkowie grup, dzięki którym należymy do społeczeństwa. Każda z grup,
której jesteśmy członkami, jest częścią nas samych. Sprawując kontrolę nad inny-
mi, mimowolnie i pośrednio poddajemy wartościowaniu i ocenianiu własne postę-
powanie, czyli kontrola kogoś jest również samokontrolą.

17

Każdy człowiek posiada pewną sferę prywatności, która może być węższa lub

szersza, zależnie od typu społeczeństwa, spójności wewnętrznej grupy, charakteru
ich instytucji i od pozycji, którą jednostka zajmuje w grupie. Tak, więc jednostka
albo podlega internalizacji norm i wartości, w taki sposób, iż odczuwa posłuszeń-
stwo wobec nich jako wewnętrzny przymus, albo podlega przymusom zewnętrz-
nym stosowanym przez rzeź instytucje. Zinternalizowane normy i wartości działają
regulująco na zachowanie jednostek, starających się zachowywać w sposób godny
członka danej grupy. Natomiast troska o honor zbiorowości, jak poczucie odpowie-
dzialności to przykład przymusu wewnętrznego. Każda jednostka dąży do zyskania
uznania i do poczucia bezpieczeństwa. Każdemu człowiekowi potrzebna jest we-
wnętrzna równowaga psychiczna. "Człowiek pozbawiony uznania traci tę równo-
wagę i swoją osobowość – ulega dezintegracji. Podobnie dzieje się, jeżeli człowiek
znajduje się systematycznie w stanie zagrożenia i żyje stale z poczuciem niebez-
pieczeństwa. Otóż właśnie konformistyczne zachowania dają uznanie, poczucie
bezpieczeństwa. Dlatego ludzie podświadomie, i niejako w naturalny sposób, eli-
minują poczucie zagrożenia czy też napięcia wywołane brakiem uznania, przez
zachowania niebudzące niczyjego sprzeciwu, a wręcz przeciwnie, znajdujące
uznanie.

18

Istotnymi składnikami kontroli społecznej są zwyczaje i obyczaje. Zwyczaje to

sposób zachowania się w określonych sytuacjach, który nie wywołuje negatywnych
reakcji otoczenia. Każda grupa ma swoje zwyczaje, ustala je jako zwyczaje będące
wzorami wzajemnych oddziaływań, które przez to, że stały się zwyczajami, stają
się obowiązujące w większym stopniu, gdyż stały się niejako zasadą odróżnienia
tej grupy od innych.

Zwyczaje powstają jako nawyki indywidualne, mogące się ustalić drogą trady-

cji (np. picie piwa przez korporacje studenckie), są wzajemnie tolerowane, później
– szanowane. Niektóre zwyczaje mogą być pozostałościami po dawnych obrzę-
dach religijnych (np. wianki czy palenie ognisk w noc czerwcową), niektóre mogą
być pozostałościami dawnych tradycji cechowych. Naruszenie zwyczaju przyjętego
w grupie nie spotyka się z potępieniem, ale członkowie grup o silnej więzi mają
takie samo poczucie obowiązku szanowania ich. Zwyczaje są, więc elementami
systemu kontroli społecznej, dlatego, że są zinstytucjonalizowanymi wzorami za-
chowań w sytuacjach nieobjętych dla grupy jako całości. Zwyczaje jednostkowe,
indywidualne, są też ważne dla grupy, ponieważ wpływają na funkcjonowanie jed-
nostki w jej rolach społecznych.

19

Obyczaje możemy zdefiniować jako sposób po-

stępowania, który grupa poddaje ocenom moralnym, i za naruszenie, którego sto-
suje się sankcje. Jest on formą zmuszenia jednostek do respektowania wartości
grupowych. Nie mówiąc już o takich obyczajach, jak: okazywanie pomocy starszym
i chorym, wyrażanie współczucia wobec poszkodowanych, okazywanie szacunku
symbolom narodowym i państwowym. Naruszenie obyczaju nie jest karane przez
prawo, ale napiętnowane przez opinię publiczną, dysponującą jedynie sankcjami

17

S. Koniński: Socjologia ogólna. Warszawa 1989, s. 129

18

J. Szczepański: Elementarne pojęcie socjologii. Warszawa 1995, s. 219

19

Ibidem, s. 220

477

moralnymi, które nieraz są bardziej dokuczliwe niż wyroki sądowe. Obyczaje są
wzorami zachowań, związanymi z wartościami znaczącymi dla przebiegu życia
grupy. Naruszenie tych wzorów zapewnia jej spójność. Wobec członków dopusz-
czających się ekstrawagancji, grupa stosować może różnorodne sposoby napięt-
nowania, od osłabienia kontaktów towarzyskich, do wykreślenia z kręgów społecz-
ności włącznie.

