A posteriori (aposterioryzm) – łac., dosł. z następstwa (log.); (poznanie) na podstawie doświadczenia,
po doświadczeniu.
A priori (aprioryzm) – łac., dosł. z założenia, z racji (log.); (poznanie) niezależnie od doświadczenia,
przed doświadczeniem; intuicyjne; przez dedukcję.
Absolut – filoz. to, co istnieje samo przez się, a nie dzięki jakiejś przyczynie zewnętrznej.
Agnostycyzm – idealistyczny pogląd filoz., negujący (częściowo) możliwość poznania świata i
rządzących nim praw.
Aksjologia – nauka o wartościach (ogólna) teoria wartości(owania).
Aksjomat – log. twierdzenie (systemu dedukcyjnego) przyjęte bez dowodu; pop. pewnik, prawda
oczywista.
Akt – czynność, czyn; (przejaw) np. rozpaczy; dokument; część utworu; nagie ciało ludzkie w
malarstwie lub rzeźbie.
Potencja – siła umożliwiająca działanie; zdolność do działań; przest. potęga, siła, mocarstwo.
Aletheia – greckie słowo oznaczające prawdę; znaczy tyle co szczerość, stan faktyczny,
rzeczywistość; w dosłownym znaczeniu „stan niebycia w ukryciu, stan bycia oczywistym”.
Anamneza – med. wywiad lekarski; filoz. przypomnienie sobie poprzez duszę tego, co widziała w
świecie idei (Platon).
Antynaturalizm - kierunek w metodologii nauki przeciwstawiający się naturalizmowi,
reprezentowanemu zwłaszcza poprzez tradycję myśli pozytywistycznej.
Apatia – uczuciowa obojętność wobec podniet; gr. apatheia beznamiętność. Stan niepodatności na
wzruszenia, spokój wewnętrzny. Dla stoików, sceptyków czy cyników stan maksymalnie pożądany.
Apeiron (gr. ápeiros - bezgraniczny, nieskończony) - w filozofii Anaksymandra z Miletu: bezkres -
bezgraniczna, nieskończona pramateria, zasada świata (arche), będąca jego podstawowym
tworzywem i regułą, według której funkcjonuje.
Arché zasada, prazasada (gr. ἀρχή etymologicznie oznacza zasadę, przyczynę, władzę) – w filozofii
przedsokratejskiej termin oznaczający praprzyczynę wszystkich bytów i zarazem ich zasadę.
Ataraksja – filoz. staroż. spokój i równowaga ducha wobec zdarzeń zewn., a zwłaszcza przeciwności
losu (por. epikurejczyk, stoicyzm).
Atomizm - poglądy przejęte od Fenicjan i rozwinięte w filozofii greckiej w V wieku p.n.e. przez
Leucypa, Empedoklesa i Demokryta (istnieją tylko atomy i próżnia), w nauce - w XIX w. przez
Daltona.
Cynizm – postawa życiowa charakteryzująca się nieuznawaniem wartości poważanych w danej grupie i
deprecjonowaniem szanowanych przez nią instytucji, sposobów postępowania i autorytetów a.
negacja wszelkich zasad i wartości; doktryna cyników (V w. p.n.e. – IV w. n.e.) lekceważących
przyjęte normy i obyczaje, ograniczających swe potrzeby do minimum, uważających za życie psa za
symbol życia zgodny z naturą.
Cyrenaicy - szkoła filozoficzna w Starożytnej Grecji założona przez Arystypa z Cyreny. Cyrenaicy
uważali, że sprawy praktyczne są ważniejsze od teoretycznych. Wiedza jest dostarczana tylko
przez zmysły. Poznajemy własne stany a nie rzeczy, które je wywołują. Przyjemność jest jedynym
dobrem, bo o nią zabiegamy, a przykrość jest złem. Przyjemność jest stanem przelotnym, chwilowym,
trwającym tylko, póki działa bodziec. Ta częściowa przyjemność jest celem życia, szczęście tylko
zespołem częściowych przyjemności. Należy chwytać każdą jaka się nadarza. Przyjemność jest
natury cielesnej, jest stanem pozytywny.
