1. Pojęcie i stosunek filozofii prawa do teorii prawa oraz systemów prawnych.

Filozofia prawa jest dziedziną wiedzy stawiająca sobie za cel, udzielenie odpowiedzi na trzy podstawowe pytania :

- czym jest prawo ?
- w jaki sposób poznajemy (powinniśmy poznawać prawo) ?
- jaka jest relacja między prawem a innymi zespołami norm lub wartości,, funkcjonującymi w różnych

społeczeństwach ?

Istnieją dwa podstawowe sposoby uprawiania filozofii prawa:

- „od filozofii do prawa” – polega on na tym, że z określonych poglądów filozoficznych wyprowadza się

ich konsekwencje odnoszące się do sfery zjawisk prawnych.

- „od prawa do filozofii” – polega na tym, że rozważanie problemów filozoficzno-prawnych, jest

konsekwencją rozważania problemów ściśle prawniczych. Wtedy określone problemy filozoficzno-
prawne przyjmowane są jako konsekwencje konieczności rozstrzygnięcia określonych problemów ściśle
prawniczych w określony sposób.

Każdy konkretny system prawny, a także każde konkretne rozwiązanie legislacyjne, przyjmowane w ramach
określonego systemu prawnego, posiada swoje uzasadnienie filozoficzno-prawne, nawet jeżeli twórcy tych
rozwiązań nie są tego świadomi.
Teoria prawa jest nauka prawną, która zmierza do sformułowania zespołu uporządkowanych, odpowiednio ogólnych
twierdzeń o prawie jako zjawisku społecznym, a także stara się wypracować i odpowiednio zdefiniować pewne
podstawowe pojęcia z zakresu prawodawstwa np. pojęcie obowiązywania, stosowania prawa, pojęcie kompetencji;
Każda systematycznie uprawiana teoria prawa, oparta jest na pewnych założeniach filozoficzno-prawnych.
Teoria prawa uprawiana w Polsce, oparta jest w przeważającej mierze na stanowisku pozytywizmu
prawniczego( ale nie w 100%-tach)

2. Koncepcje prawno-naturalne – ogólna charakterystyka.

Wszystkie koncepcje prawno-naturalne formułowane na przestrzeni wieków wyróżniają dwa poziomy prawa:

a) prawo naturalne
b) prawo pozytywne

Koncepcje te wskazują na to, że oba te porządki nie są względem siebie równorzędne.
Prawo pozytywne to prawo stanowione przez suwerena lub też uznane wola suwerena. Tworzone zatem przez ludzi
celowo po to, aby kształtować stosunki w ramach określonej społeczności.
Prawo naturalne (natury) jest prawem wyższym w stosunku do prawa pozytywnego. Nie jest więc ono wytworem
świadomej decyzji człowieka. Istnieje w sposób niezależny od czyjejkolwiek woli, obowiązuje jednak wszystkich
niezależnie od woli określonego suwerena lub jego przedstawicieli.
Koncepcje prawa natury powstawały w różnych epokach:

- w starożytności : greckiej, rzymskiej
- w średniowieczu chrześcijańskim
- w epoce oświecenia
- później również kilkakrotnie przeżywały swój renesans w okresie kryzysu moralnego prawa

pozytywnego.

Niezależnie od różnic dzielących poszczególne koncepcje prawno-naturalne od filozoficznych założeń będących ich
podstawą, prawo nie jest w nich ujmowane w sposób subiektywny jako wyraz czyichś poglądów.
Podstawę obowiązywania prawa natury w zależności od koncepcji prawno-naturalnych stanowią:

- wola istoty boskiej;
- natura rozumiana jako zespół przedmiotów materialnych;
- natura społeczeństw ludzkich, czyli prawidłowości rządzące wszystkimi ludzkimi społeczeństwami;
- wartości lub normy wytworzone w ramach poszczególnych ludzkich kultur.

3. Typy koncepcji prawno-naturalnych.

Podstawową typologią koncepcji prawno-naturalnych jest odróżnienie koncepcji religijnych od laickich.
Wg koncepcji religijnych prawo natury w taki lub inny sposób pochodzi od ISTOTY BOSKIEJ (np. tomizm).
Zgodnie z koncepcjami laickimi prawo natury ma swoje źródło np. w:

- istocie człowieka;
- prawach przyrody;
- prawach rządzących społeczeństwem; np. Hugo Grocjusz, Thomas Hoobs.

Biorąc pod uwagę kryterium możliwości zmienności treści prawa natury wyróżnia się trzy typy koncepcji prawno-
naturalnych:

1. koncepcje statyczne - zgodnie z którymi prawo natury ma treść niezmienną. Jego treść z upływem czasu nie

ulega zmianie;

2. koncepcje dynamiczne – zgodnie z nimi zasady prawa natury są niezmienne, ale w zależności od okresu

historycznego mają one zmienne zastosowanie do zmieniającego się świata. Świat bowiem i człowiek podlegają
przeobrażeniom i w związku z tym przeobrażeniu podlega sposób poznania i zastosowania prawa. Koncepcje te
mają najczęściej charakter religijny (np. takie poglądy prezentowane są w dokumentach II Soboru
Watykańskiego;

3. koncepcje związane z prawem natury o zmiennej treści (w szczególności poglądy Rudolfa Stammlera).

Zgodnie z tym poglądem treść prawa natury ulega zmianom i jest zrelatywizowana do określonej kultury lub też
zespołu warunków historyczno-materialnych.

Dla każdej epoki i kultury właściwe (najlepsze) prawo natury. Koncepcje te mają charakter laicki i upatrują
najczęściej źródło prawa naturalnego w naturze człowieka lub też w procesie historycznego rozwoju określonych
kultur prawnych.
Wśród koncepcji prawno-naturalnych wyróżnia się:

1) koncepcje materialne (św. Tomasza z Akwinu) – charakteryzuje tym, że

wyraźnie wskazują na normy prawa naturalnego oraz ich treść odnoszącą się do określonego powinnego
postępowania ludzi.

2) koncepcje proceduralne (Fullera) nie charakteryzują treści prawa naturalnego i odpowiednie treści, które prawo

pozytywne powinno realizować. Wskazują natomiast na pewne normalne proceduralne wymogi, które prawo
pozytywne powinno realizować.

W takich ujęciach prawo natury staje się de facto zespołem formalnych wartości, które każde prawo powinno
realizować (np. wartością taką jest sytuacja polegająca na każdorazowym ogłaszaniu aktów normatywnych).

