FILOZOFIA RELIGII – POJĘCIA PODSTAWOWE

Filozofia religii to dział filozofii szczegółowej. Główne zagadnienia filozofii religii to:

istota religii, elementy składowe religii, stosunek religii do nauki, wiary do rozumu.

Podstawowe pytania filozofii religii. Czym jest religia? Co wchodzi w skład religii? Czym jest
wiara? Na czym polega doświadczenie religijne? Jakie nauki badają religię?

I.

CZYM JEST RELIGIA?

Definicja wstępna:

„Religia to zespół wierzeń w siły nadprzyrodzone oraz związanych z nimi obrzędów (praktyk)
zasad moralnych i form organizacji społecznej (instytucji religijnych)”

(Źródło: Słownik Wyrazów Obcych , PWN, Warszawa 1980, s. 638).

Inna definicja mówi:

„Religia to dziedzina swoistego poznania opartego najczęściej na wierze lub doświadczeniu
osobistym i działania ludzkiego, skierowanych ku mniej lub bardziej określonemu bytowi
absolutnemu (zwykle transcendentnemu) jakim jest Bóg”.

(Źródło, Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych, Pax, Warszawa 1987, s. 337).

II.SKŁADNIKI RELIGII. Co wchodzi w skład szeroko rozumianej religii?

Podstawowymi najczęściej wymienianymi elementami religii są:



wierzenia (mity, wiara w siły nadprzyrodzone, w Boga, w świętość),



skierowanie ku bytowi absolutnemu (Bóg, tao, nirwana itp.)



poglądy o Bogu lub świętości (teorie, argumenty, poglądy potoczne, teologów),



kult (Boga, bóstwa lub boskości),



praktyczne sprawowanie kultu przez kapłanów (praktykowanie, działania, rytuały),



instytucje społeczne związane z określaniem i nauczaniem poglądów i moralności

religijnej (wspólnoty, związki wyznaniowe, kościoły itp.),



miejsca kultu i praktyk (świątynie, klasztory itd.),



doświadczenia (zbiorowe i indywidualne, osobiste),



moralność i obyczaje (zasady, normy, tabu itp.).

WIARA (znaczenia słowa):

1. znaczenie potoczne - bycie przekonanym o czymś bez sprawdzenia.

2. znaczenie religijne - świadome bycie przekonanym o istnieniu czegoś (np. Boga) bez
dowodu, przyjęcie istnienia czegoś bez racjonalnego dowodu w drodze decyzji (akt wiary, akt
zawierzenia, doświadczenie tego co poza-rozumowe).

3. znaczenie metodologiczne - uznawanie za prawdziwe twierdzeń nieuzasadnionych naukowo
(przyjmowanie twierdzeń jako oczywistych, jako aksjomatów, dogmatów, „na wiarę”), bez
odwołania się do obserwacji, eksperymentu, rozumowania, dowodu itp.

ŚWIĘTOŚĆ. Według wielu filozofów, świętość (łac. „sacer“ = święty, „sacrum“ = to co święte),
to najważniejsza lub najwyższa wartość religijna, będąca źródłem innych wartości i norm
moralnych. [Zob. Rudolf Otto „Świętość”].

„Profanis“ = „nie święty“, „nie poświęcony“. Sfera sacrum jest z jednej strony oddzielana od
sfery profanum, a z drugiej strony ściśle z nią związana.

Zjawisko świętości może być doświadczane (poznawane):



od strony racjonalnej (wskazuje się wtedy na doskonałość i dobroć kogoś lub czegoś),



od strony irracjonalnej (podkreśla się jego dostępność jedynie w doświadczeniu
emocjonalnym, irracjonalnym jako numinosum (strachu i zachwytu). (Zob. Rudolf Otto,
Mircea Eliade)

Numinosum: doznawanie wielu uczuć: - niewielkiego lęku, - dużego strachu, bojaźni,- lekkiego
oczarowania, fascynacji, - olbrzymiego zachwytu (doświadczenia mistyczne).

Świętość chrześcijańska:

- cecha doskonałości rzeczywistości religijnej (Boga, Pisma, Sakramenty),

- rodzaj doskonałości chrześcijańskiej i cel doskonalenia się,

- cecha doskonałości człowieka upodobniającego się do Chrystusa, poświęcającego siebie Bogu i
bliźniemu;

- postawa poświęcenia swego życia (męczeństwo, ofiara),

- postawa zaparcia się samego siebie, naśladowania Chrystusa, brania na siebie cierpienia.

