1

Pojęcie wiedzy

1,2

Katarzyna Paprzycka

Jednym z podstawowych pytań współczesnej epistemologii jest pytanie o to,

czym jest wiedza, tj. jakie warunki są konieczne i wystarczające do tego, by można było

powiedzieć o pewnej osobie, że coś wie. Punktem wyjścia tych rozważań jest tzw.

klasyczna koncepcja wiedzy (§3). Motorem współczesnych dyskusji jest tzw. problem

Gettiera (§3.2), który pokazuje, że warunki nakładane na wiedzę w koncepcji klasycznej

są niewystarczające. Prześledzimy niektóre strategie odpowiedzi na problem Gettiera, a

w szczególności próby uzupełnienia klasycznej koncepcji o dodatkowe warunki (§4.1),

oraz próby głębszych rewizji tej koncepcji (§4.2). Okazuje się, że koncepcje dobrze

radzące sobie z problemem Gettiera są koncepcjami eksternalistycznymi, tj.

dopuszczającymi wiedzę podmiotu bez posiadania nawet możliwości podania jej

uzasadnienia. W §5 przyjrzymy się dyskusji między internalistami i eksternalistami

epistemologicznymi. Zaczniemy od wstępnych rozróżnień (§1), a także od przestrogi, by

zawiesić na czas tych rozważań pokusy sceptyczne (§2).

1. Uwagi wstępne o wiedzy i poznaniu

1.1. Wiedza, poznanie, poznawanie

Zarówno w języku polskim, jak i np. niemieckim, w literaturze epistemologicznej

funkcjonują dwa terminy ‘poznanie’ (‘Erkenntnis’) oraz ‘wiedza’ (‘Wissen’). O

epistemologii mówi się „teoria poznania” (‘Erkenntnislehre’). Termin ‘poznanie’

1

Tekst ukaże się w Przewodniku po epistemologii, pod red. R. Ziemińskiej.

2

Chciałabym podziękować prof. A. Groblerowi za konsultacje w sprawie tłumaczenia niektórych

terminów. Dziękuję też anonimowemu recenzentowi za uwagi, które starałam się uwzględnić.

2

funkcjonuje w dwóch znaczeniach – jedno dotyczy procesu poznawania, a drugie –

wytworu tego procesu.

3

W języku angielskim występuje termin ‘cognition’ odnoszący się do procesu

poznawania oraz termin ‘knowledge’ odnoszący się do uzyskanej wiedzy, ale nie ma

dodatkowego terminu odpowiadającego wytworowi procesu poznawania. Za Woleńskim

używać będę terminu ‘wiedza’ raczej niż ‘poznanie’ w sensie wytworu, by uniknąć

nieścisłości.

1.2. Wiedza-że a wiedza-jak

Odróżnia się wiedzę propozycjonalną (wiedzę-że) od umiejętności (wiedzy-jak).

4

Przedmiotem pracy epistemologów jest głównie wiedza deklaratywna (propositional

knowledge), jej też dotyczy klasyczna koncepcja wiedzy. Ciekawym i niebanalnym

pytaniem jest, czy istnieje nadrzędne pojęcie wiedzy wobec pojęć wiedzy-że i wiedzy-

jak. Innymi słowy, czy mają one coś ze sobą wspólnego?

5

1.3. Podmiot wiedzy

Mówimy czasem o wiedzy w sposób bezpodmiotowy – wiedzy zawartej w

książkach czy dostępnej w internecie. Niekiedy traktujemy podmiot wiedzy bardzo

szeroko – mówimy o wiedzy osiągniętej przez ludzkość, na przykład.

6

Dlatego dziwić

może, że epistemologowie uznają jako odpowiedź na pytanie „Co to jest wiedza?”

wytłumaczenie co to znaczy, że osoba



wie, że p. Dominuje jednak wśród

3

Por. K. Twardowski, “O czynnościach i wytworach,” przedruk w: Wybrane pisma filozoficzne

(Warszawa: PWN, 1965), pp. 217-240. Por. też J. Woleński, Epistemologia, tom II, Kraków: Aureus, 2001,
oraz tegoż Epistemologia, Warszawa: PWN, 2005.

4

Rozróżnienie to usystematyzował G. Ryle The Concept of Mind (London: Hutchinson's University

Library, 1949). Bronił on w szczególności tezy, że wiedzy-jak nie daje się zredukować do wiedzy-że
(odmiennego zdania jest jednak Woleński, por. Epistemologia, op.cit.). W ostatnich latach temat ten
powrócił na wokandę filozoficznych debat. Krytycznie do Ryle’a odnosi się np. Stanley, Know How,
Oxford: Oxford University Press, 2011. Por. też dyskusje zebrane w Bengson, Moffett (red.), Knowing
How, Oxford: Oxford University Press, 2012.

5

Sceptycyzm w tym względzie może być uzasadniony też tym, że w niektórych językach słowo

odpowiadające naszemu ‘wiedza’ ma jeszcze szersze zastosowania. W języku angielskim funkcjonuje
pojęcie knowledge by acquaintance, a więc znajomości czy też zaznajomienia. Nie jest jednak jasne, czy
chcielibyśmy formułować pojęcie nadrzędne również w tym wypadku.

6

Warto tu też wspomnieć o koncepcji wiedzy obiektywnej K. Poppera (por. Wiedza obiektywna).