4. Relacja prawa natury do prawa pozytywnego w sytuacji ich niezgodności.

W ramach koncepcji prawno-naturalnych formułuje się różne poglądy w odniesieniu do konsekwencji niezgodności
treści prawa pozytywnego z treściami prawa naturalnego. Skrajne poglądy polegają na tym, że przyjmuje się, iż w
sytuacjach niezgodności prawa pozytywnego z prawem natury odpowiednie normy prawa pozytywnego przestają
obowiązywać.
Poglądy takie między innymi formułowane były przez Gustawa Radbrucha, który uważał, że skrajnie
niesprawiedliwe ustawy tracą cechę prawa obowiązującego.
Poglądy tego rodzaju współcześnie trudne są do utrzymania, gdyż zgodnie z powszechną intuicją prawniczą prawo
pozytywne, które może nie obowiązywać, traci swój sens społeczny i obarczone jest wewnętrzną sprzecznością.
Współcześnie przyjmuje się w ramach koncepcji prawno-naturalnych, łagodniejsze poglądy na skutki
niezgodności prawa pozytywnego z prawem natury. Uznaje się mianowicie, że prawo pozytywne w odpowiednim
zakresie tzn. w tym niezgodnym może być nie przestrzegane przez jego adresatów.
Uznaje się, że nie przestrzeganie takiego prawa jest w takiej sytuacji moralnie uzasadnione.
Szczególną formą wskazanego nie przestrzegania jest tzw. cywilne nieposłuszeństwo. Nazwa ta oznacza specjalny
sposób naruszania przez obywateli niesprawiedliwego prawa pozytywnego.
Np. protesty przeciwko polityce apardhaidu stosowane przez Ghandiego w RPA, a także protesty przeciwko
dyskryminacji rasowej i polityce rządu w latach 60-tych w USA.
Istotną cecha cywilnego nieposłuszeństwa jest to, że podejmujący je obywatel manifestuje gotowość poniesienia kary
za naruszenie norm prawa pozytywnego. W koncepcjach amerykańskich podkreśla się również, że cywilne
nieposłuszeństwo powinno mieć gremialny charakter, dokonywane przez pewna grupę obywateli.
W niektórych koncepcjach prawno-naturalnych przyjmuje się najłagodniejsze poglądy w stosunku do sytuacji
niezgodności prawa pozytywnego z prawem naturalnym. Przyjmuje się mianowicie, że w sytuacji tej niezgodności
prawo pozytywne jest w pewien sposób z aksjologicznego punktu widzenia wadliwe, co stanowi podstawę do
konieczności jego zmiany, nie uzasadnione jednak nie zrealizowanie norm wadliwego prawa pozytywnego.

5. Sposoby poznania prawa naturalnego.

W zależności od koncepcji prawno-naturalnej, różne są poglądy na sposób poznawania prawa naturalnego.
W religijnych koncepcjach podstawa poznania prawa naturalnego są:

a) interpretacja objawienia np. w Biblii;
b) rozumowe poznanie woli istoty boskiej na podstawie praw rządzących rzeczywistością materialną i

duchową.

W laickich koncepcjach prawo naturalne poznaje się na podstawie poznania czy też opisu określonego fragmentu
rzeczywistości w szczególności człowieka lub społeczeństwa.
Wspólnym założeniem koncepcji laickich jest to, że ze zbioru określonych twierdzeń o faktach (niezależnie od tego,
jakie są to fakty), mogą wynikać logicznie pewne normy postępowania lub oceny. Jest to stanowisko filozoficzne

niezgodne, ze sformułowaną przez Davida Humea (angielskiego filozofa z XVIII w.) tzw. tezą Humea, zgodnie z którą,
z żadnego opisu faktów, nie sposób logicznie wyprowadzić powinności określonego postępowania.

6. Koncepcja prawa natury św. Tomasza z Akwinu.

Koncepcja ta jest klasyczną koncepcją prawno-naturalną o charakterze religijnym i materialnym. Jest ona oparta na
sformułowanej przez św. Tomasza, a przyjętej za Atystotelesem metafizyce. Poglądy na prawo są konsekwencja
przyjętych założeń metafizycznych. Zdaniem św. Tomasza z Akwinu hierarchia, która panuje w całości bytu,
występuje również w sferze powinności.
Prawo wieczne - lex aeterna jest najwyższym prawem, które jest przejawem mądrości bożej. Prawo to jest
wszechobecne i dotyczy całości bytu, a jego odbiciem w umyśle człowieka jest prawo naturalne – lex naturalis.
Było ono traktowane jako poznawana umysłem człowieka mądrość boża.
W tamtejszej koncepcji założeniem było przyjęcie, że niejako właściwą, naturalną człowiekowi skłonnością jest
dążenie do dobra moralnego. Wyrazem tego powinno być prawo ludzkie – lex humana. Prawo pozytywne jest
pewną konkretyzacją prawa natury, niejako je uszczegółowia, ale jednocześnie nie może być z nim niezgodne. Prawo
pozytywne niezgodne z prawem natury uzasadnia nie realizowanie prawa pozytywnego, ale tylko wtedy, gdy w
następstwie takiego buntu nie powstałoby więcej niesprawiedliwości i zła, niż w następstwie przestrzegania
niesprawiedliwego prawa pozytywnego.
Św. Tomasz wyróżniał również tzw. boskie prawo pozytywne tzw. lex divina, które zawarte było (jest) w Piśmie
Świętym i nauce Kościoła.
Prawo to było częściowym wyrazem (przejawem) prawa wiecznego – lex aeterna.

7. Lon. L. Fuller ( amerykański filozof prawa XX w.) – koncepcja prawno-naturalna o

charakterze laickim i proceduralnym.

Zgodnie z poglądami L. Fullera istnieja pewne wymagania, które musi spełniać każdy system prawny, aby cechował się
tzw. „wewnętrzną moralnością”.
Są to wymagania formalne tzn. nie wskazujące na to, jakich czynów prawo powinno nakazywać lub zakazywać, ale
wskazujące na to w jaki sposób powinno być ono tworzone i jakie cechy powinny przysługiwać normom składającym
się na to prawo.
W związku z tym wymogi te były formułowane w postaci reguł (koncepcji) pod adresem prawodawcy (tzw. przyzwoita
legislacja) tzn.:

1) reguły prawne powinny mieć charakter ogólny (generalny), nie należy kierować ich do poszczególnych

podmiotów, wskazanych ich nazwami własnymi. Normy te nie powinny mieć charakteru indywidualnych;

2) prawo powinno być ogłoszone w taki sposób, aby każdy z jego adresatów mógł odpowiednio wcześniej

zapoznać się z jego treścią;

3) powinna być przestrzegana zasada „lex retro non agit” tzn. prawodawca nie powinien stanowić norm z mocą

wsteczna;

4) normy powinny być wyrażone w języku zrozumiałym dla ich adresatów;
5) prawodawca nie powinien świadomie wprowadzać do systemu prawnego norm sprzecznych (niezgodnych) z

tymi, które już w nim obowiązują ( tzw. spójność systemu prawnego);

6) reguły prawne nie mogą nakładać na adresatów tych norm obowiązków niemożliwych do spełnienia;
7) prawo powinno cechować się względną stałością;
8) organy państwa powinny działać wyłącznie na podstawie i w granicach reguł prawnych.

Krytycy koncepcji Fullera, a jednocześnie zwolennicy materialnych koncepcji prawa natury wskazywali, że możliwy
jest do zaistnienia system prawny, który będzie spełniał wszystkie te postulaty, a jednocześnie będzie systemem
skrajnie niesprawiedliwym, jeśli chodzi o treść norm prawnych w nim zawartych.

