© Copyright by Marek Rekowski, Poznań 2005

Projekt okładki: Barbara Adamczyk

EKONOMIA; ^^AiJKA^O? OOSPODAROWANIU

EKONOMIA > 11
DOBRA - PRODUKTY1 USŁUGI 11

ZASOBY 12
ZASOBY LUDZKIE - KAPITAŁ LUDZKI 12
ZASOBY NATURALNE 12
ZASOBY KAPITAŁOWE 13
CZYNNIKI PRODUKCJI 13
TECHNOLOGIA WYTWARZANIA DÓBR 13

PROBLEM RZADKOŚCI ZASOBÓW I TECHNOLOGII 14
KONIECZNOŚĆ DOKONYWANIA WYBORÓW 15
GRANICA MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNYCH 16
KORZYŚCI I KOSZTY 19
PODZIAŁ WYTWORZONEGO PRODUKTU 20
EKONOMIA NAUKĄ O ALOKACJI ZASOBÓW 21
MIKROEKONOMIA 21

ZASADA OPTYMALIZACJI 22
ZASADA MALEJĄCYCH KORZYŚCI MARGINALNYCH 23
ZASADA ROSNĄCEGO KOSZTU MARGINALNEGO 25
ZASADA OPTYMALIZACJI DECYZJI 26

METODA ANALIZY EKONOMICZNEJ 31
MODEL GOSPODARKI RYNKOWEJ 35
RYNEK I JEGO ELEMENTY 37
DEFINICJA RYNKU 37
CENY ABSOLUTNE I RELATYWNE 39

ZASÓB I STRUMIEŃ 40

ELEMENTY RYNKU: POPYT, PODAŻ, CENA 40
PRAWO POPYTU RYNKOWEGO 40

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZMIARY POPYTU 43
DOCHODY KONSUMENTÓW 43
GUSTY I PREFERENCJE 43
SUBSTYTUTY I DOBRA KOMPLEMENTARNE 44
PRZEWIDYWANIE CEN RELATYWNYCH 44

LICZBA LUDNOŚCI 45
EFEKTY NAŚLADOWNICTWA I DEMONSTRACJI 45
PRAWO PODAŻY RYNKOWEJ 47

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PODAŻ 49

CENY CZYNNIKÓW PRODUKCJI 49
TECHNOLOGIA 49

PODATKI I SUBSYDIA 49
PRZEWIDYWANIE CEN 50
LICZBA PRZEDSIĘBIORSTW W GAŁĘZI 50

POPYT, PODAŻ, CENA RÓWNOWAGI 50
MODEL PAJĘCZYNY 55
NADWYŻKI KONSUMENTA I PRODUCENTA 57

ZAGADNIENIA: Dopłaty do cen produktów rolnych; Rząd podwyższa cła Importowe;

Dlaczego płacimy więcej za wizytę u lekarza 58

ELASTYCZNOŚĆ POPYTU 65
ELASTYCZNOŚĆ ŁUKOWA I PUNKTOWA 66
ELASTYCZNOŚĆ ŁUKOWA 66
ELASTYCZNOŚĆ PUNKTOWA 79
METODY MIERZENIA ELASTYCZNOŚCI PUNKTOWEJ 71

NACHYLENIE KRZYWEJ POPYTU A ELASTYCZNOŚĆ 73
DETERMINANTY ELASTYCZNOŚCI CENOWEJ POPYTU 73

WYSTĘPOWANIE SUBSTYTUTÓW 73

ZNACZENIE DOBRA W DOCHODZIE KONSUMENTA 74

CZYNNIK CZASU 74
ELASTYCZNOŚĆ CENOWA PODAŻY 74
ELASTYCZNOŚĆ A PRZYCHODY PRZEDSIĘBIORSTW 77
PRZYCHÓD CAŁKOWITY, PRZECIĘTNY I MARGINALNY 78

ZAGADNIENIA: Wykorzystanie elastyczności popytu w podejmowaniu decyzji gospodarczych;

Prognozowanie sprzedaży za pomocą elastyczności . . . : 82

KONSUMENT JAKO PODMIOT GOSPODARUJĄCY 89
UŻYTECZNOŚĆ MIARĄ ZADOWOLENIA Z KONSUMPCJI 90

UŻYTECZNOŚĆ CAŁKOWITA I MARGINALNA 91
UŻYTECZNOŚĆ MARGINALNA A CENY DÓBR 93
SYSTEM PREFERENCJI KONSUMENTA 94
KRZYWA OBOJĘTNOŚCI KONSUMENTA 95

CECHY KRZYWEJ OBOJĘTNOŚCI 98
MARGINALNA STOPA SUBSTYTUCJI (MSS) 99
MSS A NACHYLENIE KRZYWEJ OBOJĘTNOŚCI 101
PRAWO MALEJĄCEJ MSS 101
OGRANICZENIA WYBORU KONSUMENTA 102
OGRANICZENIE BUDŻETU 102
OPTIMUM KONSUMENTA 105

ZMIANY DOCHODÓW KONSUMENTA 106
ZMIANY CEN DÓBR 107

POPYT KONSUMENTA

FUNKCJE POPYTU m
POPYT A ZMIANY DOCHODU KONSUMENTA m
DOBRA NORMALNE I DOBRA PODRZĘDNE 112
KRZYWA DOCHÓD-KONSUMPCJA <\

14

KRZYWE ENGLA 115
POPYT KONSUMENTA A ZMIANY CEN DÓBR 120
POPYT RYNKOWY 121

EFEKT SUBSTYTUCJI I DOCHODOWY 123
DOBRA GIFFENA 126
SUBSTYTUTY I DOBRA KOMPLEMENTARNE 127

ZAŁOŻENIE DOSKONAŁEJ WIEDZY KONSUMENTA 128
ZAGADNIENIA: Zachowania konsumenta europejskiego 129

ROLA PRODUCENTA W GOSPODARCE RYNKOWEJ 139
PROCES PRODUKCJI 139

ZYSK CELEM DZIAŁALNOŚCI PRODUCENTA 140

ROLA ZYSKU W PRZEDSIĘBIORSTWIE 142
EFEKTYWNOŚĆ TECHNICZNA I EKONOMICZNA 143

FUNKCJA PRODUKCJI 145
FUNKCJA PRODUKCJI W KRÓTKIM OKRESIE 146
PRODUKT CAŁKOWITY, PRZECIĘTNY I MARGINALNY 147

ZALEŻNOŚĆ - PRODUKT PRZECIĘTNY I MARGINALNY 149

PRAWO MALEJĄCYCH PRZYCHODÓW 150
PRODUKT CAŁKOWITY, PRZECIĘTNY I MARGINALNY: PREZENTACJA
GEOMETRYCZNA 151

ZALEŻNOŚCI MIĘDZY PRODUKTEM CAŁKOWITYM, PRZECIĘTNYM I MARGINALNYM. 153
ETAPY PRODUKCJI 154
FUNKCJA PRODUKCJI W DŁUGIM OKRESIE 155
PRODUKCJA O STAŁYCH PROPORCJACH CZYNNIKÓW 155
EFEKTY SKALI PRODUKCJI 156
PRODUKCJA O ZMIENNYCH PROPORCJACH CZYNNIKÓW 157
IZOKWANTY PRODUKCJI 158

ZMIANY WZDŁUŻ I MIĘDZY IZOKWANTAMI 159
SUBSTYTUCJA MIĘDZY CZYNNIKAMI PRODUKCJI 160
MALEJĄCA MARGINALNA STOPA TECHNICZNEJ SUBSTYTUCJI 161
EFEKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA STREF PRODUKCJI 162
OPTYMALNA KOMBINACJA CZYNNIKÓW PRODUKCJI 163
LINIA JEDNAKOWEGO KOSZTU 164
OPTIMUM PRODUKCJI 166
ŚCIEŻKA EKSPANSJI PRODUKCJI 169
ZMIANY CEN CZYNNIKÓW PRODUKCJI 170
ZAGADNIENIA: Funkcja produkcji Cobba-Douglasa 171

KOSZTY PRODUKCJI

ZNACZENIE KOSZTÓW PRODUKCJI 177

KOSZTY PRYWATNE I SPOŁECZNE 177
KOSZTY ALTERNATYWNE 178
KOSZTY RACHUNKOWE I EKONOMICZNE 178

KOSZTY W KRÓTKIM I DŁUGIM OKRESIE 180
FUNKCJA KOSZTÓW PRODUKCJI 181
KOSZTY W KRÓTKIM OKRESIE 181
KOSZTY STAŁE 182
KOSZTY ZMIENNE 183
KOSZTY CAŁKOWITE 184
KOSZT MARGINALNY 185
ZALEŻNOŚCI: KOSZT-PRODUKT PRZECIĘTNY, KOSZT-PRODUKT MARGINALNY... 186
KOSZTY PRODUKCJI - PREZENTACJA GEOMETRYCZNA 187
KOSZTY PRODUKCJI W DŁUGIM OKRESIE 191
KOSZTY W KRÓTKIM I W DŁUGIM OKRESIE 192

JAK KSZTAŁTUJĄ SIĘ KRZYWE KOSZTÓW CAŁKOWITYCH 194

PODJĘCIE DECYZJI O NOWYM PRZEDSIĘBIORSTWIE 196
KOSZTY PRZECIĘTNE W DŁUGIM OKRESIE 197
DŁUGOOKRESOWE KOSZTY CAŁKOWITE I PRZECIĘTNE 197
KOSZTY MARGINALNE W DŁUGIM OKRESIE 200
POSTĘP TECHNICZNY - PRODUKCJA - KOSZTY 202

FORMY ORGANIZACJI RYNKU 207
KONKURENCJA DOSKONAŁA 209
CZYNNIK CZASU 211
CENA RÓWNOWAGI GAŁĘZI PRZEMYSŁU 211
KRZYWA POPYTU NA PRODUKTY PRZEDSIĘBIORSTWA 212

CENA, PRZYCHÓD CAŁKOWITY, PRZECIĘTNY I MARGINALNY 213
MAKSYMALIZACJA ZYSKU W KRÓTKIM OKRESIE 214
RÓWNOWAGA W KRÓTKIM OKRESIE 218
PUNKTY GRANICZNE RENTOWNOŚCI 220
PODAŻ W KRÓTKIM OKRESIE 221
PODAŻ GAŁĘZI PRZEMYSŁU W KRÓTKIM OKRESIE 222
RÓWNOWAGA RYNKOWA W KRÓTKIM OKRESIE 223

RÓWNOWAGA W DŁUGIM OKRESIE 224
KRZYWA PODAŻY PRZEMYSŁU W DŁUGIM OKRESIE 225

ZAGADNIENIA: Analiza progu rentowności 227

MODEL MONOPOLU PEŁNEGO 239
KRZYWA POPYTU W WARUNKACH MONOPOLU 239

KOSZTY PRODUKCJI MONOPOLU 241

KRÓTKOOKRESOWA RÓWNOWAGA MONOPOLU 241
CENA MONOPOLOWA 244
ZYSK I STRATA MONOPOLU 244

KRZYWA PODAŻY MONOPOLU W KRÓTKIM OKRESIE 245
DYSKRYMINACJA CENOWA 247
INGERENCJA RZĄDU NA RYNKU MONOPOLISTYCZNYM 255
PORÓWNANIE MONOPOLU Z KONKURENCJĄ DOSKONAŁĄ 256

ZAŁOŻENIA MODELU KONKURENCJI MONOPOLISTYCZNEJ 261

KRZYWA POPYTU NA RYNKU KONKURENCJI MONOPOUSTYCZNEJ 262
RÓWNOWAGA W KRÓTKIM OKRESIE 263
RÓWNOWAGA W DŁUGIM OKRESIE 265
KONKURENCJA ZA POMOCĄ JAKOŚCI I REKLAMY 266

ZAŁOŻENIA MODELU OUGOPOLU 273

DUOPOL 274
MODELE OUGOPOLU 278
CENY SZTYWNE I ZAŁAMANA KRZYWA POPYTU 278
PRZYWÓDZTWO CENOWE 281
PRZYWÓDZTWO CENOWE FIRMY DOMINUJĄCEJ 281
PRZYWÓDZTWO CENOWE FIRMY O NISKICH KOSZTACH 282
KONKURENCJA NIECENOWA 283

GRY STRAGETICZNE 284
FORMY MONOPOLIZACJI 291
USTAWODAWSTWO ANTYMONOPOLOWE 295

ZAGADNIENIA: Polski Koncern Naftowy dyskryminuje odbiorców; Wysypisko śmieci

zaniża ceny 298

ROLA RYNKU CZYNNIKÓW PRODUKCJI 303
ELEMENTY RYNKU 303

POPYT NA CZYNNIKI PRODUKCJI 304
POPYT NA PRACĘ W KRÓTKIM OKRESIE 305
POPYT W SYTUACJI WIELU CZYNNIKÓW PRODUKCJI 307
POPYT RYNKOWY NA CZYNNIKI PRODUKCJI 309

POPYT NA CZYNNIKI PRODUKCJI - KONKURENCJA NIEDOSKONAŁA 310
ELASTYCZNOŚĆ CENOWA POPYTU NA CZYNNIKI PRODUKCJI 313
PODAŻ CZYNNIKA PRACY 313
KRZYWA PODAŻY PRACY 316
RÓWNOWAGA NA RYNKU PRACY 318
RÓŻNICE PŁACOWE 321
KONKURENCJA NIEDOSKONAŁA I RYNEK PRACY 322

MONOPSON NA RYNKU PRACY 322

6

MONOPOL NA RYNKU PRACY 325
PODAŻ INNYCH CZYNNIKÓW PRODUKCJI 330
RENTA I OUASI-RENTA 331
RENTA GRUNTOWA 333
PROCENT-CENA KAPITAŁU 335
PODAŻ KAPITAŁU - ISTOTA PROCENTU 336
POPYT NA KAPITAŁ POŻYCZKOWY 338

ISTOTA I RODZAJE EFEKTÓW ZEWNĘTRZNYCH 345

WYCENA EFEKTÓW ZEWNĘTRZNYCH 348

RYNEK DZIAŁA SKUTECZNIE - TWIERDZENIE COASE 348
REGULACJE ADMINISTRACYJNE 350
POZWOLENIA NA EMISJĘ ZANIECZYSZCZEŃ 353
PODATEK PIGOU 354

ZAGADNIENIA: Społeczne koszty palenia papierosów; Efekt cieplarniany;
Ustawa o czystym powietrzu; Mieszkania w pobliżu lotniska 355

PODEJMOWANIE DECYZJI W WARUNKACH RYZYKA 369
POJĘCIE I RODZAJE RYZYKA 371
PRAWDOPODOBIEŃSTWO MIARĄ RYZYKA 375

KRYTERIA OCENY DECYZJI GOSPODARCZYCH W WARUNKACH RYZYKA 377
KRYTERIUM ŚREDNIEJ ARYTMETYCZNEJ 378
ZASADA MAKSIMINU 378
KRYTERIUM WARTOŚCI SKRAJNYCH 378
KRYTERIUM UTRACONYCH KORZYŚCI 379
KRYTERIUM NADZIEI MATEMATYCZNEJ 379
RYZYKO OCZEKIWANYCH REZULTATÓW DECYZJI 380

PREFERENCJE RYZYKA 387

EKONOMIA - NAUKA O GOSPODAROWANIU

8

O

graniczoność zasobów będących do dyspozycji ludzi oraz nieograni-
czoność potrzeb, które ludzie pragną zaspokoić stanowią istotę gospo-
darowania. Ludzie muszą dokonywać wyborów ekonomicznych -

decydować na co przeznaczyć stosunkowo rzadkie zasoby i jakie potrzeby za-
spokoić. Każda decyzja gospodarcza przynosi określone korzyści i koszty alter-

natywne. Podmiot gospodarczy dąży do optymalizacji efektów ekonomicznych.

EKONOMIA

Ekonomia jest nauką badającą w jaki sposób ludzie (pojedynczo lub w zor-

ganizowanych zespołach) wykorzystują zasoby, będące w ich dyspozycji, w celu
zaspokajania różnorodnych potrzeb materialnych i niematerialnych.

Zasoby, którymi ludzie dysponują są przekształcane w trakcie procesów pro-

dukcyjnych w dobra i usługi zaspokajające określone potrzeby. Dążeniem ludzi

jest zaspokojenie wszystkich potrzeb w stopniu maksymalnym. Niestety, nie jest

to możiwe, głównie z racji ograniczoności zasobów. O ile potrzeb może być nie-

skończenie wiele, o tyle zasoby umożliwiające zaspokojenie tych potrzeb są naj-
częściej (prawie zawsze) ograniczone.

W konsekwencji człowiek musi gospodarować, tzn. dokonywać wyborów

ekonomicznych - decydować na co przeznaczyć stosunkowo rzadkie zasoby,
które są do jego dyspozycji i jakie potrzeby zaspokoić. Decyzja gospodarcza po-
siada zawsze dwa aspekty - pozytywny i negatywny. Aspekt pozytywny ozna-
cza dokonanie wyboru jakie cele gospodarcze będziemy realizować oraz jakie
zasoby przeznaczymy na osiągnięcie tych celów. Aspekt negatywny oznacza
konieczność rezygnacji z innych celów, na osiągnięcie których moglibyśmy prze-
znaczyć posiadane zasoby.

Dobra, które człowiek wytwarza w procesie gospodarowania służą zaspoko-

jeniu jego potrzeb. Ogóinie dobra można podzielić na produkty oraz usługi.

Produkty, takie jak np. odzież, samochód, żywność, itp., stają się w pełni włas-
nością osoby je wykorzystującej. Z usług natomiast ludzie korzystają jedynie
czasowo (korzystamy z usługi przejazdu pociągiem nie wchodząc w posiadanie
lokomotywy czy wagonów, korzystamy z konsultacji lekarza nie wchodząc w „po-
siadanie" osoby lekarza i jego zawodowych umiejętności).

Istnieje ogromna liczba różnorodnych produktów i usług zaspokajających

ludzkie potrzeby. Wraz z rozwojem postępu technicznego i kulturalnego poja-

wiają się nieustannie nowe produkty i usługi zaspokajające coraz to bardziej
zróżnicowane i wyrafinowane potrzeby człowieka. Zapotrzebowanie na dobra

jest ogromne, przy czym nie jest ono równoznaczne z popytem na produkty

i usługi. Popyt jest uzależniony od siły nabywczej, jaką dysponują poszczególni
ludzie. Siła nabywcza zależy z kolei od takich czynników jak dochody kupu-

jących oraz ceny kupowanych dóbr.

Zapotrzebowanie na dobra jest kategorią potencjalną. Wyraża się ono w ilości

dóbr, które ludzie chcieliby posiadać, gdyby nie istniało ograniczenie w postaci
siły nabywczej. Łatwo wyobrazić sobie ogrom zapotrzebowania na dobra, które
zgłaszałby każdy z nas wówczas, kiedy ceny wszystkich dóbr równałyby się
zeru.

11

ZASOBY

W cełu zaspokojenia potrzeb i przynajmniej częściowej realizacji zapotrzebo-

wania na dobra człowiek przekształca w procesie produkcyjnym wszelkie dostę-

pne mu zasoby. Możemy wyróżnić trzy podstawowe grupy zasobów: zasoby
ludzkie, zasoby naturalne oraz zasoby kapitałowe.

z

Zasoby ludzkie

ludzie wraz

ich umiejętnościami

i doświadczeniami

ZASOBY

Zasoby naturalne

dobra dane

przez naturę

nie wytworzone

przez człowieka

. *..

Zasoby kapitałowe

kapitał rzeczowy

i finansowy

Ludzie są najważniejszym składnikiem procesów produkcyjnych. Każdy czło-

wiek posiada określone umiejętności zawodowe, posiada również mniejsze lub
większe doświadczenie w wykonywaniu czynności pracy (w posługiwaniu się
swoją wiedzą oraz narzędziami pracy). Niezwykle istotną cechą kapitału ludzkie-
go są zdolności człowieka do uczenia się i w konsekwencji do ciągłego rozwijania
swojej wiedzy. Wiedza ta służy z kolei do coraz bardziej skutecznego wykorzy-
stywania i przekształcania zasobów naturalnych i kapitałowych w dobra zaspo-
kajające potrzeby ludzkie. Rozwój wiedzy człowieka stanowi główny czynnik
postępu technicznego i organizacyjnego. Człowiek jest innowatorem (wynalaz-
cą) procesów wytwórczych - odkrywa i stosuje nowe narzędzia pracy (maszyny,
urządzenia, instalacje), tworzy nowe systemy organizacji pracy (sposoby łączenia
ze sobą wszystkich elementów potrzebnych do procesów wytwarzania dóbr).

Zasoby naturalne nie są wytworem pracy ludzi - są one darem natury,

aczkolwiek człowiek staje się ich właścicielem i wykorzystuje je dla wytwarza-
nia produktów i usług. Zasoby naturalne takie jak ziemia, surowce mineralne
i roślinne, woda, itp. są często produktami podstawowymi dla wytwarzania

wielu towarów finalnych i półproduktów. Zasoby naturalne dzielą się na odna-
wialne i nieodnawialne. Takie surowce jak ropa naftowa, minerały są zasobami

nieodnawialnymi, tzn. że nie można odnawiać zużytych już i wyeksploatowa-
nych złóż tych zasobów. Istnieją również zasoby odnawialne czyli takie, które
można odtworzyć, chociaż wymaga to często długiego czasu. Typowym odna-
wialnym zasobem naturalnym są lasy.

