FILOZOFIA- POJĘCIA
AKSJOLOGA - nauka o wartościach, teoria wartości; zajmuje się badaniem natury wartości,
ustalaniem norm i kryteriów wartościowania.
ANTROPOLOGIA - dziedzina filoz. rozważań nad miejscem człowieka w rzeczywistości społ. -
hist. oraz społ. współżyciem i współdziałaniem ludzi; marksistowska antropologia oparta jest na
materializmie hist.
APRIORYZM - pogląd w/g którego istnieje wiedza aprioryczna niezależna od doświadczenia
(apriori) i niewymagająca uzasadnienia w nim; występuje m.in. w Kantyzmie.
ATOMIZM - pogląd w/g którego wszelkie całości dadzą się wyjaśnić przez prawa i twierdzenia
dotyczące ich elementów składowych.
DEIZM - kier. filoz.-teol. odrzucający bezpośrednie kierownictwo światem przez Boga uważanego
jedynie za Stwórcę i Prawodawcę.
DUALIZM - dwoistość, istnienie obok siebie dwóch odrębnych zjawisk, nurtów pierwiastków,
zasad działania lub poznania.
EGZYSTENCJALIZM - współczesny kier. filoz. w/g którego przedmiotem badań filoz. są
indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie „lęku i
beznadziejności istnienia" (pesymizm).
EGOIZM - głoszony przez Epikura, postawa wyrażająca się postępowaniem mającym na celu
realizację własnego dobra.
EMPIRYZM - datujący się od starożytności kier. w teorii poznania, który głosi, że źródłem
poznania jest doświadczenie: zmysłowe.
EPIKUREIZM -stworzona przez Epikura filoz. życia szczęśliwego (jak tożsamego z życiem
moralnym) w/g której przyjemność (dobro najwyższe) prowadzi do szczęścia (najwyższego celu), a
jego warunkiem wystarczającym jest brak cierpień (ataraksję)
EPIKUREJCZYCY - Lukrecjusz, Horacjusz, Epkur, Zenon z Sydonu.
EPISTEMOLOGIA - w ogólnym znaczeniu teoria poznania w ścisłym znaczeniu teoria wiedzy
naukowej.
ESTETYKA - 1. nauka o pięknie zajmująca się badaniem wartości artystycznych oraz ocen
artystycznych dociekająca przyczyn ich kształtowania się oraz ustalająca kryteria tych wartości i
ocen. 2. Ogólna teoria sztuki badająca treści i formy dzieł artystycznych.
ETYKA - 1. Ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej epoce i zbiorowości społ. lub
konkretny ich system. 2. Nauka o moralności ustalająca dyrektywy moralnego postępowania - w
aspekcie normatywnym, podejmująca opis, analizę i wyjaśnienie rzeczywiście istniejącej
moralności.
EUDAJMONIZM - pogląd w etyce w/g którego najważniejszą wartością i celem oraz motywem
postępowania ludzi powinno być szczęście osobiste lub społeczne.
EUDAJMONIA || eudemonia (gr. eudaimonía ‘szczęście, pomyślność’) filoz., staroż. w etyce
antycznej – stan szczęśliwości uzyskany przez osiągnięcie najwyższego dobra, różnie określanego
w różnych doktrynach filozoficznych.
FILOZOFIA - historycznie zmienna pod względem zakresu i treści, dziedzina ogólnych rozważań
na temat istoty i struktury bytu (ontologia), źródeł i prawomocności ludzkiego poznania (teoria
poznania), zasad wartościowania sensu życia, sposobu godnego jego prowadzenia (f. człowieka,
etyka)itp. zagadnień dotyczących poglądu na świat i miejsca człowieka w świecie; bliższe
określenie zakresu i treści filoz. możliwe jest tylko na gruncie określonego kier. filoz. i wiąże się z
przyjęciem określonej koncepcji.
HEDONIZM - doktryna etyczna w/g której przyjemność (rozkosz) jest jedynym dobrem, celem
życia i głównym motywem postępowania ludzi; stworzony przez cyrenaików, podjęty przez
epikurejczyków następnie przez filozofów odrodzenia i oświecenia, przekształcony w utylitaryzm.
HISTORIOZOFIA - filoz. historii; dziedzina ogólnych rozważań nad przebiegiem procesu
dziejowego, nad sensem historii statusem praw hist. itp. Historiozofia została wyodrębniona od
czasów Hegla; marksizm odrzucając historiozofię bada jej problematykę w ramach materializmu
hist.
HUMANIZM - postawa intelektualna i moralna uznająca człowieka za najwyższą wartość moralną
i źródło wszelkich innych wartości moralnych.
IDEALIZM - przeciwstawny materializmowi kierunek, w/g którego duch (idea, myśl,
świadomość) jest pierwotny, zaś materia (byt, substancja, rzecz) wtórna. W ontologii idealizm
wyraża się w tezie, że przyczyną wszelkiego bytu jest duch myśl (świadomość), zaś materia jest
bądź stworzona (np. w/g filoz. chrześ.), bądź w ogóle nie istnieje. Są dwa rodzaje: Obiektywny
(metafizyczny) oraz subiektywny (teriopoznawczy)
Idealizm obiektywny - kier. w/g którego pierwiastek idealny istnieje w świecie obiektywnie,
samoistnie i niezależnie; przedstawiciele: Platon, Hegel i Leibniz.