Daimonion – z gr. daimōn (Bóg; bóstwo; demon) - w filozofii starożytnej – głos bóstwa, sumienie,
ostrzegawczy głos wewnętrzny. Jego działanie sprowadzało się tylko i wyłącznie do odradzania

czynienia złych rzeczy i podejmowania błędnych decyzji, nigdy natomiast nie doradzał ani nie
sugerował niczego.
Dedukcja - rodzaj rozumowania logicznego, mającego na celu dojście do określonego wniosku na
podstawie założonego wcześniej zbioru przesłanek. Istotą jest przechodzenie od ogółów do
szczegółów.
Definicja – wypowiedź o określonym kształcie, w której informuje się o znaczeniu danego wyrażenia
językowego drogą wskazania innego wyrażenia przynależącego do danego języka i posiadającego to
samo znaczenie.
Deizm - pogląd filozoficzny uznający istnienie Boga, jako stwórcy świata materialnego (w rozumieniu
duchowej siły sprawczej), lecz odrzucający przekonania religijne, w myśl których, Bóg ma moc
ingerowania w życie człowieka i kierowania światem materialnym. Według deistów, o istnieniu
duchowej siły sprawczej świadczy racjonalny porządek świata materialnego i stałość praw fizyki.
Deontologia (ang. deontology, pierwotnie "etyka prywatna" (Jeremy'ego Benthama), z gr. déon - to,
co niezbędne, właściwe; obowiązek i logos - mowa, słowo) - to nauka o powinnościach i obowiązkach.
Jest to dział etyki, zajmujący się postępowaniem moralnym i klasyfikujący uczynki w kategoriach
moralnych.
Determinizm (łac. determinare — oddzielić, ograniczyć, określić) — koncepcja filozoficzna, według
której wszystkie zdarzenia mają zawsze swoją przyczynę, a zatem znając stan wszechświata w
danym momencie można teoretycznie przewidzieć wszystkie przyszłe wydarzenia i nie ma tu miejsca
na przypadkowość czy działanie wolnej woli.
Dialektyka (gr.: diálogos 'rozmowa' i dialektikē 'dialektyka', z diálektos 'sposób mówienia) - w
filozofii marksistowskiej to mechanizm ścierania się przeciwieństw naturalnie występujących w
materii (także społecznej), stanowiący podstawowy motor rozwoju świata i postępu historycznego.
Egzystencja (łac. existere z ex "na zewnątrz" i sistere "stać, znajdować się") - byt, istnienie,
warunki życia. Filoz. sposób istnienia charakterystyczny wyłącznie dla człowieka i poprzedza esencję
- człowiek najpierw istnieje, a dopiero później się definiuje
Eleatyzm - pogląd filozoficzny (IV w. p.n.e.) Wywodzący się od Parmenidesa z Elei i Zenona z Elei.
Nie ma ruchu, istnieje tylko spoczynek, ruch to złudzenie ludzkich zmysłów.
Emanacja - w filozofii neoplatońskiej (Plotyn) wypromieniowanie z jednej z hipostaz swojego odbicia:
z Jedni wyłania się Umysł, z Umysłu Dusza, a z Duszy świat zmysłowy.
Emotywizm – pogląd we współczesnej etyce, sformułowany przez Alfreda Julesa Ayera, głoszący iż
etyczny namysł i wynikające z niego postanowienia, mają jedynie charakter ekspresji subiektywnych
doznań i uczuć jednostki.
Empatia (gr. empátheia ‘cierpienie’) - w psychologii zdolność odczuwania stanów psychicznych innych
istot (empatia emocjonalna), umiejętność przyjęcia ich sposobu myślenia, spojrzenia z ich
perspektywy na rzeczywistość (empatia poznawcza).
Empiryzm (od gr. ἐμπειρία empeiría - "doświadczenie") – doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem
ludzkiego poznania są wyłącznie, lub przede wszystkim bodźce zmysłowe docierające do naszego
umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.