Niektóre zasoby naturalne można zastąpić w procesie produkcji surowcami

sztucznymi (włókna naturalne - włóknami syntetycznymi, metale - plastikiem)

inne zaś nie doczekały się do dnia dzisiejszego swoich syntetycznych substytu-

tów (ziemia, ropa naftowa).

Przez zasoby kapitałowe rozumie się najczęściej wszelkie rzeczowe składniki

procesów wytwórczych będące wytworem pracy człowieka. Do rzeczowych za-
sobów kapitałowych należą środki pracy i przedmioty pracy.

Środkami pracy są wszystkie maszyny, narzędzia, instalacje, urządzenia itp.,

za pomocą których człowiek wytwarza produkty i usługi. Przedmiotami pracy są
natomiast surowce i półfabrykaty (naturalne lub syntetyczne), które służą do wy-

produkowania danego dobra.

Do zasobów kapitałowych zalicza się również kapitał finansowy, czyli środki

pieniężne występujące w różnych postaciach (gotówka, kredyt, papiery warto-
ściowe).

Zasoby służą jako nakłady do produkowania-dóbr. Często określa się je mia-

nem czynników produkcji. Do najważniejszych czynników produkcji zaliczamy:

siłę roboczą, ziemię, surowce naturalne oraz kapitał rzeczowy (maszyny,

budynki, półprodukty, itp.).

Wytworzenie produktów lub usług wymaga zastosowania wielu zasobów rów-

nocześnie, przy czym każdy produkt potrzebuje odmiennych zasobów. Inne za-
soby niezbędne są do produkcji samochodu, inne natomiast do wytworzenia
chleba. Nawet kapitał ludzki (siła robocza), który bierze udział w produkowaniu
samochodów i chleba, różni się między sobą - są to bowiem pracownicy posia-
dający zupełnie różne umiejętności (kwalifikacje zawodowe).

Zasoby konieczne do wyprodukowania jakiegoś dobra muszą być ze sobą

w odpowiedni sposób połączone. W przeciwnym wypadku produkt nie zostanie
wytworzony. Nie wystarczy wiedzieć, że do wyprodukowania chleba potrzebne

są surowce (mąka, sól, woda, drożdże, itp.), maszyny (piec piekarniczy, mie-
szadło do ciasta, itp.), energia oraz siła robocza. Po to, aby wyprodukować

12

13

chleb posiadający odpowiednie właściwości, konieczna jest wiedza o tym, w jaki
sposób i w jakich proporcjach połączyć ze sobą wszystkie te elementy w proce-
sie produkcyjnym. Innymi słowy, musimy znać technologię wytwarzania danego
dobra.

Technologia produkcji wyznacza ilości i rodzaj zasobów koniecznych do

wyprodukowania danego produktu; wyznacza również proporcje, w jakich
zasoby te powinny być ze sobą połączone.

Dlatego też ilość i jakość dóbr, które możliwe są do wytworzenia zależą nie

tylko od wielkości zasobów, którymi dysponujemy. Zależą one również od dostęp-
nych nam technologii wytwarzania.

TECHNOLOGII

Zapotrzebowanie

= iłość dóbr,

które ludzie

chcieliby posiadać

w ciągu roku

PROBLEM RZADKOŚCI

Zdolności

= ilość dóbr,

które ludzie

są zdolni wytworzyć

w ciągu roku

Wraz z upływem czasu pojawiają się nowe i lepsze technologie produkcji,

zwiększają się również zasoby. W rezultacie prawa strona nierówności powięk-
sza się - zwiększają się możliwości wytwarzania większych ilości dóbr. Z drugiej
strony jednak wzrasta liczba ludzi, rosną również potrzeby, które każdy chciałby
zaspokoić. Tak więc lewa strona nierówności także zwiększa się sprawiając, że

problem rzadkości nie zanika.

Ludzie podejmują decyzje dotyczące wykorzystania zasobów i technologii

w procesie gospodarowania. Decyzje te podejmowane są w określonym mo-

mencie. Suma takich momentów składa się na ciągłość procesów gospodar-
czych.

Gospodarowanie, które odbywa się zawsze w określonym momencie, napo-

tyka na ograniczoność zasobów i technologii. Dana jest pewna wielkość zaso-

bów oraz technologia. W każdym momencie istnieje tylko pewna liczba ludzi

zdolnych i chcących podjąć pracę, określona ilość hektarów ziemi i zasobów su-

rowcowych (węgla, rud metali, ropy naftowej, itp.). Podobnie jest z technologia-
mi produkcji dostępnymi do wykorzystania w procesach wytwórczych. Znane
i możliwe do zastosowania technologie są ograniczone (nie ma ich nieskończe-
nie wiele). Nawet gdyby zastosować najlepsze z dostępnych technologii i wyko-
rzystać w maksymalnym stopniu wszystkie zapasy zasobów, to zawsze możliwe

będzie wytworzenie jedynie ograniczonej ilości nowych dóbr w ciągu roku. Wyni-
ka to z faktu, iż nie wszystkie zasoby mogą być wykorzystywane w stopniu ma-
ksymalnym (np. bariera biologiczna uniemożliwia pracę człowieka przez 24
godziny na dobę). Także nie wszyscy producenci mogą stosować najlepsze, istnie-

jące w danym momencie technologie. Technologii najnowszych jest zawsze zbyt

mało w stosunku do zapotrzebowania. Większość producentów wykorzystuje tech-
nologie znane i opanowane. Technologie nowe są wprowadzane początkowo
przez niewielu producentów (innowatorów), a dopiero później rozprzestrzeniają

się w całej gospodarce.

Konsekwencją tych zjawisk jest problem rzadkości w ekonomii. Rzadkość

jest wynikiem zależności między zapotrzebowaniem ludzi na dobra (zapotrzebo-

waniem potencjalnym) a ograniczonymi zdolnościami wytworzenia tych dóbr.

Problem rzadkości występuje zawsze, kiedy zapotrzebowanie ludzi na dobra
przewyższa możliwości wyprodukowania tych dóbr (niezależnie od tego jak znacz-
ne są możliwości produkcyjne).

Ograniczoność zasobów oraz nieograniczoność potrzeb, które można zaspo-

koić za pomocą dóbr wytworzonych w danym momencie z zasobów będących

do dyspozycji stwarzają konieczność dokonywania wyborów.

Ludzie muszą dokonywać wyboru - co i jak produkować. Ponieważ nie

wszystkie potrzeby można zaspokoić w danym momencie, pojawia się koniecz-

ność dokonywania wyboru tych dóbr, które decydujemy się wytwarzać i tych,

z których wytwarzania rezygnujemy.

Wybór celów (potrzeb i dóbr je zaspokajających) oraz środków potrzeb-
nych do osiągnięcia tych celów (zasobów i technologii ich przetwarzania)
stanowi istotę procesu gospodarowania. Ponieważ problem rzadkości ist-
nieje w każdym momencie, stąd gospodarowanie polega na ciągłym doko-
nywaniu wyborów przez jednostki gospodarujące.

Każdemu wyborowi towarzyszą dwa efekty - korzyścl I koszty, Decydując

się na podjęcie określonej działalności gospodarczej (podejmując produkcję da-

nego dobra, decydując się na konsumpcję danego produktu), spodziewamy się

osiągnąć pewne korzyści (zyski) z dokonanego wyboru. Równocześnie jednak
każde osiągnięcie korzyści oznacza powstanie kosztu alternatywnego (kosztu
utraconych korzyści). Konsument decydując się na zakupienie telewizora w tym
miesiącu odniesie korzyść jaką dostarcza mu możliwość oglądania programów

telewizyjnych. Miesięczny dochód konsumenta jest jednak ograniczony i zakup
telewizora oznacza rezygnację z zakupu innych dóbr, które także dostarczyłyby

konsumentowi określonych korzyści. Zakup telewizora „kosztuje" konsumenta

14

15

utratę korzyści z konsumpcji innych dóbr, z których musi zrezygnować. Podob-
nie jest w przypadku producenta. Posiadane zasoby może on przeznaczyć do

wytwarzania wielu dóbr. Decydując się na produkowanie np. chleba, rezygnuje
z zastosowania swoich zasobów do produkcji wielu innych dóbr. Kapitał finanso-
wy producent mógłby włożyć do banku (zamiast zainwestować go w produkcję)

i otrzymywać korzyści w postaci procentów. Wszystko to są koszty alternatywne
podjętej decyzji, lub inaczej koszty utraconych korzyści z odmiennych zastoso-

wań posiadanych zasobów.

GRANICA MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNYCH

Gospodarowanie, czyli konieczność dokonywania wyborów, jest zawsze zdeter-

minowane danymi zasobami i daną technologią. Wybory gospodarcze, jakie
mogą podejmować podmioty gospodarcze, ilustruje bardzo przejrzyście granica

możliwości produkcyjnych.

Przypuśćmy, że dane zasoby jakimi dysponujemy w ciągu roku możemy prze-

znaczyć na produkcję dóbr wojskowych (czołgi, rakiety itp.) lub możemy je spoży-
tkować do wytwarzania dóbr cywilnych (odzież, żywność, samochody itp.).

Jeśli wszystkie posiadane zasoby przeznaczymy na produkcję dóbr wojsko-

wych, wówczas przy danej technologii ich wytwarzania możemy wyprodukować

pewną maksymalną ilość tych dóbr, równą OG (wykres 1). Przeznaczając wszy-

stkie zasoby na produkcję dóbr cywilnych, możemy wytworzyć, przy danej tech-

nologii ich produkcji, maksymalnie wielkość OA.

Wykres 1.

Granica

możliwości

produkcyjnych

Ilość dóbr wojskowych

w ciągu roku

Możliwe jest oczywiście przeznaczenie części zasobów na wytwarzanie dóbr

wojskowych, a pozostałej części na produkowanie dóbr cywilnych. Wówczas np.
wyprodukujemy Ol jednostek dóbr wojskowych i OH jednostek dóbr cywilnych
(punkt B). Takich możliwych kombinacji przeznaczenia (alokacji) zasobów na
produkowanie dóbr wojskowych i cywilnych jest bardzo wiele (np. kombinacje C,
D, E, F itd.).

Granica możliwości produkcyjnych wskazuje na alternatywne kombi-
nacje dwóch grup produktów, które społeczeństwo jest zdolne wytworzyć
w ciągu danego czasu, wykorzystując do tego w całości i w jak najlepszy
sposób posiadane zasoby oraz technologie produkcji.

Granica możliwości produkcyjnych oddziela dwa zbiory kombinacji: kombinacje

osiągalne oraz kombinacje nieosiągalne przy danej technologii (np. punkt N).

Wyborów można dokonywać jedynie w ramach kombinacji osiągalnych, przy

czym punkty leżące na krzywej AE wyznaczają wszystkie maksymalne kombi-
nacje produkcji dwóch dóbr jakie przy danej technologii można osiągnąć.

Jeżeli z jakichś powodów nie wykorzystujemy wszystkich zasobów, którymi

możemy dysponować w danym momencie, wówczas wytwarzamy jedynie np.
kombinację dóbr M (wykres 2a), która jest gorsza od jakiejkolwiek kombinacji
leżącej na krzywej AE (mniej dóbr aniżeli np. w punktach B, C, D...). Z sytuacją
niepełnego wykorzystania zasobów spotykamy się często w okresach kryzysów
gospodarczych (np. bezrobocie, czyli niewykorzystana siła robocza) - są to sy-
tuacje marnotrawstwa części zasobów, które mamy do dyspozycji.

Dobra

Wykres 2a, 2b.

Granica

możliwości

produkcyjnych

Dobra woftkow*

Dobra

N'

E E' Dobra wojaków*

16

17

Z drugiej strony granicy znajdują się punkty (np. N), które wskazują na wiel-

kości produkcji nieosiągalne przy danej wielkości zasobów i danej technologii.

W dłuższym okresie kombinacje nieosiągalne mogą stać się osiągalnymi. Dzieje
się tak w rezultacie wprowadzania postępu techniczno-organizacyjnego do

procesów gospodarowania. Równocześnie zwiększają się zasoby kapitału i siły
roboczej. Nowe technologie, wzrost zasobów kapitału rzeczowego i ludzkiego
są głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego. W wyniku wzrostu następuje
przesuwanie się w górę granicy możliwości produkcyjnych.

Nowe technologie produkcji pozwalają na osiąganie większych ilości produk-

tu z tej samej ilości zasobów (nawozy sztuczne zwiększają ilość kwintali zboża
z 1 hektara, nowa technologia wytopu stali umożliwia wytworzenie większej

ilości stali z kilograma rudy żelaza, bardziej wydajna maszyna pozwala na pro-
dukowanie większej ilości produktów przez jednego pracownika w ciągu godzi-
ny itp.).

Postęp technologiczny i organizacyjny pozwala na bardziej intensywne wyko-

rzystywanie danych zasobów - granica możliwości produkcyjnych przesuwa się

w górę. Jest to intensywna droga wzrostu gospodarczego.

Wzrost gospodarczy (przesunięcie w górę granicy możliwości produkcyjnych)

można osiągnąć również na drodze ekstensywnej, tzn. w wyniku zwiększenia
ilości dostępnych zasobów przy wykorzystaniu dotychczasowej technologii
produkcji. Możliwości osiągnięcia wzrostu gospodarczego jedynie w sposób
ekstensywny są bardzo ograniczone. Po pierwsze, zwiększanie ilości wielu za-

sobów naturalnych jest niemożliwe. Zasoby ziemi uprawnej nieustannie kurczą
się (procesy urbanizacji, industrializacji, niekorzystne zjawiska klimatyczne pro-
wadzące do rozszerzania się obszarów pustynnych, itp.), podobnie jak zasoby
niektórych surowców mineralnych. Po drugie, zwiększenie zasobów kapitału
ludzkiego jest bardzo długotrwałe. Przygotowanie człowieka do pracy wymaga
kilkunastu lat, a okres ten staje się coraz dłuższy. Szybszy wzrost gospodarczy
osiąga się głównie poprzez intensywne wykorzystywanie zasobów, czyli na dro-
dze wprowadzania postępu technicznego i organizacyjnego do procesów go-

spodarczych.

(two-

rzeniem dóbr kapitałowych). Postęp techniczny wymaga nakładów na badania
naukowe oraz eksperymenty produkcyjne. Na te cele należy przeznaczyć okre-

ślone ilości zasobów. Nowe technologie muszą być następnie wprowadzane do
produkcji przez coraz większą ilość przesiębiorstw. Oznacza to, że przesiębior-
stwa przeznaczają znaczne ilości swoich środków na zakup maszyn, narzędzi,
urządzeń, itp. — czyli inwestują w dobra kapitałowe.

Przeznaczanie większych środków na dobra kapitałowe oznacza, że w danym

momencie mniej zasobów można przeznaczyć na konsumpcję (wytwarzanie
dóbr konsumpcyjnych). Jednakże w następnym okresie poczynione inwestycje
kapitałowe zwiększają zdolności wytwórcze i pozwalają na produkowanie więk-
szych ilości zarówno dóbr kapitałowych jak i konsumpcyjnych.

18

K0RZYSC1 I KOSZTY

Spoglądając na granicę możliwości produkcyjnych, zauważymy charaktery-

styczne zjawisko: przy danych zasobach i technologii zwiększanie produkcji jed-
nego rodzaju dóbr oznacza częściową rezygnację z produkcji drugiego rodzaju
dóbr. Decyzja o przeznaczeniu większych zasobów na produkcję dóbr wojsko-
wych (wykres 3) oznacza mniejszą ilość zasobów na dobra cywilne i w efekcie

mniejszą ilość wytworzonych dóbr cywilnych. Tabela 1 zawiera zestawienie ilo-
ści wytwarzanych dóbr wojskowych i cywilnych odpowiadających poszczegól-
nym wyborom (kombinacjom) zastosowania posiadanych zasobów.

Ilość

dóbr 2°

cywilnych

w ciągu

roku

15

10"

5 -

Wykres 3.

Granica możliwości

produkcyjnych dóbr

cywilnych i wojskowych

\

5 6 Ilść dóbr wojskowych

w ciągu roku

Tabela

1. Możliwości produkcji dóbr wojskowych i cywilnych

Kombinacje

A

B

C
D

E
F

G

Ilość jed-

nostek dóbr

wojskowych

0

1

2
3
4
5
6

Ilość jednostek
dóbr cywilnych

20

19
17

14,8

12

7
0

Ilość jednostek dóbr cywilnych,

z których należy zrezygnować
aby zwiększyć produkcję dóbr

wojskowych o jednostkę

1

2

2,2
2,8

5
7

19

Zwiększając produkcję dóbr wojskowych o jednostkę odnosimy określone

korzyści (np. zwiększamy bezpieczeństwo naszych granic). Osiągnięcie tych
korzyści związane jest jednak z koniecznością poniesienia kosztu alternatyw-

nego. Kosztem tym jest rezygnacja z produkcji dóbr cywilnych - czyli rezygna-

cja z korzyści jakie moglibyśmy osiągnąć przeznaczając zasoby na wytworzenie
większej ilości dóbr cywilnych, a nie wojskowych. Koszt alternatywny jest

rosnący: koszt drugiej jednostki dobra wojskowego jest większy aniżeli koszt

pierwszej jednostki, koszt trzeciej jednostki jest większy aniżeli drugiej itd.

Ogólnie można powiedzieć, że korzyści osiągane z decyzji o produkcji okre-

ślonej ilości dóbr jednego rodzaju, kosztują społeczeństwo pewne ilości innych
dóbr, które można byłoby wytworzyć za pomocą zasobów zużytkowanych na
produkcję tych pierwszych.

Każdej korzyści (zyskowi) z podjętej decyzji gospodarczej towarzyszy
koszt alternatywny (koszt utraconych korzyści).

Wytworzone dobra (produkty i usługi) należy podzielić. Dystrybucja stanowi

logiczne następstwo procesu produkcyjnego. Obydwa elementy, produkcja i po-
dział, składają się na całość procesu gospodarowania. Również po stronie dys-

trybucji powstają problemy wyborów gospodarczych: przedsiębiorstwo może

przeznaczyć swój zysk w całości na inwestycje lub na konsumpcję (zwiększenie
płac), konsument może wydatkować swój dochód na zakup dóbr lub przezna-

czyć go na oszczędności, państwo staje przed ogromną liczbą alternatyw, w jaki
sposób rozdzielić dochody budżetowe.

Tak więc po stronie dystrybucji wytworzonych w danym okresie dóbr wystę-

puje granica możliwości podziału, wyznaczająca kombinacje możliwe do
osiągnięcia. O ile jednak kombinacje zastosowań zasobów wyznaczone przez
granicę możliwości produkcyjnych zależą w znacznej mierze od technologii pro-
dukcji, o tyle na kombinacje po stronie podziału wytworzonych dóbr poważny
wpływ ma układ sił i stosunków społecznych.

Podział zysku przedsiębiorstwa na inwestycje i na wzrost płac (konsumpcja)

uzależniony jest m.in. od siły i polityki związków zawodowych. Pracownicy mogą
przedkładać konsumpcję bieżącą nad konsumpcję przyszłą, której osiągnięcie

wymaga zwiększonych nakładów inwestycyjnych. Wybór kombinacji w podziale

zysku na inwestycje i na konsumpcję cechują zawsze pewne sprzeczności inte-
resów, a możliwości ich rozwiązania zależą od układu sił społecznych w przed-
siębiorstwie. Na podział wytworzonego zysku ma również wpływ polityka
gospodarcza rządzącej partii politycznej. Część zysku jest „zabierana" przedsię-
biorstwu w formie podatków. Polityka podatkowa może być bardziej lub mniej
restrykcyjna, w zależności m.in. od koncepcji politycznych grup rządzących.

20

Także podział produktu narodowego dokonywany przez państwo za pośrednic-
twem budżetu zależy od układu sił społecznych reprezentowanych w parlamen-
cie. Świadectwem tego są długotrwałe i często burzliwe dyskusje towarzyszące
corocznemu uchwalaniu ustawy budżetowej, czyli określeniu dochodów i wydat-

ków budżetu państwa.

Podobnie jak po stronie produkcji, także w zakresie podziału wytwo-

rzonego produktu mamy do czynienia z kombinacjami osiągalnymi i nie-
osiągalnymi w momencie podejmowania decyzji; mamy do czynienia
z korzyściami i z kosztami alternatywnymi.

Ponieważ zasoby są ograniczone a możliwości ich zastosowania są liczne

i różnorodne, dlatego gospodarowanie polega na alokacji (rozdzielaniu) rzad-
kich zasobów między różnorakie ich zastosowania w procesach produkcji oraz

dystrybucji.

Ekonomia zajmuje się problemem, w jaki sposób społeczeństwo rozdziela

(dokonuje alokacji) stosunkowo rzadkie zasoby, posiadające różnorodne

zastosowania, w celu produkowania dóbr oraz w jaki sposób dzieli wytwo-

rzone dobra między członków tego społeczeństwa.