Idealizm subiektywny - kier. w/g którego rzeczywistość jest treścią świadomości (konstrukcją
myślową, zespołem wrażeń) podmiotu (umysłu) poznającego. Przedstawiciele:Hume, Bergson.
INTELEKTUALIZM - pogląd przypisujący intelektowi podstawowe, a nawet wyłączne znaczenie
w procesie poznania i pomijający lub negujący rolę praktyki w działalności praktyki poznawczej
człowieka.
IRRACJONALIZM - przeciwstawny racjonalizmowi skrajnie idealistyczny pogląd w/g którego
istnieje wiedza nie dająca się słownie sformułować lub sprawdzić.
KRYTYCYZM - postawa umysłowa, przeciwstawna dogmatyzmowi, postulująca kontrolę
prawdziwości i zasadności twierdzeń przed ich uznaniem; stanowisko Kanta w/g którego teoria
poznania musi wyprzedzać inne dociekania filoz.
LIBERALIZM - przekonanie, że wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest motorem społ.
postępu, którego całością rządzi zasada autoregulacji, przynosząca ogólną pomyślność w wyniku
starć i kompromisów interesów jednostkowych.
LOGIKA - dyscyplina obejmująca logikę formalną, semantykę i symptatykę, naukę o istocie
prawdy i fałszu, teorię różnych typów rozumowań (zwłaszcza dowodzenia, wnioskowania,
wyjaśniania i uzasadniania), pewne zagadnienia techniki pracy umysłowej, metodologii nauk i
erystyki.
MATERIALIZM - Kier. filoz. wychodzący z założenia, że swej natury jest materialny, że materia
jest pierwotna a świadomość wtórna przy czym istotną cechą materii jest jej rozciągłość w
przestrzeni w czasie i związany z tym ruch.
Materialiści: Atomiści: Demokryt, Arystoteles, Stoicy, epikurejczycy, Hobbes, Hegel, Feuerbah,
Marks.
METAFIZYKA - dyscyplina filoz. nauka o pierwszych zasadach bytu, teoria bytu, ontologia,
ujmowanie rzeczywistości, przeciwstawne dialektyce.
Metody poznania - dot. sposobu poznania prawdy:
~ sensualizm - przy pomocy zmysłów,
~ relatywizm - nie ma prawdy powszechnej,
~ praktycyzm - prawda jednego człowieka ma wyższość nad prawą drugiego o tyle tylko o ile jest
bardziej użyteczna praktycznie,
~ konwekcjonalizm - pewne prawdy uchodzą za powszechne i jest to wynikiem umowy.
MISTYCYZM - pogląd filoz. real. uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej
za pomocą ekstazy ze światem nadnaturalnym np. z bóstwem.
MONIZM - pogląd w ontologii w/g którego natura wszelkiego bytu jest jednorodna; rozróżnia się
monizm materialistyczny przyjmowany przez f. marksistowską lub spirytualistyczny.
NATURALIZM - stanowisko dążące do wyjaśnienia rzeczywistości przyczynami naturalnymi,
tłumaczące ogół zjawisk działaniem praw przyrody; jedna z głównych form przejawienia się
stanowiska materialistycznego wchodzi w skład ewolucjonizmu.
OBIEKTYWIZM - postawa umysłu zwrócona ku światu zew. i przekonanie, że rzeczy zew. są
nam dane bezpośrednio niż wew., przeciwstawiał się subiektywnej postawie mistyków i
agustynistów
ONTOLOGIA - teoria bytu, dział zajmujący się badaniem charakteru i struktury rzeczywistości;
tradycyjnie nauka o bycie, prowadząca dociekania nad naturą wszystkiego cokolwiek istnieje.
PANTEIZM - pogląd filoz.relig. utożsamiający Boga z przyrodą przeciwstawny tej zmowie
(Spinoza)
RACJONALIZM - 1. Przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu ludzkiego oraz
okoliczności kierowania się nim we wszelkim działaniu; przeciwieństwo irracjonalizmu. 2.
kier.filoz. - przeciwstawny empiryzmowi - upatrujący w rozumie głównie źródło poznania i
kryterium jego wartości (prawdy) oraz przyjmujący istnienie poznania niezależnego od
doświadczenia i możliwość czysto rozumowego uzasadnienia wiedzy; głów przedst.:Platon,
Spinoza, Laibnitz, Kant.
REALIZM - pojęciowy jedno z gł. stanowisk w tzw. sporze o uniwersalia, przeciwstawne
nominalizmowi; uznaje realne istnienie odpowiedników pojęć ogólnych zwanych uniwersaliami.
Realiści - Platn, św. Augustyn, Alzelm i Comte.
RELATYWIZM - pogląd w/g którego określone lub wszelkie wartości mają charakter względny;
jest przeciwieństwem absolutyzmu.
RYGORYZM MORALNY - stanowisko w etyce uznające wypełnienie obowiązku za jedyny cel
słusznego moralnie postępowania (Kant); surowe bezwzględne wypełnianie norm moralnych.
SCEPTYCYZM - stanowisko, odrzucająca możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej (s.
teoriopoznawczy); s. metodologiczny postuluje krytycyzm wobec twierdzeń naukowych
przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu.