Wszyscy chrześcijanie powołani są do życia chrześcijańskiego i do doskonałości miłości.
Wszyscy są powołani do świętości: „Bądźcie ... doskonali, jak doskonały jest Ojciec wasz
niebieski“ (Mt 5, 48)]

1

III.

RELIGIOZNAWSTWO

Jakie nauki badają zjawisko religii? Co jest przedmiotem religioznawstwa?

Religioznawstwo to nauki badające religię: psychologia religii, socjologia religii, pedagogika
religii, historia religii, etnologia religii, geografia religii, teologia religii, filozofia religii.

Religia w ujęciu psychologicznym to zjawisko osobowe (ważny, zasadniczy wymiar ludzkiej
egzystencji) oraz wewnętrzne przeżycia człowieka religijnego, zjawiska psychiczne, stany i akty
religijne (typy przeżyć religijnych, które bada psychologia religii). Z psychologicznego punktu
widzenia na rzeczywistość religijną składają się przeżycia religijne np.:



akty bojaźni i lęku,



oddawanie się w akcie religijnym Bogu,



akty miłości i ufności, adoracji, oddawania czci,



inne stany i przeżycia religijne: mistyczne (ekstaza) i racjonalne,



doświadczanie objawienia się bóstwa (epifanii, teofanii).

Religia to także zjawisko społeczne (bada ją socjologia religii), stanowiące odrębną dziedzinę
kultury.
Socjologia religii bada:



religię jako zjawisko społeczne,



funkcje religii w życiu grup społecznych (integrująca, kulturotwórcza itp.),



wpływ środowiska, wykształcenia, zawodu, uprzemysłowienia, komunikacji masowej i
innych czynników na religijność.

Historia religii z kolei bada m.in.:



powstawanie, rozwój, przemiany i zanik różnych religii,



podobieństwa i różnice między religiami.

Etnologia religii bada m.in. religijność ludów pierwotnych.

Geografia religii bada m.in.:



przestrzenne rozmieszczenie, sąsiadowanie i zróżnicowanie religii na kuli ziemskiej,



wpływ środowiska geograficznego na treść i formę religii.

1

Por. Katechizm Kościoła Rzymskokatolickiego, 2012n.

Filozofia religii, korzystając z innych nauk o religii, bada i wyjaśnia w sposób najogólniejszy:



zjawisko i istotę religii,



genezę, sens i funkcje religii,



stosunek religii do nauki, filozofii, światopoglądu, moralności itp.

IV.POZNANIE RELIGIJNE (na drodze wiary), różni się od poznania naukowego:



źródłem (podmiotem),



zupełnie innym przedmiotem,



sposobem uznawania za prawdziwe poglądów i przekonań religijnych.

Podobne przeżycia psychiczne, poznawcze i egzystencjalne odnajdujemy zarówno w religii, jak
też w wielu filozofiach. Są to:



doświadczenie przypadkowości i ograniczoności istnienia,



niepewności warunków egzystencji i znikomości dóbr,



pragnienie lepszego stanu egzystencji,



fascynacja nieskończonością,



lęk przed śmiercią, przed nieznanym itp.

2

V.

FILOZOFICZNE TEORIE I DEFINICJE RELIGII

Czy można podać jedną racjonalną definicję religii? Wydaje się, że nie.

Teoria religii, która próbuje opisać i określić (zdefiniować) cechy wspólne wszystkich religii
zubaża wiedzę o religii, ponieważ pomija cechy specyficzne poszczególnych religii.

Wielu filozofów i religioznawców (Mircea Eliade, Rudolf Otto, van der Leeuw i inni) stara się
jednak ukazywać wspólne cechy wszystkich religii, np.:



specyficzne, emocjonalne aspekty religii, szczególnie doświadczenie świętości (sacrum),



niezależność religii od innych form kultury Czy religia jest wytworem działalności

ludzkiej, czy też nie?

2

por. R. Bultmann, P. Tilich, K. Jaspers, Zdybicka i inni, za: Podsiad A., Więckowski Z.

(red.), Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych, Pax, Warszawa 1983, s. 337.

Wyróżnia się kilka grup definicji religii

3

:

1. Znaczeniowe, 2. genetyczne, 3. strukturalne, 4. Funkcjonalne

1. Znaczeniowe definicje religii (wyjaśniają, skąd, od jakich słów wywodzi się znaczenie

słowa „religia”?):



Cyceron: nazwa religia pochodzi od czasownika relegere (= odczytać na nowo) - Religia

to pilne przestrzeganie tego co ma związek z czcią bogów, pilne rozważenie i ponowne
zebranie tego, co dotyczy kultu bogów.