3

epistemologów przekonanie, że indywidualna podmiotowa wiedza jest podstawowa. Do

wiedzy osiągniętej przez ludzkość dołączamy szczególnie ważne rezultaty osiągnięte

przez poszczególnych jej członków. Pogląd ten ma jednak również swoich

przeciwników.

7

Wiedza zawarta w książkach również zależy od wiedzy uzyskanej przez

podmioty. Moglibyśmy co prawda zapełnić e-bibliotekę tomiskami 300 stronicowymi

zapełnionymi przez kombinatorycznie wygenerowane ciągi słów – znalazłyby się w nich

i twierdzenia prawdziwe, a także całe książki, które znaleźlibyśmy w zwykłej bibliotece,

ale byłyby to sporadyczne perły w oceanie bezsensu.

8

A do tego by je odróżnić od ziaren

piasku potrzeba właśnie podmiotu, który byłby je w stanie odpowiednio rozpoznać.

1.4. Inne podziały

Wiedzę możemy dzielić ze względu na jej przedmiot. Mówimy o wiedzy

empirycznej (dotyczącej świata empirycznego) i nieempirycznej (np. wiedza

matematyczna, wiedza filozoficzna, wiedza religijna). Można dokonywać podziału ze

względu na szczególne metody stosowane w uzyskiwaniu wiedzy – mówimy o wiedzy

naukowej i potocznej.

Tradycyjny podział ze względu na sposób pozyskania wiedzy dotyczy wiedzy a

posteriori, którą posiąść możemy tylko w drodze doświadczenia, oraz wiedzy a priori,

którą posiąść możemy niezależnie od doświadczenia. Wiedza o tym, że kawaler

mieszkający w sąsiednim budynku nie ma włosów jest wiedzą a posteriori (aby się

przekonać, czy tak jest, trzeba zdobyć odpowiednie doświadczenie). Natomiast wiedza o

tym, że kawaler mieszkający w sąsiednim budynku nie ma żony jest wiedzą a priori (aby

się przekonać, czy tak jest, nie trzeba pukać do jego drzwi).

7

Podnoszony jest w szczególności problem wiedzy grupowej por., np. A.I. Goldman, “Group Knowledge

Versus Group Rationality: Two Approaches to Social Epistemology”, Episteme 1 (1):11-22, Robert Rupert,
„Minding One’s Cognitive Systems: When Is a Group of Minds a Single Cognitive Unit?”, Episteme 1-3
(2004), Page 177-188, R. Tuomela, “Group Knowledge Analyzed”, Episteme 1-2 (2004): 109-127.
Problem ten jest również podejmowany w ramach kognitywistyki, por. np. J. Bolender, The Self-
Organizing Social Mind, Cambridge, MA: MIT Press, 2010.

8

Zachęcam do odwiedzenia strony

http://www.elsewhere.org/pomo/

, gdzie program The Postmodernism

Generator skonstruowany przez A. Bułhaka generuje za każdym wejściem inny tekst.

4

Wyróżnia się też czasami wiedzę inferencyjną (pośrednią) i wiedzę nie-

inferencyjną (bezpośrednią). Wiedza inferencyjna to wiedza zdobyta w rezultacie

wnioskowania. Dalsze podziały mogą tu dotyczyć sposobu wnioskowania. W ten sposób

można wyróżnić wiedzę dedukcyjną i indukcyjną. Wiedza nie-inferencyjna to wiedza

zdobyta bez pośrednictwa wnioskowania – zaczerpnięta bezpośrednio ze źródeł poznania,

np. percepcji (wiedza percepcyjna), introspekcji (wiedza introspekcyjna), pamięci,

intuicji (wiedza intuicyjna).

2. Problem definicji wiedzy a sceptycyzm

Chodzi o takie pojęcie, którym dość powszechnie operujemy, kiedy np. mówimy

„Wiem, gdzie jest Twój pluszowy słonik”, „Wiem, że Zuzia będzie pod kinem o 13:45”,

„Wiem, że na stole stoi talerz z barszczem i uszkami”, „Wiem, że boli mnie noga”,

„Wiem, że brokuły nie są trujące”, „Wiem, że każde dwa ciała się przyciągają za pomocą

siły grawitacji”, „Wiem, że 2+2=4” itd.

Według sceptycyzmu nie jest prawdą, że cokolwiek (w obrębie jakiejś dziedziny

bądź globalnie) wiemy. W szczególności istnieją różne formy sceptycyzmu, które

kazałyby nam zawęzić zakres zastosowania pojęcia wiedzy tak, by nie obejmował np.

żadnych twierdzeń dotyczących świata zewnętrznego. Sceptyk tego typu zaprzeczy,

jakoby prawdą było np. mniemanie Dyzia wyrażone słowami „Wiem, że Zuzia będzie

pod kinem o 13:45”. Według sceptyków tego typu nieprawdą jest w ogóle nasze

mniemanie, że cokolwiek o świecie zewnętrznym wiemy, a więc nieprawdą jest nasze

przekonanie o tym, że pojęcie wiedzy należy w takich wypadkach zastosować.

Można byłoby tu podejrzewać, że sceptycy operują jakimś innym pojęciem

wiedzy – pojęciem, który różni się od naszego pojęcia swym zakresem. W takim

wypadku projekt zbadania pojęcia wiedzy zakładałby już rozstrzygnięcie kwestii

sceptycyzmu – musielibyśmy rozstrzygnąć, które pojęcie powinniśmy badać – nasze, czy

sceptyków (i których).

Wcale nie jest jednak jasne, że sceptycy zakładają inne pojęcie wiedzy niż my.