Sceptycy Pirron, Tymon, Arezylaos, Karneades, Lakides, Szkot, Bacon, Pascal.
SCHOLASTYKA - 1) metoda rozumowania charakterystyczna dla filozofii średniowiecznej,
polegająca na dokładnym stosowaniu ustalonej procedury składającej się z komentowania tekstu
(lectio), związanej z nim dyskusji (disputatio) oraz formułowania wniosków (determinatio). W
pełni została zastosowana po raz pierwszy przez P. Abelarda, posługiwali się nią św. Tomasz z
Akwinu i Duns Szkot.
2) typ filozofowania charakterystyczny dla okresu od IX do XV w., w którym najważniejszym
problemem było rozumowe uzasadnianie prawd religijnych. Nadmiar formalizmów i
abstrakcyjnych dociekań doprowadził stopniowo do oderwania się scholastyki od rozwijających się
nauk empirycznych i w konsekwencji utraciła ona swoje znaczenie.
STOICYZM - 1. doktryna zwł. etyczna, staroż. szkoły stoików; głoszącej w filoz. przyrody
materializm, w etyce - życie zgodne z rozumem i opanowaniem namiętności, rozwijającej logikę
zdań 2. postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju wew. i hartu ducha, opanowania w
trudnych sytuacjach życiowych.
Stoicy - Chryzyp, Zenon z Kiton, Seneka, Marek Aureliusz, Epiktet,
TEOCENTRYZM - pogląd uznający Boga (RELIGIĘ) za najwyższą wartość czyniący go
ośrodkiem dążeń człowieka i społeczeństwa.
TEOLOGIA - dyscyplina normatywna dot. Boga, bogów, powstająca na gruncie danej religii
podejmująca wykład, interpretację i obronę jej twierdzeń i zasad; najbardziej rozwinięta jest
teologia chrześcijaństwa.
TOMIZM - kier. filoz. stworzony przez Tomasza z Akwinu, który przystosował do potrzeb teologii
chrześcijańskiej filozofię Arystotelesa; 1879 - uznany za oficjalną doktrynę kat. kościoła;
współczesna odmiana neotomizm jest kierunkiem dominującym w teologii i filozofii katolickiej.
Najważniejszymi własnościami tomizmu są: dualizm Boga i świata, hilemorfizm, obiektywizm,
empiryzm, uniwersalizm, realizm, intelektualizm, czyli pierwszeństwo intelektu w poznaniu i
działaniu.
GNOZA, termin filozofii hellenistycznej (II-III w. n.e.), oznaczający teozoficzną, religijno-
filozoficzną wiedzę wyższego stopnia, dostępną jedynie wtajemniczonym, przeciwstawiana wierze
ludzi prostych.
Sposób myślenia i filozofowania, charakterystyczny dla filozofii okresu cesarstwa, o charakterze
mistyczno-spekulatywnym, łączący rozum z wiarą. U niektórych pisarzy chrześcijańskich (np.
Orygenesa) wiara oświecona, do której każdy chrześcijanin, posiadający kulturę filozoficzną,
powinien dążyć.
Różne rodzaje gnozy: hellenistyczna, judejsko - aleksandryjska, mistyczno - astralna (pochodzenia
babilońsko-egipsko-syryjskiego), chrześcijańska.
GNOSTYCYZM, jedna z pierwszych prób mających na celu przetworzenie wiary chrześcijańskiej
w wiedzę i pogląd na świat. Gnostycyzm był starszy od chrześcijaństwa, rozwijał się w ramach
filozofii arabskiej, greckiej, judaizmu i religii Wschodu. Przyjmował różne odmiany i postacie.
Największego rozkwitu doczekał się na przełomie II i III w.
Łączył on filozofię hellenistyczną, religie wschodnie z elementami chrześcijaństwa. Przyczyną
rozwoju gnostycyzmu stał się rozwój nowej, chrześcijańskiej wiary.
Filozofia miała być oparta na objawieniu i stać się narzędziem połączenia z Bogiem. Poznanie -
“gnozis” - traktowano jako nie rozumienie, lecz ponadrozumowe oglądanie Boga. Przedstawiciele
gnostycyzmu na terenie chrześcijaństwa: Szymon Mag, Mikołaj, Bardezanes z Edessy, Marcjon z
Synopy (marcjonici), Bazylides z Antiochii, Walentyn, Saturnil i inni. Byli oni przekonani o
posiadaniu wiedzy religijnej wyższej, niż przekazywana przez kościół.
Większość nurtów gnostycyzmu została uznana za herezję (bogomilowie, katarzy, albigensi,
paulicjanie, pryscylianie i inni).
Ważnym źródłem do poznania gnostycyzmu jest Księga wiary i mądrości (w języku koptyjskim)
oraz papirusy odkryte w 1945 w Nag'Hammadi, dawnym Ksenoboskion (Egipt) i Qumran
(Palestyna).