Epistemologia (etym. gr. ἐπιστήμη, episteme - "wiedza; umiejętność, zrozumienie", λόγος, logos -
"nauka; myśl") albo teoria poznania, ewentualnie gnoseologia - dział filozofii zajmujący się relacjami
między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością.
Erystyka – sztuka doprowadzania sporów do korzystnego rozwiązania bez względu na prawdę
materialną. Słowo pochodzi z klasycznego języka greckiego - eristikós czyli kłótliwy, od éris

oznaczający kłótnię, spór, walkę oraz imię bogini niezgody, córki Nocy, towarzyszki Aresa na polu
bitwy, będącej uosobieniem waśni, niezgody i kłótni.
Eschatologia (z greckiego έσχατος /eschatos/ - ostatni + λόγος /logos/ - słowo, nauka): w religiach i
niektórych systemach filozoficznych, dział traktujący o tzw. rzeczach ostatecznych człowieka, jak i
świata (śmierci, końca świata).
Estetyka – nauka o cechach, (historycznych) kryteriach piękna; ogólna teoria sztuki; pot. piękno,
piękny wygląd czegoś.
Etyka (z gr. ἦθος ethos - "zwyczaj") – dział filozofii zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem
systemów myślowych, z których można wyprowadzać zasady moralne.
Falsyfikacja (łac. falsum - fałsz) - jest to odmiana jednego z rozumowań zwanego sprawdzaniem.
Termin ten rozpowszechniony został za sprawą krytycznego racjonalizmu Karla Poppera.
Zjawisko, fenomen (gr. phainomenon obserwowany) – pojęcie filozoficzne oznaczające to, co dane
jest w poznaniu zmysłowym, a więc obrazy, dźwięki, zapachy, smaki itd.
Fizykalizm - postulat sprowadzenia pojęć i terminów wszystkich nauk empirycznych do języka fizyki,
który uważany był za najdoskonalszy, ponieważ nie wykraczał poza relacjonowanie wyłącznie ściśle
wymierzalnych i intersubiektywnie sprawdzalnych faktów. Jedno z głównych haseł neopozytywizmu.
Hedonizm (gr. ἡδονή - hedone - przyjemność) to pogląd uznający przyjemność za najwyższe dobro,
natomiast unikanie cierpienia i bólu jest głównym warunkiem osiągnięcia szczęścia.
Hipostaza – termin wywodzący się od greckiego hypóstasis - to co pod spodem, podstawa. W filozofii
Plotyna jest to byt wyemanowany z Absolutu. Filozofia chrześcijańska przejęła ten termin, oznacza
ona tutaj każdą z trzech Osób Trójcy Świętej pojmowaną jako różny od pozostałych podmiot.
Hipoteza (gr. hypóthesis - przypuszczenie) - osąd, teoria, które podlegają weryfikacji.
Historiozofia, filozofia dziejów, filozofia historii - refleksja nad sensem i istotą dziejów
rozumianych jako całość uporządkowanych lub nie zmian zachodzących w czasie.
Historyzm - stanowisko filozoficzne i metodologiczne postulujące poznawanie rzeczywistości oraz
ujmowanie zjawisk, zwłaszcza społecznych i kulturowych, w sposób historyczny, tj. ze względu na ich
powstanie, rozwój i warunki dziejowe.
Holizm (od gr. holos - całość) to pogląd (przeciwstawny redukcjonizmowi), według którego wszelkie
zjawiska tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można
wywnioskować na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących ich składnikami.
Hylozoizm - (filoz.) koncepcja ożywionej materii, pogląd filozoficzny, wg którego zasada ruchu jest
jej immanentna. Powstał na tle przekonań przedfilozoficznych typowych dla animizmu. Został
sformułowany przez Talesa z Miletu w twierdzeniu: "wszystko jest ożywione, jak to widać w
bursztynie i magnesie".
Idea - myśl przewodnia wyznaczająca cel i kierunek działania. Oznacza także istotę rzeczy, jej
doskonały wzorzec.
Idealizm – kierunek filoz. zakładający pierwotność idei, ducha, świadomości i wtórności materii,
przeciwstawny materializmowi.