Jeżeli sceptyk chce twierdzić, że tak naprawdę nie posiadamy żadnej wiedzy np.

5

percepcyjnej, to czyni to w dwóch etapach. Najpierw przyjmuje on eksplikację

powszechnego pojęcia wiedzy, które dopuszcza m.in. wiedzę percepcyjną jako wiedzę,

by następnie pokazać, że wbrew pozorom wiedza percepcyjna nie jest wiedzą w

przyjętym rozumieniu (np. dlatego, że nie jest spełniony w sposób dostateczny warunek

uzasadnienia). Zatem zarówno sceptyk, jak i epistemolog niekierujący się pobudkami

sceptyckimi, może pragnąć lepiej zrozumieć to pojęcie wiedzy, którym powszechnie

operujemy. Jednym z kryteriów adekwatności dla proponowanej eksplikacji pojęcia

wiedzy będzie koekstensywność tego pojęcia z potocznymi użyciami tego terminu.

Chodzi więc o to, aby zaproponowana definicja wiedzy stosowała się w takich sytuacjach

jak powyższe, gdzie chcemy o wiedzy mówić.

Jeżeli tak, to należy zwrócić uwagę, że przy rozważaniach dotyczących

eksplikacji pojęcia wiedzy, argumenty sceptyckie powinny zostać niejako zawieszone.

Dlatego też w dalszych rozważaniach będziemy swobodnie operować intuicjami

potocznymi, abstrahując od argumentacji sceptyckich, które podjęte będą w kolejnych

trzech rozdziałach. ([Historia sceptycyzmu], [Sceptycyzm współczesny], [Sceptycyzm a

kontekstualizm]).

3. Klasyczna koncepcja wiedzy

Za źródło tzw. klasycznej koncepcji wiedzy

9

przyjmuje się powszechnie Teajteta

Platona, choć nie jest jasne, czy można uznać Platona za jej zwolennika. Jest ona

formułowana na rozmaite sposoby

10

, z których najbardziej rozpowszechnione jest ujęcie

następujące:

(K) Osoba



wie, że p zawsze i tylko wtedy, gdy:

(1)



jest przekonana, że p;

9

Można żywić zasadne wątpliwości co do takiego określenia, jeżeli miałoby ono implikować to, że

koncepcja ta była przyjmowana przez większość epistemologów przez wieki, czy też przez wielkich
epistemologów. Por. otrzeźwiające w tym względzie teksty S. Judyckiego, „Ewolucja epistemologii w XX
wieku: kontynuacja czy zmiana tematu?”, Księga Pamiątkowa VII Polskiego Zjazdu Filozoficznego w
Szczecinie (Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2005), s. 140-148; oraz tegoż
„Epistemologia XX wieku: przegląd stanowisk”, Roczniki Filozoficzne 46/47 (1998/1999), 6-66.

10

Por. np. Ayer, Problem poznania, Chisholm, Teoria poznania.

6

(2) to, że p jest prawdą;

(3) przekonanie



-y, że p jest uzasadnione.

Intuicyjnie rzecz ujmując, warunek (K-1) dotyczy „subiektywnego” elementu

wiedzy. Nie każde przekonanie jest wiedzą, ale ktoś, kto wie, że jest tak a tak, musi też

być o tym przekonany. Warunek (K-2) dotyczy „obiektywnego” elementu wiedzy. O

wiedzy możemy mówić tylko wtedy, gdy nasze przekonania odzwierciedlają to, jak się

rzeczy w świecie mają. Wreszcie warunek (K-3) jest konieczny ze względu na to, że

przekonania mogą okazać się prawdziwe przez przypadek. Gdyby Kuba chciał się

dowiedzieć, ile planet ma Układ Słoneczny, i powrzucał do wielkiego słoja karteczki z

liczbami od 1 do 1000, a następnie po przemieszaniu wszystkich karteczek losowo

wyciągnął karteczkę z liczbą 8, to nie powiedzielibyśmy, że wie, iż w Układzie

Słonecznym jest 8 planet, mimo że jego przekonanie byłoby prawdziwe. Warunki te

określić można kolejno jako: warunek przekonania, warunek prawdziwości i warunek

uzasadnienia.

3.1. Czy klasyczne warunki są konieczne?

O tym, że przekonanie nie jest konieczne dla wiedzy próbował przekonać Colin

Radford

11

. Niejaki Albert staje na teście przed pytaniem „Kiedy umarła królowa Elżbieta

I” i niestety nie wie – mimo usilnych starań nie może sobie przypomnieć, ale w końcu

strzela, że zmarła w 1603 roku. Warto zwrócić uwagę, że „strzelenie”, czy wpisanie, tej

daty nie jest równoznaczne z tym, że Albert jest przekonany, że królowa Elżbieta I

umarła w 1603 roku. On po prostu nie żywi żadnych przekonań co do daty jej śmierci.

Okazuje się jednak, że poddany na teście większej liczbie takich pytań, Albert zawsze

„strzela” poprawnie. W takiej sytuacji, twierdzi Radford, powiemy jednak, że Albert wie,

kiedy umarła królowa Elżbieta I, mimo że nie żywi takiego przekonania. Zwolennik

klasycznej koncepcji wiedzy powiedziałby tu zapewne, że mamy do czynienia z

dziwacznym przykładem wiedzy-jak (Albert wie, jak odpowiadać na te pytania),

natomiast nie mamy do czynienia z wiedzą-że.

11

„Knowledge – By Examples”, Analysis 27 (1966): 1-11.