Istotę gnostycyzmu stanowią:
1) skrajnie dualistyczna i pesymistyczna koncepcja świata. 2) rozumienie historii świata jako
zmagania się dobra ze złem. 3) alegoryczna metoda wywodzenia swoich poglądów z Pisma
Świętego. Gnostycy poszukiwali wyzwolenia od zła. Idea wyzwolenia przyciągała ich do
chrystianizmu. Mając jednak materię za zdecydowanie złą, wielu z nich nie dopuszczało myśli, że
Chrystus (Jezus) mógł rzeczywiście posiadać ciało i skłaniali się do “deketyzmu”, czyli
pojmowania cielesnego Chrystusa jako zjawisko, a nie realną istotę. Z tego też powodu odrzucali
naukę o zmartwychwstaniu ciała. Dzielili ludzi na trzy kategorie:
A) posiadających tylko ciało. B) posiadających duszę. C) posiadających ducha. Siebie zaliczali do
kategorii najwyższej, gdyż dostąpili wiedzy
TEODYCEA, koncepcja teologiczna powstała w ramach teizmu, usiłująca wytłumaczyć, dlaczego
w świecie stworzonym przez doskonałego i dobrego Boga istnieje zło.
Do najbardziej znanych należy teodycea świętego Augustyna, zgodnie z którą zło ma przyczynę w
wolnej woli człowieka, oraz teodycea G.W. Leibniza, uzasadniającego, że mimo iż ten świat nie
jest doskonały, jest jednak najlepszy z wszystkich możliwych.
RETORYKA, pierwotnie sztuka pięknego, logicznego mówienia oraz wyrażania uczuć,
wchodząca w skład podstawowego wykształcenia humanisty. Retoryka ukształtowała się w
starożytnej Grecji, za jej ojca uchodzi Isokrates, a rozwijali ją m.in.: Arystoteles, Gorgiasz, sofiści,
w Rzymie zaś - Cyceron, Kwintylian, Tacyt, Hermogenes.
W starożytności retoryka odgrywała olbrzymią rolę w życiu publicznym, a traktaty retoryczne
stanowiły ważną część piśmiennictwa. Kładziono nacisk na perswazyjną umiejętność
przekonywania i główne czynniki wypowiedzi retorycznej: dydaktyczne, estetyczne i emocjonalne.
MEDYTACJA (łac. meditatio - zagłębianie się w myślach, rozważanie, namysł) – praktyki mające
na celu samodoskonalenie.
ISONOMIA- Równość wobec prawa. Pierwotnie pojęcie to ukute zostało ok. VI/V weku p.n.e.
Fundamentalne założenie organizacyjne państwa demokratycznego. Prawo jest tu rozpatrywane
jako wspólny mianownik dla obywateli państwa. Isonomia implikuje formalną równość obywateli.
Jest to ułożenie sprawiedliwe, ponieważ nie ma w nim miejsca dla grup uprzywilejowanych.
Uniwersalne zasady postępowania – prawo – choć nie są niezmienne, wyznaczają zakres możliwej
działalności człowieka. Normy w prawie zawarte dotyczą wszystkich bez wyjątku – „zwykłych”
obywateli, prawodawców, sędziów itd. Każdy człowiek funkcjonuje podług tych samych
instynktów i pragnień, prawo więc ma za zadanie powściągać ludzkie zapędy.
Prawo w pojęciu isonomii ma równać obywateli i ich wzajemnie jednoczyć, zbliżać do ideału
sprawiedliwości i dobra.
PARENKLIZA/ klinamen/odchylenie w epikurejskiej filozofii przyrody właściwość równomiernie
spadających w próżni atomów, polegająca na odchyleniu się ich od pionu, dzięki czemu zderzają się
i łączą między sobą; termin spopularyzowany przez Lukrecjusza.
Lukrecjusz rozróżniał trzy rodzaje ruchów atomów:
1.
jednostajny spadek atomów w tym samym kierunku i z tą samą prędkością;
2.
zderzenia atomów, które są przyczyną wirów i łączenia się atomów w bloki z których
powstaje materia;
3.
klinamen, albo "odchylenie", który Lukrecjusz opisuje jako spontaniczną i nieskończenie
małą zmianę kursu atomów w ich spadku. Gdyby nie klinamen, nie mogłoby dojść do żadnej kolizji
między atomami, a tym samym niemożliwe byłoby powstanie czegokolwiek.
KONTEMPLACJA, w filozoficznych doktrynach mistycznych sposób lub rodzaj najwyższego
poznania, polegający na oglądzie intuicyjnym, sposób poznania prawdy poprzez oświecenie przez
Boga w czasie mistycznej kontemplacji pozwalającej na osiągnięcie jej pełni i pewności.
Jest ważną metodą zachowań w wielu systemach religijnych, takich jak: hinduizm, buddyzm,
kabalistyka, także tworzonych współcześnie, jak New Age (Nowa Era), zwana też Erą Wodnika.
PARUZJA, Dzień Pański, w Starym Testamencie zapowiadany przez proroków dzień lub czas,
kiedy Bóg dla dobra swojego ludu wkroczy w jego dzieje, lub dzień Sądu Ostatecznego. W Nowym
Testamencie - dzień powtórnego przyjścia Chrystusa Pana (Jezus) na ziemię, ostatecznego
zwycięstwa nad mocami ciemności.
IZOSTENIA [gr.], równowaga argumentów za i przeciw jakiemuś twierdzeniu, skłaniająca do
postawy sceptycznej (powstrzymywania się od kategorycznego formułowania sądów).