Laktancjusz: nazwa religia pochodzi od czasownika religare (= wiązać, spajać) - Religia

to połączenie i związanie z Bogiem.



św. Augustyn: nazwa religia pochodzi od czasownika religere (= ponownie wybierać) -
Religia to ponowne wybieranie Boga jako Pana człowieka.

2. Genetyczne definicje religii (określają, jakie religia ma źródła, skąd pochodzi?):



Religia to projekcja ludzkich cech i ich umiejscowienie poza człowiekiem. (teoria
projekcji Feuerbacha),



Religia to sposób rekompensowania niedostatków ludzkiego życia (teoria kompensacji
Marksa),



Religia to najniższy etap w rozwoju ludzkiej wiedzy. (Comte),



Religia to zbiorowa iluzja i nerwica, wywołana przez bezradność człowieka wobec

zewnętrznych sił przyrody i wewnętrznych popędów. (Freud).

3. Strukturalne definicje (podkreślają związek między człowiekiem i Bogiem):



Religia to osobowy stosunek człowieka do Absolutu, który jest bytem osobowym,
realnym, pozaświatowym. (E. Gilson)



Religia to obecność i objawienie Boga w świadomości ludzkiej. (H. Duméry)



Religia to relacja człowieka do pozaświatowego Boga: psychiczna (przeżycia) i
praktyczna (postępowanie). (R. Söderblom)

4.Definicje funkcjonalne (akcentują rolę, funkcje i zadania religii)



"Religia jest systemem powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy

świętych, to znaczy rzeczy wyodrębnionych i zakazanych, wierzeń i praktyk łączących
wszystkich wyznawców w jedną wspólnotę moralną zwaną kościołem". (Emil Durkheim)

3

Zob. M. Bała, Filozofia w ćwiczeniach, op. cit. s. 143.



Religia to system wierzeń i praktyk, za pomocą których grupa ludzi zmaga się z
ostatecznymi problemami życia. (J.M. Yinger)



Religia to próba zabezpieczenia społecznie uznanych wartości, za pomocą specyficznych
czynności, które powinny budzić wpływy różne od egoizmu jednostki. (W.K. Wright)

Teorie funkcjonalistyczne podkreślają rolę zjawisk religijnych w kulturze i społeczeństwie.
Religia jest w nich ujmowana jako zbiór praktyk organizujących i integrujących życie
społeczeństwa. E. Durkheim, B. Malinowski i inni).

Istnieje wiele innych definicji religii. Autorzy zbioru artykułów, pt., Filozofia religii od

Schleiermachera do Eco, ukazują, że religia w filozofii współczesnej jest różnie określana, w
zależności od przyjętych założeń danego filozofa. Poniżej podaję nazwisko filozofa i jego
określenie religii:

4



Weber Max: religia to odczarowanie świata



Harnack Adolf: religia to sfera wolności indywidualnej



Otto Rudolf: religia to spotkanie ze świętością



Cassirer Ernst: religia to forma symboliczna



Langer K. Susane: religia to wstępny takt ducha



Gehlen Arnold; religia to technika przezwyciężania własnej przygodności poprzez

odniesienie do drugiej strony życia



Focuault Michael: religia to dyskurs transgresyjny



Derrida Jaques: religia to stan nieustannie samopotwierdzającego się przekraczania



Bourdieu Pierre: religia to konkurencyjny społeczny środek sensotwórczy



Eco Umberto: religia to poetycki zamysł interpretacji świata



Walzer Michael: religia to najważniejsza forma wyrazu ludzkiej żądzy znaczenia,
przynależności i intensywności



Assmann Jan: religia to pamięć kulturowa



Bolz Norbert: religia to strażniczka empatycznego, transcendentnego sensu

VI.

FILOZOFIA A RELIGIA, ROZUM A WIARA.

Podstawowe stanowiska określające wzajemny stosunek filozofii i religii.

1. religia i filozofia nie mają ze sobą nic wspólnego.
2. odrzuca się filozofię (rozum) w imię religii (wiary), odrzuca się religię w imię filozofii,
3. między filozofią a religią istnieje jedność,

4

Drehsen V. i inni, Filozofia religii od Schleiermachera do Eco, Kraków 2008, passim.

4. religia i filozofia są od siebie niezależne, lecz wzajemnie się wzbogacają.