Na proces alokacji zasobów i dóbr możemy spoglądać z dwóch punktów wi-

dzenia:

- po pierwsze, możemy analizować problemy alokacji na poziomie całego

społeczeństwa, całej gospodarki narodowej. W takim wypadku mówimy
o analizie makroekonomicznej;

- procesy alokacyjne możemy rozpatrywać na poziomie pojedynczych pod-

miotów gospodarczych (przedsiębiorstwa, konsumenta) i wówczas mówimy

o analizie mikroekonomiczne!.

MIKROEKONOMIA

Mikroekonomia bada decyzje alokacyjne (podstawy podejmowania decyzji

oraz skutki decyzji) podejmowane przez indywidualne podmioty gospodarcze.

Decyzje indywidualne, działania poszczególnych producentów i konsumentów

łączą się ze sobą wyznaczając reakcje grupowe. Działania indywidualne nie za-
wsze są zgodne ze sobą, często są sprzeczne i prowadzą do konfliktów. Jednak-
że właśnie splatanie się działań ludzkich, działań pojedynczych podmiotów, sta-

nowi o działaniach grup i całego społeczeństwa, a nie odwrotnie.

Głównym elementem mikroekonomii jest analiza marginalna, czyli posługi-

wanie się kategoriami marginalnymi (rozumowanie w kategoriach marginalnych).

21

Na czym polega posługiwanie się kategoriami marginalnymi I dlaczego są one

tak ważne dla pojedynczego podmiotu podejmującego decyzję gospodarczą?

W rzeczywistości gospodarczej ludzie szukają zazwyczaj zastosowania rzad-

kich zasobów dla osiągnięcia kombinacji wielu rzeczy. Decyzje polegające na
przeznaczeniu wszystkich zasobów na wytwarzanie tylko jednego dobra i żadnych
zasobów na produkowanie innego, są w praktyce wyjątkowe. Również konsument
dysponujący określonym zasobem w postaci dochodu poszukuje możliwości zaku-

pienia wielu dóbr, a nie tylko jednego, na który zużyje cały swój zasób (dochód).
Decyzje typu wszystko albo nic są w rzeczywistości niezwykle rzadkie.

Rozdzielając zasoby i decydując się na ich zastosowanie do określonej

działalności gospodarczej, ludzie dążą do osiągnięcia możliwie jak największych
korzyści. Producent dąży do tego, aby produkcja wytwarzanych przez niego wy-

robów przyniosła maksymalny zysk. Konsument chce osiągnąć maksymalne za-

dowolenie z konsumpcji dóbr, na zakup których zdecydował się podzielić swoje
dochody. Dlatego też w procesie gospodarowania pojawia się w nieunik-

niony sposób problem optymalizacji decyzji.

Konsekwencją decyzji ekonomicznej jest osiągnięcie korzyści (zysku) a także

poniesienie określonego kosztu (alternatywnego). Jeżeli zmieniamy decyzję (do-
konujemy innego wyboru), wówczas zmieniają się również korzyści oraz koszty.

Zmiana rozmiarów naszej działalności gospodarczej o jednostkę (np. zwię-

kszenie lub zmniejszenie produkcji o jednostkę, zwiększenie lub zmniejszenie
konsumpcji danego dobra o jednostkę) sprawia, że korzyść jaką odniesiemy
z tej zmiany również zmieni się (wzrośnie lub spadnie). Mówimy wówczas o ko-
rzyści (zysku) marginalnej (ZM).

Zmianie działalności gospodarczej o jednostkę towarzyszy równocześnie pe-

wien koszt, który nazywamy kosztem marginalnym lub kosztem marginalnym

alternatywnym (KM).

Zmieniając decyzje gospodarcze porównujemy korzyści i koszty marginalne,

będące konsekwencją zmiany naszej decyzji. Porównywanie korzyści i kosztów
(strat) zmusza nas do poszukiwania rozwiązania optymalnego, czyli takiego,
gdzie różnica między korzyściami i kosztami zmiany decyzji byłaby największa.

Podejmując i zmieniając decyzje (wybory) gospodarcze powinniśmy kierować

się zasadą optymalizacji, którą w ogólny sposób można przedstawić w formie
trzech punktów (tabela 2).

Tabela

1.

2.

3.

2.

Zasada

ZM >
ZM <
ZM =

optymalizacji

KM

KM

KM

rozwój działalności

ograniczanie działalności

optymalny poziom działalności

22

Zakładamy, że celem działalności ludzi jest maksymalizacja korzyści (dobro-

bytu), jakie można osiągnąć z rzadkich zasobów. Dążenie do osiągnięcia tego
celu oznacza, iż należy tak długo zmieniać poziom działalności gospodarczej aż
nie stwierdzimy, że korzyści wynikające z tej zmiany (korzyści marginalne) zrów-

nają się z kosztem, jaki zmiana ta pociąga za sobą (koszt marginalny).

Jeśli oceniamy, że korzyści marginalne są większe od kosztów marginalnych,

wówczas należy rozwijać realizowaną działalność gospodarczą (produkcję, kon-
sumpcję). W sytuacji odwrotnej tzn. wówczas kiedy oceniamy, że koszty zmiany
działalności są większe aniżeli korzyści z niej wynikające, powinniśmy ograni-
czać rozmiary działalności gospodarczej.

Sytuacją optymalną jest zrównanie się korzyści marginalnych z koszta-
mi marginalnymi (ZM = KM). Oznacza ona osiągnięcie najlepszego z moż-
liwych (w danych warunkach) poziomu działalności gospodarczej. Sytuację
taką nazywa się również punktem równowagi podmiotu gospodarczego

Z zasady optymalizacji wynika, że jakakolwiek nierówność między ZM i KM

zanika wraz ze zmianami poziomu działalności gospodarczej. Wynika to z tego,
iż w miarę powiększania rozmiarów działalności, zmniejszają się korzyści margi-
nalne, natomiast koszty margjnalne rosną. Odwrotnie jest w sytuacji spadku po-
ziomu działalności - korzyści marginalne rosną, natomiast koszty marginalne
zmniejszają się. Przedstawione powyżej zmiany korzyści i kosztów marginal-
nych związane ze zmianami rozmiarów działalności producenta lub konsumenta
wynikają z istnienia dwóch zasad: zasady malejących korzyści marginalnych
oraz zasady rosnących kosztów marginalnych.

Istnieje pewna prawidłowość, z której wynika, że im większy jest poziom

działalności gospodarczej, tym mniejsze są korzyści marginalne osiągane z tej
działalności.

Przypuśćmy, iż dotychczas nie konsumowaliśmy żywności. Nasze korzyści

z konsumpcji żywności (korzyści w postaci zadowolenia jakie daje nam spoży-
wanie żywności) są zerowe. Decydując się na zwiększenie konsumpcji żywności
z 0 kg do 1 kg tygodniowo osiągamy określone korzyści (zadowolenie) z podję-

tej decyzji. Spójrzmy teraz na sytuację, kiedy poziom naszej tygodniowej kon-
sumpcji żywności wynosi 4 kg i decydujemy się na jej zwiększenie o dodatkowy

kilogram. Zwiększenie spożycia z 4 do 5 kg przynosi nam korzyść, jednakże jest
ona mniejsza aniżeli w przypadku, kiedy nie konsumowaliśmy żywności w ogóle
i podjęliśmy decyzję o zwiększeniu konsumpcji z 0 do 1 kg.

Wraz ze wzrostem rozmiarów konsumpcji, maleją korzyści osiągane ze

zwiększania konsumpcji o dodatkową jednostkę -- maleją korzyści marg-

nalne.

23

Zasada malejących korzyści marginalnych oznacza, iż przy bardzo wysokim

poziomie konsumpcji korzyści marginalne będą wynosiły zero. Jest to punkt,
w którym korzyści całkowite z konsumpcji żywności przestają wzrastać. W punk-
cie tym osiągamy maksymalne korzyści z konsumpcji - konsument znajduje się
w pozycji równowagi.

Zasada malejących korzyści marginalnych jest odwracalna: ponieważ korzy-

ści marginalne są mniejsze przy wyższym poziomie działalności (konsumpcji)
dlatego przy niższym poziomie działalności korzyści marginalne są większe.

Opisaną zasadę malejących korzyści marginalnych możemy przedstawić na

wykresie (wykres 4).

Wykres 4.

Całkowite i marginalne

korzyści konsumpcji żywności

Korzyści

całkowite

z konsumpcji

żywności

(hipotetyczne

jednostki

zadowolenia)

Korzyści

całkowite

1 2 3 4 5 Ilość (kg) skonsumowane!

żywności w ciągu tygodnia

Korzyści

marginalne

z konsumpcji

żywności

0 1 2 3 4 5 Ilość-kg n a tydzień

Krzywa korzyści całkowitych (zadowolenia z konsumpcji) rośnie wraz ze

wzrostem ilości konsumowanej żywności. Wzrost korzyści całkowitych jest jed-

nak coraz wolniejszy, a po osiągnięciu odpowiednio wysokich rozmiarów konsum-
pcji korzyści całkowite przestają wzrastać.

Malejący wzrost korzyści całkowitych jest wynikiem zjawiska malejących ko-

rzyści marginalnych. Ponieważ każdy dodatkowy kilogram żywności konsumo-

wany w ciągu tygodnia dostarcza konsumentowi coraz mniejszego zadowolenia

(coraz mniejszych korzyści), stąd suma korzyści z konsumpcji coraz większej
ilości żywności zmniejsza się.

ZASADA ROSNĄCEGO KOSZTU MARGINALNEGO

Korzyściom osiąganym z działalności gospodarczej towarzyszą zawsze ko-

szty alternatywne (korzyści z alternatywnego zastosowania ograniczonych
zasobów). Dlatego zjawisko malejących korzyści marginalnych jest ściśle
powiązane ze zjawiskiem rosnących kosztów marginalnych.

Przy danym dochodzie pieniężnym, którym dysponuje konsument

w ciągu tygodnia, przeznaczanie coraz większej części dochodu na zakup
odzieży oznacza, iż musimy rezygnować z coraz większej ilości jednostek ży-
wności.

Wraz ze wzrostem konsumpcji odzieży zmniejszają się korzyści marginalne.

Równocześnie koszt marginalny konsumpcji odzieży będzie wzrastał. Dzieje się

tak dlatego, iż koszt marginalny odzieży jest równy korzyściom marginalnym
z poświęcanej żywności. Ponieważ zwiększając konsumpcję odzieży rezygnuje-

my z coraz większej ilości konsumowanej żywności (poziom konsumpcji żywności

spada), dlatego korzyści marginalne konsumpcji żywności zwiększają się, nato-
miast koszty marginalne konsumpcji odzieży rosną.

Przypuśćmy, że nasz dochód pozwala zakupić 5 kg żywności tygodniowo.

Wówczas korzyści całkowite z konsumpcji żywności znajdują się w punkcie
A (wykres 4). Pierwszą jednostkę odzieży możemy otrzymać rezygnując
z piątej jednostki żywności. Osiągamy zadowolenie (korzyść) z konsumpcji
odzieży, lecz nasze zadowolenie z konsumpcji żywności zmniejszy się z A
do B (wielkość e). Wielkość ta jest kosztem marginalnym konsumpcji

jednostki odzieży tygodniowo. Jeśli chcielibyśmy konsumować następną
jednostkę odzieży, musimy zrezygnować z czwartej jednostki żywności.

Korzyść z konsumpcji kolejnej jednostki odzieży jest w tym wypadku
mniejsza aniżeli poprzednio. Równocześnie koszt marginalny - równy utracie

zadowolenia z konsumpcji żywności - jest większy (wielkość d). Całkowity
koszt konsumowania dwóch jednostek odzieży wynosi e + d. Dalsze
zwiększanie konsumpcji odzieży przynosi nam coraz mniejsze przyrosty
korzyści (zadowolenia), przy równoczesnym wzroście kosztów marginal-
nych i całkowitych konsumpcji odzieży (kosztów rezygnacji z korzyści
z konsumpcji żywności, które rosną wraz ze spadkiem rozmiarów
konsumpcji żywności). Zmiany kosztów konsumpcji odzieży przedstawia

wykres 5.

24

25

Wykres 5. Całkowite i marginalne

koszty konsumpcji odzieży

Koszt

całkowity

konsumpcji

odzieży

= strata

korzyści

całkowitej

z konsumpcji

żywności

(hipotetyczne

jednostki

zadowolenia

Koszty

marginalne

konsumpcji

odzieży

= utrata

korzyści

marginalnych

z konsumpcji

żywności

Koszty

marginalne

5 Ilość jednostek

konsumpcji odzieży

w ciągu tygodnia

Ograniczoność zasobów (budżetu tygodniowego jaki możemy wydać na za-

kup żywności i odzieży) zmusza do szukania rozwiązania optymalnego, tzn.
do osiągnięcia maksimum korzyści z konsumowania zarówno żywności, jak

i odzieży. Przy jakich wielkościach konsumpcji jednego i drugiego rodzaju dóbr
osiągamy największe korzyści (zadowolenie z konsumpcji), biorąc pod uwagę
daną wielkość naszego dochodu?

Odpowiedzi na to pytanie dostarcza porównanie dwóch stron procesu decy-

zyjnego: korzyści i kosztów.

Wykres 6.

Korzyści,

koszty całkowite

i marginalne

konsumpcji odzieży

Z powyższego przykładu (wykres 6) wynika, że maksymalne korzyści (zado-

wolenie) z konsumpcji odzieży uzyskujemy wówczas, kiedy różnica między ko-

rzyściami i kosztami całkowitymi jest największa. Następuje to przy konsumpcji

2,5 jednostek odzieży tygodniowo. Przy tym poziomie konsumpcji konsument

maksymalizuje swoje korzyści netto. Warto zauważyć, iż jest to również po-

ziom konsumpcji, przy którym następuje zrównanie się kosztów marginalnych
z korzyściami marginalnymi.

Każdy podmiot gospodarczy dążący do maksymalizacji korzyści netto ze

swej działalności powinien zwiększać ją (ub zmniejszać aż do momentu
zrównania się korzyści marginalnych z kosztami marginalnymi.

26

27

GOSPODARKA RYNKOWA

Podmioty gospodarcze działają na rynku, który jest miejscem spotykania

się i ścierania ich interesów. Funkcjonowanie rynku podlega prawom po-

pytu i podaży. Na rynku kształtują się ceny dóbr a także relacje cen, któ-

re dla producentów i konsumentów są informacją o pożądanych kierunkach

zmian alokacji zasobów. Mechanizm rynkowy koryguje decyzje podmiotów go-

spodarczych doprowadzając rynek do stanu równowagi.

29

Ekonomia badająca procesy gospodarcze posługuje się określonymi meto-

dami i narzędziami badawczymi. W nauce ekonomii może dominować podej-
ście normatywne lub behawioralne. Analiza normatywna wskazuje

wzorce,

jakimi powinien kierować się przedsiębiorca bądź konsument podejmujący de-

cyzje gospodarcze.

Zgodnie z koncepcją normatywną, konsument winien działać racjonalnie

i osiągać maksymalne korzyści z konsumpcji. Podobnie przedsiębiorca winien
tak organizować proces produkcji, aby otrzymywane dochody były jak największe.
Normą zasadniczą jest w tym wypadku maksymalizacja zysku.

Ekonomia normatywna odpowiada na pytania: jak i według jakich zasad

powinien postępować podmiot gospodarczy, aby osiągnąć określony cel.

Ekonomia normatywna opiera się na wielu paradygmatach. Do najważniej-

szych z nich należą:

- racjonalność podmiotów gospodarczych,
- optymalizacja decyzji gospodarczych,
- równowaga rynkowa.

Zgodnie z paradygmatem racjonalności konsumenci, producenci podejmują

decyzje w oparciu o rozumową analizę posiadanych informacji. Racjonalność

jest normą postępowania podmiotów gospodarczych. Polega ona na tym,

że podmiot gospodarczy zbiera, przetwarza i analizuje wszystkie informacje nie-
zbędne do podjęcia decyzji. Ponadto przyjmuje się często, że racjonalny podmiot
dysponuje informacją idealną, tzn. całkowitą i darmową, oraz jest zdolny do

przetwarzania tych informacji w procesie decyzyjnym.

Zasada optymalizacji decyzji jest kolejnym paradygmatem ekonomii nor-

matywnej. Celem gospodarowania jest wykorzystanie ograniczonych zasobów
w sposób optymalny, zgodnie z korzyściami podmiotów gospodarczych. Wymier-
ność kategorii ekonomicznych, takich jak np. koszty, przychody ze sprzedaży,
zyski, ceny, sprawia, że efekty działalności gospodarczej mogą być realizowane

w rozmiarach maksymalnych lub przy minimalnych nakładach zasobów (mini-

malnych kosztach). Zasada optymalizacji określa warunki, których spełnienie
zapewnia konsumentowi i producentowi maksymalne korzyści, bądź minimalne
straty.

Następnym, istotnym wzorcem jest równowaga gospodarcza. Rynkowy

system gospodarczy charakteryzuje mechanizm równoważący wielkość popytu
i podaży, wyznaczający ceny produktów i usług oraz relacje między nimi. Wpraw-
dzie pojawiają się zjawiska (szoki) wytrącające rynek z równowagi, to jednak

• Paradygmat - przyjęty sposób widzenia rzeczywistości w danej dziedzinie, doktrynie itp.;

wzorzec, model. Za: Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1995.

31

wzajemne dopasowania reakcji podmiotów sprowadzają gospodarkę do stanu

równowagi. Równowaga występuje zarówno na poziomie makroekonomicznym
(całej gospodarki), jak i na poziomie mikroekonomicznym (pojedynczego kon-
sumenta czy przedsiębiorstwa). Równowaga podmiotu gospodarczego oznacza
równocześnie, iż w danej sytuacji rynkowej jest to optymalne wykorzystanie
zasobów dla osiągnięcia wyznaczonego celu.

Podstawowym narzędziem analizy normatywnej jest model ekonomiczny.
Rzeczywistość gospodarcza jest niezwykle złożona. Produkcja odbywa się

w setkach tysięcy przedsiębiorstw wytwarzających ogromne ilości różnorodnych
dóbr. Miliony konsumentów decydują codziennie o rozmiarach i rodzaju swojej

konsumpcji. W każdym momencie odbywają się miliony operacji handlowych
(sprzedaży i kupna), którym towarzyszą równie liczne operacje finansowe.

W gospodarowaniu udział biorą rozliczne podmioty gospodarcze (przedsiębior-

stwa, konsumenci, banki, instytucje ubezpieczeniowe, instytucje administracji
państwowej, organizacje związków zawodowych, organizacje międzynarodowe,
itp.), między którymi powstaje ogromna i skomplikowana sieć powiązań i współ-
zależności.

Niezwykła złożoność rzeczywistości gospodarczej sprawia, że badając za-

chodzące w niej zjawiska, musimy uciekać się do znacznych uproszczeń. Opi-
sanie rzeczywistości gospodarczej i stworzenie jej syntetycznego obrazu polega
na wyodrębnieniu najistotniejszych elementów procesu gospodarczego oraz po-
minięciu zbędnych szczegółów. Postępowanie takie nosi nazwę abstrakcji teo-
retycznej.

Charakteryzując na następnych stronach książki rynek i jego elementy posłu-

gujemy się wieloma kategoriami abstrakcyjnymi, takimi jak np. gospodarstwo
domowe, przedsiębiorstwo, rynek dóbr, popyt, podaż itp. Traktując gospodarstwo
domowe oraz przedsiębiorstwo jako najważniejsze podmioty gospodarcze, nie
odnosimy się do konkretnego gospodarstwa domowego państwa Kowalskich
z Warszawy, ani też konkretnego przedsiębiorstwa z Krakowa. Podobnie, posłu-
gując się kategorią rynek dóbr, nie precyzujemy jakiego produktu i jakiego rynku

to dotyczy. Nie określamy, czy jest to np. giełda warzywno-owocowa w Pozna-

niu, a interesującym nas produktem są jabłka.

Narzędziem, które umożliwia tworzenie syntetycznego obrazu zjawisk gospo-

darczych jest model ekonomiczny. Po przyjęciu niezbędnych założeń uprasz-
czających rzeczywistość gospodarczą można zbudować model gospodarki i ana-
lizować zachodzące w niej powiązania między gospodarującymi podmiotami.
Z charakteru tych powiązań oraz z występujących między nimi prawidłowości
można następnie wnioskować o zachowaniu się podmiotów w rzeczywistości
gospodarczej.

Podróżny, udający się samochodem z Poznania do Paryża, posługuje się

syntetycznym obrazem (modelem) tras komunikacyjnych w postaci mapy drogo-
wej. Nabywca domu może zapoznać się z jego wyglądem na podstawie modelu
tego domu (makiety architektonicznej, planu). W podobny sposób, posługując
się modelem ekonomicznym, możemy zapoznawać się i analizować zjawiska
gospodarowania.