8. Pozytywizm prawniczy – ogólna charakterystyka.

Nazwa ta używana jest przede wszystkim w dwóch znaczeniach:

1) jako pewien typ poglądów na prawo, zwłaszcza sposób pojmowania prawa, uzasadnienie obowiązku jego

przestrzegania i stosowania. W tym sensie pozytywizm prawniczy jest pewnym sposobem myślenia o prawie,
który przejawiał się w różnych epokach historycznych;

2) mianem pozytywizmu prawniczego określa się pewien kierunek w filozofii prawa, przejawiający się w

uporządkowanych doktrynach filozoficzno-prawnych w XIX i XX wieku oraz współcześnie, choć w fazie
pewnych poważnych zmian.

Wspólny wszystkim pozytywistom jest to, że:
- sposób pojmowania prawa polega na tym, że prawo definiuje się jako zespół norm ustanowionych (uznanych) przez
kompetentne organy władzy publicznej państwa czy samorządowe.

- jest przyjmuje się rozdział pojęciowy między prawem a moralnością. Przejawia się to przede wszystkim w tym, że
dla zdefiniowania prawa nie jest potrzebne odniesienie do zgodności aksjologicznych (do moralności).
- przyjmują one, iż zbiór norm moralnych, jest systemem odrębnym od systemu norm prawnych i systemy te, są od
siebie względnie niezależne treściowo.
Pozytywiści prawniczy przyjmują, że ocena moralna prawa, może być podstawą jego zmiany. Nie ma jednak wpływu
na jego obowiązywanie.
Zgodnie poglądami pozytywistycznymi nauki prawne powinny być wolne od wartościowania.
W koncepcjach pozytywistycznych przyjmuje się założenia, że należy odróżniać od siebie wypowiedzi o rzeczywistości
od wypowiedzi o powinności.
W ramach koncepcji pozytywistycznych zakłada się, że stwierdzeń o rzeczywistości nie sposób wyprowadzić z
twierdzeń o powinności. „Świat bytów” czyli empiryczna rzeczywistość może być przedmiotem poznania. Natomiast
„Świat powinności” w prawie nie może być poznawany w takim samym sensie jak rzeczywistość. Powinność prawna
jest po prostu przejawem woli.
W koncepcjach pozytywistycznych, w szczególności w tych radykalnych, poznanie prawa polega na analizie
językowej przejawów woli prawodawcy.

9. . J. Austin (angielski filozof prawa z XIX w.) – koncepcja pozytywistyczna wg jego

poglądów

J. Austin sformułował koncepcję pozytywizmu prawniczego, która obecnie uznawana jest za klasyczną, radykalną
koncepcje pozytywistyczną. Zgodnie z poglądami Austina prawo to zespół norm generalnych i abstrakcyjnych,
sformułowanych, ustanowionych przez suwerena i wyrażających pod adresem poddanych władzy suwerena nakazów
albo zakazów, których poparte jest zagrożeniem użycia przymusu (sankcji).
Prawo wg Astina, to jedynie normy wyrażające proste nakazy lub zakazy.
Suweren w koncepcji Austina pojmowany jest personalnie, jako określona osoba, a nie jako instytucja ukształtowana
przez normy wyznaczająca sposób jej powoływania i przysługujące jej kompetencje.
Suwerena Austin charakteryzował odwołując się do pojęć socjologicznych.

1. suweren nie ma nawyku posłuchu wobec czyichkolwiek nakazów, natomiast poddani (adresaci norm)

maja nawyk posłuchu wobec suwerena.

2. suweren ma zdolność do skutecznego zabezpieczenia zrealizowania stanowionych przez siebie norm.

Prawo międzynarodowe nie było prawem w świetle poglądów Austina (prawo jest prawem krajowym), ponieważ nie
można było wskazać tutaj suwerena.
Poznanie prawa w ujęciu J. Austina sprowadzało się do poznania woli suwerena.

10. Pozytywizm prawniczy wg H.L.A. Harta (angielski filozof prawa tworzący w lat 50-60-

tych XX w).

Sformułował on koncepcję pozytywizmu prawniczego, która obecnie określana jest mianem pozytywizmu
prawniczego wyrafinowanego. Była ona reakcją na słabości radykalnych i nazbyt uproszczonych koncepcji
pozytywistycznych.
Powstała ona pod dużym wpływem osiągnięć filozofii analitycznej, w szczególności poglądów tzw. filozofii języka
potocznego.
Hart prawo definiował prawo jako system złożony z dwóch zasadniczo odmiennych rodzajów reguł:

1) reguł pierwotnych, które w jego ujęciu wyznaczają swoim adresatom nakazy lub zakazy określonego

zachowania się. System złożony tylko z reguł pierwotnych , byłby zdaniem Harta ułomny ze względu na brak
możliwości identyfikowania, ważnie ustanowionego prawa, a więc norm obowiązujących w systemie, a także
aktów (ważnych) jego stosowania. W związku z tym konieczne jest, aby w systemie prawnym istniały reguły
wtórne;

2) reguł wtórnych, które można określić, używając języka współczesnego polskiej teorii prawa mianem

szczególnego rodzaju reguł sensu czynności konwencjonalnej. J. Hart wyróżniał trzy rodzaje reguł wtórnych:

a) reguły uznania , które dostarczają kryteriów rozstrzygania co do tego, czy określona reguła jest regułą

obowiązującą w ramach określonego systemu ;

b) reguły zmiany wskazują, w jaki sposób można dokonać zmiany w systemie prawnym;
c) reguły rozsądzania, to reguły wskazujące w jaki sposób i kto ma kompetencje do wiążącego

stwierdzenia naruszenia określonych reguł pierwotnych.

Zdaniem Harta reguły wtórne nie obowiązują w takim sensie, w jakim obowiązują reguły pierwotne. W
świetle koncepcji Harta podstawą obowiązywania reguł wtórnych jest to, że zostały one zaakceptowane
przez organy władzy publicznej i obywateli jako kryterium identyfikacji reguł pierwotnych, należących
do określonego systemu prawnego.

J.L.A. Hart odmawiał słuszności koncepcjom prawa natury głoszących, że kryteria obowiązywania systemu
prawnego muszą, choćby milcząco odsyłać do moralności. Zauważał jednak, że przy poznawaniu treści prawa,
pożądane jest odniesienie do norm moralnych i innych wartości akceptowanych społecznie. Hart dostrzegał w
koncepcjach prawno-naturalnych pewne jądro zdrowego rozsądku, zauważał mianowicie, normy systemu
prawnego muszą uwzględniać pewne fakty, które determinują ich treść, ponieważ gdyby normy prawne ich
nie uwzględniały, to państwo jako organizacja społeczna, nie mogłaby w sposób sprawny funkcjonować.