Iluminacja - wg św. Augustyna: prawdy wieczne (czyli Platońskie idee) w pełni można poznać tylko
dzięki iluminacji, czyli nadprzyrodzonemu światłu udzielonemu umysłowi przez Boga; wg św.
Bonawentury: udzielenie człowiekowi wiedzy o Bogu.
Immoralizm - stanowisko filozoficzne uważające za podstawę wszelkich ocen jedynie kryteria
pozamoralne. Pogląd kwestionujący istniejące systemy etyczne i wzorce moralne.
Imperatyw - szczególnie często występuje w etyce wywodzącej się z filozofii Immanuela Kanta.
Kant podzielił imperatywy moralne na warunkowe lub inaczej hipotetyczne oraz imperatywy

kategoryczne. Te pierwsze przyjmują jego zdaniem formę zdań warunkowych w rodzaju "gdy
wystąpią okoliczności A należy postąpić tak, a tak". Te drugie mają charakter nakazów działających
zawsze, wszędzie i w każdych okolicznościach.
Indeterminizm - koncepcja filozoficzna, która zakłada, że we wszechświecie istnieje obszar wolności
umożliwiający podejmowanie świadomych aktów woli.
Indukcja logiczna - metoda tworzenia uogólnień (teorii) na podstawie doświadczeń i obserwacji
zdarzeń, nie zawsze daje poprawne rozwiązanie zagadnienia.
Intelektualizm etyczny – pogląd głoszący, że postępowanie człowieka zależy wyłącznie od jego
wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek wiedzący co dobre nie może czynić źle – jeśli zatem źle
postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna.
Intuicja (z łac. intuitio - wejrzenie) – proces myślowy polegający na szybkim dopasowaniu danej
sytuacji, problemu, zagadnienia do znanych już szablonów i zależności.
Irracjonalizm - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny
sposób, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym.
Istota, esencja, eidos (gr. είδος) – w filozofii istota ma być samym sednem rzeczy, ich prawdziwą
naturą, wiedzą, która wydaje się osiągalna, jeśli tylko jeszcze trochę wgłębimy się w poznanie świata.
Kategorie - Rozsądek to zdolność łączenia a priori. Służą mu do tego specyficzne narzędzia – czyste
pojęcia rozsądku, czyli kategorie. Kant wyszczególnił stosunkowo skomplikowaną ich typologię. Dzielą
się one u niego na cztery główne grupy: ilości, jakości, stosunku i modalności.
Katharsis (gr. κάθαρσις - oczyszczenie) – jedna z podstawowych kategorii tragedii, zwłaszcza
starożytnej. Pojęcie utworzył i zdefiniował Arystoteles w VI rozdziale Poetyki. Uznał on, że celem
sztuki jest wzbudzenie u widza uczuć litości i trwogi, aby przez to następnie oczyścić jego umysł z
tych doznań.
Konwencjonalizm to przyrodoznawczy kierunek filozoficzny, powstały już w V w. p.n.e. (Protagoras,
Arystyp, sofiści), a rozwinięty w końcu XIX i w XX w. (Poincaré, Bergson, Ajdukiewicz), w myśl
którego wszystkie twierdzenia i teorie o charakterze naukowym są konwencjami (tzn. mają umowny
charakter).
Kreacjonizm, u niektórych autorów występuje też forma kreatyzm - pogląd wedle którego świat
został stworzony przez Boga z niczego: łac. creatio ex nihilo.
Kryterium – filoz. stanowisko, wg którego analiza uzdolnień i granic poznawczych człowieka (teoria
poznania) poprzedzać winna inne dociekania filoz. (Kant).
Logos (gr. λόγος) – według stoików "rozum świata". Tak jak Heraklit, tak i stoicy uważali, że wszyscy
ludzie są częścią rozumu świata, czyli logosu.
Makiawelizm – doktryna polityczna zalecająca stosowanie podstępu, przemocy i obłudy w dążeniu do
realizacji zamierzeń (cel uświęca środki).