7

O konieczności warunku (K-2) można powątpiewać, kierując się tym, że nasz

dostęp do wiedzy wydaje się być łatwiejszy niż nasz dostęp do prawdy. W przeszłości

twierdziliśmy np., że wiemy, iż Układ Słoneczny składa się z siedmiu planet, co okazało

się nieprawdą.

12

Czy jest to przykład wiedzy, która okazała się nie być prawdziwa?

Zwolennik klasycznego warunku prawdziwości odpowie negatywnie. Jeżeli Jan twierdzi,

że wie, że Układ Słoneczny składa się z siedmiu planet, to jednocześnie Jan twierdzi, że

(prawdą jest, że) Układ Słoneczny składa się z siedmiu planet. Jeżeli jednak Jan odkryje

ósmą planetę układu Słonecznego, a więc stwierdzi, że nieprawdą jest, że Układ

Słoneczny składa się z siedmiu planet, to będzie musiał dojść do wniosku, że mylił się

również twierdząc, że wie, że Układ Słoneczny składu się z siedmiu planet (był

przekonany w sposób uzasadniony, ale jednak nie wiedział). A dlaczego będzie musiał do

takiego wniosku dojść? Dlatego, że nieprawda (że p) implikuje niewiedzę (że p). To, że

możemy się mylić w naszych sądach co do tego, co jest wiedzą, a co nią nie jest, nie

powinno przesłaniać związku między wiedzą a prawdą.

13

Warunek uzasadnienia jest przedmiotem sporów, które prześledzimy dość

szczegółowo w dalszych sekcjach. Wyróżnić tu można dwa podstawowe stanowiska.

Według ewidencjonizmu warunek (K-3) dotyczy racji, które dostępne są podmiotowi.

Według nieewidencjonizmu

14

(por. §4.2) warunek ten może być spełniony, nawet jeżeli

podmiot nie jest w stanie uzasadnić swego prawdziwego przekonania. Nieewidencjoniści

proponują rozmaite alternatywne sposoby zapewnienia tego, by przekonanie nie

okazywało się prawdziwe przez przypadek. Jednym z podstawowych argumentów na

rzecz nieewidencjonizmu jest problem Gettiera, który pokazuje, że spełnienie

klasycznego warunku uzasadnienia nie wystarcza do wyeliminowania przypadkowości.

12

Dobre rozpoznanie źródeł tego stanu rzeczy zawarte jest też w pracy Woleńskiego 2005, 371-374.

13

Można tu ripostować, że przyjęcie, iż nieprawda implikuje niewiedzę wcale nie zmusza nas do przyjęcia,

że wiedza implikuje prawdę, por. np. A. Grobler, „Prawda a wiedza”, Filozofia nauki XIV, nr 2 (2006), 97-
109. Grobler zastępuje warunek prawdziwości warunkiem niefałszywości na gruncie logiki supozycji. Por.
też Rosenberg, Thinking about Knowing.

14

Bywa, że ewidencjonizm przeciwstawia się reliabilizmowi w szerszym znaczeniu (por. np. M. Steup,

„The

Analysis

of

Knowledge”,

Stanford

Encyclopedia

of

Philosophy

2006,

http://plato.stanford.edu/entries/knowledge-analysis/

, data dostępu: 18.12.2011). Ponieważ jednak w

niniejszej pracy reliabilizm wiązany jest z drugim stanowiskiem Goldmana (§4.2.2), który trzeba odróżnić
zarówno od pierwszej jego koncepcji (§4.2.1), jak i teorii Nozicka (§4.2.3), więc będziemy stosować
termin ‘nieewidencjonizm’.

8

Spór między ewidencjonizmem i nieewidencjonizmem jest też przejawem sporu między

tzw. internalizmem a eksternalizmem epistemologicznym (§5).

Warto wspomnieć o dwóch tradycyjnych koncepcjach wiedzy, które redukują

liczbę warunków, zlewając je ze sobą, a raczej proponując takie rozumienie jednego z

warunków, że pozostałe zeń wynikają. Według pierwszego stanowiska posiadanie

wiedzy polega na znajdowaniu się w specjalnie klarownym stanie umysłu. Ayer

krytykuje tę koncepcję wskazując na to, że stany umysłu są niezależne od stanów świata,

a w związku z tym w takiej koncepcji nie daje się ująć warunek prawdziwości – nie

istnieje taka postawa propozycjonalna, że p, z której logicznie wynikałoby, że p.

15

Druga koncepcja to infallibilizm

16

, według którego uzasadnienie należy rozumieć

jako posiadanie świadectw niezawodnych. Nie można posiadać niezawodnego

świadectwa, że p, jeżeli to, że p jest nieprawdą. Zatem jeżeli przyjmiemy, że:



posiada niezawodne świadectwo, że p



p

jest cząstkową definicją tego, co znaczy posiadać niezawodne świadectwo, wówczas do

zdefiniowania wiedzy wystarczą dwa warunki:

(Infal) Osoba



wie, że p zawsze i tylko wtedy, gdy:

(1)



jest przekonana, że p

(2)



posiada niezawodne świadectwo, że p

Jednym z zarzutów wobec infallibilistów jest to, że proponowana przez nich

definicja wiedzy jest zbyt wąska. Zwykle jesteśmy skłonni uznać, że mamy wiedzę

percepcyjną (przynajmniej w tzw. normalnych warunkach percepcyjnych, kiedy np.

wiemy, że wreszcie podano barszcz z uszkami). Otóż nie wydaje się byśmy dysponowali

niezawodnym świadectwem, że p w jakichkolwiek warunkach percepcyjnych (por. też

§3.3). Zaostrzenie warunku (K-3) do (Infal-2) prowadzi zatem do zawężenia zakresu

pojęcia wiedzy.