J.L.A. Hart wymienia pięć takich faktów:
1) ludzka słabość, która sprawia, że konieczne są pewne zakazy prawnych zachowań np. zakaz zabijania;
2) przybliżona równość ludzi, która powoduje konieczność systemu wzajemnych ustępstw i kompromisów;
3) ograniczony altruizm, który powoduje, że system nakazów i zakazów jest z jednej strony konieczny, a

drugiej strony możliwy;

4) ograniczone zasoby naturalne, które czynią jako niezbędną instytucję własności;
5) ograniczona siła woli i zdolności rozumienia, które czynią niezbędne istnienie norm sankcjonujących.

11. Koncepcja ( normatywizm) Hansa Kelsena.

Koncepcja filozoficzno-prawna nawiązywała do tradycyjnych koncepcji pozytywizmu prawnego, jednak w
zamierzeniu Kelsena miała być reakcja na ich niekonsekwencję. Radykalizowała więc pewne poglądy
pozytywistyczne i często jest ona w literaturze traktowana jako przykład najbardziej radykalnej koncepcji
pozytywistycznej, a także czasami jako odrębny nurt filozoficzno-prawny, określany normatywizmem.
Zdaniem Kelsena dotychczasowi pozytywiści popełniali niekonsekwencję polegającą na mieszaniu „bytu” i
„powinności”.
Pozytywiści jego zdaniem ujmowali prawo jako wytwór realnie, empirycznie istniejący przejaw woli suwerena,
przyjmując zarazem, że wyraża ona powinność, która nie należy, zdaniem Kelsena do świata „bytów”.
Tej niespójności miała unikać sformułowana przez Kelsena tzw. czysta teoria prawa, pojmując prawo wyłącznie
jako system powinności uwolniony od zewnętrznej wobec niego rzeczywistości.
Powinność nabiera treści w zależności od aktu stanowienia norm przez ludzi, którzy tworzą wole państwa. W koncepcji
Kelsena punktem wyjścia było pojęcie systemu prawa. Normę prawną definiował jako normę przynależącą do
systemu prawnego. Norma prawna, jej przynależność do systemu była określana formalnie w koncepcji Kelsena, a
więc poprzez odniesienie do normy wyższego rzędu, która to norma stanowiła podstawę kompetencyjną dla normy
niższego rzędu. Posługując się językiem współczesnej polskiej teorii prawa, można powiedzieć, że normy prawne
w ujęciu Kelsena, to normy sankcjonujące i kompetencyjne zarazem.
Charakterystyczne dla normatywizmu H. Kelsena było to, że postrzegał on system prawny, jako system
hierarchiczny, na którego najniższym poziomie istnieją normy indywidualne o konkretne.
Włączał więc te normy w ramy systemu prawnego, który w ujęciu Kelsena był tzw. systemem dynamicznym, w
którym normy wyższego rzędy były podstawą kompetencyjna do wydania norm niższego rzędu, a więc między
tymi normami zachodziła relacja kompetencyjna, a nie treściowa.
Niezwykle istotnym problemem poruszanym przez Kelsena, była kwestia uzasadnienia obowiązywania norm
najwyższych w hierarchii systemu prawnego.
Kelsen odwoływał się w tym celu do pojęcia tzw. normy podstawowej „grundnormy”. Norma ta nie była zdaniem
Kelsena, normą ustanowioną i nie należała do systemu prawa w sensie ścisłym. Była ona jego zdaniem koniecznym,
logicznym założeniem dla istnienia całości systemu prawnego.
Norma podstawowa nie ma w zasadzie merytorycznej treści. Ogranicza się do nakazu podporządkowania się normom
należącym do systemu prawnego.

12. Pozytywizm prawniczy a współczesna polska teoria prawa.

Współczesna polska teoria prawa bazuje na koncepcjach (poglądach) pozytywistycznych w szczególności przy
definiowaniu pojęcia obowiązywania, stosowania prawa, a także jego wykładni. Przede wszystkim bazuje na poglądzie
pozytywistycznym, zgodnie z którym społecznie akceptowane wartości, nie mogą być wykorzystywane, jako
kryterium obowiązywania norm prawnych.
Współczesna polska teoria prawa wykorzystuje jednak również inne koncepcje filozoficzno-prawne w
szczególności koncepcje hermeneutyczne, a także koncepcje argumentacyjne, przede wszystkim odbywa się to w
ramach tworzenia teorii wykładni, która to jest fragmentem ogólnej teorii prawa.
Na gruncie rozwijanej obecnie tzw. zintegrowanej koncepcji wykładni prawa przyjmuje się zgodnie z poglądami
pozytywistycznymi, że odtwarza się normy ustanowione przez prawodawcę, jednak prawodawcę rozumie się w sposób
zgodny z wyrafinowanym pozytywizmem, nie jako realna osobę lub grupę osób, tylko jako pewną konstrukcję
pojęciową i określa się go mianem prawodawcy racjonalnego.

Zgodnie ze zintegrowaną koncepcją wykładni prawa odtworzenie woli prawodawcy racjonalnego koniecznie musi
uwzględniać wartości akceptowane społecznie w szczególności wartości moralne.

13. Realizm prawniczy – ogólna charakterystyka.

Realizm prawniczy jest obok pozytywizmu prawniczego pozytywizmu prawniczego oraz koncepcji prawno-naturalnych
postrzegany jako klasyczny kierunek w filozofii prawa.
Przez realizm prawniczy rozumie się :

1. wszelkie poglądy na temat prawa, utożsamiające prawo z pewnego typu faktami społecznymi i

psychologicznymi lub socjologicznymi, a nie z normami postępowania;

2. kierunek filozoficzno-prawny rozwijający się w USA na początku XX wieku;

Realizm prawniczy jako sposób pojmowania prawa, czy też kierunek w filozofii prawa, programowo starał się być
kierunkiem filozoficznym, wzorując się na tzw. podejściu naukowym, przyjmowanym w naukach przyrodniczych
czy też naukach społecznych tworzących na wzór nauk przyrodniczych w szczególności jak socjologia, a więc nauk
społecznych uprawianych w sposób naturalistyczny.
Wspólną cecha koncepcji realistycznych jest to, że nie naruszają one wymagania metodologicznego, aby nie
wyprowadzać powinności określonego postępowania z określonego typu faktów (powinności z bytów).
Poza realizmem amerykańskim, w ramach nurtu realistycznego należy przede wszystkim zaliczyć psychologiczną
teorię prawa Leona Petrażyckiego, a także tzw. realizm skandynawski.
Wspólną cechą koncepcji realistycznej jest to, że zakładają one behawioralny sposób pojmowania, że jako
obowiązywanie normy prawnej sposób ten polega na tym, że przestrzega się normę, jeżeli większość przedstawicieli
danej społeczności postępuje w określony sposób lub też jest dostatecznie prawdopodobne, że nie postępowanie w
sposób nakazany przez tę normę spotka się z reakcją organów władzy.