Posługiwanie się modelami ekonomicznymi daje wiele korzyści. Jedną z waż-

niejszych korzyści jest możliwość eksperymentowania gospodarczego bez
ponoszenia poważnych kosztów. Na makiecie lub planie domu możemy dokony-

wać wielu eksperymentów: np. zmieniać kształt dachu, rozkład pomieszczeń,
układ instalacji itp. Koszty takich zmian są bardzo małe, w porównaniu do ko-
sztów podobnych eksperymentów dokonywanych na wybudowanym już domu.
Podobnie jest w przypadku rzeczywiście funkcjonującej gospodarki. Koszty eks-
perymentowania na „żywym organizmie" gospodarczym mogą okazać się ogrom-
ne. Badanie za pomocą modelu reakcji podmiotów gospodarczych na zmiany

warunków gospodarowania (np. na zmiany polityki gospodarczej, które rząd za-
mierza wprowadzać do praktyki) pozwala na znaczne ograniczenie kosztów tych

zmian.

Rzeczywistość gospodarcza odbiega jednak dość często od rozwiązań teore-

tycznych i idealnych modeli, opartych na określonych zasadach i wzorcach.
Konsumenci nie zawsze postępują racjonalnie, kupując określone produkty. Często
ulegają naciskowi reklamy, działają pod wpływem impulsu wywołanego akcjami
promocyjnymi, przedkładają preferencje nad możliwości ekonomiczne itp. Po-

nadto, informacje o produktach które chcemy kupić są ograniczone. Podobnie
przedsiębiorca nie posiada pełnej informacji o nowych technologiach produkcji,

0 poczynaniach konkurentów, czy też o zmianach dokonujących się na rynku.
Zdolność śledzenia przez człowieka tych wszystkich zmian i analizowania ich

wpływu na podejmowane decyzje konsumpcyjne bądź produkcyjne są ograni-
czone czasowo a także przestrzennie, zwłaszcza gdy zmiany dokonują się w wielu
miejscach i krajach jednocześnie.

W rezultacie zdobycie pełnej informacji potrzebnej do podjęcia racjonalnej

decyzji gospodarczej jest bardzo trudne, a w praktyce często niemożliwe. Równo-
cześnie zdobywanie informacji jest coraz bardziej kosztowne. Także umysł czło-

wieka i jego zdolności analityczne nie są doskonałe.

W rzeczywistości podmioty gospodarcze podejmują decyzje na podsta-

wie ograniczonych informacji, co czyni rezultaty decyzji niepewnymi i obar-

czonymi ryzykiem.

Ograniczenia racjonalności działania sprawiają, że realizacja zasady opty-

malizacji korzyści w praktyce gospodarczej jest możliwa jedynie częściowo
1 polega na zbliżaniu się do rozwiązań wskazywanych przez teorię ekonomii.
Działalność ludzi polega razcej na przybliżaniu się do optimum niż na jego rea-

lizacji.

Z tego punktu widzenia istotne jest rozróżnienie między racjonalnością rze-

czywistą i proceduralną, które zawdzięczamy Herbertowi Simonowi, laureato-
wi nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 1978 roku.

Racjonalność rzeczywista dotyczy wyniku decyzji. Decyzja jest racjonalna

wówczas, kiedy wybrane rozwiązanie prowadzi dokładnie do maksymalizacji ko-

rzyści decydenta.

Racjonalność proceduralna odnosi się do procesu decyzyjnego. Wybór jest

racjonalny wtedy, gdy rzeczywiste podmioty (ludzie) wybierają metody przybliż-

ające do osiągnięcia maksymalnych korzyści ze swej działalności.

32

33

W XX wieku rozwinęła się ekonomiia behawioraina, czerpiąca swoje źródła

zarówno z filozofii pozytywizmu jak i psychologii behawioralnej*.

Ekonomiczne koncepcje i kategorie behawioralne wyrastają z obserwacji
i opisu faktycznego postępowania podmiotów gospodarczych, konsumen-
tów i producentów.

Teorie normatywne tworzą normy idealnego (optymalnego) działania podmio-

tów gospodarczych. Analizy behawioralne starają się odpowiedzieć na pytania:
jak w rzeczywistości zachowuje się człowiek kupując różnego rodzaju produkty

i co faktycznie decyduje o jego wyborze, jak postępuje i jakie cele realizuje
przedsiębiorca w konfrontacji z codzienną sytuacją na rynku.

Podejście behawioralne wskazuje, że przedsiębiorca dąży do osiągania zysku

„zadowalającego" dla prowadzenia działalności gospodarczej. Wielkość tego
zysku różni się od zysku maksymalnego wyznaczonego w normatywnym mode-

lu przedsiębiorstwa.

Behawioralne metody i narzędzia badawcze znajdują szczególnie szerokie

zastosowanie w analizowaniu decyzji podejmowanych przez konsumenta. Wyni-
ki tych badań są wykorzystywane przede wszystkim w marketingu, m.in. w celu
stosowania odpowiednich technik sprzedaży, dostosowanych do danego pro-
duktu oraz konsumenta.

Podstawowym narzędziem ekonomii behawioralnej są studia przypadków

czyli opis i analiza konkretnych sytuacji, jakie miały miejsce w danym przed-
siębiorstwie, czy na rynku danego produktu. W badaniach zachowania konsu-

mentów często stosuje się metodę ankietową oraz eksperymenty. Tłumacząc
rzeczywiste zachowania konsumenta i producenta ekonomia behawioralna ko-
rzysta z dorobku wielu nauk, w szczególności z dorobku psychologii, socjologii,
a niekiedy również medycyny, zajmującej się procesami myślowymi mózgu.

Kolejną, ważną kwestią dla analizy ekonomicznej jest ujmowanie zjawisk go-

spodarczych w czasie. Podobnie jak w fizyce, również w ekonomii mamy do
czynienia z kategoriami i

Jedną z najważniejszych kategorii ekonomicznych jest równowaga rynkowa,

czyli zrównanie się popytu z podażą. Cena, która równoważy te dwie wielkości
nazywana jest ceną równowagi rynkowej. Równowaga jest stanem rynku w da-

nym momencie, ma więc charakter statyczny. Jeżeli stan ten nie zmienia się,

wówczas równowaga rynkowa jest stabilna. Zmiana popytu, wywołana np. wzro-

stem dochodów kupujących, narusza dotychczasową równowagę rynku. Odpo-
wiednie reakcje podaży oraz ceny stwarzają nowy stan równowagi. W takim

* Pozytywizm- kierunek filozoficzny XIX i XX w. pojmujący naukę jako badanie faktów, oparte na

metodach nauk przyrodniczych, głoszący hasła usunięcia z myślenia naukowego wszelkiej metafizy-
ki; wskazywał na praktyczne uwarunkowanie i konsekwencje nauki.

Behawioryzm - kierunek w psychologii XX w. oparty na pragmatyzmie, głoszący, że przedmio-

tem badań psychologicznych może być tylko dostrzegalne zachowanie się ludzi, nie zaś niedostępne
dla obserwatora zjawiska psychiczne. Za: Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1995.

34

przypadku równowaga jest ciągle kategorią statyczną, chociaż ma charakter

niestabilny.

Wiele modeli ekonomicznych, także większość tych omawianych w książce,

to modele statyczne. W odróżnieniu od nich, modele dynamiczne uwzględniają

nie tylko wzajemne powiązania między elementami ekonomicznymi, np. między
ceną a popytem, lecz biorą pod uwagę to, jak zmieniają się one w czasie. Czas

jest istotną zmienną każdego dynamicznego modelu ekonomicznego.
O możliwości kupna samochodu decyduje nie tylko nasz obecny zasób gotówki,
lecz także wielkość dochodów w przeszłości (w okresie t - 1, t - 2,...), z których
część mogliśmy zaoszczędzić. Jeżeli na kupno samochodu zaciągamy kredyt
w banku, wówczas znaczenia nabierają nasze dochody w przyszłości (w okre-
sach t + 1, t + 2,...), z których będziemy spłacali kredyt wraz z odsetkami. Popyt
na samochód jest uzależniony, od zmian naszego dochodu w czasie — dochód

jest dynamiczny.

W odpowiedzi na wzrost ceny na rynku, przedsiębiorca pragnie zaoferować

większą ilość produktów (zwiększyć podaż). Zanim jednak wyprodukuje dodat-
kowe ilości wyrobów, musi zamówić niezbędne surowce, półprodukty i materiały.
Trwa to krótszy bądź dłuższy czas. Tak więc pomiędzy informacją z rynku
(wzrost ceny) a reakcją producenta (wzrost podaży) upływa czas. Zmiana ceny
w okresie t zaowocuje zmianą produkcji w okresie t + 1. Podaż jest w tym

wypadku wielkością dynamiczną.

MODEL GOSPODARKI

RYNKOWEJ;

W dalszej części książki zajmować się będziemy gospodarowaniem w ra-

mach gospodarki rynkowej. Interesować nas będą uwarunkowania decyzji po-
dejmowanych przez podmioty gospodarcze (przez producentów i konsumentów)

w systemie, w którym o alokacji zasobów decyduje rynek (mechanizm rynko-
wy). Do analizowania procesów gospodarczych posłużymy się uproszczonym
obrazem gospodarki rynkowej w postaci modelu gospodarki rynkowej.

Najważniejsze założenia modelu gospodarki rynkowej są następujące:

- model dotyczy gospodarki rynkowej w warunkach kapitalizmu, tzn. w warun-

kach takiego systemu społeczno-gospodarczego, w którym większość za-

sobów jest własnością prywatną;

- gospodarka składa się z dwóch grup podmiotów gospodarczych - gospo-

darstw domowych oraz przedsiębiorstw;

- rynek dzieli się na rynek dóbr (konsumpcyjnych i kapitałowych) oraz na rynek

zasobów.

Współzależności między podmiotami gospodarczymi przedstawimy za pomo-

cą wykresu kołowego. Lewa strona wykresu przedstawia gospodarstwa domowe,

natomiast prawa - przedsiębiorstwa. Są to dwie grupy podmiotów podejmu-

jących decyzje gospodarcze.

35

I. Gospodarstwa domowe oraz przedsiębiorstwa spotykają się na dwóch ryn-

kach - na rynku zasobów oraz na rynku dóbr (produktów i usług). Na nich odby-

wają się transakcje handlowe - akty kupna

i sprzedaży. Gospodarstwa domowe

są właścicielami zasobów, które oferują na rynku przedsiębiorstwom. Gospo-
darstwa domowe sprzedają usługi pracy (kapitału ludzkiego), usługi zasobów

naturalnych (np. ziemi), a także stawiają do wykorzystania swoje oszczędności
(kapitał finansowy).

II. Poszczególne zasoby, których usługi są oferowane przez gospodarstwa

domowe, są niezbędne dla przedsiębiorstw jako czynniki produkcji. Przedsiębio-

rstwa kupują na rynku usługi zasobów ludzkich, naturalnych i finansowych. Na
rynku zasobów gospodarstwa domowe są sprzedającymi natomiast przedsiębio-
rstwa są podmiotami kupującymi. Przedmiotem transakcji są zasoby wykorzy-
stywane przez przedsiębiorstwa do produkcji dóbr.

III. IV. Przedsiębiorstwa sprzedają wyprodukowane dobra gospodarstwom

domowym. Transakcje kupna i sprzedaży odbywają się na rynku dóbr i dotyczą
zarówno dóbr konsumpcyjnych, jak i kapitałowych (inwestycyjnych).

Sprzedaż

i zakup zasobów, a następnie sprzedaż i zakup dóbr są rzeczo-

wymi strumieniami gospodarki rynkowej. Przepływowi strumieni zasobów

i dóbr towarzyszą strumienie pieniężne skierowane w przeciwnym kierunku.

I, II. Kupując usługi zasobów od gospodarstw domowych przedsiębiorstwa

płacą im za to określone ceny ukształtowane na rynku (płace za usługi pracy,

renty za usługi ziemi, procenty za usługi kapitału finansowego). Płatności te są

36

dla przedsiębiorstw kosztami produkcji natomiast dla gospodarstw domowych
są dochodami.

III, IV. Podobnie jest w przypadku transakcji dokonywanych na rynku dóbr.

Przedsiębiorstwa osiągają dochody pieniężne ze sprzedaży wyprodukowanych

dóbr. Dochody te są z kolei wydatkami gospodarstw domowych, które dokonują
zakupów dóbr na rynku.

Przedstawiony obok wykres kołowy jest uproszczonym modelem gospodarki

rynkowej. Możemy analizować bardziej szczegółowo kwadraty gospodarstw do-

mowych i przedsiębiorstw i odkrywać dalsze powiązania i współzależności. Bar-
dzo często strumienie wymiany krążą tylko między przedsiębiorstwami lub tylko

wśród gospodarstw domowych. Stosunkowo duża część wymiany odbywa się

między przedsiębiorstwami. Jedne przedsiębiorstwa sprzedają innym surowce
i półfabrykaty, służące do dalszej produkcji. Są to tzw. dobra pośrednie. Przed-

siębiorstwa sprzedają również produkty gotowe (finalne), które nie są przedmio-

tem dalszego przetwarzania. Produkty finalne sprzedawane gospodarstwom

domowym określamy mianem dóbr konsumpcyjnych; natomiast sprzeda-
wane innym przedsiębiorcom nazywamy dobrami kapitałowymii (inwes-

tycyjnymi).

Uproszczony model gospodarki rynkowej wymaga innych jeszcze uzupełnień.

Należy określić np. jakiego rodzaju konkurencja dominuje na danym rynku (czy

jest to rynek wolnokonkurencyjny, czy monopolistyczny), jakie są motywacje

działań przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, czy wreszcie należy uwzględ-
nić oddziaływanie państwa na procesy gospodarowania.

Gospodarka rynkowa jest jedną z form społecznej organizacji działalności go-

spodarczej. Podmioty gospodarcze (producenci, konsumenci) podejmują nie-
ustannie decyzje dotyczące tego, co i jak produkować, a także co i jak podzielić.

Działalność milionów podmiotów gospodarczych musi być zorganizowana w okreś-

lony sposób. W przeciwnym wypadku mielibyśmy do czynienia z anarchią nie

prowadzącą do osiągnięcia wspólnego celu.

Organizacja polega na skoordynowaniu różnorodnych indywidualnych działań

gospodarczych dla osiągnięcia określonego wspólnego celu (lub wielu celów).

System gospodarczy, w kiórym koordynacja działalności indywidualnych
podmiotów odbywa się na rynku (fub za pośrednictwem rynku) określamy
mianem gospodarki rynkowej. Najważniejszym elementem takiego systemu

gospodarczego jest rynek.

Rynek jest miejscem, zorganizowanym zazwyczaj w sensie instytucjonal-
nym, gdzie dokonują się akty kupna i sprzedaży czynników produkcji oraz

wytworzonych dóbr (produktów i usług).

37

Współczesny rynek jest często bardzo skomplikowany i działanie na nim

wymaga specjalistycznej wiedzy. Rynkiem nazywamy wydzielone obszary tar-

gowisk miejskich, gdzie gospodynie domowe zakupują codziennie warzywa
i owoce od sprzedawców tych produktów, najczęściej drobnych pośredników

handlowych, którzy z kolei kupują je w większych ilościach bezpośrednio od rol-
ników. Rynkiem są także hurtownie produktów spożywczych i przemysłowych,
gdzie zaopatrują się liczne sklepy detaliczne. Rynek to państwowe i prywatne
biura pośrednictwa pracy, gdzie poszukujący pracy mogą dowiedzieć się o ofer-

tach pracy jakie w danym momencie i w danym miejscu zgłaszają instytucje pa-

ństwowe i przedsiębiorstwa produkcyjne, handlowe czy usługowe.

Rynkiem są banki, w których można otrzymać kredyty - czyli kupić za okre-

śloną cenę i na określony czas kapitał pieniężny będący własnością innych ludzi
lub innych przedsiębiorstw. Rynkiem są także giełdy papierów wartościowych

(akcji, obligacji).

Współczesna technika gromadzenia i przetwarzania informacji sprawia, że

w wielu wypadkach obecność na rynku kupującego i sprzedającego w celu do-

konania transakcji nie jest konieczna.

Aktualnie gospodarki wielu krajów na świecie przekształcają się w coraz szyb-

szym tempie w gospodarki cyfrowe. Internet oraz powstające infostrady są wy-

razem rewolucji technologicznej i społecznej przełomu XX i XXI wieku, tworzącej
podwaliny epoki informatycznej.

W 1983 r. było zaledwie 2000 użytkowników Internetu. Dziesięć lat później

liczba ta wzrosła do około 8 milionów, a prognozy na pierwsze lata XXI wieku
zapowiadają, iż użytkowników Internetu będzie na świecie ponad 2 miliardy.

Jedną z ważnych konsekwencji rewolucji informatycznej jest powstanie i roz-

wój rynku elektronicznego. Wartość internetowych transakcji handlowych w Sta-

nach Zjednoczonych Ameryki oraz w krajach Europy Zachodniej osiąga rozmiary
setek miliardów dolarów. Program rozwoju gospodarczego i społecznego Unii

Europejskiej do 2010 roku przewiduje znaczne nakłady środków na podłączenie

do sieci Internetu każdego gospodarstwa domowego w Unii oraz obniżenie cen
połączeń internetowych.

Rynek elektroniczny zmienia gruntownie charakter i formy rynków tradycyj-

nych. Wpływa również na koszty transakcji handlowych. Najważniejsze cechy
rynku elektronicznego to:

- zmiana struktur powiązań handlowych, m.in. eliminacja pośredników handlo-

wych,

- nowa rola konsumenta i producenta na rynku,
- zwiększenie liczby usług związanych z nowymi technologiami informatycznymi.

Rosnące możliwości zakupów za pośrednictwem Internetu upraszczają do-

tychczasową strukturę rynku, eliminują pośredników handlowych oraz redukują

koszty zakupu. W dużych firmach handlowych i produkcyjnych połączenia sie-

ciowe ze sklepami, z dostawcami, a także z klientami racjonalizują zarządzanie
zapasami i zmniejszają koszty ich gromadzenia i utrzymania. Konsumenci będą
w coraz większym zakresie samodzielnie projektowali „swoje" produkty (ubrania,
meble, samochody itp.), zaspokajając w pełni indywidualne preferencje. Stero-

38

wane komputerowo linie produkcyjne wykonają zamówienia konsumentów
zgodnie z ich życzeniami. Tradycyjne sklepy wielu produktów i usług (np. tury-

stycznych) są i będą w coraz większym stopniu wypierane przez systemy sprze-
daży wirtualnej.

Internet wpływa coraz bardziej na charakter rynku czynników produkcji. Wy-

konywanie operacji bankowych, dokonywanie transakcji na krajowych i zagra-
nicznych rynkach finansowych (np. na giełdach papierów wartościowych) staje
się powszechne za pomocą Internetu. Niezwykle ważne zmiany zachodzą na

rynku pracy. Wzrasta liczba pracowników mogących wykonywać swoją pracę

w różnych miejscach (np. w domu) oraz w różnych krajach, niezależnie od loka-

lizacji przedsiębiorstwa.

I Niezależnie od formy, każdy rynek charakteryzuje się tym, że odbywające

się na nim transakcje kupna - sprzedaży posiadają swoją cenę. Na rynku
powstają ceny poszczególnych produktów i usług a także kształtują się re-
lacje cen między nimi. Rynek decyduje o systemie cen.

Podmioty indywidualne traktują cenę, a konkretnie cały system cen rynko-

wych, jako główny parametr w kalkulacji rentowności swojej działalności gospo-
darczej. Ceny informują producentów i konsumentów o tym, czy dokonana
przez nich alokacja zasobów pozwala na osiągnięcie możliwie najlepszych rezu-
ltatów (korzyści) ich działalności. Ceny stanowią więc sygnał wskazujący kierun-
ki, w jakich powinny przepływać zasoby; ceny są zachętą do podejmowania lub

rozszerzania działalności, albo też do jej zaniechania lub zmniejszania.

W ekonomii nie posługujemy się ceną absolutną jakiegoś produktu, lecz

jego ceną relatywną, tzn. w porównaniu do cen innych produktów i usług.

Stwierdzenie, że cena 1 kg mięsa wołowego jest „wysoka" lub „niska" znaczy

bardzo niewiele z ekonomicznego punktu widzenia. Znacznie ważniejsze są relacje

ceny mięsa do cen innych produktów, np. do ceny 1 kg masła, 1 litra benzyny, itp.

Zmiany cen relatywnych a nie absolutnych, stanowią informację rynkową, na

którą reagują indywidualne podmioty gospodarcze. Cena relatywna jakiegoś
produktu informuje kupujących o ilości innego dobra, które należy poświęcić aby
produkt ten kupić. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w rozmiarach popytu na
poszczególne dobra, a także w rozmiarach podaży tych dóbr na rynku. Informa-
cje dla podmiotów gospodarczych przekazywane są przez wyższą lub niższą

cenę relatywną, przy czym ani kupujący ani sprzedający nie musi wiedzieć dla-
czego cena relatywna uległa zmianie.

Zmiany cen relatywnych mogą mieć odmienne znaczenie dla kupujących

i sprzedających. Wzrost ceny relatywnej danego produktu umożliwia sprze-

dającemu osiągnięcie wyższych zysków (przynajmniej przez pewien czas).
W konsekwencji sprzedający może podjąć decyzję o alokacji zasobów właśnie

39

w kierunku produkcji dóbr, na które cena relatywna wzrosła. Dla kupującego
wzrost ceny relatywnej jakiegoś produktu oznacza, iż utrzymanie konsumpcji
tego produktu na dotychczasowym poziomie wymaga rezygnacji z większej

ilości

innego produktu. Może okazać się, że w pewnym momencie kupujący nie będzie

już skłonny rezygnować z konsumpcji innego dobra po to, aby konsumować ciągle

tę samą ilość dobra relatywnie droższego. Kupujący dokona wówczas alokacji swo-

ich zasobów w kierunku dobra relatywnie tańszego.