15

Por. Problem poznania. Warto zwrócić uwagę, że Williamson (Knowledge and its Limits), opierając się

na eksternaliźmie semantycznym, wraca do koncepcji wiedzy jako stanu – stosownie poszerzonego –
umysłu.

16

Klasycznym przedstawicielem infallibilizmu jest np. Kartezjusz, a współczesnym zwolennikiem np.

Jadacki, Człowiek i jego świat. W podobny sposób można odczytywać uwagi Woleńskiego o wiedzy jako
episteme.

9

3.2. Czy warunki klasyczne są wystarczające? Problem Gettiera

Edmund Gettier w niezwykle krótkim artykule

17

wskazał na dwa kontrprzykłady

dla klasycznej definicji wiedzy, pokazujące, że jej trzy warunki nie są wystarczające. W

przykładach tych spełnione są wszystkie trzy klasyczne warunki, a intuicyjnie

odmawiamy przypisania podmiotowi wiedzy ze względu na ujawniającą się w tych

przykładach przypadkowość. Pamiętamy, że warunek uzasadnienia miał wiązać ze sobą

warunek przekonania i warunek prawdziwości tak, by uniknąć przypadkowości

wykluczającej wiedzę. Przypadki Gettiera mają pokazać, że warunek uzasadnienia nie

czyni tego w sposób wystarczający.

Przytoczymy dwa przykłady Gettiera

18

.

Przykład G1: Kowalska pracuje w biurze, w którym pracuje też pan Brakowski.

Kowalska jest przekonana, że Brakowski jest właścicielem Forda, a co więcej jej

przekonanie jest uzasadnione – wielokrotnie widziała, jak Brakowski podjeżdża Fordem

do pracy, słyszała, jak Brakowski chwalił się swoim Fordem, wiarygodni

współpracownicy dzielili się z Kowalską tym przekonaniem itd. Gdy Kowalska jest

zapytana, czy ktoś w biurze jest właścicielem Forda, bez wahania dokonuje formalnie

poprawnego wnioskowania

19

i odpowiada pozytywnie. Tym samym spełnione są dwa

warunki:

(G1-1) Kowalska jest przekonana, że ktoś pracujący w biurze jest właścicielem

Forda.

(G1-3) Przekonanie Kowalskiej, że ktoś pracujący w biurze jest właścicielem Forda,

jest uzasadnione.

20

17

„Is Justified True Belief Knowledge?”, Analysis 23 (1963): 121-123.

18

Będziemy używać terminu ‘przykład Gettiera’ nawet w odniesieniu do przykładów podobnych do

oryginalnie przez Gettiera zaproponowanych. Przykład G1 jest wzorowany na przykładzie podanym przez
Lehrera, natomiast przykład G2 na przykładzie podanym przez Chisholma (Teoria poznania). Warto
zwrócić uwagę, że już B. Russell (Human Knowledge) przywoływał przykład zepsutego zegara, który dwa
razy na dobę, może prowadzić do prawdziwych przekonań przez przypadek.

19

Oryginalne przykłady Gettiera różnią się od siebie jedynie tym, że inna reguła wnioskowania leży u

podstaw wyciągnięcia wniosku. W przykładzie pierwszym jest to reguła generalizacji egzystencjalnej, a w
przykładzie drugim jest to reguła dodawania (dołączania alternatywy).

20

Przekonanie (G1-1) będzie uzasadnione, o ile przyjmiemy następującą zasadę: Jeżeli przekonanie



-y, że

p jest uzasadnione, a q wynika logicznie z p (z czego



zdaje sobie sprawę i w związku z czym żywi

przekonanie, że q), to uzasadnione jest też przekonanie



-y, że q.

10

Okazuje się jednak, że pan Brakowski jeździ wypożyczonym Fordem i często się

posiadaniem Forda przechwala. Natomiast w biurze jest ktoś, kto jest właścicielem

Forda, jest to pan Posiadacz. Jest zatem prawdą że:

(G1-2) Ktoś pracujący w biurze jest właścicielem Forda.

Aby dopełnić obrazu możemy sobie dopowiedzieć, że biuro, w którym pracuje pani

Kowalska jest tak duże, że nie zna ona pana Posiadacza, nie mówiąc o tym, że nie wie,

jakim jeździ on samochodem. Trudno się w tym momencie nie zgodzić z Gettierem, że:

(G1) Kowalska nie wie, że ktoś pracujący w biurze jest właścicielem Forda.

mimo że spełnione są wszystkie trzy klasyczne warunki wiedzy.

Przykład G2: Wyobraźmy sobie pana Kowalskiego, który wielokrotnie

przechodzi dróżką przy pastwisku, na którym zwykle pasą się owce. Tego dnia nie jest

inaczej – widzi znajome zwierzę stojące na polu na tle olbrzymiego głazu. Wydaje się, że

dwa warunki są spełnione:

(G2-1) Kowalski jest przekonany, że na polu pasie się owca.

(G2-3) Przekonanie Kowalskiego, że na polu pasie się owca, jest uzasadnione.