1) religia i filozofia nie mają ze sobą nic wspólnego: problemy filozofii nie są problemami
religii, i odwrotnie. Każda z nich ma inny przedmiot, inny sposób dochodzenia do innej prawdy.

„Zdania religijne nie są ani prawdziwe, ani fałszywe, ponieważ niczego nie stwierdzają, nie
zawierają wiedzy ani błędu, leżą poza dziedziną poznania, poza dyskusją o prawdzie i fałszu.
Mają natomiast wartość ekspresywną. Wyrażają nie tyle chwilowe uczucia, ile trwale dyspozycje
emocjonalne i wolicjonalne.” (R. Carnap)

2) religia i filozofia nie dadzą się pogodzić: absurdy, niemożliwości i sprzeczności logiczne
między treściami filozofii i wiary powodują, ze nie jest możliwe konsekwentne pogodzenia bycia
filozofem z byciem człowiekiem religijnym, i wtedy:

a) religia odrzuca filozofię na rzecz wiary (fideizm) – przykłady:

„Wierzę, ponieważ jest to absurdalne. Zmartwychwstanie Chrystusa jest pewne właśnie dlatego,
że jest niemożliwe.” Tertulian (160-220 n.e.)

„Nie ma nic tak zgodnego z rozumem, jak wyparcie się rozumu.” (Pascal)

„Jedynie objawienie, a nie nasz wątpiący o sobie rozum, przekonuje nas o nieuchwytnym
charakterze Boga”. (K. Barth)

b) filozofia lub nauka odrzuca religię (np. filozofia ateistyczna). (ateizm: Feuerbacha,

Marksa, Nietzschego, Freuda, Dawkinsa).

3) między filozofią a religią istnieje zgodność i jedność (dwie możliwości):

a) albo religia powoduje, że powstaje filozofia religijna (np. chrześcijańska): „Zrozum byś mógł
wierzyć, uwierz, byś mógł zrozumieć.” Św. Augustyn

b) albo filozofia wchłania religię, sprowadza (redukuje) ją do poznania filozoficznego, a jej treści
do prawd filozoficznych (= religia filozoficzna, racjonalna).„Religia jest rozumem w duszy i w
sercu.” (Hegel); „Filozofia to naukowy pogląd na świat, zastępujący religię ludziom
bezreligijnym.” (T. Kotarbiński)

4) religia i filozofia są od siebie oddzielone i niezależne, lecz wzajemnie się uzupełniają i
wzbogacają: rozum i filozofia mogą dostarczać religii i teologii nowych argumentów, metod i
pojęć. Wiara i religia mogą dopełniać wiedzę i wskazywać poznaniu filozoficznemu granice
racjonalnego poznania i rozumienia. Filozofia przygotowuje do wiary i jej broni. (Św. Tomasz z
Akwinu).

Religii zagrażają przesądy, dogmatyzm, obskurantyzm – musi więc poznawać różne aspekty
rzeczywistości przy pomocy poznania racjonalnego – naukowego i filozoficznego. Filozofii
zagraża również błąd utraty autokrytycyzmu i skupienia się na tematach mało istotnych i

niezrozumiałych dla człowieka, np. na takich jak problemy logiki formalnej, poznania, metody
itp. zamiast podejmowanie ostatecznych pytań dotyczących człowieka i jego bycia w świecie (por.
J. E. Smith).

VII.

FILOZOFICZNE STANOWISKA WOBEC KWESTII ISTNIENIA I
POZNANIA BOGA

5

Do podstawowych stanowisk zajmujących stanowisko światopoglądowe wobec sprawy

istnienia i poznania Boga należą; teizm, fideizm , deizm, agnostycyzm , panteizm, ateizm.

TEIZM (gr. theos – Bóg) - uznawanie istnienia Boga, jedynego, osobowego, poza światem,
będącego stwórcą świata i sprawującego nad nim opiekę.

Bóg teizmu jest:



jeden,



osobą,



poza światem,



opatrznością (opiekuje się światem).

W wersji filozoficznej Św. Tomasza z Akwinu Bóg:



jest (istnieje),



jego istotą jest istnienie („Ja jestem ten, który jest”),



jest bytem samoistnym;



wszystkie inne byty są bytami niesamoistnymi,



cechy Boga można poznać rozumem.

Przez zaprzeczenie dochodzimy do poznania następujących cech Boga:



byty są zmienne, Bóg nie ma przyczyny, jest niezmienny.



byty są czasowe, Bóg jest wieczny,



byty są materialne, Bóg jest niematerialny,



byty są złożone z części, Bóg jest bytem niezłożonym.