Manicheizm – synkretyczny, dualistyczny system relig.-filoz. powstały w III w. w Persji, głoszący
kosmiczny konflikt dobra (duch, światło) i zła (materia, ciemność).
Materializm – jeden z 2 gł. kierunków w rozwoju filoz. wychodzący (w przeciwieństwie do idealizmu)
z założeniu, że świat istnieje obiektywnie, niezależnie od świadomości, która jest wtórna w stosunku
do materii.
Metafizyka klasyczna albo filozofia pierwsza (gr. τα μετα τα φυσικά ta meta ta physika – "to, co po
fizyce/ponad fizyką"; zob. ontologia) – dziedzina wiedzy ukonstytuowana przez Arystotelesa,
rozważająca byt jako byt oraz jego istotne własności i ostateczne przyczyny
Metajęzyk to specjalny język opisujący inny język (nazywany w tym kontekście językiem
przedmiotowym).

Metoda – sposób postępowania, stosowany świadomie, konsekwentnie i systematycznie; zespół
czynności i środków użytych dla osiągnięcia celu.
Metodologia jest to nauka o metodach badań naukowych, ich skuteczności i wartości poznawczej.
Monadologia - książka Gottfrieda Wilhelma Leibniza przedstawiająca podstawy jego systemu
ontologicznego. Napisana w roku 1714 i wydana w 1720 roku. Leibniz przedstawiał w niej tezę, ze cała
rzeczywistość składa się z nieprzeliczonych cząstek, monad, które są szczelne i niezależne od siebie,
a rozwijają się tylko w miarę swych z góry określonych możliwości.
Monizm (gr. mónos jedyny) - filozoficzny pogląd według wąskiej definicji uznający naturę wszelkiego
bytu za jednorodną: materialną (materializm, monizm materialistyczny), duchową (spirytualizm,
monizm spirytualistyczny) lub materialno-duchową (np. panteizm, choć nie tylko).
Nadczłowiek (łac. homo superior, niem. Übermensch) jest pojęciem stworzonym przez niemieckiego
filozofa, Fryderyka Nietzschego, opisanym w dziele Tako rzecze Zaratustra. Oznacza ono jednostkę
obdarzoną niezwykłą wolą mocy, "jednostkę wybitną" - jakby to nazwał Hegel - której wola jest
niewzruszona i której należy wybaczyć przewinienia ze względu na ich cel - dobro wyższe.
Naturalizm (fr. naturalisme) - kierunek w filozofii, którego celem jest wyjaśnienie rzeczywistości
przyczynami naturalnymi, tłumaczący całość zjawisk działaniem praw przyrody.
Racjonalizm genetyczny, natywizm - stanowisko epistemologiczne w sporze o źródła poznania
głoszące, że wszystkie pojęcia, które znamy, są w naszym umyśle od urodzenia. Przeciwieństwo
empiryzmu genetycznego, mówiącego, że pojęcia te zapisują się w nas wraz z doświadczeniem.
Przedstawicielem natywizmu jest Platon, który zakłada, że dusza posiada wiedzę wrodzoną.
Nihilizm (od łac. nihil - nic) – pesymistyczny pogląd negujący w różny sposób istnienie, sens lub cel
zjawisk przyrody, wywodzący się od pojęcia nicości. Odrzucanie, negowanie, relatywizacja wszelkich
przyjętych wartości, norm, zasad, praw życia zbiorowego i indywidualnego; inaczej sceptycyzm
absolutny. Według nihilistów ludzka egzystencja jest pozbawiona jakiegokolwiek znaczenia, celu lub
zasadniczej wartości.
Nominalizm pojęciowy – pogląd filozoficzny odmawiający realnego (to znaczy poza umysłem i poza
mową ludzką) istnienia pojęciom ogólnym (uniwersaliom), uznający je za nazwy, służące jedynie
komunikacji językowej.
"Rzecz sama w sobie", noumen (gr. rzecz wyobrażona; pomyślana od nous - rozum, duch) – termin
wprowadzony do filozofii przez Immanuela Kanta oznaczający rzecz samą w sobie. Dla Kanta noumen
oznaczał rzeczywistość, która istnieje niezależnie od świadomości i która jest absolutnie
niepoznawalna, i nie może się stać "rzeczą dla nas", tzn. nie może być poznana.