Zmiany cen relatywnych produktów i usług stanowią informację, na pod-

stawie której podmioty gospodarcze podejmują decyzje o alokacji zasobów.

Ekonomiści dokonują rozróżnienia między zasobem i strumieniem. Zasób to

określona ilość produktów, pieniędzy, pracowników itp. w danym momencie.

Można mieć zasób oszczędności, zasób telewizorów w magazynie, czy też za-
sób mydła w łazience.

W ekonomii, a zwłaszcza w mikroekonomii, posługujemy się raczej pojęciem

strumienia dóbr, pieniędzy, zasobów naturalnych, które przepływają między pod-
miotami gospodarczymi z różną szybkością w określonym czasie. Posługiwanie
się kategorią strumienia związane jest z koniecznością uwzględnienia czynnika
czasu w analizowaniu zjawisk gospodarczych. Informacja, że po cenie 2,10 zł/kg
konsumenci kupują 100 000 ton jabłek, może być informacją niewiele znaczącą,
o ile nie określimy jakiego okresu to dotyczy. Jeżeli odnosiłoby się to do 1 dnia,

wówczas moglibyśmy powiedzieć, że popyt na jabłka jest ogromny. Jeśli jednak
dotyczy to 1 roku wtedy stwierdzimy, iż popyt nie jest wcale tak duży.

Analizując poszczególne elementy rynku (popyt, podaż), należy konie-

cznie określić jakiego okresu to dotyczy.

Fundamentem mikroekonomii jest model popytu i podaży, który przed-

stawia prawidłowości jakie istnieją między popytem, podażą i cenami relatywny-

mi produktów i usług. Prawidłowości powiązań i współzależności przyczyno-

wo-skutkowych między popytem, podażą i ceną nazywane są również prawem
popytu i podaży.

Mechanizm działania tego prawa wyznacza ceny rynkowe produktów i usług.

Prawo popytu rynkowego brzmi następująco: wraz ze wzrostem ceny pro-

duktu zmniejsza się. ceteris paribus, popyt na ten produkt,, natomiast wraz

ze spadkiem ceny popyt wzrasta. Między zmianami ceny i zmianami popytu
na dane dobro istnieje zależność odwrotna.

Bardzo ważne jest założenie ceteris paribus, lub inaczej: założenie niezmien-

ności pozostałych warunków (czynników) wpływających na dane zjawisko eko-
nomiczne. W rzeczywistości gospodarczej na popyt wpływają nie tylko ceny, ale

także inne czynniki, takie jak dochód kupujących, ich gusty (upodobania),
czy też zjawiska określone mianem efektów naśladownictwa oraz demonstra-
cji. Zmiany popytu są funkcją równoczesnych zmian wszystkich tych czynników,
jeżeli zmienia się cena danego dobra i jednocześnie zmieniają się dochody ku-

pujących, wówczas nie wiemy czy zmiana popytu wynika ze zmiany ceny, czy
też ze zmiany dochodów. Dlatego chcąc analizować tylko wpływ ceny na popyt,
musimy zastosować zasadę ceteris paribus, czyli przyjąć, że wszystkie pozo-
stałe czynniki wpływające na popyt (dochody, gusty i inne) pozostają niezmienne.

W celu zilustrowania prawa popytu rynkowego (odwrotnej zależności mię-

dzy zmianami ceny i zmianami popytu) posłużmy się prostym przykładem.

Przykład dotyczy wielkości popytu na jabłka zgłaszanego w ciągu roku w zależ-

ności od ceny kilograma jabłek. Odpowiednie dane zawiera tabela 3.

Tabela 3.

Kształtowanie się popytu na jabłka w ciągu roku

Z łatwością zauważymy, iż przy niższej cenie kilograma popyt na jabłka jest

większy, natomiast przy wyższej cenie popyt na jabłka jest mniejszy. Popyt na

jabłka, za które należy zapłacić 2,10 zł/kg wynosi 100 tys. ton natomiast popyt

przy cenie 2,50 zł/kg osiąga rozmiary 20 tys. ton w ciągu roku. W tabeli zawarte
są alternatywne wielkości popytu na jabłka w ciągu roku, występujące przy róż-
nych poziomach cen (kombinacje A, B, C, D, E).

Dane zawarte w tabeli możemy przedstawić w formie wykresu. W tym celu na

osi rzędnych odkładamy ceny, natomiast na osi odciętych odkładamy rozmiary
popytu w ciągu roku. Poszczególne kombinacje cena - popyt nanosimy na wy-
kres i łączymy je ze sobą. W ten sposób otrzymujemy krzywą popytu. Dla upro-
szczenia dydaktycznego posługiwać się będziemy linią prostą, pamiętając, iż

w rzeczywistości zależności między ceną i popytem oraz między ceną i podażą

mają charakter nieliniowy.

Wykres 7 przedstawia odwrotną zależność zmian rozmiarów popytu w sto-

sunku do zmian ceny danego dobra (jabłek). Jakakolwiek zmiana ceny (wzrost
lub spadek) powoduje przemieszczanie się popytu (ruch popytu) jedynie wzdłuż
danej krzywej popytu.

40

41

Wykres 7.

Krzywa popytu

rynkowego na jabłka

20

40

80

100 Rozmiary popytu

na Jabłka w ciągu

roku w tys. ton

Popyt na jabłka zmienia się również w zależności od zmian innych czynni-

ków, np. dochodów kupujących jabłka. Wzrost lub spadek dochodów konsumen-

tów wywołuje przesuwanie się krzywej popytu rynkowego.

Wykres 8.

Przesuwanie się

krzywej popytu na jabłka

20

60

80

100 Popyt na jabłka

w ciągu roku

w tys. ton

Wzrost dochodów konsumentów przesuwa popyt na jabłka w górę z krzywej

popytu DD do krzywej DD

r

Spadek dochodów konsumentów przesuwa popyt

rynkowy w dół, z krzywej DD do krzywej DD

2

. Krzywe DD, DD, i DD

2

są krzywy-

mi popytu rynkowego na jabłka przy różnych poziomach dochodów konsumen-

tów.

Przesunięcie się krzywej DD w górę oznacza wzrost popytu rynkowego przy

tej samej cenie. Np. przy cenie 2,50 zł/kg konsumenci mogą obecnie kupić

42

60 tys. ton jabłek (punkt A, na krzywej DD,) a nie 20 tys. ton (punkt A na krzywej

DD). Zmiana popytu rynkowego (wzrost popytu) wynosi 40 tys. ton w ciągu roku.

Spadek dochodów konsumentów i przesunięcie się krzywej DD w dół ozna-

cza zmniejszenie się popytu rynkowego - przy cenie 2,30 zł/kg konsumenci

mogą kupić jedynie 20 tys. ton jabłek rocznie (punkt \ na krzywej DD

2

), pod-

czas gdy przed zmianą dochodów mogli kupić 60 tys. ton. Spadek popytu rynko-
wego wynosi 40 tys. ton rocznie.

Należy zapamiętać, że:

1. Zmiana ceny dobra powoduje zmiany wielkości popytu wzdłuż danej

krzywej popytu.

* 2. Krzywa popytu rynkowego przesuwa się tylko w rezultacie zmian

czynników niecenowych (innych aniżeli cena).

Do najważniejszych czynników niecenowych, wpływających na zmiany popytu

rynkowego, zaliczamy: dochody, gusty i preferencje, ceny dóbr substytucyj-
nych i komplementarnych, przewidywania cen relatywnych, liczbę ludno-
ści, efekty naśladownictwa i demonstracji.

Zmiany dochodów kupujących przesuwają popyt rynkowy na większość dóbr.

Wzrost dochodów przesuwa krzywą popytu w górę. Oznacza to, że przy danej
cenie popyt zgłaszany na dane dobro jest większy. Spadek dochodów przesuwa

krzywą popytu rynkowego w dół, czyli przy danej cenie rozmiary popytu na dane

dobro są mniejsze.

Od powyższej prawidłowości istnieją pewne wyjątki polegające na tym, że

wpływ zmian dochodów na popyt rynkowy jest odwrotny - wzrost (spadek) do-

chodów wywołuje spadek (wzrost) popytu rynkowego na dane dobro.

Każdy z kupujących posiada własne gusty lub preferencje odnoszące się do

kupowanych dóbr. Każdy z nas posiada ulubiony kolor i chętniej kupuje odzież

w tym właśnie kolorze. Pojawiają się jednak tzw. modne kolory, lansowane naj-
częściej przez renomowane domy mody. Wywiera to znaczący wpływ na gusty
i preferencje kupujących odzież właśnie w kolorach modnych. W rezultacie po-
pyt rynkowy na modną odzież przesuwa się w górę. Ponieważ moda i związane

43

z nią gusty są zjawiskiem przejściowym, za jakiś czas krzywa popytu na modną
dzisiaj odzież przesunie się w dół.

Niektórzy ekonomiści uważają, że badanie wpływu gustów na popyt nie

leży w sferze zainteresowań ekonomii, ponieważ nie jesteśmy w stanie wyjaś-
nić skąd biorą się gusty i jak się zmieniają. Równocześnie nie potrafimy zmierzyć
gustów i w konsekwencji oszacować ich wpływu na zmiany popytu rynkowego.

Rozpatrując wpływ zmian ceny na popyt na dane dobro, zakładamy - zgod-

nie z zasadą ceteris paribus - że ceny innych dóbr pozostają niezmienne (ceny
innych dóbr są dane). W rzeczywistości gospodarczej powstają liczne powiąza-
nia między dobrami, cenami dóbr oraz popytem na nie. Zmiany ceny jednego

dobra wywierają wpływ na popyt na inne dobro. Kierunek tego wpływu zależy od
tego, czy dobra są substytutami, czy też są dobrami komplementarnymi.

Dwa dobra są substytutami, jeżeli zmiana ceny (wzrost, spadek) na je-

den z produktów, przy niezmienionej cenie drugiego, przesuwa popyt kon-
sumentów w kierunku dobra tańszego.

Klasycznym przykładem substytutów jest masło i margaryna. Wzrost (spa-

dek) ceny masła prowadzi do wzrostu (spadku) popytu na margarynę. Jeśli cena

margaryny nie zmienia się, wtedy wzrost ceny masła narusza proporcje cenowe
między obydwoma produktami (zmieniają się ceny relatywne) - margaryna staje
się dobrem relatywnie tańszym i popyt kupujących przesuwa się z masła na ma-

rgarynę (krzywa popytu rynkowego na margarynę przesuwa się w górę).

Zależność substytucyjna między dobrami może być silniejsza lub słabsza.

Margaryna jest znacznie lepszym substytutem masła aniżeli smalec. Herbata

jest lepszym substytutem kawy niż woda mineralna.

Dwa dobra są komplementarne jeżeli wzrost (spadek) ceny na dane dobro

wywołuje spadek (wzrost) popytu na drugie dobro.

Wzrost (spadek) ceny mieszkań wpływa na spadek (wzrost) popytu na meb-

le, sprzęt gospodarstwa domowego czy inne produkty niezbędne do wyposaże-
nia mieszkania. Wzrost cen samochodów znajduje swoje odzwierciedlenie

w spadku popytu na benzynę.

Kupujący mogą antycypować (wyprzedzać w czasie) zakupy dóbr przewi-

dując znaczące zmiany ich cen. Jeśli przewiduje się, że za dwa miesiące ceny

44

samochodów wzrosną o 10%, wówczas ci, którzy zamierzają kupić samochód
w okresie najbliższych miesięcy będą starali się przyspieszyć zakup. Przesuwa
to aktualną krzywą popytu na samochody w górę. Odwrotna reakcja może na-
stąpić jeśli przewiduje się spadek cen samochodów.

Przewidując zmiany cen samochodów mamy na myśli ceny relatywne, a nie

ceny absolutne (ceny samochodów w relacji do cen innych produktów). Jeżeli
bowiem ceny wszystkich dóbr (łącznie z cenami samochodów) wzrosną o 10%,
wtedy ceny relatywne samochodów nie zmienią się i nominalna podwyżka cen
samochodów nie wpłynie na wzrost krzywej popytu na samochody.

Antycypacja popytu występuje zwłaszcza w okresach trwałej i wysokiej

inflacji, czyli znacznego wzrostu cen w dłuższym okresie. Kupujący tracą

wtedy możliwości oceny zmian cen relatywnych (częste i zróżnicowane wzrosty
cen różnych produktów) i o ile tylko posiadają jeszcze pewne zdolności docho-
dowe, starają się kupować możliwie jak najszybciej i w zwiększonych, często
„nienormalnych", ilościach. Doskonałym przykładem tego typu reagowania kon-

sumentów i przesuwania krzywych popytu w górę z racji antycypowania zaku-
pów, jest okres wysokiej inflacji w Polsce pod koniec lat 80. XX wieku.

Długotrwałe i silne zjawiska inflacyjne, kiedy ceny wielu produktów wzrastają

o kilkaset procent rocznie, zakłócają poważnie rynkowy mechanizm alokacji za-
sobów. Ciągła antycypacja popytu prowadzi do tego, że powiązanie ceny i popy-

tu przybiera charakter zależności odwrotnej: wyższe ceny - większy popyt.

Zmiany liczby ludności przesuwają krzywą popytu wielu produktów. Wzrost

liczby ludności przesuwa krzywe popytu w górę, natomiast spadek liczby ludno-

ści przesuwa je w dół. Wzrost stopy urodzeń (liczby urodzeń na 1 000 mieszka-
ńców) oznacza, że krzywa popytu na takie produkty jak odżywki dla dzieci,
odzież dziecięca, zabawki, itp. przesunie się w górę. Wzrost (spadek) stopy uro-

dzeń dziś oznacza, że za 6-7 lat przesuną się w górę (w dół) krzywe popytu na
takie produkty jak podręczniki szkolne, zeszyty, teczki i tornistry, przybory do pi-
sania, itp. W podobny sposób możemy przewidywać przesuwanie się krzywych

popytu na poszczególne dobra w okresach późniejszych. Ważne znaczenie po-
siada również struktura urodzin, tzn. ilu rodzi się chłopców a ile dziewczynek.

Wpływ na przesuwanie się krzywych popytu wywierają również ruchy migracyj-
ne ludności, np. przemieszczanie się ludzi ze wsi do miast, między regionami
kraju lub między krajami.

Nauką, która zajmuje się prawami rządzącymi zmianami liczby i struktury lud-

ności oraz wpływem tych zmian na różnorodne aspekty działalności gospodar-

czej jest demografia.

Niekiedy ludzie nie chcą wyróżniać się spośród innych - chcą być podobni do

innych ubierając się podobnie, wyposażając swoje mieszkania w podobny spo-

45

sób itp. Jedni naśladują w swojej konsumpcji innych - kupują podobne produkty,
ponieważ w ten sposób chcą zamanifestować swoją przynależność do większo-
ści (do danej grupy społecznej, do środowiska zawodowego, do grona najbliż-
szych sąsiadów). Zjawiska te określane są mianem efektu naśladownictwa lub

efektu przyłączania się do większości (bandwagon effect). Z efektem tym
mamy do czynienia wówczas, kiedy popyt indywidualnego konsumenta na dane

dobro zmienia się w zależności od popytu rynkowego, czyli popytu większości

konsumentów.

Typowym przykładem zjawiska naśladownictwa większości jest moda. Jeśli

moda dyktuje noszenie krótkich spódniczek, to z pewnością spotkamy wiele ko-
biet, które chcąc przynależeć do grona kobiet modnie ubranych zdecydują się na
kupno krótkiej spódniczki. Innym przykładem może być naśladownictwo określo-
nego stylu konsumpcji, np. stylu amerykańskiego, którego symbolami są coca-
-cola, spodnie typu jeans oraz hamburger. Kupując i konsumując te produkty
przyłączamy się do tych wszystkich, którzy konsumują w stylu amerykańskim.

Innymi zjawiskami, wywierającymi wpływ na popyt na niektóre produkty, są

efekty demonstracji, z których najbardziej znane to efekt snobizmu oraz efekt
Veb!ena.

Niektórzy konsumenci chcą, poprzez swoją konsumpcję, odróżniać się od po-

zostałych. Kupując produkty specyficzne (niezwyczajne), konsumenci chcą za-
manifestować swój prestiż oraz odróżniającą ich od innych pozycję społeczną.
Można powiedzieć, iż tego typu konsumenci kupują określone produkty ze
względów snobistycznych.

Efekt snobizmu występuje wówczas, kiedy wielkość popytu na dane dobro

zgłaszana przez konsumenta zmienia się w odwrotny sposób w porównaniu do
zmian wielkości popytu pozostałych konsumentów. Na rynku, na którym wystę-
puje efekt snobizmu konsumenci zgłaszają mniejszy popyt jeżeli sprzedaż dane-
go produktu jest duża. Konsumenci-snobi nie będą kupować produktów, które
masowo kupują pozostali konsumenci, ponieważ nie będą wówczas mogli od-
różniać się od większości konsumentów. Kawior jest produktem bardzo drogim
i dlatego na konsumowanie kawioru mogą pozwolić sobie ludzie o wysokich do-

chodach (ludzie należący do określonych grup społecznych). Konsumowanie

kawioru wyróżnia te grupy konsumentów spośród innych. Jeśli jednak cena ka-

wioru zmniejszyłaby się z 1500 zł za kg do 50 zł, wtedy kawior staje się dostęp-

ny dla większej liczby konsumentów. W tym momencie konsumenci snobistyczni

wycofują się z rynku.

Na rynku spotykamy również konsumentów, którzy kupując bardzo drogie

produkty, chcą wywrzeć odpowiednie wrażenie na innych. Krzywa popytu na

tego rodzaju produkty ma nachylenie pozytywne - im większa cena tym większy

popyt. Kupno danego produktu nie tyle uzasadnione jest jego wartością użyt-
kową, ile chęcią wywarcia wrażenia na innych ludziach. Ten psychologiczny ze

swej natury efekt znany jest jako efekt Veblena. Nazwa tego efektu pochodzi
od T, Veblena (1857-1929), wybitnego ekonomisty amerykańskiego, twórcy kie-

runku myśli ekonomicznej zwanego instytucjonalizmem.

Ilości dóbr oferowane na rynku przez producentów nazywamy podażą. Po-

między ilością dostarczanych na rynek produktów i usług a ich cenami istnieje
następująca zależność, określana jako prawo podaży:

- wzrost ceny rynkowej produktu prowadzi, ceteris paribus, do wzrostu oferow-

anych ilości tego produktu. Przy wyższej cenie produkcja staje się bardziej
korzystna, co skłania producentów do zwiększania ilości swoich produktów
oferowanych na rynku;

- spadek ceny produktu wywołuje, cełeris paribus, zmniejszenie oferowanych

ilości produktu (produkcja staje się mniej opłacalna za względu na niższą

cenę produktu).

Zależność między wysokością ceny a rozmiarami podaży (oferty rynkowej)

przedstawia przykład liczbowy zawarty w tabeli 4.

Tabela 4.

Kształtowanie się podaży jabłek w ciągu roku

Cena 1 kg jabłek w zł

2,10

2,20
2.30
2,40

2.50

Rozmiary podaży jabłek

w ciągu roku w tys. ton

20
40
60
80

100

Kombinacje

F

G

H

I

J

Wyższa cena za 1 kg jabłek skłania producentów (dostawców) do dostarczania

na rynek większych ilości jabłek, natomiast niższa cena skłania ich do oferowania
mniejszych ilości jabłek (np. przy cenie 2,50 zł/kg podaż wynosi 100 tys. ton rocz-
nie a przy cenie 2,20 zł/kg podaż zmniejsza się do 40 tys. ton).

Jeżeli połączymy ze sobą wszystkie punkty kombinacji cena - ilość oferowa-

nych produktów otrzymamy krzywą podaży (wykres 9).

Wykres 9.

Krzywa podaży

rynkowej jabłek

46

47

Zmiany ceny i zmiany podaży danego produktu odbywają się w tym samym

kierunku. Jakakolwiek zmiana ceny powoduje przemieszczanie się podaży (ruch
podaży) wzdłuż danej krzywej podaży rynkowej.

Na podaż wpływają również inne, aniżeli cena produktu, czynniki. Zmiany

tych czynników sprawiają, że krzywa podaży przesuwa się w górę lub w dół.

Przypuśćmy, że nowa metoda sadownicza umożliwia wyprodukowanie 1 kg

jabłek przy użyciu mniejszych nakładów pracy. W rezultacie koszty produkcji
jabłek zmniejszają się. W takim wypadku różnica między jakąkolwiek daną ceną

rynkową 1 kg jabłek a kosztem wytworzenia jest większa, aniżeli przed wprowa-

dzeniem nowej metody uprawy jabłek. Korzyści (zyski) dla producentów z każ-
dego dostarczanego na rynek kilograma jabłek są większe aniżeli poprzednio.

Dlatego też producenci będą dostarczać na rynek większe ilości jabłek, w wyni-
ku czego krzywa podaży jabłek przesunie się w dół (z krzywej SS do S,S,).