Inne cechy Boga, do których poznania dochodzimy rozumem pośrednio to:

5

Zob. Podsiad A., Więckowski Z. (red.), Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych, Pax, Warszawa 1983, passim.



doskonałość,



mądrość,



wszechmoc,



inteligencja,



wola itd.

Przysługują mu w stopniu najwyższym. Bóg jest najwyższą lub największą Doskonałością,
Wszechmocą, Mądrością, Inteligencją, Wolą itd.

FIDEIZM (łac. fides, fidei = wiara) to poglądy takich filozofów jak np. Terturlian, Św.
Augustyn, Pascal, według których:



prawdy racjonalne dotyczące istnienia Boga, duszy itp. mogą być poznane i ustalone
jedynie poprzez wiarę religijną.



rozum ludzki nie jest zdolny do poznania Boga, dlatego w filozofii i nauce należy

odwoływać się do Objawienia.

PANTEIZM (gr. pan – wszystko, theos - Bóg):



utożsamia Boga ze światem przyrody,



odmawia Bogu cech osoby.



Bóg nie jest bytem osobowym, odrębnym od świata lecz tylko przyczyną sprawczą tego
świata i zarazem jego tworzywem,



Bóg przenika świat, świat przenika Boga.

a) panteizm emanacyjny – świat wyłania się (emanuje) z Boga (Plotyn).

b) panteizm naturalistyczny – przyroda jest rozwijającą się dynamiczną całością,
zawierającą w sobie celowość boską (T. Campanella, G. Bruno).

c) panteizm materialistyczny (B. Spinoza) istnieje tylko jeden byt, substancja, która jest
nieskończona (deus sive natura), zaś znane nam z doświadczenia inne byty są jedynie
skończonymi sposobami (modusami) jej bytowania.
Bóg jest naturą stwarzającą (natura naturans) a przyroda naturą stwarzaną (natura naturata).

d) panteizm idealistyczny - relacja między przyrodą a jej zasadą absolutną (bogiem) jest
identyczna z relacją, jaka w rozumowaniu dedukcyjnym łączy zasadę z koniecznymi
następstwami (Hegel).

e) panteizm ewolucyjny – Bóg dopiero staje się i będzie kresem rozwoju Wszechświata (A.
Taine, E. Renan).

DEIZM – (fr. deisme od łac. deus = Bóg) to pogląd filozoficzny głoszony w epoce francuskiego
oświecenia, wprowadzony przez P. Vireta, upowszechniony przez P. Bayle’a.



uznaje istnienie Najwyższej Istoty, zwanej Bogiem,



twierdzi, że Bóg stworzył świat i obdarzył go zdolnością do samodzielnego rozwoju
według ustalonych praw,



przyjmuje istnienie Boga stwórcy, ale przeczy jego działaniu w świecie (Bóg od chwili
stworzenia nie interweniuje ani w bieg wydarzeń, ani w ludzkie życie i nie jest
Opatrznością).

DEIZM



to ponadwyznaniowa, czysto rozumowa religia Oświecenia, zastępująca religię

chrześcijańską przez religią naturalną,



odrzuca Objawienie, opatrznościowy i osobowy charakter Boga, boskość Chrystusa,
wiarę w cudy itd.,



podejmuje próbę oparcia religii na rozumie i na doświadczeniu,



interpretuje treści objawienia racjonalistycznie.

Znani deiści to Herbert z Cherbury, Tindal, Wolter, encyklopedyści, Rousseau, Reimarus,
Lessing, B. Franklin, G. Washington, Th. Jefferson, Staszic, Śniadecki.

AGNOSTYCYZM

Agnostycyzm skrajny głosi:



niepoznawalność wszystkiego (świata, ludzi itp.),



niemożność wykazania prawdziwości poznania i niepoznawalność prawdy. (sofista grecki
Gorgiasz)

Agnostycyzm umiarkowany:



przeczy poznawalności „rzeczywistości samej w sobie”, czyli sfery bytu, znajdującej się
poza zjawiskami ( I. Kant).

Nie można twierdzić, że poza dającymi się poznać zjawiskami, istnieje jakaś rzeczywistość
absolutna, chociaż niepoznawalna.

Agnostycyzm religijny i teologiczny (gr. agnostos - nieznany; gnosis - wiedza, poznanie) głosi
niemożliwość poznania Boga.