EPOCHE (z greckiego - wstrzymanie), termin filozoficzny używany od starożytności.
Wprowadzony przez sceptyków, oznaczał powstrzymanie się od wydawania sądów na pewien,
szerzej zaś: na jakikolwiek temat. Postawa taka stanowiła reakcję na wielość poglądów i systemów
filozoficznych, a także wyraz przekonania, że wszelka wiedza może być tylko prawdopodobna. W
czasach nowożytnych zaznaczyła się zwłaszcza w filozofii Kartezjusza, jako tzw. wątpienie
metodyczne.
WĄTPIENIE METODYCZNE - wątpienie totalne – wątpi się we wszystko co wątpliwe a rzeczy
pewne traktuje się jako fałszywe (etap do osiągnięcia mocnej pewności)
Należy wątpić:
- informacje zmysłowe ( wiedza na zewnątrz siebie i wiedza o sobie)
Nie można wątpić:
- twierdzenia matematyczne (2+3=5) – niezależne od zmysłów . Zawsze prawdziwe
Twierdzenia empiryczne wątpliwe.
Twierdzenia analityczne niewątpliwe.
- Dla zwątpienia w nie powątpiewalne przyjmuje się hipotezę metafizyczną: Istnieje możliwość, że
łudzę się myśląc iż prawdziwe są te twierdzenia, które wydają się pewne.
OLIGARCHIA (rządy wybranych), forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez
niewielką grupę ludzi. Najczęściej ludzie ci wywodzili się z arystokracji lub warstwy bogatych.
W starożytnej Grecji jedna z form ustrojowych (ustrój Aten w 411 p.n.e.). Termin oligarchii pojawił
się w literaturze greckiej w V w. p.n.e. (Herodot, Tukidydes). Filozofowie (Platon, Arystoteles)
przeciwstawiali oligarchię (rządy ludzi sprawujących władzę na podstawie kryteriów urodzenia czy
majątku) arystokracji, czyli władzy ludzi o najwyższych walorach moralnych ("najlepszych")
DEMOKRACJA, ludowładztwo, termin określający rodzaj rządów, w którym władza należy do
ogółu obywateli danego państwa (greckie demos – lud, kratos – władza).
Za kolebkę demokracji uważana jest Grecja. Podwaliny państwa demokratycznego w Atenach
ustanawiały reformy przeprowadzone w 594 p.n.e. przez Solona, uwalniały one chłopów od długów
i dzieliły mieszkańców na klasy majątkowe. Najważniejszym organem władzy było Zgromadzenie
Ludowe, na forum którego każdy obywatel mógł wypowiedzieć się osobiście. Zarządzaniem
państwem zajmowała się Rada licząca 500 członków wybieranych drogą losowania. Większość
urzędów obsadzano w wyniku wyborów
CYNIZM (p.łc. z gr. kynismós) filoz., staroż. gr. kierunek filozoficzny uznający jedynie wartości
moralne, odrzucający wszelkie inne, zwłaszcza materialne, których pozbycie się uważali za cnotę;
cynik – wyznawca cynizmu jako teorii filozoficznej; szkoła cyników.
KOSMOPOLITYZM, termin wprowadzony do filozofii przez cyników: Antystenesa i Diogenesa,
oznaczający "obywatel świata". Cynicy ceniąc życie "wedle natury" potępiali wszelkie urządzenia
społeczne i państwowe, uważając je za konwencjonalne.
Twierdzili, że to, co się jedynie liczy, to cnota. Występowali przeciw wszelkim nierównościom. Nie
uznawali granic państwowych, uważali się za "kosmopolitów" ("obywateli świata"). Opowiadali się
za równouprawnieniem kobiet i niewolników.
RADYKALNE ZŁO, wg I. Kanta zło wrodzone naturze człowieka, poprzedzające jakikolwiek
jego czyn, będące niezgłębioną tajemnicą dla ludzkiego rozumu.
PREDESTYNACJA, przeznaczenie, pojęcie filozoficzno-teologiczne oraz teoria, wg której
pośmiertne losy człowieka, zbawienie lub potępienie, są od niego niezależne, ustalone przez
bóstwo, Boga. Jej początków należy szukać w religiach antycznych (np. grecka Ananke, rzymskie
Fatum).
W filozofii i teologii katolicyzmu doktryna predestynacji została sformułowana przez św.
Augustyna. Wg niego nie ma ludzi godnych łaski, przyznanie bowiem człowiekowi możliwości
współdziałania w zbawieniu byłoby pomniejszeniem Boga. Ludzi dzieli na tych, którzy dostąpili
łaski i tych, którym nie została ona dana, choć jedni i drudzy na nią nie zasłużyli. Ale przez to jedni
są dobrzy, a drudzy źli. Dwojakie jest zatem przeznaczenie ludzi: złym należy się kara, będą więc
ukarani i potępieni, dobrzy zaś będą zbawieni. Tak sformułowana zasada predestynacji była
przedmiotem sporów filozoficznych i teologicznych, przyczyną rozłamów w religiach.
PAREZJA (t. parrezja) (grec. parrhesia παρρησία (παν = wszystko + ρησις / ρημα = mówienie /
mowa) znaczy dosłownie "mówić wszystko") – wolna, otwarta, szczera i jasna wypowiedź.