14. Psychologiczna teoria prawa Leona Petrażyckiego.

L. Petrażycki polski filozof prawa tworzący na przełomie XIX i XX wieku, sformułował koncepcję prawa określoną
w literaturze jako psychologiczną.
W ujęciu L. Petrażyckiego nauki prawne miały zajmować się psychologicznym aspektem prawa. Prawa nie utożsamiał
on z zespołem norm ustanowionych przez organy władzy publicznej, bądź też uznanych przez te organy czy nawet
normami zwyczajowymi, aczkolwiek przyjmował, że obowiązywanie takich norm może być podstawą do wytworzenia
się prawa rozumianego w sposób psychologiczny.
Jako prawo pojmował on zespół zjawisk psychicznych, określanych przez niego mianem emocji prawnych. W
jego ujęciu były szczególnym rodzajem emocji.
Wśród emocji prawnych wyróżniał on tzw.:

a) emocje jednostronnie imperatywne – polegające na tym, że określona jednostka przeżywa powinność

postępowania w określony sposób, przy czym to przeżycie nie jest połączone z przeświadczeniem, że ktoś może
się domagać takiego właśnie sposobu postępowania. Takie właśnie przeżycia charakterystyczne są dla sfery
zjawisk moralnych.

b) emocje imperatywno-atrybutywne – występują wówczas, gdy z przeżywaniem powinności określonego

postępowania, jednocześnie połączone jest przeświadczenie przeżywającego, o możliwości domagania się od
niego określonego sposobu postępowania przez kogoś.

Jeżeli podstawa wytworzenia się emocji Prawnych był fakt ustanowienia określonych norm prawnych, przez
organy władzy państwowej lub tez fakt stosowania sankcji przez organy państwa – emocje takie miały wtedy
charakter związany z prawem pozytywnym.

15. Amerykański realizm prawniczy.

Amerykański realizm prawniczy był kierunkiem w filozofii prawa, który powstał na początku XX wieku w USA.
Główni jego przedstawiciele to: O.W. Holms, G.C. Gray, G.Frank, K.L.Lewellyn.
Podstawową tezą realizmu amerykańskiego była tzw. teza o nie zdeterminowaniu decyzji sędziowskiej przez
przepisy prawa. Przedstawiciele amerykańskiego realizmu dostrzegali, że przepisy prawne, także wcześniejsze
precedensy, współ wyznaczają treść decyzji sądowych, jednak nie wyznaczają w sposób jednoznaczny jej treści.
Realiści amerykańscy przeprowadzali podstawowe dla nich odróżnienie prawa w działaniu od prawa
książkowego.
Prawo w działaniu wg realistów amerykańskich – to treść realnych decyzji organów władzy sądowniczej, natomiast
prawo wyrażone w książkach - to treść aktów prawnych.

Wg realistów amerykańskich prawoznawstwo, czyli nauki prawne, powinny zajmować się badaniami
empirycznymi, które maja służyć jako podstawa do przewidywania przyszłych decyzji organów władzy sądowniczej.
Wg K.L.Lewellyna stanowisko realizmu prawniczego charakteryzuje się kilkoma podstawowymi tezami:

1. prawo jest tworzone przez sądy i podlega nieustannym zmianom;
2. prawo nie stanowi celu samego w sobie, natomiast jest jedynie środkiem do realizacji celów

społecznych. Dla nauk prawnych istotne jest to w jakim zakresie nie jest środkiem skutecznym,
ponieważ prawo nie „sztuką dla sztuki”;

3. istotnym czynnikiem przy przewidywaniu decyzji sądowej jest treść przepisów prawnych , bowiem

uzasadnienie tej decyzji w oparciu o te przepisy, ma charakter następczy tzw. wtórnej racjonalizacji;

4. należy zastąpić dotychczasowe ogólne pojęcia i reguły, konkretnymi regułami i pojęciami,

ponieważ kategorie zbyt ogólne nie są w stanie ująć w należyty sposób złożoności spraw sądowych;

5. badanie istniejącego prawa nie powinno być zakłócane przez rozważania co do tego, jakie prawo

być powinno;

6. podstawowym zadaniem nauk prawnych jest przewidywanie tego, w jaki sposób sąd postąpi w

określonej sprawie sądowej.

16. 17. Integralna filozofia prawa Ronalda Dworkina

W zamierzeniu Dworkina jego filozofia prawa miała stanowić „trzecią drogę” odmienną zarówno od koncepcji prawno
pozytywnych jak również od koncepcji prawno naturalnych.
Dworkin rozwinął swoje poglądy przede wszystkim poprzez poddanie krytyce poglądów filozoficzno prawnych
Herberta Harta którego uznawał za wzorcowego przedstawiciela pozytywizmu prawniczego.
Dworkin krytykował jego zdaniem powszechnie przyjmowane przez pozytywistów założenie, że w każdym systemie
prawnym i odpowiednio kulturze prawnej istnieje reguła pozwalająca na w sposób niewątpliwy, niepozostawiający
żadnej wątpliwości zidentyfikować normę tego systemu prawnego a odnosząca się tylko i wyłącznie do kryterium
pochodzenia tych norm nie zaś do ich treści. Istotnym elementem dworki nowskiej krytyki pozytywizmu jest krytyka
pozytywistycznego ujęcia dyskrecjonalności. Zdaniem Dworkina pozytywiści przyjmują że wtedy gdy organ stosujący
prawo (w szczególności sędzia) przy wydawaniu decyzji stosowania prawa sięga do argumentów innych niż reguły w
sposób wyraźny ustanowiony przez prawodawcę to porusza się w sferze dyskrecjonalnej władzy i jego decyzje nie są i
nie powinny być wyznaczane przez prawo (porusza się poza prawem?). Zdaniem Dworkina taki pogląd jest mylny i
oparty na fałszywym założeniu, że można przeprowadzić ścisła, wyraźną granicę między prawem a innymi systemami
norm lub wartości istniejących w społeczeństwie w szczególności moralnością.
Zdaniem Dworkina prawo należy pojmować inaczej niż czynili to pozytywiści a mianowicie jako powiązanie dwóch
rodzajów dyrektyw, z jednej strony reguł z drugiej zaś strony zasad prawnych.
Zdaniem Dworkina istotą reguł jest to że mogą one być stosowane w trybie „wszystko albo nic” (czyli mogą być
zrealizowane lub niezrealizowane, nie ma natomiast trzeciej możliwości).
Z kolei zasady w ujęciu Dworkina są to dyrektywy które nie wyznaczają jednoznacznie rozstrzygnięcia w określonej
sytuacji, stanowią natomiast pewien argument za tym że powstały takie a nie inne konsekwencje prawne (w ujęciu R.
Alexego który interpretował poglądy Dworkina istotą zasad jest to że mogą być one zrealizowane w mniejszym lub
większym stopniu).
Zdaniem Dworkina moc wiążąca zasad nie musi się opierać na decyzji prawodawcy, źródłem jej jest natomiast
wytworzona przez długi okres czasu kultura prawna.
Zdaniem Dworkina w każdej dostatecznie rozwiniętej kulturze prawnej składającej się z wielu zasad, precedensów oraz
bogatej tradycji prawniczej można przyjąć założenie istnieje w odniesieniu do każdej sprawy nawet do tzw. trudnych
przypadków istnieje jedno właściwe rozstrzygnięcie wyznaczane przez prawo nie zaś przez jakiekolwiek dyrektywy
pozaprawne.
Zadanie odnalezienia tego właściwego w każdej sprawie rozstrzygnięcia może być zrealizowane w pełni jedynie przez
sędziego Herkulesa który jest pewną konstrukcją myślową przyjmowaną przez Dworkina na potrzeby jego koncepcji
filozoficzno prawnej.
Zdaniem Dworkina w sytuacji gdy zasady prawne pozostają w kolizji ze sobą to rozstrzygnięcie tej kolizji nie polega na
tym że jedną z nich uznaje się za obowiązującą tylko dokonuje się ważenia zasad przyjmując jedną z nich za bardziej
istotną w określonej sytuacji. (dopisane 29.05.2011r.)