Bóg istnieje, lecz jest niepoznawalny.

„O bogach nie potrafię powiedzieć ani że są, ani że ich nie ma; wiele bowiem rzeczy
przeszkadza mi to wiedzieć, niejasność samej rzeczy i krótkość życia ludzkiego”. (Protagoras)

ATEIZM.

Ateizm (gr. a-theos - bezbożny) to negacja, zaprzeczenie istnienia Boga lub odrzucenie wiary
religijnej.

a) Ateizm teoretyczny – odrzuca wiarę w istnienie Boga jako niezgodną z rozumem i nauką, z
praktyką racjonalnego wyjaśniania świata; ateizm ten wiąże się z refleksją filozoficzną, np. w
materializmie, w egzystencjalizmie ateistycznym.
Ateizm teoretyczny może być negatywny – akcentujący zaprzeczenie istnienia Boga, lub
pozytywny – afirmujący określone wartości humanistyczne, które traci człowiek wierzący przez
alienację religijną (L. Feuerbach, K.Marks).


Założenia ateizmu teoretycznego:
- zbędność hipotezy Boga w naukowym wyjaśnianiu przyrody,
- zbędność metafizyczna, byt odsyła sam do siebie, uznanie Boga za jego podstawę, prowadzi

do zubożenia pojęcia bytu,

- niemożliwość egzystencjalna Boga – wszechwiedza i wszechmoc Boga są nie do pogodzenia

z ludzką wolnością,

- etycznie i aksjologicznie uzasadniona niemożliwość istnienia Boga wobec zgorszenia faktem

istnienia zła w świecie przez niego stworzonym..

Odmianą ateizmu teoretycznego był tzw. :
- ateizm naukowy, uznawany w marksizmie za jeden ze składników naukowego poglądu na

świat, oraz

- ateizm metodyczny – nie przyjmujący Boga jako zasady pozwalającej wyjaśniać powstanie i

istnienie świata przyrodniczego (ateizm ten pojawił się dopiero w XIX w. jako reakcja na
interpretację zjawisk przyrody, odwołująca się nie do praw przyrody lecz do celów boskiego
stworzenia.

b) Ateizm praktyczny to sposób życia i postępowania obojętny w sferze moralnej wobec

propozycji uznania istnienia Boga lub postawa życiowa będąca konsekwencją bądź

- ateizmu teoretycznego bądź
- negatywnych stanów emocjonalnych wobec rzeczywistości Boga i religii
- bądź instytucji Kościoła (utrata wiary z powodu negatywnych kontaktów z kapłanami),
- bądź indyferentyzmu.

Przedstawiciele ateizmu inni niż wymienieni to: Demokryt, Epikur, Lukrecjusz, Vanini, Holbach,
Diderot, Nietzsche, Freud, Russell, Kotarbiński, Dawkins i inni).

Ateizm teoretyczny przyjmuje często postać ateizmu państwowego i/lub wojującego, tzn.
przybiera groźne formy społeczne, szczególnie dla teistów (podobnie jak fanatyzm i
fundamentalizm religijny dla ateistów). Ateizm państwowy i wojujący to sposób myślenia i
związanego z nim ściśle działania wrogi wobec jakiejkolwiek religii i jej wyznawców. Może to
być postawa polityczna lub życiowa będąca konsekwencją ateizmu teoretycznego lub
negatywnych emocji wobec religii. W praktyce politycznej oznacza niszczenie miejsc kultu
religijnego, prześladowania ludzi wierzących, zakaz odbywania praktyk religijnych, urzędowe
wprowadzanie ateizmu jako elementu ideologii i ustroju państwowego, propagowanie ateizmu
przez władze państwowe w sferze publicznej, tworzenie kultu przywódców państw świeckich.

Literatura:

1. Bała M., Filozofia w ćwiczeniach, Pelpin 2003.
2. Derrida J., Vattimo G i inni, Religia, Warszawa 1999.
3. Drehsen V., Gräb W., Weyl B., Filozofia religii od Schleiermachera do Eco, Kraków

2008.

4. Eliade M., Sacrum i profanum, Warszawa 1999.
5. Kołakowski L., Jeśli Boga nie ma... O Bogu, diable, grzechu i innych zmartwieniach tak

zwanej filozofii religii, Londyn 1987.

6. Otto R., Świętość, Wrocław 1993.
7. Podsiad A., Więckowski Z. (red.), Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych, Pax,

Warszawa 1983.

8. Zdybicka Z., Człowiek i religia, Lublin 1984.