Dotyczy aktu mówienia: jest wyrażeniem siebie w jakimś konkretnym zakresie. Jest wyrazem
przekonania o prawdzie lub wierze mówiącego. Parezja jest mową polityczną, wynika z wolności
słowa. Rodziła się wraz z ateńską demokracją i ewoluowała jako demokratyczne narzędzie
dopominania się o prawdę. Na agorze parezja charakteryzowała dobrego obywatela, który mówi
bezpośrednio, wśród równych do równych. Na dworze mogła znamionować dobrego władcę, który
w imię prawdy gotów jest poświęcić siebie; w epoce tyranów parezjasta wypowiadał się w imieniu
tych, którzy mówić nie mogą. Parezjastą był Sokrates jako filozof głoszący prawdę. Parezjaści
epikurejscy jako nauczyciele leczyli duszę. Mowa parezjastyczna stosowana jest w terapii
pourazowej, bowiem emocjonalne mówienie prawdy, szczere, bezpośrednie i bez strachu, tego, co
„leży na sercu” wyzwala z traumatycznego milczenia.
NEOPLATONIZM- Ostatnim wielkim systemem starożytności; jego twórcą był Plotyn (ok. 204 -
ok. 269), który uważał siebie tylko za komentatora Platona, przekształcił jednak jego naukę w
duchu idealistycznego monizmu i nauki o absolucie. Absolut, najdoskonalszy byt, przekracza
wszelkie kategorie ludzkie, jest ponad wszelkim bytem, równocześnie jednak jest źródłem
wszystkiego, co istnieje. Podstawową jego cechą jest tworzenie, emanowanie,
wypromieniowywanie bytów, które są coraz mniej doskonałe. Pierwszą postacią emanowanego
bytu jest umysł i niecielesny świat pojęć, następną - świat psychiczny, ostatnią - materia, która w
swej postaci absolutnej jest zaprzeczeniem bytu. Istnieje ona w rzeczach konkretnych i jest
przyczyną wielości i zmienności. Świat materialny przejawia jednak pewną prostotę, ciągłość i
jedność wyższego świata ducha, dlatego jest piękny i dobry. Człowiek powinien odwrócić się od
materialnego świata zmysłów i poprzez oczyszczenie jaźni, w niematerialnym świecie umysłu
spotkać się z absolutem w bezpośrednim poznaniu intuicyjnym i ekstatycznym. Jest to jego cel,
który zapewnia mu szczęście.
Neoplatonizm był doprowadzonym do szczytu idealizmem, który zupełnie zerwał z
doświadczeniem. Miał on wielu zwolenników i uważany był za najdoskonalszy twór filozofii gr.
Bezpośrednim kontynuatorem poglądów Plotyna był Porfiriusz (ok. 233 - ok. 309); szkołę syryjską
założył Jamblich (ok. 264 - ok. 339), uczeń Porfiriusza; szkołę ateńską reprezentował
najwybitniejszy jej przedstawiciel Proklos Diadoch (410-485), z którym neoplatonizm opanował
Akademię Platońską. Wielki wpływ wywarł neoplatonizm na myślicieli chrześcijańskich.
(Orygenes, Klemens Aleksandryjski, Augustyn) oraz na idealistów niemieckich (Schelling, Hegel).
PRZEWRÓT KOPERNIKAŃSKI– zmiana światopoglądowa, obyczajowa a także niosąca za
sobą skutki polityczne, religijne czy filozoficzne, związana z ogłoszeniem przez Kopernika dzieła
"O obrotach sfer niebieskich".
CIVITAS- nie mam pojęcia, jaka jest definicja, ale tłumaczenie z łaciny jest takie: 1. prawo
obywatelstwa. 2. obywatelstwo; panstwo; gmina; naród. 3. miasto.
Wiąże się to oczywiście z Augustynem- „De civitate Dei” – Państwo Boże
ARETE (gr. ἀρετή) – najczęściej termin ten tłumaczy się jako „cnota”, rzadziej (i przeważnie
dawniej) także jako „dzielność” lub „męstwo”, ale jego dokładne przetłumaczenie sprawia
trudność, ponieważ w różnych czasach miał różne znaczenia. Początkowo oznaczał męstwo,
bohaterstwo, później zdatność (sposobność) człowieka i każdej zresztą rzeczy do spełniania
swojego właściwego zadania, wreszcie zaś zaletę moralną, czyli cnotę.
Platon w Państwie wyjaśnia, że każda rzecz ma specyficzne dla siebie działanie, tzn. działanie,
które ona (albo ona lepiej niż wszystkie inne) może spełniać, np. dla noża jest nim cięcie, dla oka
widzenie, dla ucha słyszenie. Cnota jest zatem tym, z powodu czego każda rzecz wypełnia w
najlepszy sposób właściwe sobie działanie. Istnieje więc cnota noża (jest nią to, że dobrze tnie),
oka, ucha itd. Cnota człowieka jest więc wyłącznie przypadkiem szczególnym owej cnoty, którą
mają wszystkie rzeczy.