17. Fenomenologiczna filozofia prawa Adolfa Rejnacha

Adolf Rejnach próbował zastosować filozofię fenomenologiczną E. Husserla w odniesieniu do prawa. Zgodnie z
poglądami Husserla poszukiwał fenomenologicznego apriori pojęć prawniczych. W swoich pracach poświęconych
prawu cywilnemu wykazywał że pojęcia prawa cywilnego nie mogą być sprowadzone tylko i wyłącznie do pewnej
kategorii przeżyć psychicznych należy bowiem je analizować poszukując pewnych koniecznych elementów
niezależnych od tego w jaki sposób poszczególni prawnicy pojmują je w różnych systemach prawnych np. w
odniesieniu do pojęcia umowy rozważania Rejnacha zmierzały do uchwycenia pewnych właściwości koniecznych

każdej umowy w każdym systemie prawnym umożliwiają w ogóle stanowienie i stosowanie prawa pozytywnego .
Przedmiotem zainteresowania Rejnacha była umowa rozumiana jako pewien przedmiot idealny istniejący niezależnie i
poprzedzający wszystkie konkretnie istniejące umowy. A. Rejnach analizował kluczowy dla apriorycznej nauki prawa
związek pomiędzy pojęciami roszczenia i zobowiązania. Jego zdaniem źródło teg o związku leżało w pojęciu
przyrzeczenia i to właśnie pojęcie przyrzeczenia było w filozofii Rejnacha niezwykle doniosłe.

18. Hermeneutyka prawnicza (możliwe że nie będzie na egzaminie)

1. Filozofia hermeneutyczna (zmiana 29.05.2011r.) – ogólna charakterystyka i podstawowe pojęcia.

Filozofia hermeneutyczna wytworzyła się przede wszystkim w efekcie zastosowania dorobku ogólnej filozofii
hermeneutycznej do problemów prawniczych.
Filozofia h. występuje w 2 głównych odmianach:
a) Jako f.p. w ujęciu epistemologicznym - w tym ujęciu h. jest sposobem poznania charakterystycznym dla

nauk humanistycznych. Przedstawiciele tego poglądu filozoficznego uważali że nauki humanistyczne i
społeczne nie powinny upodabniać się do nauk przyrodniczych i stosować i odwoływać się do metod
przyjmowanych w naukach przyrodniczych tylko powinny koncentrować się na wypracowaniu własnej
metody właśnie metody hermeneutycznej. Zgodnie z poglądami przedstawicieli tego nurtu filozoficznego
celem nauk humanistycznych i społecznych jest rozumienie wytworów kultury nie zaś wyjaśnianie faktów.
W świetle tej odmiany hermeneutyki hermeneutyka była szczególną odmianą poznania.

b) Chronologicznie późniejsza określana jest mianem h. ontologicznej (ontologicznego ujęcia hermeneutyki)-

zgodnie z tym ujęciem h. jako sztuka rozumienia jest sposobem bycia człowieka w świecie.

W filozofii hermeneutycznej niezwykle istotną rolę odgrywają 4 pojęcia i odpowiadające im tezy:
- teza o językowości rozumienia- filozofowie będący przedstawicielami f.h. twierdzą że poznanie świata jest
możliwe tylko za pomocą języka. Twierdzą oni że wszystko co jest dane w procesie rozumienia a wiec w
doświadczeniu hermeneutycznym dane jest w języku i za pośrednictwem języka. Poznanie nie zakładające
żadnego języka nie jest w ogóle możliwe.
- teza o historyczności rozumienia- zdaniem przedstawicieli f.h. proces rozumienia ma również charakter
historyczny. W procesie rozumienia odwołujemy się bowiem zawsze do pewnej uprzedniej historycznej wiedzy
i tradycji z uwzględnieniem której powinien być interpretowany tekst.
- teza o kolistym charakterze poznania hermeneutycznego (hermeneutyczne koło lub h. spirala)- w świetle
hermeneutyki proces rozumienia ma charakter kolisty, ewentualnie spiralny, nie zaś liniowy i polega na tym, że
przystępując do rozumienia określonego tekstu, przystępujemy do niego przyjmując pewne założenia, następnie
przechodzimy do dalszych faz rozumienia jednak zawsze musimy powracać w pewien sposób do faz
wcześniejszych i przyjmowanych założeń.
- przed rozumienie – w świetle f.h. rozumienie możliwe jest, dlatego że podmiot rozumiejący opiera się na tzw.
przedsądach. Można powiedzieć, że jest to pewna wiedza i pojęcia z góry zakładane przez podmiot rozumiejący.

2. Hermeneutyczna filozofia prawa A. Kaufmanna(29.05.2011r.)
Kaufmann sformułował filozofią prawa opartą na ontologicznym ujęciu hermeneutyki w wersji przedstawionej przez H.
G. Gadamera. W centrum swoich zainteresowań postawił on problem wykładni i zastosowania (urzeczywistnienia)
prawa oraz kwestie relacji jaka istnieje między ustawą a prawem. Prawo zdaniem Kaufmanna konstytuuje się (tworzy
się) w hermeneutycznym akcie rozumienia. Zdaniem Kaufmanna prawa nie ma przed wykładnią, należy go dopiero
odnaleźć (stworzyć). W związku z tym cały wymiar sprawiedliwości jest w pełni twórczym procesem.
W h.f.prawa Kaufmanna niezwykle istotne jest odróżnienie ustawy i prawa. Ustawa jest przejawem woli prawodawcy i
nie pochodzi z bytu lecz z normującej woli. Prawo natomiast wypływa bezpośrednio z bytu i istnieje niezależnie od
jakiegokolwiek autorytetu. Ustawa jest tylko jednym ze stopni urzeczywistnienia prawa. Ustawa i prawo mają się do
siebie tak jak potencja i akt lub też możliwość i rzeczywistość. Prawo wyraża „pierwotną analogię” jaka istnieje
między bytem i powinnością.
Zdaniem Kaufmanna ujęcie hermeneutyczne przezwycięża jednostronności, którymi obarczone były koncepcje
zarówno pozytywistyczne jak i prawno naturalne łącząc pozytywne aspekty zarówno jednych jak i drugich.
W ujęciu h.f.p. prawo jest pewnym zdarzeniem, „wydarza się”” dzieje się” w jakimś określonym momencie czasowym,
nie jest ono stanem tylko aktem. Można również powiedzieć że prawo jest pewną relacją między normą ogólną a
konkretnym przypadkiem która jest ostatecznie ugruntowana w osobie ludzkiej.
Prawo jest rezultatem procesu „urzeczywistnienia”, dam ten proces Kaufmann dzieli na 3 etapy:

a) Najpierw wychodzi się od abstrakcyjnych ponad pozytywnych, podstawowych zasad konkretnego c)

materialno pozytywnego , historycznego prawa

Kaufmann zdecydowanie odrzuca koncepcję sylogizmu prawniczego jako zupełnie nieadekwatną do natury
hermeneutycznego rozumienia.