Spadek kosztów produkcji jabłek sprawia, że krzywa podaży przesuwa się

w dół - przy cenie 2,30 zł za kilogram ilość oferowanych jabłek wynosi obecnie

100 tysięcy ton rocznie, podczas gdy poprzednio wynosiła 60 tysięcy ton. Różni-

ca wynosi 40 tys. ton dla każdej ceny rynkowej jabłek.

Przypuśćmy teraz, że pojawiła się choroba jabłek i w celu jej zwalczania

należy stosować odpowiednie preparaty ochrony roślin. W tym wypadku ko-
szty produkcji jabłek wzrastają, czyli że dla każdej danej ceny rynkowej 1 kg

jabłek korzyści (zyski) producentów zmniejszają się. W konsekwencji produ-

cenci będą skłonni dostarczać na rynek mniejsze ilości jabłek. Krzywa poda-
ży jabłek przesuwa się w górę (z SS do S

2

S

2

) - np. przy cenie 2,30 zł/kg

producenci oferują obecnie 20 tys. ton jabłek rocznie, podczas kiedy poprze-
dnio oferowali 60 tys. ton rocznie. Dla każdej ceny różnica wynosi 40 tys. ton

jabłek mniej.

Wykres 10.

Przesuwanie się

krzywej podaży rynkowej

48

Do najważniejszych czynników, które poza ceną danego produktu mają

wpływ na kształtowanie się wielkości podaży należą: ceny czynników produ-
kcji, technologia, podatki i subsydia, przewidywania cen oraz ilość przed-
siębiorstw w gałęzi.

Wzrost cen czynników wykorzystywanych do produkcji (wzrost płac, opłat za

energię, czynszów, wzrost cen surowców, wzrost procentów od pożyczonego
kapitału, itp.) powoduje, ceteris paribus, przesuwanie się krzywej podaży w gó-

rę. W sytuacji spadku cen czynników produkcji, krzywa podaży przesuwa się

w dół. W pierwszym przypadku produkcja staje się mniej zyskowna (dla każdej

danej ceny rynkowej sprzedaży produktu) i producenci ograniczają ilość ofero-
wanych produktów. W drugim wypadku produkcja jest bardziej zyskowna, co
skłania producentów do zwiększania oferty swoich produktów na rynek.

W ujęciu statycznym (czyli analizując zjawiska gospodarcze w danym momen-

cie) można przyjąć, że technologia produkcji jest dana. W ujęciu dynamicznym,

kiedy do rozważań wprowadzamy czynnik czasu, należy uwzględnić postęp

techniczny polegający na stosowaniu do produkcji nowych, bardziej efektyw-

nych technologii. Technologia produkcji jest bardziej efektywna wtedy, kiedy
umożliwia wytwarzanie produktu przy użyciu mniejszych nakładów czynników
produkcji. Producent racjonalny, dążący do osiągnięcia maksymalnych korzyści
z prowadzonej działalności, będzie wprowadzał jedynie technologie bardziej efek-

tywne.

Nowa technologia obniża koszty wytwarzania jednostki produktu, co przy da-

nej cenie rynkowej zwiększa zyskowność produkcji (różnica między ceną produ-
ktu i jego kosztem). Krzywa podaży przesuwa się w dół, co oznacza większe
ilości oferowanych produktów przy jakiejkolwiek danej cenie rynkowej.

Niektóre podatki - jak np. podatek od wartości sprzedaży - są traktowane

przez producenta jako dodatkowy „koszt" wytworzenia produktu. Tego rodzaju
podatki wpływają niekorzystnie na krzywą podaży przesuwając ją w górę. W po-

dobny sposób, aczkolwiek w przeciwnym kierunku, oddziaływują na podaż sub-
sydia. Subsydia (dopłaty) traktowane są jako element zmniejszający koszty,
w rezultacie czego krzywa podaży przesuwa się w dół.

49

Warto zauważyć, że inne rodzaje podatków nie wpływają na przesuwanie się

krzywej podaży. Podatkiem takim jest np. podatek od zysków, który nie jest

wiązany w danym momencie z kosztami produkcji.

Przewidywane ceny relatywne produktu mogą wpływać na obecne decyzje

producentów o ilościach oferowanych przez nich produktów. Rolnicy przewidując,
że ceny na zboże będą w przyszłości wyższe, magazynują je i nie dostarczają na

rynek w takich ilościach, w jakich dostarczaliby je, gdyby nie oczekiwano wzrostu

cen. W wyniku tego aktualnie dostarczane na rynek ilości zboża będą, dla jakiej-

kolwiek ceny bieżącej, mniejsze. Krzywa podaży zboża przesuwa się w górę.

Przypomnijmy, że antycypowanie wzrostu cen wywołuje po stronie popytu reakcję

odwrotną - krzywa popytu przesuwa się w górę, co oznacza wzrost popytu dla
danej ceny rynkowej. Przesuwanie się krzywej podaży i popytu w przeciwnych

kierunkach prowadzi do nierównowagi rynkowej.

Wzrost liczby przedsiębiorstw w gałęzi zwiększa ilości oferowanych produ-

któw - krzywa podaży rynkowej przesuwa się w dół. W wypadku zmniejszania
się liczby przedsiębiorstw w gałęzi krzywa podaży przesuwa się w górę.

Ilości nabywanych oraz sprzedawanych produktów i usług zmieniają się

w odwrotnych kierunkach w reakcji na zmiany cen: wraz ze wzrostem (spad-

kiem) ceny produktu, popyt na produkt zmniejsza się (rośnie), natomiast podaż
zwiększa się (spada). W rezultacie krzywa popytu ma nachylenie negatywne,
a krzywa podaży ma nachylenie pozytywne. Krzywe te muszą więc spotkać się
(przeciąć) w pewnym miejscu - przy pewnej cenie rynkowej.

Zależność między ceną produktu, popytem i podażą zilustrujemy, wykorzy-

stując poprzednie przykłady liczbowe.

Tabela 5. Cena jabłek, popyt i podaż

Cena 1 kg jabłek

w zł

2,10
2,20
2,30
2,40
2,50

Podaż jabłek w

tys. ton rocznie

20
40
60
80

100

Popyt na jabłka

w tys. ton

rocznie

100

80
60
40
20

Różnica

- 8 0
- 4 0

0

+ 40
+ 80

Nadwyżka

Nadwyżka popytu
Nadwyżka popytu

Cena równowagi

Nadwyżka podaży
Nadwyżka podaży

50

Sytuacje na rynku jabłek są zróżnicowane. W przypadku kiedy cena 1 kg

jabłek wynosi 2,10 zł, popyt na jabłka jest większy aniżeli podaż jabłek. Na ryn-

ku powstaje nadwyżka popytu równa 80 tys. ton jabłek w ciągu

roku. Dla ceny

2,20 zł za kilogram jabłek popyt nadal przewyższa podaż chociaż nadwyżka po-
pytu jest mniejsza (40 tys. ton).

Jeśli cena rynkowa 1 kg jabłek równa jest 2,50 zł, powstaje sytuacja odwrot-

na - podaż jest większa od popytu i na rynku pojawia się nadwyżka podaży

wynosząca 80 tys. ton w ciągu roku. Dla ceny 2,40 zł/kg nadwyżka podaży nad
popytem jest mniejsza - 40 tys. ton jabłek w skali roku.

Sytuacją szczególną na rynku jabłek jest kształtowanie się popytu i poda-

ży wówczas, kiedy cena za 1 kg jabłek wynosi 2,30 zł. Tylko przy tej cenie pro-
ducenci oferują tyle samo jabłek, ile chcą kupić konsumenci (60 tys. ton). Nie

występuje tutaj ani nadwyżka popytu, ani też nadwyżka podaży. Cena 2,30 zł/kg

jest ceną równowagi na rynku jabłek.

Cena, przy której rozmiary podaży (ilości oferowane produktu) zrównają się

z rozmiarami popytu (ilości produktu, które konsumenci chcą kupić), nosi na-

zwę ceny równowagi rynkowej. Cena równowagi „oczyszcza"

rynek z jakiej-

kolwiek nadwyżki popytu bądź podaży - dlatego nosi ona również nazwę

ceny czyszczącej rynek.

Cenę równowagi możemy przedstawić w formie wykresu, wykorzystując do

tego celu dane zawarte w tabeli 5.

Wykres 11.

Cena równowagi

rynkowej

Nadwyżka podaży przy cenie s

2,5 zł/kg

0 20 40 60 80 100 Popyti podaż

w tys. ton rocznie

Przecięcie się krzywych popytu i podaży znajduje się w punkcie E, któremu od-

powiada cena 2,30 zł/kg. Jest to jedyny punkt gdzie nie występuje ani nadwyżka

51

popytu ani też nadwyżka podaży. Przy cenie 2,10 zł/kg oferowanych jest 20 tys.

ton jabłek rocznie, a popyt wynosi aż 100 tys. ton - powstaje nadwyżka popytu.

Przy cenie 2,50 zł/kg popyt wynosi jedynie 20 tys. ton, natomiast podaż aż 100

tys. ton - występuje nadwyżka podaży.

Na rynku działa mechanizm doprowadzający do punktu E, zwanego punktem

równowagi rynkowej. Jeśli dana cena rynkowa różni się od ceny równowagi,
wtedy producenci oraz konsumenci (sprzedający i kupujący) są zainteresowani
tym, aby zmienić poziom swojej działalności: producenci (sprzedający) zwię-

kszają lub zmniejszają ilości produktu oferowane na rynek, konsumenci (ku-
pujący) zwiększają lub zmniejszają ilości produktu, które chcą kupić.

Dlaczego tylko w punkcie równowagi rynkowej zarówno producenci, jak i kon-

sumenci nie są skłonni do zmieniania rozmiarów swoich decyzji?

Odpowiedź na to pytanie odnajdziemy analizując wzajemne relacje między

ceną, popytem i podażą przedstawione na wykresie 12.

Wykres 12.

Punkt równowagi

rynkowej

Popyt i podaż

W punkcie równowagi cena wynosi P

e

, natomiast ilości oferowane i kupowa0

ne produktu przy tej cenie wynoszą Q

e

(są to ilości równowagi). Rozważmy

dwie sytuacje, kiedy cena produktu odchyla się w górę i w dół od ceny równowagi:

P

t

> P

e

- cena produktu jest większa od ceny równowagi;

P

2

< P, - cena produktu jest mniejsza od ceny równowagi.

Pierwsza sytuacja, tzn. P, > P

e

, oznacza, że przy danych krzywych popytu

i podaży producenci (sprzedający) dostarczają na rynek znacznie większe ilości
produktu, aniżeli konsumenci (odbiorcy) chcą kupić.

Cena P, jest stosunkowo wysoka i korzystna dla producentów. Skłania ich to

do zwiększania podaży na rynek. Równocześnie wysoka cena jest niekorzystna
dla kupujących i ogranicza ich popyt na dany produkt. W rezultacie przy cenie P,
powstaje na rynku nadmiar produktu równy wielkości nadwyżki podaży nad

popytem.

52

Nadmiar produktu na rynku oznacza, że część wytworzonego produktu nie

znajduje nabywców (nie może być sprzedana). W magazynach producentów
(sprzedających) gromadzą się zapasy niesprzedanych produktów. Utrzymywa-

nie zapasów pociąga za sobą określone koszty rzeczywiste (np. utrzymanie ma-
gazynów i ludzi w nich pracujących) oraz koszty alternatywne (zamrożony

w zapasach kapitał, który mógłby być wykorzystany do innych celów). Produ-
cenci chcąc sprzedać powstały na rynku nadmiar produktu, muszą zgodzić się

na obniżenie ceny. Wielkość nadmiaru zmniejsza się wraz z obniżeniem ceny P,

w kierunku P

e

. Równocześnie niższa cena skłania konsumentów (kupujących)

do zwiększania zakupów (popytu).

Przyjmijmy teraz, że z pewnych powodów cena rynkowa produktu ustaliła

się na poziomie P

2

, czyli poniżej ceny równowagi P

e

. Cena P

2

jest stosunko-

wo niska - jest mniej korzystna dla producentów i bardziej korzystna dla kon-
sumentów. Skłania to sprzedających do oferowania stosunkowo małych ilości
produktu na rynek, natomiast kupujący są zainteresowani nabyciem dużych

ilości produktu. Przy cenie P

2

na rynku powstaje niedobór produktu równy

nadwyżce popytu nad podażą. Brak produktu będzie zmniejszać się w miarę

jak kupujący będą ograniczać swój popyt, natomiast producenci (sprzeda-
jący) będą zwiększać ilość oferowanych produktów. Nastąpi to jedynie przy

cenach wyższych od P

2

. Kupujący, o ile chcą zaspokoić swój popyt, przewy-

ższający w danym momencie ofertę producentów, muszą zachęcić tych osta-
tnich do zwiększenia podaży, a to jest możliwe tylko wtedy, gdy cena będzie

większa. Równocześnie wyższa cena wpływa negatywnie na popyt, zmniej-
szając jego rozmiary. W miarę jak cena P

2

wzrasta w kierunku P

e

, zanika

względny niedobór produktu na rynku.

Nadmiar i brak produktu mają charakter względny. Występują one na rynku

przy określonych cenach i zanikają w miarę jak decyzje sprzedających i kupu-

jących doprowadzają sytuację rynkową do stanu równowagi. Procesy te noszą

nazwę mechanizmu rynkowego.

Mechanizm rynkowy wynika z wzajemnych zależności między ceną, po-

pytem i podażą i polega na tym, że jakakolwiek nierównowaga między tymi
elementami rynku uruchamia siły (reakcje sprzedających i kupujących) kie-
rujące popyt i podaż do stanu równowagi osiąganego przy cenie równo-

wagi rynkowej.

Równowaga rynkowa jest stabilna jedynie w warunkach danej krzywej popytu

i podaży. Cena i punkt równowagi zmieniają się wraz ze zmianami (przesuwa-
niem się) krzywych popytu lub/i krzywych podaży. Możemy wyróżnić cztery

przypadki zmian równowagi rynkowej:

- krzywa popytu nie zmienia się, natomiast krzywa podaży przesuwa się w dół

(wykres 13 A);

- krzywa popytu pozostaje niezmienna, a krzywa podaży przesuwa się w górę

(wykres 13 B);

53

- krzywa podaży nie ulega zmianie, natomiast krzywa popytu przesuwa się

w górę (wykres 13 C);

— krzywa podaży nie zmienia się, a krzywa popytu przesuwa się w dół (wykres

13 D).

Wykres 13.

Zmiany równowagi

rynkowej

D

s

_ . D

S,

W wyniku przesuwania się krzywej podaży w dół (wykres A), cena równowagi

obniża się (z P

0

do P

Bt

). Przy nowej cenie równowagi P

e1

ilości równowagi rynko-

wej są większe - wzrost z Q

e

do Q

e1

. Przesunięcie krzywej podaży w górę (wy-

kres B) sprawia, że cena równowagi wzrasta (z P

e

do P

el

), natomiast ilości

równowagi zmniejszają się.

W przypadku przesuwania się krzywej popytu rynkowego w górę (przy stałej

krzywej podaży), cena równowagi wzrasta z P

0

do P

e1

(wykres C) - wzrastają

również ilości równowagi (z Q

s

do Q

a1

). W wyniku przesunięcia się krzywej popy-

tu w dół cena równowagi spada - zmniejszają się również ilości równowagi ryn-

kowej (wykres D).

Korzyści jakie pociągają za sobą zmiany równowagi rynkowej są zróżnicowa-

ne dla kupujących i sprzedających. Sytuacja A jest wyjątkowo korzystna dla
konsumentów (kupujących), bowiem mogą oni nabyć więcej produktów po niż-
szej cenie. Producenci sprzedają także większe ilości produktów, lecz po niższej

cenie. Przy niezmienionych kosztach wytworzenia produktu marża zysku (różni-
ca między ceną a kosztem) jest mniejsza.

54

W sytuacji B kupujący tracą - mniejsze ilości produktów kupują po wyższej

cenie. Sprzedający oferuje wprawdzie mniejsze ilości, lecz wyższa cena sprze-
cjaży poprawia rentowność.

Sytuacje C i D są wieloznaczne. W przypadku C cena i wielkość równowagi

wzrastają. Producenci (sprzedający) odnoszą korzyści - sprzedają więcej po
wyższej cenie. Kupujący muszą płacić więcej za produkt, choć ilości oferowane

po cenie równowagi są większe.

Sytuacja D jest niekorzystna dla producentów, natomiast kupujący korzystają

na niższej cenie, lecz oferta rynkowa jest mniejsza.

Analizując zmiany cen oraz zmiany wielkości popytu i podaży w dłuższym

okresie stwierdzimy, że charakteryzują się one ruchem cyklicznym, czyli regu-
larnymi wahaniami o przeplatających się okresach wzrostu i spadku.

Cykliczny ruch cen produktów oraz rozmiarów produkcji można przed-

stawić za pomocą dynamicznego mocfefu, który ze względu na swoją po-
stać graficzną nazywany jest modelem pajęczyny, Jest to model dynamiczny
ponieważ uwzględnia czynnik czasu we wzajemnych zależnościach między zmia-
nami cen i zmianami wielkości produkcji.

Zakładamy, że pomiędzy zmianą ceny produktu a zmianą wielkości produkcji

upływa pewien okres, np. miesiąc. Reakcja producentów na zmianę ceny zacho-
dzi z opóźnieniem jednego miesiąca. Oznacza to, że cena z tego miesiąca {P)
znajdzie swoje odzwierciedlenie w wielkości produkcji (podaży) przyszłego mie-
siąca (Q

u1

). Założenie to jest bardzo realistyczne, bowiem między zmianą sygnału

rynkowego w postaci ceny a odpowiednią reakcją podmiotów gospodarczych (re-

akqą w postaci podjęcia nowej decyzji i jej realizacji), upływa zawsze pewien czas.

Biorąc pod uwagę powyższe założenie możemy zapisać, że wielkość produkcji
(podaży) w okresie przyszłym jest funkcją ceny okresu bieżącego.

(1) Q S

t + 1

= f ( P

t

)

W odróżnieniu od producentów, którzy z racji technologiczno-organizacyjnych

potrzebują dłuższego czasu na ograniczenie lub zwiększenie podaży, konsumenci
mogą podjąć decyzje o zmianie swego zapotrzebowania na dany produkt (w reakcji
na zmianę ceny) prawie natychmiast. Dlatego możemy przyjąć, że rozmiary popytu

w danym okresie (np. w tym miesiącu) są funkcją ceny produktu z tego samego
okresu (z tego samego miesiąca). Zapiszemy to następująco:

(2) Q D

t

= f ( P

t

)

Dysponując funkcją podaży (1) i funkcją popytu (2) możemy wyznaczyć rów-

nanie równowagi rynkowej w okresie t:

(3) QS

t

= QD

t

Opierając się na powyższych założeniach i równaniach modelu, można prze-

śledzić kształtowanie się rozmiarów oferowanych produktów w reakcji na zmia-
ny ceny produktu (wykres 14).

55

Wykres

14. Zmiany ceny (P)

oraz ilości produktów (Q)

Q 0

3 4

Czas (miesiące)

Przyjmijmy, że cena w pierwszym miesiącu wynosi P,. W konsekwencji wiel-

kość oferty w drugim miesiącu osiągnie rozmiary Q

2

. Przy danej krzywej popytu

i podaży, powstaje w tej sytuacji nadwyżka podaży nad popytem. Zlikwidowanie
tej nadwyżki (sprzedaż wytworzonych ilości OJ wymaga obniżenia ceny do P

2

.

W trzecim miesiącu wielkość podaży jest funkcją ceny z drugiego miesiąca.
Ponieważ cena spadła do P

2

oferowane ilości produktów zmniejszą się do wiel-

kości Q

3

. Na rynku powstaje niedobór produktów, którego zlikwidowanie (dopro-

wadzenie do zrównoważenia popytu z podażą) wymaga wzrostu ceny do P

1?

itd.

Cena produktu oscyluje między P, i P

2

natomiast rozmiary oferowanych pro-

duktów oscylują między Q

2

i Q

3

. W tym wypadku mamy do czynienia z dosko-

nałymi wahaniami cyklicznymi P i Q. Amplituda wahań jest ciągle taka sama.
Również interwały czasowe między punktami maksimum i minimum wielkości P
i Q są identyczne.

Warto zauważyć, iż w powyższym przypadku nachylenia krzywej podaży

i krzywej popytu są równe. Jeżeli nachylenie krzywej podaży jest większe aniżeli
krzywej popytu wtedy mamy do czynienia z tłumionymi wahaniami cen i wiel-
kości oferowanych produktów. Amplituda wahań zmniejsza się nieustannie

dążąc do zera (wykres 15).

Wykres 15.

Zmiany ceny (P)

oraz ilości produktów (Q)

56

Cena w pierwszym miesiącu wynosi P, w wyniku czego wielkość oferty w drugim

miesiącu równa się Q2. Podaż może być sprzedana po cenie P

2

. Oznacza to, że

w trzecim miesiącu wielkość oferty wynosi Q

3

natomiast cena sprzedaży P

3

. Cena

p znajduje swoje odbicie w rozmiarach podaży w czwartym miesiącu - Q

4

. Waha-

nia cen oraz wahania ilości oferowanych produktów są coraz mniejsze - cena
zmierza do P

o

a podaż do Q

o

, czyli do punktu doskonałej równowagi rynkowej.