Zwróćmy tu uwagę na to, że w świetle zastrzeżeń z §2, nie powinniśmy tu podnosić

wątpliwości sceptyckich. O ile spełnione są normalne warunki, w których jesteśmy

skłonni przypisywać sobie nawzajem wiedzę, której źródła tkwią w percepcji, to nie

powinniśmy mieć zastrzeżeń do (G2-3).

Akurat jednak w tej sytuacji okazuje się, że zwierzę, na które Kowalski patrzy nie

jest owcą, lecz niezwykle podobnym do owcy owczarkiem. To oczywiście nie wpływa

ani na prawdziwość (G2-1) ani na prawdziwość (G2-3). W normalnej sytuacji nie

mielibyśmy też specjalnych kłopotów dla klasycznej definicji wiedzy – ponieważ

przekonanie Kowalskiego nie jest prawdziwe, więc nie powiedzielibyśmy, że Kowalski

wie, że na polu pasie się owca.

Łatwo jednak jest dopowiedzieć tę historyjkę tak, że przekonanie Kowalskiego

jednak okaże się prawdziwe. Wystarczy bowiem, że na polu za olbrzymim głazem

rzeczywiście pasie się owca:

(G2-2) Na polu pasie się owca.

11

Oczywiście Kowalski o tym nie wie – cały czas tylko owczarek znajduje się w jego polu

widzenia. Dlatego też jesteśmy skłonni odmówić Kowalskiemu wiedzy:

(G2) Kowalski nie wie, że na polu pasie się owca.

mimo że spełnione są wszystkie trzy warunki klasycznej definicji (K).

Przykłady Gettiera pokazują zatem, że klasyczne warunki nie są wystarczające

dla wiedzy.

3.3. Infallibilizm jako niesatysfakcjonująca odpowiedź na problem Gettiera

Warto zwrócić uwagę, że problem Gettiera nie powstaje na gruncie infallibilizmu,

a zatem można byłoby wnosić, że przyjęcie infallibilizmu jest dobrym rozwiązaniem tego

problemu. Wydaje się, że tak nie jest ze względu na to, że infallilibilizm nakłada zbyt

duże wymagania na pojęcie wiedzy. Warto to prześledzić choćby na przykładzie G1.

Z perspektywy infallibilisty nie można powiedzieć, że Kowalska wie, że ktoś

pracujący w biurze jest właścicielem Forda. W rzeczy samej infallibilista zakwestionuje

nie tylko to, że Kowalska posiada niezawodne świadectwo, że ktoś jest właścicielem

Forda, ale już to, że posiada ona niezawodne świadectwo, że Brakowski jest właścicielem

Forda. Kowalska kieruje się jedynie świadectwami zawodnymi – widziała, że Brakowski

jeździ Fordem, ale przecież samochodami mogą kierować niewłaściciele; słyszała, że

Brakowski chwalił się posiadaniem Forda, ale przecież niektórzy ludzie kłamią,

szczególnie, gdy chcą sobie dodać wartości; to, co słyszała od innych też oczywiście nie

musi się okazać prawdziwe.

Jeżeli tak, to oczywiście problem G1 jest zablokowany u swych podstaw. Warto

jednak zwrócić uwagę, że tym samym zablokowane jest na gruncie infallibilizmu

spełnienie warunku uzasadnienia dla tego typu przekonań w ogóle. Bo niby co mogłoby

być niezawodnym świadectwem tego, że Brakowski jest właścicielem Forda?

Jakikolwiek dalszy warunek nałożymy, okaże się on również zawodny. Przyjmijmy, że

należałoby jeszcze sprawdzić, czy w dowodzie rejestracyjnym Forda wpisane jest imię i

nazwisko Brakowskiego (oraz np. numer PESEL). Czy po pozytywnym sprawdzeniu

tego dokumentu moglibyśmy twierdzić, że mamy niezawodne świadectwo, że Brakowski

jest właścicielem pojazdu? Oczywiście, że nie. Może się przecież okazać, że dowód

12

rejestracyjny został sfałszowany. Być może zatem należałoby w odpowiednich księgach

sprawdzić, czy Brakowski figuruje tam jako właściciel? Oddalamy się coraz bardziej od

rozsądnych warunków nakładanych na naszą wiedzę, ale i tu można sobie wyobrazić, że

mamy świadectwo pozytywne, ale zawodne, bowiem w odpowiednich księgach widnieją

co prawda dane Brakowskiego, ale okazuje się, że Brakowski współpracuje z agencją

CIA, która ze względów sobie jedynie znanych potrzebowała zmienić dane

rzeczywistego właściciela Forda na dane Brakowskiego na dokładnie 1 godzinę, akurat w

trakcie której sprawdzaliśmy rzeczone księgi. I tak dalej.

Wydaje się więc, że jeżeli zaostrzymy wymagania co do tego, co można

zakwalifikować jako świadectwo niezawodne, to – po pierwsze – oddalimy się jeszcze

bardziej od już i tak migoczącego z oddali potocznego pojęcia wiedzy, które

zamierzaliśmy uchwycić, a – po wtóre – damy tylko okazję do trenowania wyobraźni

przez poszukujących kontrprzykładów młodych adeptów destruowania definicji.

Z tych też względów infallibilizm nie wydaje się być adekwatną odpowiedzią na

problem Gettiera. O ile przyjąć infallibilistyczną koncepcję wiedzy, o tyle musimy

odmówić zastosowania pojęcia wiedzy w przypadku wiedzy empirycznej. Natomiast

przypadki Gettiera są zamierzone jako kontrprzykłady dla definicji wiedzy, która ma

zastosowanie do wiedzy empirycznej.