Realizując wychowanie wojskowe, mając jednocześnie na uwadze zachodzą-

ce procesy socjalizacyjne należy być świadomym, iż wszelkie ich zakłócenia, nie-
powodzenia, pomyłki dydaktyczne wynikają z określonych kategorii uczestników
opisywanych procesów. W celu właściwego zrozumienia zachodzących zjawisk
można dokonać typologii uczestników oddziaływań społecznych w instytucji mili-
tarnej. Określając typ identyfikacji, należy skategoryzować żołnierzy w zależności
od miejsca, jakie zajmują w systemie społecznym instytucji wojskowej.

Pierwsza kategoria żołnierzy identyfikuje się w sposób formalny z instytucją

wojskową. Jest to identyfikacja pozorna, pojawiająca się pod wpływem przymusu.
Żołnierzom tej kategorii na drodze przymusu prawnego nadano w sposób przej-
ściowy społeczną rolę żołnierza. W grupie tej w sposób formalny funkcjonują sym-
bole oraz zewnętrzne oznaki członka organizacji militarnej. Dostosowują się oni do
funkcjonującego porządku, wyglądu zewnętrznego, natomiast w sposób słaby
identyfikują się ze służbą wojskową. Zdarza się, że zachodzi brak identyfikacji.
W grupie tej występuje podporządkowanie się prawu zwyczajowemu, a okres trwa-
nia służby nie jest dłuższy od wymaganego. Żołnierze z tej grupy sprawiają różno-
rodne kłopoty mające na celu porzucenie instytucji, w której się znaleźli. Proble-
mem dowódców i wychowawców wojskowych jest brak możliwości oddziaływania
na uczestników wyżej wymienionych sytuacji. Brak mechanizmów identyfikacji z
instytucją wojskową powoduje, że socjalizacja u tej kategorii żołnierzy nie zacho-
dzi. Częściej identyfikują się oni z poza wojskowym układem społecznym oraz
nieformalnymi strukturami konkurencyjnymi wobec instytucji militarnej. Opisywana
kategoria żołnierzy charakteryzuje się tym, iż przed rozpoczęciem służby wojsko-
wej posiadali oni problemy natury społecznej. W ich biografiach pojawiały się ele-
menty antyspołeczne, ale również tę kategorię mogą tworzyć osoby nieidentyfiku-
jące się ze służbą wojskową z przyczyn aksjologicznych.

Drugą grupę, w której zachodzi identyfikacja akceptująca warunki służby woj-

skowej, stanowią żołnierze, którzy zgodnie z oczekiwaniami pełnią służbę wojsko-
wą dobrze i szybko kształtują kompetencje wojskowe. Nie stanowi dla nich pro-
blemu opanowanie podstawowych pojęć, ich znaczenia, rytuału, instrukcji, jak też
specyficznego języka wojskowego. Zachodzi tu jednak zjawisko przymusu, a zara-
zem zgody przy pewnym poziomie akceptacji. Grupę tą cechuje sprawne posługi-
wanie się językiem wojskowym, następuje właściwe rozumienie własnej sytuacji,
kształtuje się na wysokim poziomie umiejętność współdziałania i odpowiedzialności
za realizowane czynności. Za Znanieckim możemy tu mówić o urobionym żołnie-
rzu. Żołnierzy tej kategorii w sposób łatwy przystosowuje się do specyfiki i kultury
wojskowej. Identyfikacja następuje jednak w określonym przedziale czasu. Okres
ten może być przedłużony, jednakże nie decyduje o kształcie dalszych faz biogra-
fii. Żołnierze tej kategorii uzyskują kompetencje wojskowe mogące przydać się w
życiu cywilnym. Proces socjalizacji w stosunku do tej grupy zachodzi, a jego efekty
mogą mieć wymiar poza wojskowy. W grupie tej nie można wykluczyć pojawienia
się żołnierzy traktujących służbę wojskową jako wzór realizacji powinności patrio-

478

tycznych. Może to być kontynuacja tradycji rodzinnych, a także szanowanie warto-
ści związanych z tożsamością mężczyzny, a wywodzących się bezpośrednio
z psychologicznego przyzwolenia na występowanie w roli żołnierza.