AUTARKIA- samowystarczalność, niezawisłość; przeciwieństwo uzależnienia spowodowanego
brakiem (.nde.c [endeés]). Pojecie a. jest charakterystyczne dla greckiej myśli etycznej i
politycznej. W etyce a. dotyczyła sposobu osiągnięcia szczęścia (eudajmonizm) przez człowieka
mądrego. Demokryt uważał, ze należy szukać nie bogactwa, będącego wynikiem szczęśliwego
przypadku, ale tego, co wystarcza, a co wyznacza rozum (mądrość). Sokrates natomiast wiązał
samowystarczalność z jak najmniejsza ilością potrzeb, przez co człowiek bliża się w doskonałości
do boskiej istoty. Arystoteles natomiast uważał, ze szczęście w warunkach ludzkich wymaga
zewnętrznej pomyślności (zdrowie, pożywienie, bogactwo), ale nie w nadmiarze (E. nic., 1179 a);
człowiek do szczescia potrzebuje innych ludzi, a zwł. przyjaciół; tym natomiast, co jako szczescie
jest w swoim akcie samowystarczalne, jest teoretyczna kontemplacja. Epikurejczycy i stoicy byli
przekonani, ze medrzec osiaga a. dzieki cnotom, te zas polegaja na całkowitym wygaszeniu
pożądań i uczuć, dzieki czemu nastepuje
uniezaleznienie sie od rzeczy i od ludzi .tarax.a [ataraksía]), a medrzec osiaga spokój (szczescie).
TETRAFARMAKON (gr. ηεηξαθαξκαθώλ) – poczwórny lek na poczwórny lęk
4 podstawowe lęki, niszczące szczęście człowieka:
wtrącanie się w sprawy ludzi byłoby dla nich przerwaniem własnego szczęścia)
▪ lęk przed śmiercią; śmierć = całkowite pozbawienie czucia; dzięki śmierci bardziej doceniamy
życie i wyzbywamy się durnego pragnienia nieśmiertelności (jakość lepsza niż ilość); człowiek,
który wyzbył się lęku przed śmiercią, nie boi się już absolutnie niczego; a czemu nie należy się
lękać śmierci? ponieważ nie mamy z nią kontaktu – jak my jesteśmy, to nie ma śmierci, jak pojawia
się śmierć, nie ma już nas
▪ lęk przed niemożnością osiągnięcia dobra
▪ lęk przed niemożnością uniknięcia zła
ATARAKSJA (gr. αηαξαμία) – nieporuszenie, spokój duszy
FATALIZM HOMERYCKI- nie wiem o co chodzi, ale rozkmińcie Odysa.
DEMIURG- twórca; idealna siła (s)twórcza, której przejawem (dziełem) jest rzeczywistość.
(gnostycyzm). To twórca zły! Stworzył świat, w którym, aby żyć, trzeba zabijać. W świecie tym
brak wolności.
TYRANIA- (dla gnostyków)- światem i kosmosem rządzi odgórny ład, który traktowali jako
tyranię- jesteśmy zmuszeni, by się temu podporządkować.
OŚWIECENIE- „Oswiecenie to wyjście człowieka z zawinionej przez niego niedojrzałości.
Niedojrzałośc jest nieumiejętnością w posługiwaniu się własnym rozumem bez przewodnictwa
innych. Niedojrzałośc ta jest zawiniona przez człowieka, jeśli jej powód tkwi nie w braku rozumu,
ale zdecydowania i dowagi, by swym rozumem posługiwać się bez zwierzchnictwa innych. Sapere
aude! Odważ się posługiwać własnym rozumem- stanowi maksymę przewodnią oświecenia” ŕ to z
Kanta, z tego tekstu co go czytamy na zajęcia.
DOBRO NAJWYŻSZE- W Etyce Nikomachejskiej Arystoteles rozkminiał kwestie dobra, doszedł
do wniosku, że dobro jest celem wszelkiego dążenia, a dobro najwyższe to cel ostateczny, czyli
taki, który nie jest już środkiem do żadnego innego celu. Bogactwo- jest tylko środkiem do
CZEGOŚ, więc nie może być celem ostatecznym, Przyjemność- może być dla kogoś najwyższym
dobrem, ale nie może być celem ostatecznym, ponieważ nie jest specyficznie ludzka (zwierzęta tez
do niej dążą), uznanie- nie może być celem ostatecznym, ponieważ uzyskujemy je w dążeniu do
cnoty- oznacza to, że uznanie jest tylko środkiem w drodze do cnoty. Kontemplacja jest najlepszym
działaniem naszego rozumu i o to chyba Arystotelesowi chodzi.
ROZUM- czy rozum jest częścią boską, czy najbardziej boską w nas?; największa różnica
pomiędzy Platonem i Arystotelesem:
-Plato – rozum jest boski
-Arystoteles – jest najbardziej boski z nas
SZCZĘŚCIE- Filozofowie przynajmniej od czasów Sokratesa dociekają natury szczęścia i jego
osiągalności. Obydwa zagadnienia rozważane są w kontekście pytania czy szczęście zależy jedynie
od życia filozoficznego, czy też zależy również od okoliczności życiowych. Zwłaszcza w
starożytności rozumienie szczęścia było pochodną rozumienia ludzkiej natury. Napotykamy w
związku z tym rozmaite stanowiska:
Jako pewien ideał (zobacz: eudajmonizm), szczęście w życiu ziemskim jest nieosiągalne.