W przypadku odwrotnym, tzn. większego nachylenia krzywej popytu aniżeli

krzywej podaży wahania P i Q przybierają charakter wybuchowy - nieustannie
zwiększają się, doprowadzając rynek do chaosu.

Mechanizm prowadzący do równowagi rynkowej działa najskuteczniej w wa-

runkach doskonałej konkurencji, kiedy cena jest wyłącznie efektem konfrontacji
interesów sprzedających i kupujących (podaży i popytu), kiedy podmioty gospo-

darcze (konsumenci, producenci) nie posiadają w stosunku do siebie pozycji do-
minującej (np. dominacji monopolistycznej), a państwo nie ingeruje na rynku

i nie koryguje w sposób administracyjny elementów rynku.

Rynkowe prawa popytu i podaży prowadzą w takich warunkach do ustalenia

ceny i ilości równowagi rynkowej. Z równowagą rynkową związane są kolejne
kategorie ekonomiczne, określane mianem nadwyżki konsumenta oraz nad-

wyżki producenta.

Nadwyżka konsumenta powstaje jako różnica między ceną, którą za dany

produkt jest skłonny zapłacić konsument, a ceną równowagi, ustaloną na rynku
(wykres 16).

Konsument, który jest skłonny zapłacić za produkt 6 zł (np. z racji preferencji

i posiadanych dochodów), lecz może go kupić po cenie rynkowej 4 zł, osiąga
nadwyżkę konsumenta równą 2 zł. Nadwyżka zanika przy 5 jednostce produktu,
którą nikt nie zakupi po cenie wyższej od 4 zł. Całkowita nadwyżka konsumenta

to zakreskowany obszar trójkąta ABC. W powyższym przykładzie liczbowym

nadwyżka wynosi - [5 • (8 - 4)] = 10.

2

Wykres 16.

Nadwyżka konsumenta

57

Na rynku doskonałej konkurencji także producent może realizować swoją

nadwyżkę. Nadwyżka producenta jest różnicą między rynkową ceną sprzedaży
produktu (4 zł) a kosztem marginalnym produkcji (wykres 17). Jeżeli wytworze-
nie pierwszej jednostki produktu kosztuje np. 2 zł, wtedy sprzedając ją po cenie
rynkowej 4 zł producent osiąga nadwyżkę równą 2 zł. Jeśli produkcja kolejnej,
drugiej jednostki zwiększy koszt jej wytworzenia do 3 zł, wówczas nadwyżka wy-

nosi 1 zł.

Wykres 17.

Nadwyżka producenta

1 2 3

5 6 . 7 8

Nadwyżka znika przy piątej jednostce produktu, której koszt wytworzenia

zrównuje się z ceną rynkową. Nadwyżka całkowita realizowana przez producen-
ta zaznaczona jest jako trójkąt BCE i wynosi ~ [ 5 • (4 - 2)] = 5.

Dopłaty do cen produktów rolnych

Rządy wielu krajów interweniują na krajowych rynkach produktów rolnych.

W krajach Unii Europejskiej istnieje specjalny fundusz rolny, którego celem jest
m.in. utrzymywanie odpowiednich cen, gwarantujących zadowalające dochody
dla rolników. Niekiedy aktualna cena rynkowa na jakiś produkt rolny nie zapew-
nia rolnikom odpowiedniej rentowności. W rezultacie rolnicy zaniechają w na-
stępnym roku uprawy danej rośliny, czy też hodowli zwierząt. Powstaje ryzyko
redukcji podaży, co przy danym popycie pociągnie za sobą wzrost cen produk-

tów rolnych. Popyt, podaż i ceny żywności są niezwykle czułym elementem

nastrojów społecznych, co z kolei ma wymiar wyraźnie polityczny - spokój spo-

łeczny jest gwarancją stabilności rządu.

Reakcje ekonomiczne i polityczne skłaniają rządy wielu krajów do wspierania

cen niektórych produktów rolnych za pomocą różnego typu subsydiów.

Przyjmijmy, że cena równowagi tony pszenicy w danym okresie ustaliła się

na poziomie P, i że na rynku rolnym nie istnieje jakakolwiek interwencja

58

rządowa. Cena P, wyznacza ilość równowagi pszenicy w produkcie Q

r

Rolnicy

twierdzą, że cena rynkowa nie pokrywa poniesionych kosztów. W celu pokrycia

kosztów i zapewnienia choćby minimalnego zysku producentom pszenicy, rząd
podejmuje decyzję subwencjonowania ceny tak, aby jej poziom był wyższy od
p. Jakie będą konsekwenqe ustalenia przez rząd rynkowej ceny pszenicy po-
wyżej równowagi? Przyjmijmy, że cena ustalona przez rząd wynosi P

2

(P

2

> P,).

Co rząd musi uczynić, jeśli chce utrzymać cenę na poziomie P

2

?

Odpowiedzi na te pytania odnajdziemy analizując wykres przedstawiający

sytuację na rynku pszenicy.

Wykres 18.

Sytuacja na

rynku pszenicy

Popyt I podaż

pszenicy w ciągu roku

Ustalenie przez rząd ceny pszenicy na poziomie P

2

sprawia, że ilość ofero-

wanej na rynku pszenicy wzrasta do Q

s

, natomiast popyt na pszenicę spada do

Q

D

. Na rynku powstaje nadwyżka podaży pszenicy równa różnicy między Q

s

i Q

o

. W normalnych warunkach działania mechanizmu rynkowego konsekwencją

powstania nadwyżki pszenicy jest spadek ceny. Wówczas rząd musiałby ponownie
dopłacać do ceny pszenicy. Chcąc utrzymać cenę na poziomie P

2

, rząd musi ciągle

kupować i gromadzić nadwyżki oferowanej pszenicy, przeznaczając na to środki
z budżetu.

Rząd podwyższa cła importowe

Na początku lat 90. XX wieku rząd polski wprowadził wyższe cła na produkty

pochodzące z importu. Cła wzrosły przeciętnie o kilkanaście procent i objęły rów-
nież wiele importowanych produktów, za które dotychczas cła nie były pobierane.

Wysokie cła nałożono na importowane samochody osobowe. Był to m.in.

rezultat nacisków wielotysięcznej załogi Fabryki Samochodów Osobowych (FSO),
produkującej Polonezy. Polski samochód zaczął przegrywać konkurencję z sa-
mochodami zagranicznymi, zwłaszcza sprowadzanymi masowo samochodami
używanymi, głównie z racji różnic w jakości oraz nowoczesności rozwiązań

technicznych. Brak ochrony rynku samochodów krajowych groził spadkiem
sprzedaży oraz koniecznością redukcji zatrudnienia, nie tylko w FSO, lecz także

59

w tysiącach mniejszych przedsiębiorstw współpracujących (dostawców, koope-

rantów itp.).

Bezrobocie jest nie tylko problemem ekonomicznym, lecz także politycznym.

Rządy wielu krajów europejskich podejmują decyzje ochrony rynku krajowego,
uzasadniając to obroną miejsc pracy.

Niezależnie od tego, czy argumenty uzasadniające podwyżkę ceł uznamy za

słuszne, czy też nie, spróbujmy zanalizować rynkowe skutki tej decyzji.

Wykres 19.

Sytuacja

na rynku samochodów

Rozpatrujemy sytuację na rynku samochodów, chociaż może to dotyczyć ka-

żdego innego produktu przemysłowego lub spożywczego. Na wykresach są
przedstawione dwie sytuacje rynkowe. Pierwsza (wykres A) odnosi się do rynku
samochodów przed podwyżką cła, druga (wykres B) dotyczy rynku samocho-
dów po wprowadzeniu wyższego cła.

Pierwsza sytuacja rynkowa charakteryzuje się tym, że istnieje w danym mo-

mencie określony popyt na samochody (krzywa popytu DD), który zaspokojony

jest przez samochody produkowane w kraju oraz pochodzące z importu (krzywa

podaży SS

K + M

. Przy danych krzywych popytu i podaży ustala się rynkowa cena

równowagi na samochody na poziomie OP.

Wprowadzenie wyższego cła na samochody importowane zmienia sytuację

rynkową w sposób zasadniczy. Import staje się coraz mniej opłacalny, a przy

znacznej podwyżce cła importerzy przestają sprowadzać samochody z zagra-
nicy. Całkowita podaż samochodów na rynku zmniejsza się - krzywa podaży
przesuwa się w górę (krzywa SSk. Przy niezmienionym popycie na samochody
(krzywa DD) cena równowagi rynkowej masła wzrasta o OP do OP,.

Tak więc konsekwencją podwyższenia cła na produkt importowany jest

wzrost rynkowej ceny równowagi produktu. Kupujący płacą teraz większą cenę
nie tylko za produkt zagraniczny, ale również za produkt krajowy. Równocześnie
zmniejszają się ilości równowagi z Q

e

do Q

e1

.

60

Dlaczego płacimy więcej za wizytę u lekarza?

Na studia medyczne zgłasza się kilka razy więcej kandydatów niż wynosi

liczba miejsc oferowanych przez uczelnie medyczne. Liczba studentów, którzy
mogą corocznie rozpoczynać studia medyczne jest ograniczana przez Minister-
stwo Zdrowia, a także przez same uczelnie, które wyznaczają tzw. limity przyjęć
na pierwszy rok studiów. Równocześnie liczba wyższych uczelni medycznych
w Polsce jest ograniczona i nie zwiększa się. Poza siecią istniejących Akademii

Medycznych, które są uczeniami państwowymi, nie można zdobyć dyplomu le-
karza, a bez niego nie można wykonywać tego zawodu. Liczba promowanych
corocznie lekarzy jest więc dość ściśle kontrolowana. Również proces zdoby-
wania specjalizacji lekarskich, który decyduje o liczbie specjalistów różnych
stopni, jest ściśle zdefiniowany i kontrolowany. W rezultacie podaż lekarzy i spe-
cjalistów podlega znacznym restrykcjom. Podobnie jest w przypadku innych za-
wodów, takich jak adwokat, sędzia, notariusz.

Skutki przedstawionych powyżej ograniczeń (restrykcji) po stronie podaży le-

karzy i świadczonych przez nich usług możemy przedstawić na wykresie.

Wykres 20.

Rynek usług lekarskich

Ilość usług lekarskich

świadczona w ciągu

roku

Przyjmujemy, że popyt w ciągu roku na usługi lekarskie jest dany (krzy-

wa popytu DD), natomiast krzywą podaży usług lekarskich wyznacza linia SS.

Restrykcyjne ograniczenia ilości lekarzy (podaży) sprawiają, że krzywa SS
przesuwa się w górę w kierunku krzywej S

t

S

t

. Konsekwencją przesunięcia się

krzywej podaży jest wzrost ceny z P do P

t

. Ceny usług lekarskich rosną.

Podobny skutek w postaci wzrostu ceny usług lekarskich wywołuje przesunię-

cie się krzywej popytu w górę, przy danej krzywej podaży SS. W ciągu roku

rodzą się tysiące dzieci, co zwiększa popyt na usługi pediatrów. Równocześnie
liczba lekarzy pediatrów w ciągu roku jest dana.

61

u-

R

ynkowe prawo popytu i podaży wskazuje kierunki reakcji popytu i poda-
ży na zmiany ceny. Równocześnie na zmiany popytu i podaży danego
produktu wywierają wpływ inne czynniki, takie jak np. dochody czy ceny

innych produktów (substytutów lub produktów komplementarnych). Analizując
reakcje popytu i podaży na zmiany któregoś z tych czynników możemy nie tylko
określić kierunki tych reakcji, lecz także dokonać ich pomiaru. Miernikiem po-
zwalającym ocenić rozmiary wzrostu lub spadku popytu i podaży w odpowiedzi
na zmiany cen, dochodów, itp. jest elastyczność popytu i podaży.

63

i

Jeżeli rozpatrujemy wpływ zmian dochodów kupujących na rozmiary popytu

na dobro x, wtedy miernikiem reakcji popytu jest elastyczność dochodowa.

Tabela 6.

Elastyczność popytu

Elastyczność łukowa dotyczy odcinka (segmentu) krzywej popytu, natomiast

elastyczność punktowa odnosi się do minimalnych przyrostów ceny i rozmiarów
popytu - mierzy ona reakcję popytu w konkretnym punkcie na krzywej popytu.

Elastyczność łukową popytu przedstawiamy posługując się przykładem licz-

bowym ujętym na wykresie 21.

66

Jak należy traktować wartość zmiennych (ceny i popytu) obliczając powyższą

formułę elastyczności cenowej popytu?

Przypuśćmy, że P

x

zmniejsza się z 50 do 25 co pociąga za sobą wzrost popy-

tu QD

X

z 20 do 40. Na krzywej popytu oznacza to ruch z punktu B do C. Obli-

czając elastyczność otrzymujemy:

W przypadku wzrostu P

x

z 25 do 50 popyt QD

K

zmniejsza się z 40 do 20. Na

krzywej popytu oznacza to ruch z punktu C do B. Obliczając elastyczność otrzy-

mujemy:

4 ° ^ 0

Otrzymaliśmy różne elastyczności cenowe popytu pomimo, że odcinki BC

i CB są sobie równe. W celu uniknięcia nieporozumień, ekonomiści interpretują
wartości P

x

i QD

x

jako wartości przeciętne a nie jako wartości oryginalne. Dlate-

go poprawna formuła elastyczności łukowej jest następująca:

67

E - QP*

P

~^-ioo

Px

Dokonując ponownie obliczeń elastyczności łukowej, zgodnie z poprawną jej

formułą otrzymujemy identyczne wyniki.

Niekiedy używa się alternatywnej formuły elastyczności w następującej po-

staci (por. wykres 21):

Q

2

- Q ,

25 + 50 3

Traktując w podobny sposób inne elastyczności popytu zapiszemy:

AQD

X

elastyczność mieszana popytu

Traktując zmiany ceny oraz wielkości popytu jako nieskończenie małe docho-

dzimy do elastyczności punktowej, którą możemy zmierzyć w każdym punkcie
krzywej popytu.

Istnieje prosta metoda wyznaczania elastyczności w dowolnie wybranym punk-

cie na krzywej popytu. W tym celu należy postępować w następujący sposób:
- do wybranego punktu na krzywej popytu przeprowadzamy linię styczną,
- następnie mierzymy, za pomocą konwencjonalnych jednostek miary, od-

ległość między punktem a odciętą oraz odległość między punktem i osią
rzędnych;

- elastyczność w wybranym punkcie jest stosunkiem odległości punkt - odcięta

do odległości punkt - rzędna.

p,

Wykres 22.

Elastyczność

punktowa popytu

OD.

Elastyczność cenową popytu w punkcie P zapiszemy:

_ _ PO _ punkt-odcięta

p

PR punkt-rzędna

Prawdziwość powyższej formuły można wykazać, odwołując się do przykładu

przedstawionego na wykresie 21.

Wzór na elastyczność cenową popytu jest następujący:

68

69

Dla punktów zawartych między A i M wartości współczynników elastyczności

są zawsze większe od jedności. Oznacza to, że jednostkowa zmiana ceny (wzrost
lub spadek) wywołuje więcej niż jednostkową zmianę popytu na dane dobro

(spadek lub wzrost). Mówimy wówczas, że popyt jest elastyczny.

Dla wszystkich punktów zawartych między M i B elastyczność przybiera war-

tości mniejsze od jedności. Jednostkowa zmiana ceny (wzrost lub spadek) po-
ciąga za sobą mniej niż jednostkową zmianę popytu (spadek lub wzrost) na

dane dobro. Popyt jest nieelastyczny lub stosunkowo sztywny.

W punkcie M znajdującym się w połowie krzywej popytu elastyczność równa

się jedności. Jednostkowej zmianie ceny (wzrost lub spadek) towarzyszy jedno-
stkowa zmiana popytu (spadek lub wzrost). Jest to elastyczność jednostkową

70

W punkcie B elastyczność równa się zero. Oznacza to, że dla każdej

ceny popyt jest taki sam - popyt jest doskonale nieelastyczny (doskonale
sztywny).

W punkcie A elastyczność przybiera wartość - <*>, co oznacza, że dla danej

ceny popyt może przybierać dowolne rozmiary. Popyt taki określamy jako

doskonale elastyczny.

Wykres 24.

Popyt doskonale sztywny

i doskonale elastyczny

Obok przedstawionej poprzednio metody mierzenia elastyczności punktowej

Istnieją jeszcze dwa inne, pozwalające na szybkie, przybliżone określenie ela-
styczności w każdym punkcie na krzywej popytu. Pierwszą z nich jest metoda
mierzenia elastyczności na osi poziomej (osi odciętych), drugą jest mierzenie
elastyczności na osi pionowej (osi rzędnych).

Wykres 25. Metody mierzenia

elastyczności

71

Wychodzimy od wzoru na

elastyczność cenową popytu,

=

A O D , J\_

P

AP

X

QD

X

i przyjmujemy, że chcemy zmierzyć elastyczność w punkcie E na krzywej popy-

tu AB. Nachylenie krzywej AB jest równe AP/AQD

X

. W punkcie E nachylenie

krzywej wynosi CE/CB. Możemy zapisać, że AQD/AP

X

= CB/CE. Cena w pun-

kcie E wynosi CE natomiast wielkość popytu równa jest odcinkowi OC. Doko-
nując odpowiednich podstawień do wzoru na elastyczność otrzymujemy:

E =2? CE_CB

p

C E O C ~ O C

Elastyczność możemy otrzymać również z porównania dwóch odcinków na

osi pionowej (osi rzędnych). Wychodząc od punktu A otrzymujemy inne wyraże-
nie nachylenia krzywej AB : AP

X

/AQD

X

= DA/DE. Cena w punkcie E wynosi OD

natomiast popyt równy jest odcinkowi DE. Elastyczność w punkcie E określona

jest wzorem:

p

DE OD OD

P

~ D A D E

=

D A

Jeśli krzywa popytu jest nieliniowa wtedy elastyczność cenową popytu w każ-

dym punkcie krzywej mierzymy za pomocą formuły poziomej (na osi odciętych)
lub formuły pionowej (na osi rzędnych). W tym celu do danego punku krzywej
popytu przeprowadzamy linię styczną przecinającą oś odciętych i oś rzędnych,
a następnie wykorzystujemy jedną z formuł do obliczenia elastyczności w tym
punkcie.

Wykres 26.

Formuły pomiaru

elastyczności

72

Należy pamiętać, iż nachylenie krzywej popytu (krzywa bardziej stroma lub

bardziej płaska) nie jest równoznaczne z elastycznością popytu. Wychodząc ze
wzoru na elastyczność popytu:

Elastyczność cenowa popytu danego dobra zależy od wielu czynników, z któ-

rych najważniejsze to występowanie substytutów, znaczenie dobra w całkowi-

tym dochodzie konsumenta oraz długość czasu reakcji popytu na zmianę ceny.

Ogólna prawidłowość polega na tym, że im więcej substytutów posiada dane

dobro, tym większy jest współczynnik elastyczności cenowej tego dobra. Można

73

Elastyczność możemy otrzymać również z porównania dwóch odcinków na

osi pionowej (osi rzędnych). Wychodząc od punktu A otrzymujemy inne wyraże-
nie nachylenia krzywej AB : APJAOD

X

= DA/DE. Cena w punkcie E wynosi OD

natomiast popyt równy jest odcinkowi DE. Elastyczność w punkcie E określona

jest wzorem:

Wychodzimy od wzoru na elastyczność cenową popytu,

II

powiedzieć, że im dokładniej określimy dane dobro, tym bardziej zbliżone (do-
skonałe) będą substytuty i tym bardziej elastyczny będzie popyt na to dobro.

Popyt na kawę Arabika będzie bardziej elastyczny (większy współczynnik ela-

styczności Ep), aniżeli popyt na kawę w ogóle. Podobnie E, popytu na kawę bę-
dzie większy, niż elastyczność popytu na napoje.

Elastyczność popytu na dobro stanowiące ważną część wydatków z dochodu

konsumenta jest większa, aniżeli elastyczność popytu dobra mniej ważnego dla
konsumenta.

Należy jednak uwzględnić fakt, że w wypadku kiedy dane dobro stanowi dużą

część wydatków konsumenta, spadek ceny oznacza dość duży wzrost dochodu

realnego konsumenta. Umożliwia to konsumentowi zwiększenie zakupów nie

tylko danego, dobra ale także wielu innych dóbr. W tym wypadku zmiana popytu
odnosi się do absolutnego wzrostu zakupów danego dobra. W przypadku ela-
styczności bierzemy pod uwagę względną zmianę popytu. Toteż jeśli absolutne

rozmiary popytu na dane dobro są znaczne, wtedy relatywny wzrost popytu wy-
nikający ze spadku ceny wcale nie musi być duży.