Trzecią kategorię stanowi identyfikacja biograficzno-konformizująca. Dotyczy

ona osób, które bez względu na motywy, okoliczności i sytuacje podjęcia służby
wojskowej, w toku jej odbywania, a nawet przed nim podjęły decyzję o pozostaniu
lub też zgodziły się na jej przedłużenie na czas pełnienia służby nadterminowej lub
kontraktowej. Ważnym czynnikiem jest tu stabilizacja o postaci retrospektywnej.
Charakter i droga awansu żołnierzy tej kategorii jest mało dynamiczna. Żołnierze
tej grupy w pełni opanowali tajniki służby wojskowej, zdobyli umiejętności i wiedzę
niezbędną do wzorowego realizowania odpowiedniego zakresu czynności. Identy-
fikacja występująca w tej kategorii orientuje się na kształtowanie kompetencji nie-
zbędnych do dalszej pracy w środowisku wojskowym.

Czwartą kategorię tworzą prawdziwi żołnierze, którzy z punktu widzenia inte-

resującej problematyki rozważań są najbardziej interesującym źródłem satysfakcji
z działalności dydaktycznej i wychowawczej. Zachodzi tu identyfikacja biograficz-
na, kreacyjna. Żołnierze ci dynamicznie awansują. Wybór przez nich służby woj-
skowej stanowi formę realizacji planu życiowego. Posiadają zasób wiadomości i
umiejętności pozwalający na pełnienie funkcji dowódczych. Posiadana wiedza
wykracza poza ich kompetencje zawodowe i pozwala pokonywać kolejne szczeble
awansu zawodowego. Ujawniane dyspozycje pozwalają na rozwój zawodowy,
wybiegający poza normalne ramy kariery wojskowej. Aspiracje powodują, że dy-
namika awansu w tej grupie wzrasta wraz z rozwojem i podporządkowana jest
ukształtowaniu biografii w ścisłym powiązaniu z instytucją i środowiskiem wojsko-
wym. Plany życiowe realizowane są poprzez stosowanie opracowanych taktyk i
strategii ich osiągania. Socjalizacja wojskowa w opisywanej kategorii zachodzi w
pełnym zakresie. Można domyślać się, że mogła ona zachodzić we wcześniej
spełnianej roli społecznej. Ta pierwotna socjalizacja może wynikać z wyboru służby
wojskowej, która jest strategicznym rozwiązaniem planu życiowego o charakterze
instrumentalnym.

Świadomość wpływów społecznych na kształtowanie osobowości jest czynni-

kiem niezbędnym do zrealizowania procesu szkolenia i wychowania w ramach
instytucji wojskowej. Kadra dowódcza oraz dydaktyczna w swojej działalności musi
mieć świadomość, iż wychowanie w sposób nierozerwalny należy rozpatrywać
z socjalizacją wojskową. Najbardziej korzystną sytuacją byłoby rozpatrywanie za-
chodzących zjawisk w instytucji wojskowej w aspekcie zachodzącej w niej socjali-
zacji wojskowej. Młodzież kierowana do pełnienia służby wojskowej nie może być
traktowana w sposób jednakowy. Kategorie, które autor zaproponował, skłaniają
do podjęcia wzmożonego wysiłku nad pracą z żołnierzami o pełnej identyfikacji ze
służbą wojskową, gdyż ta kategoria żołnierzy jest gwarancją pozyskania warto-
ściowych dowódców, wychowawców, którzy kształtować będą wizerunek armii oraz
wychowywać kolejne pokolenia żołnierzy. Należy również zwrócić uwagę na kate-
gorie żołnierzy, którzy nie powinni pełnić służby wojskowej. Niedomagania w za-
kresie socjalizacji pierwotnej powodują w tej grupie brak identyfikacji z instytucją
wojskową i stanowią problem, który powinien być rozwiązywany już w okresie
szkolnym i podlegać szczególnej trosce nauczycieli i wychowawców, którzy są
współodpowiedzialni za kształtowanie osobowości społecznej wychowanków.