Obiektywizm metafizyczny - teza, że istnieje fundamentalna rzeczywistość, niezależna od naszego
poznania i świadomości, przeciwieństwo subiektywizmu metafizycznego.
Ontologia lub metafizyka (por. metafizyka klasyczna) - podstawowy obok epistemologii dział
filozofii, który stara się odpowiadać na pytania o strukturę rzeczywistości i problematykę związaną
z pojęciami bytu, istoty, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego własności, przyczynowości,
czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości.
Panteizm – poglądy teologiczne i filozoficzne lub przekonania religijne utożsamiające Boga ze
światem, często rozumianym jako przyroda.
Paradoks - sformułowanie zawierające efektowną, zaskakującą myśl, skłóconą z powszechnie
uznawanymi przekonaniami, sprzeczną wewnętrznie, powstałą przez zestawienie całości znaczeniowo
maksymalnie kontrastowych (opartych często na antytezie).
Patrystyka (łac. patristica, od gr. πατήρ) – nauka starożytnych i wczesnośredniowiecznych Ojców
Kościoła (Patres), także dział teologii zajmujący się ich nauczaniem, jako pewną całością.

Percepcja - organizacja i interpretacja wrażeń zmysłowych, w celu zrozumienia otoczenia. Percepcja
to postrzeganie; uświadomiona reakcja narządu zmysłowego na bodziec zewnętrzny; sposób
reagowania, odbierania wrażeń.
Personalizm - nazwa kilku (czasem przenikających się) kierunków współczesnych filozoficznych o
nastawieniu na autonomiczną wartość osobowości, przykładających szczególną wagę do pojęcia osoby
(łac. persona).
Perypatetyk – uczeń Arystotelesa, kontynuator jego filozofii.
Petitio principii – śrdw.łac., dosł. domaganie się (przedstawienia) początku (dowodu); błąd polegający
na przyjmowaniu tezy, której ma się dopiero dowieść, za jedną z przesłanek dowodu; błędne koło w
dowodzeniu.
Pierwszy Poruszyciel (albo Nieruchomy Poruszyciel) - w filozofii Arystotelesa przyczyna ruchu
obrotowego piątego elementu (pozostałe to ziemie, ogień, powietrze i woda) znajdującego się na
obwodzie świata.
Pluralizm – teoria, w myśl której rzeczywistość składa się z bytów różnorakich, niesprowadzalnych
do jednej realności.
Pneuma to żywioł, który przenika każdy fragment materii, wprowadza ją w ruch, i nadaje kształt. Ma
ona charakter racjonalny – jest, jak mówili stoicy, tożsama z logosem, czyli świadomością, ale jest
też jednocześnie materialna. Wyobrażali ją sobie jako rodzaj wiatru – "tchnienia", skąd pochodzi jej
nazwa.
Politeizm (z gr. πολύς polys - "liczny" + θεός theos - "bóg"; wielobóstwo) - wiara w istnienie wielu
bogów (np. przedchrześcijańska religia Słowian, religia starożytnej Grecji, starożytnego Egiptu,
wierzenia Azteków, szinto, neopogaństwo)
Pozytywizm - kierunek myśli w filozofii i literaturze zainicjowany przez Augusta Comte'a w połowie
XIX wieku (Kurs filozofii pozytywnej) i kontynuowany do czasów współczesnych (zob.
empiriokrytycyzm, pozytywizm logiczny). Podstawowa teza pozytywizmu głosi, że jedynie prawdziwą
wiedzą jest wiedza naukowa, która może być zdobyta tylko dzięki pozytywnej afirmacji teorii za
pomocą empirycznej metody naukowej.
Pragmatyzm to kierunek filozoficzny postulujący praktyczny sposób myślenia i działania,
uzależniający prawdziwość tez od praktycznych skutków, inaczej mówiąc: przyjmujący praktyczność
za kryterium prawdy.