Zmiany ceny (wzrost, spadek) mogą trwać krótszy i dłuższy okres. O ile zmia-

na ceny trwa dłuższy czas, konsument może uzyskać więcej informacji o roz-
miarach zmiany ceny, a także posiadać będzie dostatecznie dużo czasu aby

zmienić (ewentualnie) swój model konsumpcji. Ogólnie można stwierdzić, że im
dłuższy czas trwa zmiana ceny, tym większy jest współczynnik elastyczności
cenowej popytu. Elastyczność cenowa popytu w dłuższym okresie jest większa,
aniżeli w krótkim.

gdzie QSx oznacza wielkość podaży dobra x, natomiast P

x

oznacza cenę

dobra x.

Ponieważ krzywa podaży posiada nachylenie dodatnie, również elastyczność

cenowa podaży jest dodatnia.

74

Podobnie jak w przypadku krzywej popytu, również w odniesieniu do krzywej

podaży jej nachylenie nie jest równoznaczne z elastycznością. Wyjaśnimy to
posługując się wykresami krzywych podaży o różnym nachyleniu.

Wykres 27. Elastyczność

krzywej

podaży

przechodzącej

przez początek układu

P

x

75

Dwie krzywe podaży o takim samym nachyleniu mogą posiadać różne elas-

tyczności. Zależy to od tego, czy krzywa podaży przecina oś rzędnych czy oś
odciętych.

Wykres 28.

Elastyczna

krzywa podaży

Krzywa podaży SS przecina oś rzędnych. Wielkość podaży wzrasta od 0 do

QS. Ponieważ rozpoczynamy od zera dlatego AQS/QS = 1. Rozmiarom podaży
QS odpowiada cena P jednakże wzrostowi podaży z 0 do QS odpowiada zmia-
na ceny równa tylko AP. Ponieważ AP < P stąd AP/P < 1.

Każda krzywa podaży przecinająca oś rzędnych posiada współczynnik

elastyczności większy od jedności (E

s

> 1) - jest to elastyczna krzywa

podaży.

Weźmy teraz pod uwagę krzywą podaży S^,, która jest równoległa do krzy-

wej SS (czyli posiada takie samo nachylenie) lecz przecina oś odciętych.

Wykres 29.

Nieelastyczna

krzywa podaży

76

1 Każda krzywa podaży przecinająca oś odciętych jest nieelastyczna, tzn.

posiada E

s

<1.

Krzywe podaży w długim okresie są bardziej elastyczne, aniżeli krzywe poda-

ży w krótkim okresie. W dłuższym okresie więcej przedsiębiorstw może osiąg-
nąć wzrost produkcji w danej dziedzinie. Równocześnie do danej działalności
produkcyjnej mogą napłynąć nowe zasoby. Długi okres związany jest z inwestycja-

mi. Jeżeli przedsiębiorstwo przewiduje krótkotrwały wzrost cen na swoje produkty,

wówczas będzie zwiększać podaż głównie na drodze lepszego wykorzystania

istniejącego aparatu produkcyjnego (np. wprowadzając dwie lub trzy zmiany).

W wypadku przewidywania wzrostu cen w dłuższym okresie przedsiębiorstwo

może zdecydować się na rozwój potencjału produkcyjnego (zakup nowych ma-
szyn i urządzeń).

Konsumenci kupując na rynku produkty i usługi wydatkują swoje dochody.

Dla przedsiębiorstw sprzedających produkty i usługi, wydatki konsumentów są
przychodami ze sprzedaży.

Wydatki konsumentów i przychody przedsiębiorstw mają związek z wielko-

ścią współczynnika cenowej elastyczności popytu.

Jeżeli IE

P

I > 1, wówczas:

- spadek ceny zwiększa globalne wydatki konsumentów, co oznacza wzrost

całkowitych przychodów przedsiębiorstw;

- wzrost ceny zmniejsza globalne wydatki konsumentów oraz globalne przy-

chody przedsiębiorstw.
Jeżeli IE

p

l < 1, wówczas:

- spadek ceny zmniejsza wydatki konsumentów oraz zmniejsza globalne przy-

chody przedsiębiorstw;

- wzrost ceny zwiększa całkowite wydatki konsumentów i globalne przychody

przedsiębiorstw.

Wykres 30.

Elastyczność popytu

a przychody przedsiębiorstw

©•'

r

Wykres A przedstawia sytuację, w której IE

P

I > 1. Cena spada z OA do OB.

Popyt zwiększa się z OC do OD. Całkowite wydatki konsumentów (cena • QD)

wzrastają z OAEC do OBFD. Utrata przychodów przez przedsiębiorstwa,
związana ze spadkiem ceny, jest z nadwyżką kompensowana przez osiągnięte

korzyści.

Na wykresie B mamy do czynienia z nieelastycznym odcinkiem krzywej popy-

tu - IE

P

I < 1. Cena spada z OA do OB. Rozmiary popytu wzrastają z OC do OD.

Całkowite wydatki konsumentów (cena • QD) zmniejszają się z OAEC do OBFD.
Strata przychodów przez przedsiębiorstwa z racji spadku ceny jest większa, ani-
żeli korzyści związane z przyrostem popytu.

Tabela 7.

Elastyczność popytu i zmiany przychodów przedsiębiorstw

Sprzedając każdą jednostkę produktu po danej cenie P, sprzedawca osiąga

przychód całkowity (PC

P

), który wynosi:

PC

P

= P • QD

Przychód przeciętny (PP) powstaje z podzielenia przychodu całkowitego

przez Ilość sprzedanych jednostek:

Przychód marginalny (PM) ze sprzedaży oznacza zmianę

przychodu

całkowitego wywołaną zmianą sprzedaży o dodatkową jednostkę:

p

AQD

Negatywne nachylenie krzywej popytu oznacza, że popyt rośnie wraz ze

spadkiem ceny lub popyt spada wraz ze wzrostem ceny. Zmiany ceny, wielkości
popytu (sprzedaży), przychodu całkowitego i marginalnego możemy prześledzić
na prostym przykładzie liczbowym.

78

Przychód całkowity wzrasta i po osiągnięciu maksimum, między 5 i 6 jed-

nostką sprzedaży, zaczyna spadać. Przychód marginalny zmniejsza się nie-
ustannie. W maksymalnym punkcie przychodu całkowitego przychód marginalny
równa się zero a następnie przybiera wartości ujemne. W momencie kiedy do-
datkowo sprzedana jednostka produktu zaczyna przynosić przychód negatywny,

całkowity przychód ze sprzedaży zaczyna spadać.

Wykres 31.

Krzywe przychodu

całkowitego, przeciętnego

i marginalnego

79

Sprzedając każdą jednostkę produktu po danej cenie P, sprzedawca osiąga

przychód całkowity (PC

P

), który wynosi:

Między przychodem przeciętnym, który równy jest cenie, a przychodem mar-

ginalnym, istnieje taka zależność, że obydwie wielkości zmniejszają się, przy
czym przychód marginalny spada szybciej aniżeli przeciętny. Wynika to z faktu,

iż cena (równa przychodowi przeciętnemu) jest zawsze większa od przychodu

marginalnego.

Istnieje związek między przychodem marginalnym i cenową elastycznością

popytu. Przypuśćmy, że cena spada z P, do P

2

(P

2

< P,), natomiast sprzedaż

wzrasta o jednostkę z QD do QD + 1.

Przychód całkowity ze sprzedaży po cenie P

t

wynosi:

PC

p1

= Pi • QD

Przychód całkowity ze sprzedaży

po cenie P

2

wynosi:

PC

p2

= P

2

( Q D + 1)

Przychód marginalny ze sprzedaży dodatkowej

jednostki produktu jest róż-

nicą przychodów całkowitych i wynosi:

PM

P

= PC

p2

- PC

p

i = P

2

• (QD + 1) - Pi • QD =

= P

2

. QD + (P

2

• 1) - PiQD = P

2

1 + QD • (P

2

~ Pi)

Ponieważ P

2

jest mniejsze od P

t

różnica P

2

- P, jest liczbą ujemną. Przychód

marginalny jest równy nowej, niższej cenie P

2

minus pewna wielkość. Dlatego

właśnie cena jest większa od przychodu marginalnego: P

2

> PM

P

.

Traktując zmiany QD jako dyskretne, tzn. zmiany o jedną jednostkę, możemy

ogólnie zapisać, że:

PM

P

= P - AP • QD - w przypadku wzrostu ceny

PM

P

= P + AP • QD - w przypadku spadku ceny.

Uwzględniając inne, dowolnie małe zmiany sprzedaży w przyroście sprzeda-

ży AQD, wzór na przychód marginalny zapiszemy:

Mnożąc prawą stronę powyższego równania przez P/P otrzymujemy:

80

Wykres 32.

Krzywa przychodu

marginalnego

Dla kombinacji cena - wielkość popytu znajdującej się w punkcie D na krzy-

wej popytu przychód marginalny równa się zero.

W punkcie A krzywa popytu przecina oś rzędnych. Elastyczność cenowa po-

pytu w tym punkcie wynosi - oo, a przychód marginalny wynosi:

P M

p

= P 1 + — =P(1+0)=P

v - » /

(każda liczba dzielona przez oo równa się zero). W punkcie przecięcia się krzy-
wej popytu z osią rzędnych przychód marginalny równa się cenie.

81

Przychód marginalny ze sprzedaży dodatkowej jednostki produktu jest róż- ;

nicą przychodów całkowitych i wynosi:

Przychód całkowity ze sprzedaży po cenie P

2

wynosi:

83

84

85

I

K

onsument jest suwerennym podmiotem gospodarczym, podejmującym
decyzje odnośnie konsumpcji w oparciu o własne preferencje oraz ist-
niejące ograniczenia obiektywne, w postaci dochodu konsumenta oraz

cen rynkowych kupowanych dóbr. Celem konsumenta jest osiągnięcie maksy-
malnego, w ramach danych możliwości, zadowolenia z konsumpcji dóbr.

87

/. W modelu gospodarki rynkowej wyróżniliśmy dwa główne podmioty gospoda-

rcze - gospodarstwa domowe oraz przedsiębiorstwa. Gospodarstwa domowe
oferowały na rynku usługi pracy oraz inne zasoby będące w ich dyspozycji. Za
sprzedaż tych usług przedsiębiorstwom gospodarstwa domowe otrzymywały
dochody, które z kolei wydatkowały na zakup produktów i usług oferowanych
przez producentów.

Obecnie zajmiemy się dokładniej procesem podejmowania decyzji gospodar-

czych przez gospodarstwa domowe, a ściślej mówiąc - decyzji podejmowanych
przez poszczególnych członków gospodarstwa domowego. Jedną z ważniej-
szych sfer gospodarowania człowieka jest konsumpcja dóbr. Konsumpcja polega
na jednorazowym zużyciu określonych dóbr w celu zaspokojenia potrzeb (np.
żywność, lekarstwa, obejrzenie filmu lub spektaklu teatralnego itp.), lub też na uży-
waniu danego dobra przez dłuższy okres (np. samochód, pralka, odzież itp.). Kon-
sumowane dobra dzieli się na dobra jednorazowego i trwałego użytku.

Ekonomistę nie interesuje biologiczna strona konsumowania produktów - in-

teresuje go wyłącznie konsument jako podmiot gospodarujący, czyli jako pod-

miot dokonujący wyborów ekonomicznych.

Konsument, podobnie jak każdy inny podmiot gospodarujący, musi doko-

nywać nieustannie wyborów między różnorodnymi produktami i usługami zaspo-
kajającymi jego potrzeby, biorąc pod uwagę ograniczoność zasobów będących
do jego dyspozycji, np. dochodu, którym konsument rozporządza w momencie
podejmowania decyzji.

Każdy konsument, dokonując zakupu określonego produktu lub usługi, ma

swoje preferencje. Indywidualne preferencje różnią ludzi między sobą. Zada-
niem ekonomii nie jest szukanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego ktoś woli sa-
mochód czerwony a ktoś inny preferuje biały kolor samochodu, dlaczego komuś
smakuje bardziej chleb żytni aniżeli pszenny, czy też dlaczego raz panie wolą
ubierać się w spódniczki krótkie, innym zaś razem preferują długie itp. Zagad-
nieniem jak powstają i zmieniają się preferencje ludzi zajmują się inne nauki, np.
psychologia. Ekonomia normatywna przyjmuje fakt, że konsumenci mają
określone preferencje indywidualne I traktuje je jako dane.

Wynikiem takiego rozumienia preferencji jest kolejne, ważne założenie teorii

konsumenta. Konsumenta traktuje się jako suwerenny podmiot gospodarczy
w zakresie tworzenia i kształtowania preferencji w dokonywanych przez niego
aktach wyboru konsumpcji. Suwerenność konsumenta posiada pewne ograni-
czenia obiektywne, takie jak dochód konsumenta lub ceny rynkowe kupowanych
dóbr. W ramach tych ograniczeń konsument posiada całkowitą swobodę wyboru
zakupów dóbr, dokonując ich zgodnie z własnymi preferencjami.

89

Współczesna teoria konsumenta oparta jest na trzech podstawowych twier-

dzeniach:
- konsument wybierając między różnymi alternatywami konsumpcji, czyni to

w sposób świadomy, zgodnie z własnym interesem (własnymi korzyściami).
Jest to założenie o ekonomicznej racjonalności konsumenta.

- mając pełną i prawdziwą informację o produktach, konsument sam potrafi

najlepiej ocenić na czym polegają jego korzyści. Błędy w podejmowanych\
przez konsumenta decyzjach wynikają z braku odpowiedniej informacji.

- konsument decyduje o wyborze struktury własnej konsumpcji zgodnie ze

swoimi preferencjami, dochodami oraz cenami dóbr obowiązującymi na ryn-
ku. Konsument, zaspokajając swoje potrzeby, może zastępować jedne dobra
innymi. Zjawisko to określamy mianem substytucyjności dóbr.

Teoria mikroekonomii, bazująca na tych trzech głównych założeniach, posłu-

guje się kategoriami ekonomicznymi, w celu wyjaśnienia prawidłowości w zacho-
waniu się konsumenta. Podstawową kategorią jest użyteczność, w szczególności
użyteczność marginalna.

Początkowo użyteczności próbowano przypisywać konkretne wartości liczbowe.

Wymyślono nawet jednostkę miary użyteczności, zwaną „utyłem* (ang. utilrty,
znaczy użyteczność). I tak np. bochenek chleba mógł dostarczać konsumentowi
zadowolenie równe 2 utylom, natomiast ubranie dawało satysfakcję równą 20

utylom.

> Konsument konsumuje wiele produktów i usług, które dostarczają mu różne-

go rodzaju zadowolenia. Przypisywanie użyteczności konkretnych i dokładnych
wartości liczbowych wymaga mierzenia różnic w zadowoleniu z konsumpcji róż-
norodnych dóbr. Jest to niezwykle skomplikowane, zwłaszcza że mierzenie uży-
teczności za pomocą konkretnych liczb jest w znacznym stopniu dowolne.

Współczesna mikroekonomia traktuje użyteczność nie jako konkretną

wielkość liczbową, lecz jako kategorię porządkową. Użyteczności przypisuje

się jedynie wartości porządkowe, które wskazują na relatywne znaczenie użyte-
czności w stosunku do siebie. W tym znaczeniu użyteczność odzwierciedla
uporządkowany system preferencji.

Pojęcie systemu preferencji wprowadził do ekonomii Vilfredo Pareto (1848-

-1923), profesor ekonomii na uniwersytecie w Lozannie i główny przedstawiciel
.szkoły lozańskiej* w teorii ekonomii.

W celu analizowania zachowania się konsumenta nie jest wcale potrzebne

założenie, że użyteczność można zmierzyć. Wystarczy przyjąć, że konsument
potrafi porównywać użyteczności różnych dóbr i kombinacji dóbr w dokonywa-
nych przez siebie wyborach. Konsument umie zdecydować, które kombinacje
dóbr są dla niego obojętne, czyli jednakowo użyteczne. Konsument potrafi także
dokonać wyboru, np. kombinacji A kosztem kombinacji B, mimo że nie umie
zmierzyć, Re razy kombinacja A jest bardziej użyteczna od kombinacji B.

W swoich wyborach konsument dąży do maksymalizacji użyteczności,

czyli do wybrania takiej kombinacji konsumowanych dóbr, która daje mu
możliwie największe zadowolenie.

W analizie mikroekonomicznej konsumenta wychodzi się od następującego

pytania: ile zadowolenia dostarczają konsumentowi kupowane przez niego pro-
dukty i usługi?

Dobra, które są dla konsumenta bardziej użyteczne, dostarczają mu więcej

zadowolenia aniżeli te, które konsument ocenia jako mniej użyteczne.

Użyteczność jest sumą zadowolenia, jaką osiąga indywidualny konsu-

ment z konsumowania lub posiadania danego dobra. Użyteczność ma cha-
rakter subiektywny i ze swej natury jest kategorią abstrakcyjną. Pomimo tego
można posługiwać się nią w analizie wyborów konsumenta, podobnie jak w fizy-

ce posługujemy się abstrakcyjną kategorią siły.

90

Użyteczność całkowita (UC) jest sumą użyteczności konsumowanej ilości

produktu lub usługi.

Użyteczność marginalna (UM) wyraża zadowolenie konsumenta ze zwiększe-

nia (zmniejszenia) konsumpcji danego dobra o kolejną, dodatkową jednostkę.

Oznaczając przez Q, ilość konsumowanego dobra "i" zapiszemy:

91

Między ilością konsumowanego dobra a użytecznością, czyli miarą zadowo-

lenia z konsumpcji, występują następujące zależności:

- użyteczność całkowita konsumpcji danego dobra rośnie (spada) wraz ze

wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra.

- użyteczność marginalna zmniejsza się (rośnie) wraz ze wzrostem (spadkiem)

ilości konsumowanego dobra.

Wykres 33. Użyteczność

całkowita i marginalna

uc

Użyteczność całkowita wzrasta w miarę zwiększania ilości konsumowanego

dobra. Wzrost użyteczności całkowitej jest jednak coraz wolniejszy. W pewnym
momencie, po osiągnięciu znacznej ilości konsumowanego dobra, może

wystąpić spadek użyteczności całkowitej. Dzieje się tak dlatego, że w miarę
zwiększania konsumpcji, użyteczność każdej dodatkowo konsumowanej jedno-
stki dobra jest coraz mniejsza.

Prawo malejącej użyteczności marginalnej mówi, że zadowolenie z pie-

rwszej konsumowanej jednostki dobra jest znacznie większe aniżeli z kole-

jnej, drugiej jednostki. W rezultacie przyrosty zadowolenia z konsumpcji,
mierzone jako użyteczność marginalna, zmniejszają się wraz ze wzrostem

ilości konsumowanego dobra. Zależność ta jest odwracalna.

92

Można nawet przyjąć, iż po przekroczeniu pewnej wielkości konsumpcji, dal-

sze zwiększanie konsumowania danego dobra zacznie przynosić konsumentowi
zadowolenie negatywne (niezadowolenie). Użyteczność marginalna będzie
wówczas ujemna, a użyteczność całkowita zacznie spadać.

Konsument maksymalizujący korzyści (zadowolenie) z konsumpcji będzie ją

zwiększał aż do momentu, w którym UM = 0.

Konsument dysponuje w danym momencie określonym dochodem, który roz-

dziela na zakup różnych produktów i usług.

Kupowane dobra dostarczają konsumentowi różnego zadowolenia, przy czym

konsumpcja każdego z dóbr podlega działaniu prawa malejącej użyteczności
krańcowej. Równocześnie za nabywane dobra konsument płaci ceny, które
ukształtowały się na rynku.

W celu wskazania powiązań między użytecznością marginalną konsumowa-

nych dóbr a ich cenami rynkowymi przyjmujemy następujące założenia:

- konsument dysponuje daną wielkością dochodu.
- konsument dąży do maksymalizacji użyteczności z konsumpcji dóbr.
- konsument rozdziela swój dochód na zakup określonych ilości dobra X i do-

bra Y.

- cena rynkowa jednostki dobra X wynosi P

x

natomiast cena jednostki dobra Y

wynosi P

y

.

W przypadku konsumpcji dwóch lub więcej dóbr powstają relacje między

użytecznościami całkowitymi i marginalnymi tych dóbr, a także relacje między
cenami dóbr. Konsument porównuje użyteczności dóbr, które zdecydował się
kupić, z ich cenami. Maksymalne zadowolenie z konsumpcji (maksymalną uży-
teczność) dobra X i Y konsument osiąga wówczas, gdy stosunek użyteczności
marginalnych dóbr zrównuje się z relacją ich cen.

UM (X)

=

F^

UM (Y) " P

y

Przyjmijmy, że między dwiema relacjami zachodzi nierówność:

U M j X )

<

P

L

UM (Y) P

y

W porównaniu do sytuacji równości obydwu relacji konsument zakupił więcej

dobra X i mniej dobra Y.

Konsument decyduje się zmniejszyć konsumpcję dobra X o pewną wielkość

równą AX. W rezultacie zmniejsza się użyteczność całkowita konsumpcji dobra

X o wielkość równą: AX - UM(X).

Ponieważ dochód konsumenta jest dany, zmniejszenie konsumpcji dobra X

umożliwia konsumentowi zwiększenie konsumpcji dobra Y, bez konieczności
zmiany całkowitych wydatków na obydwa dobra (przy danym dochodzie mamy:
P„AX + PyAY = 0). Konsumpcja dobra Y może wzrosnąć o pewną wielkość,

93

108