4. Alternatywne ujęcia wiedzy

Wyróżnić można cztery reakcje na problem Gettiera. Pierwsza związana jest z

zaprzeczeniem temu, że jest to problem. Jak widzieliśmy, infallibiliści mogliby

powiedzieć, że ponieważ w przykładach Gettiera (i w wypadkach tzw. wiedzy

empirycznej w ogóle) nie mamy do czynienia z wiedzą, więc problem Gettiera w ogóle

nie dotyczy wiedzy (w rozumieniu infallibilistów).

Większość epistemologów uznaje problem Gettiera za problemem dla klasycznej

definicji wiedzy, choć różnią się sugestiami, co do dalszych działań. Według niektórych

jest to problem wskazujący na to, że klasycznej definicji wiedzy brakuje czwartego

warunku (§4.1). Według innych klasyczną definicję wiedzy należy poddać głębszej

13

rewizji (§4.2). Według jeszcze innych należy w ogóle zarzucić próby zdefiniowania

wiedzy (§4.3).

4.1. Koncepcje ewidencjonistyczne: W poszukiwaniu czwartego warunku

Jako pierwsze podejmowane były próby znalezienia czwartego warunku wiedzy.

Naszkicujemy dwa takie podejścia. Według pierwszego należy dodać warunek, aby

wnioskowanie uzasadniające było nie tylko formalnie, ale też materialnie poprawne, a

według drugiego należy rozpoznać strukturę podważalności uzasadniania i wymagać, by

uzasadnienia były niepodważone.

4.1.1. Materialnie poprawne uzasadnianie (no-falsehood condition)

Uderzający w przykładach Gettiera jest fakt, że uzasadnienie dla przekonania,

które spełnia klasyczne warunki, a które wiedzą okazuje się nie być, uzyskane jest za

pomocą wnioskowania poprawnego formalnie, ale nie materialnie. Przypomnijmy, że

warunek (G1-3) jest spełniony, ponieważ Kowalska jest w posiadaniu świadectw

uzasadniających jej przekonanie, że:

(1) Brakowski, pracujący w biurze, jest właścicielem Forda.

Z (1) Kowalska wyciąga wniosek:

(2) Ktoś, pracujący w biurze, jest właścicielem Forda.

Świadectwa uzasadniające (1) wydają się uzasadniać logiczne konsekwencje (1), a zatem

m.in. (2). Jednakże należy zwrócić uwagę, że w przykładzie G1 zdanie (2) jest

prawdziwe, lecz (1) okazuje się fałszywe. A zatem Kowalska wyciąga wniosek (2) z

fałszywej przesłanki (1) – jej wnioskowanie jest poprawne formalnie, ale nie materialnie.

Można zasadnie twierdzić, że skoro warunek trzeci klasycznej definicji wiedzy

ma łączyć z jednej strony subiektywny warunek (K-1), a z drugiej strony obiektywny

warunek (K-2), to powinien to robić w sposób, który te warunki do siebie zbliża. Innymi

słowy posiadanie uzasadnienia powinno zbliżać nas do prawdy. W przypadku gdy

dopuszcza się wnioskowanie z przesłanek fałszywych, tylko od trafu zależy, czy w ten

sposób uzasadnione przekonanie będzie prawdziwe, czy też nie. Można nie chcieć wiązać

14

pojęcia uzasadnienia w ogóle z materialnie poprawnym wnioskowaniem, natomiast

wymagać należy – według zwolenników tej opcji – aby uzasadnienie, decydujące o tym,

czy podmiot jest w posiadaniu wiedzy, nie było oparte na błędzie materialnym.

(K′) Osoba



wie, że p zawsze i tylko wtedy, gdy:

21

(1)



jest przekonana, że p;

(2) to, że p jest prawdą;

(3) przekonanie



-y, że p jest uzasadnione

(4) uzasadnienie (3) nie jest oparte na fałszywych przesłankach

Istotnie definicja (K′) radzi sobie z przypadkiem G1 i jemu pokrewnymi. Nie radzi sobie

natomiast z przypadkami wiedzy percepcyjnej,

22

chyba że rekonstruowane byłyby one

jako oparte na wnioskowaniach. (Tu otwiera się dyskusja o tym, czym jest percepcja i

wiedza percepcyjna, por. też rozdział [Percepcja i pamięć]).

4.1.2. Podważalność (defeasibility) uzasadnień

23

Wielu epistemologów zwraca uwagę na fakt, że uzasadnienie wiedzy empirycznej

ma charakter podważalny

24

. Gdy kolega Wiarygodny przekazuje mi informację o tym, że

zebranie będzie miało miejsce o 17, nabywam z jednej strony przekonania o czasie

rozpoczęcia zebrania, a z drugiej strony uzasadnienia dla tego przekonania. Może się

jednak okazać, że tego akurat razu Wiarygodny jest szantażowany przez Knowaczową, i

częścią jej spisku jest wprowadzenie mnie w błąd co do terminu spotkania. Gdyby

informacja o tym, że wroga mi Knowaczowa szantażuje Wiarygodnego, była mi

dostępna, to oczywiście nie uznałabym informacji dostarczonej przez Wiarygodnego za

21

Taką propozycję przedstawia np. K. Lehrer, Theory of Knowledge. Niektóre uwagi J. Woleńskiego

również sugerują jego utrzymywanie podobnego poglądu, choć Woleński zdaje się wiązać warunek (4)
bezpośrednio z (3); por. też A. Bogusławski, „There is no getting round Gettier”, Journal of Pragmatics 34
(2002): 921-937.