19. Filozofia argumentacyjna Ch. Perelmana

Ch. Perelman stworzył filozofię argumentacji prawniczej w dużej mierze odwołującą się do starożytnej filozofii w
szczególności do prac Arystotelesa, nazywał on swoją koncepcję Nową Retoryką. Koncepcję jego nazywano też w
literaturze ujęciem retoryczno topicznym.
W ramach Nowej Retoryki nie rozważa się bezpośrednio problemu prawdziwości głoszonych twierdzeń, centralną
natomiast kategorią stawała się kategoria przekonania słuchacza o trafności głoszonego twierdzenia. W centrum
zainteresowania Perelmana znajdowały się tzw. jawne strategie retoryczne polegające na jawnym i zgodnym z regułami
dążeniu do przekonania słuchacza w świetle wartości akceptowanych przez określone audytorium.
Ch. Perelman charakteryzował argumenty ogólne jak również ściśle prawnicze nie dążąc jednak do systemowego ich
ujęcia a więc do sformułowania szczegółowych reguł wskazujących które z nich w jakiej sytuacji są bardziej doniosłe
niż inne. Perelman przyjmował jednak że ostatecznym celm argumentacji w szczególności argumentacji prawniczej jest
przekonanie tzw. uniwersalnego audytorium. Pojęcie to (u.a) odnosiło się do ogółu racjonalnych i dobrze
poinformowanych ludzi. Skuteczne przekonanie takiego audytorium gwarantowałoby zdaniem Perelmana
obiektywność, racjonalność i uniwersalność twierdzenia. Ponieważ jednak zebranie takiego audytorium jest niemożliwe
Perelman wprowadzał pojęcie tzw. partykularnego audytorium które stanowiła grupa osób biorąca udział w konkretnej
argumentacji lub też obserwująca ją. Przy argumentacji jednak należy dążyć do tego aby były to argumenty które
potencjalnie przekonałyby najszersze audytorium choć jednocześnie Perelman zauważał że w odniesieniu do niektórych
audyt. partykularnych argumenty skuteczne nie muszą być jednocześnie argumentami słusznymi.

20. R. Alexego proceduralna teoria dyskursu prawniczego

Alexy przyjmował odróżnienie dyskursu teoretycznego i dyskursu praktycznego. D.t. odwołujący się do pojęcia prawdy
nie był przedmiotem jego zainteresowania, koncentrował się natomiast na dyskursie praktycznym który w jego ujęciu
polegał na usprawiedliwieniu (uzasadnieniu) wypowiedzi o charakterze normatywnym . W ujęciu Alexego dyskurs
praktyczny kieruje się innymi regułami niż d.t. A. przyjmował ponadto że dyskurs prawniczy jest pewnym
przypadkiem szczególnym ogólnego dyskursu praktycznego. W ujęciu A. d.praktyczny określają formalne reguły,
postępowanie zgodnie z tymi regułami pozwala na dokonywanie rozstrzygnięć które będą spełniały wymogi
racjonalności i słuszności. Nie można zanegować tych reguł gdyż występowałoby się w takiej sytuacji przeciwko
elementarnym intuicjom naukowym (empirycznym i analitycznym) jak również filozoficznym (rozumowi
praktycznemu lub też zdrowemu rozsądkowi). Alexy wskazywał kilka różnych rodzajów formalnych reguł d.
praktycznego, przede wszystkim wskazywał na : reguły podstawowe, rozsądkowe, argumentacyjne, uzasadniające, a
także tzw. reguły „przejścia”.
Zdaniem Alexego w dyskursie prawniczym chodzi o proces usprawiedliwienia szczególnego typu wypowiedzi
normatywnych jakimi są orzeczenia sądowe.
Zdaniem A. w grę mogą wchodzić 2 typy czynności usprawiedliwiania a mianowicie :

a) U. wewnętrzne

b) U. zewnętrzne

W przypadku u. wewnętrznego chodzi o wykazanie że określone orzeczenie daje się wywieść logicznie z przesłanek
przyjętych dla jego uzasadnienia. Natomiast przy u. zewnętrznym chodzi o wykazanie słuszności tych przesłanek.
Alexy wymienia 6 grup reguł u. zewnętrznego:

1. R. wykładni

2. Dogmatyczną argumentację

3. Prawotwórcze orzeczenia (precedensy)

4. Praktyczną argumentację

5. Empiryczną argumentację

6. Tzw. specjalne formy prawniczych argumentów (np. a forkiori, a simili, a contrario, ad absurdum)

Relacje między ogólnym dyskursem praktycznym a dyskursem prawniczym charakteryzują w ujęciu A. 3 tezy
będące rozwinięciem przyjmowanej przez niego tezy o tym że dyskurs prawniczy jest szczególnym przypadkiem
ogólnego d. praktycznego.

(O postmodernizmie i podejściu argumentacyjnym to co jest o Habermasie sami do przedterminu)
1. Teza o fasadowości dyskursu prawniczego

2. Teza o komplementarności ogólnego d. praktycznego

3. Teza o integralności dyskursu jako całości

Myśl pierwszej w przypadkach które nie mogą być rozstrzygnięte wyłącznie w oparciu o przepisy obowiązujących
aktów normatywnych ogólny dyskurs praktyczny stanowi rzeczywistą podstawę określonego rozstrzygnięcia zaś
dyskurs prawniczy stanowi jedynie wtórną podstawę legitymacji takiego rozstrzygnięcia.
Zgodnie z drugą tezą d. prawniczy wystarcza tylko do pewnego momentu, do momentu, do którego specyficzne
prawnicze elementy nie wskazują na słuszność określonego rozstrzygnięcia, wówczas muszą one zostać
uzupełnione argumentami pochodzącymi z ogólnego d. praktycznego.
W myśl trzeciej tezy stosowanie specyficznych prawniczych argumentów powinno być na każdym etapie połączone
z zastosowaniem argumentów z ogólnego d. praktycznego.
W świetle wskazanych tez przejście od d. prawniczego do ogólnego d. praktycznego jest nie tylko możliwe ale w
wielu sytuacjach argumentacyjnych po prostu konieczne.
Praktyczny d. prawniczy w ujęciu R. Alexego posiada w pełni formalną strukturę którą tworzą z jednej strony
reguły ogólnego d. praktycznego z drugiej zaś strony specjalne reguły prawnicze. Postępowanie zgodne z
wyznaczoną przez nie procedurą zdaniem Alexego pozwala na osiągniecie jednoznacznie akceptowalnego z punktu
widzenia formalnego kryterium racjonalności i słuszności rezultatu.