Prakseologia - inaczej teoria sprawnego działania. Jest dziedziną badań naukowych dotyczących
wszelkiego celowego działania ludzkiego.
Staż zawodowy (praktyka) - forma nauki polegająca na zdobywaniu wiedzy w miejscu pracy. Staże
mogą mieć formę płatną lub bezpłatną. Staż bywa nazywany również praktyką.
Predestynacja (od łac. praedestinare, gr. προοριζειν, "przeznaczyć z góry") - koncepcja religijna,
według której losy człowieka (jego zbawienie lub potępienie) są z góry określone przez wolę Boga.
Predykat – funkcja zdaniowa albo funktor zdaniowy w rachunku predykatów (kwantyfikatorów).
Psychologizm - (gr. psyche - dusza, życie) – określenie dla poglądów w różnych dziedzinach wiedzy
(pedagogika, teoria literatury -zob. psychologia a badania literackie, religioznawstwo, filozofia)
zakładające, że czynniki psychologiczne mają determinujący i najważniejszy charakter, albo wręcz
stanowią osnowę zjawisk.
Racjonalizm filozoficzny - filozofia zakładająca możliwość poznania prawdy z użyciem samego
rozumu (Kartezjusz).

Realizm - ogólnie jest to silna wiara w obiektywne (realne) istnienie zewnętrznego świata w formie
zgodnej z tym, jaki przedstawia się on ludzkim zmysłom i rozumowi oraz odrzucanie wszelkich
koncepcji sugerujących subiektywność jego istnienia lub zaprzeczających jego substancjalności.
Redukcjonizm - pogląd w filozofii nauki, stanowisko metodologiczne przyjmujące, że możliwe i
właściwe jest wyjaśnienie i opis własności złożonego układu poprzez opis i wyjaśnienie zachowania
jego części.
Relatywizm to pogląd filozoficzny, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie
w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Tym samym relatywizm stwierdza, że nie
istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej
kontekstu.
Resentymenty – niechęci, urazy, anse, animozje.
Retoryka (gr. ῥητορική rhetorike, od wyrazu ῥήτωρ rhetor "mówca") – krasomówstwo, sztuka
wymowy, umiejętność dobrego i rzetelnego przekonywania słuchaczy, czyli przekazywania treści
perswazyjnych.
Sceptycyzm filozoficzny to pogląd filozoficzny, podważający pełną wiarygodność ludzkiego poznania.
Należy odróżnić współczesny sceptycyzm filozoficzny od sceptyków, szkoły filozoficznej
starożytnej Grecji, założonej przez Pyrrona z Elidy.
Scholastyka – gł. kierunek filozofii Zach. cywilizacji chrześć. (IX-XVII w.), dążący do rozumowego
udowodnienia słuszności dogmatów religijnych.
Scjentyzm (łac. scientia - wiedza) - twórca Dawid Hume - zespół poglądów filozoficznych rozwinięty
w drugiej połowie XIX wieku z empiryzmu i pozytywizmu, według którego prawdziwą i w pełni
uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarcza tylko nauka, przy trzeźwym i wąskim jej rozumieniu.
Dla pozytywistów oznaczało umiłowanie nauki.
Semantyka (gr. σημαντικός, semantikós, istotne znaczenie, od sema, znak) to dyscyplina badająca
relacje pomiędzy znakami a przedmiotami, do których się one odnoszą. Semantyka zajmuje się
badaniem znaczenia słów, czyli interpretacją znaków oraz interpretacją zdań i wyrażeń języka.
Semiotyka - jeden z trzech głównych (obok logiki formalnej i metodologii nauk) działów logiki, sam
dzielący się na semantykę, pragmatykę i syntaktykę.
Sensualizm (łac. sensus zmysł) - pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń
zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest tylko
bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń.
Sofizmat (gr. sophisma=wybieg, wykręt) czyli sztuka "wykręcanie kota ogonem".
Solipsyzm (łac. solus ipse, ja sam) - pogląd filozoficzny głoszący, że istnieje tylko jednostkowy
podmiot poznający [1], cała zaś rzeczywistość jest jedynie zbiorem jego subiektywnych wrażeń -
wszystkie obiekty, ludzie, etc., których doświadcza jednostka, są tylko częściami jej umysłu.