Może ono jednak zostać osiągnięte jako nagroda za sprawowanie w życiu pozagrobowym
(raj).
Według Arystotelesa szczęście to działanie zgodne z naturą. Ryby są szczęśliwe pływając, a
ptaki latając. Ponieważ do natury człowieka należy przede wszystkim myślenie i tworzenie
organizacji politycznej, najszczęśliwsze jest życie filozofa lub męża stanu. Arystoteles
podkreślał też rolę zaspokojenia potrzeb fizjologicznych (uważał, że by być szczęśliwym
trzeba być dobrze odżywionym)
Można też osiągnąć szczęście rozumiane jako subiektywnie ocenianą, najlepszą z
możliwych sytuację życiową, ocenianą:
o
miarą przyjemności życiowych (na przykład w epikureizmie)
o
siłą charakteru, uniezależniającą człowieka od zmiennych okoliczności (na przykład w
stoicyzmie lub buddyzmie)
Według chrześcijan absolutnym szczęściem jest bezpośredni kontakt z Bogiem – określany
przez Tomasza z Akwinu jako wizja uszczęśliwiająca. Boecjusz pisał, że Bóg jest
Szczęściem, a ludzie mogą być szczęśliwi dzięki uczestnictwu w szczęściu Boga.
NIHILIZM- (od łac. nihil - nic) to pogląd filozoficzny całkowicie lub częściowo negujący istnienie
pewnych bytów. Rozróżnia się kilka kategorii tego pojęcia:
Nihilizm ontologiczny traktuje o nieistnieniu żadnego bytu. W starożytności było reprezentowane
przez Gorgiasza. Według innego rozumianego nihilizmu tylko niektóre aspekty życia nie istnieją,
jako takie, jak również, że nie istnieją konkretne obiekty będące desygnatami istniejących pojęć.
Nihilizm epistemologiczny ukazuje, iż poznanie nie jest w ogóle możliwe (skrajny sceptycyzm
poznawczy) i nie istnieje żaden sposób otrzymania wiedzy pewnej (skrajny sceptycyzm
metodologiczny), albo zaprzecza nawet istnienia jakiejkolwiek formy wiedzy pewnej.
Nihilizm egzystencjalny głosi brak celu, sensu, znaczenia i wartości życia.
Nihilizm moralny wyraża pogląd nieistnienia pewnych ani absolutnych, nie wychodzących poza
abstrakcję wartości moralnych.
W filozofii społecznej nihilizm jest czasami wykorzystywany do określenia takiego stanu
społecznego, w którym jednostki są przeświadczone o braku celowości wraz z doświadczeniem
pustoty znaczeniowej wszelkich regulacji i unormowań prawnych, zwyczajowych, czy
kulturowych.
TEATROKRACJA- przy demokracji, Sokratesie i retoryce: ma być wszystko ładnie powiedziane,
żeby ludziom zamydlić oczęta
RETARDACJA (łac., retardatio ‘opóźnienie’) – jedna z figur retorycznych; jej celem jest
zwiększenie napięcia u czytelnika poprzez opóźnienie bądź zatrzymanie akcji utworu, zwykle
literackiego. Osiąga się ją poprzez długie, obszerne opisy.
Retardacje są jednymi z cech eposu; i tak w Iliadzie Homera, przykładem retardacji jest
przeniesienie się akcji do kuźni Hefajstosa, tuż przed istotnym pojedynkiem Hektora z Achillesem.
TRANSCENDENCJA- Transcendencja (z łac. transcendens - przekraczający) – filozoficzny
termin mający wiele różnych, lecz spokrewnionych znaczeń; m.in.:"istnienie na zewnątrz, poza
(ponad) czymś, w szczególności: istnienie przedmiotu poznania poza umysłem poznającym, bądź
bytu absolutnego poza rzeczywistością poznającego".
Określenie wywodzące się z kultury rzymskohellenistycznej z biegiem czasu wyewoluowało do
kultury chrześcijańskiej, później zostało spopularyzowane w innym znaczeniu przez Immanuela
Kanta w jego filozofii. Transcendencja stała się również słowem-kluczem do zrozumienia tradycji i
rytuałów szamańskich ludów eurazjatyckich (transcendencja w religii).
Transcendentny to inaczej wymykający się zwykłemu ludzkiemu doświadczeniu, wykraczający
poza zasięg ludzkiego poznania przy pomocy podstawowych pięciu zmysłów; niepoznawalny przy
użyciu dostępnych środków naukowych.
Transcendentalny - będący warunkiem (możliwości) zaistnienia czegoś. W filozofii Kanta i jego
kontynuatorów dotyczący apriorycznych form poznania, teoretycznie wykraczających poza
przedmiot i treść poznania, a odnoszący się do warunków poznania pełnej rzeczywistości
poznawczej tzn. prawdy absolutnej pojmowanej uniwersalnie przez wszystkie podmioty
poznawcze. Innymi słowy, taka forma poznania otaczającej rzeczywistości, by każdy bez względu
na jego umiejscowienie w niej, mógł stwierdzić jednoznaczność poznawczą, czyli prawdę -
uniwersalną dla wszystkich istot poznawczych we wszechświecie.