21. Filozofia społeczna J. Habermasa

J. Habermas sformułował koncepcję filozoficzną która wywodzi się z tzw. szkoły frankfurckiej. Główną cechą
poglądów filozoficznych wywodzących się z tej szkoły jest dążenie do refleksji nad tym w jaki sposób powinno być
zorganizowane społeczeństwo aby realizować w max stopniu postulat integracji społecznej i przeciwdziałać stosunkom
społecznym opartym na przemocy i dyskryminacji. Filozofia Habermasa oparta jest na tzw. konsensualnej koncepcji
prawdy czyli koncepcji zgodnie z którą twierdzenie prawdziwe to takie co do którego wszyscy realni lub potencjalni
uczestnicy argumentacji by się zgodzili. Koncepcja filozoficzna Habermasa w zamierzeniu jej autora miała nie być
koncepcją metafizyczną aby nie narażać się na wiele zarzutów formułowanych pod adresem koncepcji metafizycznych
we współczesnej filozofii ale jednocześnie miała być koncepcją normatywną która pozwala charakteryzować reguły
rządzące dobrym społeczeństwem. Punktem wyjścia dla filozofii H. jest odróżnienie dwóch rodzajów działań:
1. działań celowo- racjonalnych (które dzielą się na działania instrumentalne i strategiczne)
2. działania komunikacyjne
Ad.1 polegają na opanowywaniu i sterowaniu obiektami .
Ad.2 polegają na wzajemnym oddziaływaniu za pośrednictwem symboli. Można powiedzieć że służą kształtowaniu
struktur osobowości poszczególnych podmiotów a także integracji społecznej.

Odpowiednio do odróżnienia tych dwóch rodzajów działań można zdaniem H. wyróżnić 2 rodzaje racjonalności:

a) Racjonalność komunikacyjna

b) R. techniczna (instrumentalną)

Zdaniem Habermasa naturalnym jest to że ten drugi rodzaj racjonalności dominuje w sferze kontaktów człowieka z
przyrodą, nie powinien on jednak dominować w świecie społecznym. Działania komunikacyjne powinny być
realizowane zgodnie z pewnymi wymogami zawartymi w sposobie funkcjonowania ludzkiego języka czy ogólniej
ludzkiej komunikacji. Przy poszukiwaniu tych wymogów Habermas odwoływał się w sposób istotny do tzw. teorii
aktów mowy.
W świetle filozofii Habermasa instytucje społeczne w tym instytucje związane z prawem powinny być zorganizowane
w taki sposób aby umożliwiać w jak największym stopniu niezakłóconą komunikację. W ujęciu Habermasa
komunikacja jest tym lepsza im bardziej zbliża się do tzw. idealnej sytuacji mowy (i.s.komunikacyjnej).
Zdaniem Habermasa tylko takie reguły działania społecznego mogą mieć roszczenie do powszechnej ważności na które
wszyscy adresaci tych reguł wyraziliby zgodę w procesie niezakłóconej komunikacji.
Początkowo w poglądach Habermasa prawo było postrzegane negatywnie jako ta sfera kultury w której dominują
procesy sterowania. Jednak w późniejszych poglądach Habermas uznał, ze podstawową funkcją prawa, którą powinno
ono spełniać, jest zapewnie pomocy w integracji społecznej i funkcja ta może być realizowana wtedy gdy w
instytucjach prawnych zostanie połączona przymuszająca faktyczność prawa oraz jego dyskursywna legitymizacja.

22. Filozofia postmodernistyczna – ogólna charakterystyka

Termin postmodernizm początkowo używany był w architekturze oraz ogólnie krytyce artystycznej, następnie zaś
został przeniesiony na inne sfery kultury w szczególności zaś zaczęto określać tym mianem pewien typ poglądów
filozoficznych. Charakterystyczną cechą wspólną tych poglądów filozoficznych jest to że zrywają one z metafizyką w
filozofii a także z określonymi kategoriami pojęciowymi wypracowanymi przez filozofią oświeceniową, a w
szczególności z koncepcją rozumu, racjonalności i postępu.
Jedną z centralnych tez, filozofii postmodernistycznej jest tzw. teza o nieobecności znaczenia a także jej konsekwencje
polegające m.in. na zanegowaniu klasycznego pojęcia prawa.
W filozofii postmodernistycznej przyjmuje się, że znaczenie nigdy nie jest dane bezpośrednio, jedynym co jest
bezpośrednio obecne, jest sam materialny substrat znaku. W związku z tym aby chcieć poznać znaczenie zawsze
określonego znaku zawsze musimy odnosić się do innych substratów materialnych znaków aby z kolei poznać z kolei
znaczenie tych innych substratów materialnych znaków należy odwołać się do jeszcze innych substratów materialnych
znaków. W związku z tym w filozofii postmodernistycznej neguje się tezę o tym, iż jakiś tekst ma jedno właściwe
znaczenie. Znaczenie tekstowi nadaje zawsze odbiorca. Postmodernizm zrywa z tradycyjnym sposobem pojmowania
komunikacji nadawca- komunikat- odbiorca. W świetle filozofii postmodernistycznej znaczenie przypisywane
określonym znakom jest zawsze arbitralne i może być tak, że jest wyrazem przemocy.
Postmodernizm zaleca aby dokonywać tzw. dekonstrukcji która polega na poszukiwaniu ukrytych sensów określonego
tekstu lub powodów dla których w określonej kulturze przypisuje się określonym tekstom takie a nie inne znaczenie.

23. Critical legal studies

CLS to określenie na pewną grupę amerykańskich filozofów prawa którzy rozpoczęli działalność w latach 70 XX w. i
realizowali pewne tezy filozofii postmodernistycznej w odniesieniu do prawa.
Jedną głównych tez CLS była teza o niezdeterminowaniu sądowych przez przepisy prawa. Teza ta była już
formułowana przez amerykański realizm prawniczy, jednak przez CLS została zradykalizowana i rozszerzona. W
świetle poglądów CLS nie tylko jest tak, że prawo nie determinuje kontekstu społecznego ale ponadto również kontekst
społeczny również nie determinuje prawa, a ponadto sam ten kontekst społeczny jest niezdeterminowany.
Zgodnie z poglądami CLS pozytywizm i realizm prawniczy są poglądami które wcale nie opisują właściwej
„prawdziwej” rzeczywistości prawa i praktyki prawniczej tylko ją po prostu tworzą. Zdaniem CLS teksty prawne i
prawnicze są w gruncie rzeczy formułowane po to aby ukrywać rzeczywistą przemoc czy presję wywieraną na
czytelników tych tekstów. Sens narzucany tekstowi prawnemu wynika z przemocy która tkwi w określonej kulturze
pracy oraz określonym sposobie zorganizowania stosunków produkcyjnych.