Spirytualizm – w filozofii (metafizyce) jeden z kierunków monizmu zakładający, że w świecie
rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe (dusze). Tym samym spirytualizm przeciwstawia się
wszelkim kierunkom materializmu. W historii filozofii pojawiają się dwie odmiany spirytualizmu.
Subiektywizm to kierowanie się w działaniu oraz w ocenie faktów i zjawisk wyłącznie własnym
sposobem widzenia; stronniczość.
Substancja, potocznie coś - jedno z podstawowych pojęć metafizyki i współczesnej ontologii,
występujące jednak przede wszystkim w metafizyce klasycznej. Stworzone przez Arystotelesa.
Sylogizm jest to schemat wnioskowania logicznego, w którym występują dwie przesłanki i konkluzja -
jeżeli obydwie przesłanki są prawdziwe, to prawdziwa jest również konkluzja.

Synteza - łączenie - to ogólnie akt budowy czegoś bardziej skomplikowanego z prostszych
elementów - synteza może mieć charakter materialny (np. reakcje chemiczne) jak i abstrakcyjny
(synteza stylów literackich).
Świadomość to stan psychiczny, w którym jednostka zdaje sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych,
takich jak własne procesy myślowe, oraz zjawisk zachodzących w środowisku zewnętrznym i jest w
stanie reagować na nie (somatycznie lub autonomicznie). Zwykły stan czuwania.
Światopogląd – względnie stały zespół sądów (często wartościujących), przekonań i opinii na temat
otaczającego świata czerpanych z rozmaitych dziedzin kultury, głównie z nauki, sztuki, religii i
filozofii.
Tabula rasa – czysta, nie zapisana karta.
Teizm (gr. θεoς theos - bóg) to wiara w istnienie Boga, bogów lub bogiń, którzy są osobami
ingerującymi w losy świata, który jest ich dziełem; czuwającymi nad biegiem wydarzeń lub
podtrzymującymi świat w istnieniu. Antonimem wyrazu "teizm" jest słowo "ateizm", czyli
zaprzeczenie istnienia Boga/bogów.
Teocentryzm (z gr. Θεός, Theos - Bóg i z łac. centrum - środek) - pogląd uznający Boga za przyczynę
i cel istnienia wszystkich bytów. Bóg uważany jest za byt zewnętrzny wobec Wszechświata,
działający stale, wzywający do życia duchowego w łączności ze swoją osobą i reagujący na aktywność
ludzi.
Teodycea jest to nauka z dziedziny filozofii, badająca naturę i istotę Boga oraz jego relację ze
światem i szuka ostatecznej przyczyny rzeczy posługując się metodą racjonalno-intuicyjną.
Teologia (gr. θεος, theos, "Bóg", + λογος, logos, "nauka") dyscyplina zajmująca się badaniem natury
boskiej oraz stosunkami, jakie zachodzą pomiędzy istotą boską a ludźmi.
Utylitaryzm (łacińskie utilis - użyteczny) – postawa zwana też filozofią zdrowego rozsądku.
Wariabilizm - pogląd filozoficzny, według którego wszystko jest zmienne, czy też, jak to określił
Heraklit z Efezu wszystko płynie (gr. phanta rhei).
Witalizm – hipoteza zakładająca, że siły witalne (niematerialne) są obecne w zjawiskach życiowych.
Witalizm występował u Arystotelesa w jego koncepcji duszy (entelechia).
Woluntaryzm (z łac. voluntas - wola) - termin wprowadzony przez Ferdinanda Tönniesa, oznaczający
zespół poglądów szczególnie akcentujących rolę woli w etyce i życiu ludzkim.
Zakład Pascala (Gra Pascala) - rozumowanie przedstawione przez Blaise'a Pascala mające dowodzić,
iż warto wierzyć w Boga.
Złoty środek - to potoczna nazwa wszystkich doktryn etycznych zalecających umiar i
powściągliwość poprzez panowanie nad emocjami.

1