22

Por. też R. Feldman, “An Alleged Defect in Gettier Counterexamples”, Australasian Journal of

Philosophy 52 (1974): 68-9.

23

Por. K. Lehrer, T. Paxson, „Knowledge: undefeated justified true belief”, Journal of Philosophy 66

(1969): 225-237, a także Swain, „Epistemic Defeasibility”, American Philosophical Quarterly, 11 (1974):
15-25.

24

Termin ‘defeasible’ bywa różnie tłumaczony w literaturze polskojęzycznej – czasem jako ‘zawodny’, co

też odpowiada angielskiemu terminowi ‘fallible’. Podważalność może, ale nie musi być związana z
zawodnością. Podważalne mogą być np. uzasadnienia działań przez racje.

15

uzasadnienie dla przekonania, że zebranie będzie miało miejsce o 17. Innymi słowy fakt,

że Knowaczowa szantażuje Wiarygodnego podważa uzasadnienie dla tego przekonania.

Wygodnie jest też powiedzieć, że fakt ten jest anulatorem (defeator) dla uzasadnienia

mojego przekonania.

Charakterystyczną rysą przykładów Gettiera jest to, że są tam elementy, które są

nam – odbiorcom tych przykładów – dostępne, a które podważają uzasadnienie dla

przekonania podmiotu. W przykładzie G1 fakt, że Brakowski wypożycza jedynie Forda,

którym jeździ codziennie do pracy, jest anulatorem dla uzasadnienia przekonania

Kowalskiego, że Brakowski jest właścicielem Forda. W przykładzie G2 fakt, że

Kowalska patrzy na podobnego do owcy owczarka jest anulatorem uzasadnienia jej

przekonania, że na polu pasie się owca.

Lehrer i Paxson proponują zatem następujący kształt definicji:

(K′′) Osoba



wie, że p zawsze i tylko wtedy, gdy:

(1)



jest przekonana, że p;

(2) to, że p jest prawdą;

(3) przekonanie



-y, że p jest uzasadnione

(4) uzasadnienie (3) nie jest podważone

Kłopot polega na tym, by doprecyzować warunek (4). Pierwszą przymiarką może być

następująca propozycja:

(P) Uzasadnienie dla przekonania



-y, że p jest podważone zawsze i tylko

wtedy, gdy istnieje prawdziwy sąd q taki, że gdyby q dodać do przekonań



-

y, to przekonanie



-y, że p przestałoby być uzasadnione.

Kłopot polega na tym, że anulatory same mogą zostać podważone. Przypomnijmy

sobie przykład Wiarygodnego i Knowaczowej. Zaczynamy od tego, że Wiarygodny

informuje mnie o terminie spotkania. Moje przekonanie, że zebranie zaczyna się o 17 jest

uzasadnione. Uzasadnienie to jest jednak podważone przez anulator, o którym

wspominaliśmy, a mianowicie fakt, że Wiarygodny jest szantażowany przez

Knowaczową. Może się jednak dalej okazać, że Wiarygodny znalazł „haka” na

Knowaczową i w związku z tym nie musi się przejmować jej szantażem. Znalezienie

„haka” jest tu anulatorem pierwszego anulatora (szantażu Wiarygodnego przez

16

Knowaczową), w rezultacie czego moje przekonanie, że zebranie zaczyna się 17 okazuje

się jednak uzasadnione.

Ta dość skomplikowana struktura nie daje się ująć w ramach propozycji (P). W

sytuacji bowiem, gdy podważony jest pierwszy anulator, istnieje prawdziwy sąd q taki,

że gdyby q dodać do przekonań



-y, to przekonanie



-y, że p przestałoby być

uzasadnione. Prawdziwym bowiem sądem jest to, że Wiarygodny jest szantażowany

przez Knowaczową. Definicja ta nie rozpoznaje zatem możliwości podważenia takiego

podważenia. Co więcej, można się liczyć z tym, że taka struktura podważeń nie będzie

się ograniczała do dwóch poziomów.

25

4.2. Nieewidencjonistyczne koncepcje wiedzy

4.2.1. Przyczynowa koncepcja wiedzy Goldmana

Przyczynowa koncepcja wiedzy powstała częściowo w związku z projektem

naturalizacji epistemologii (por. rozdział [Naturalizacja epistemologii]), a częściowo

bezpośrednio w odpowiedzi na problem Gettiera. Według Goldmana swoisty dla

przypadków Gettiera jest brak związku przyczynowego między przekonaniem a jego

uprawdziwiaczem. W wypadku G2 okazuje się, że przekonanie Kowalskiego, iż na polu

jest owca, pozostaje bez związku przyczynowego z uprawdziwiaczem tego przekonania,

tj. faktem, że na polu jest owca. Podobnie jest w G1, uprawdziwiaczem przekonania

Kowalskiej, że ktoś w biurze jest właścicielem Forda, jest fakt, że właścicielem Forda

jest pan Posiadacz. Jednakże przekonanie Kowalskiej pozostaje bez związku

przyczynowego z tymże faktem – Kowalska w ogóle pana Posiadacza nie zna.

Goldman proponuje następującą rewizję definicji wiedzy empirycznej (dopuszcza

on zastosowanie klasycznej definicji do wiedzy nieempirycznej):

(KK)



wie, że p zawsze i tylko wtedy, gdy to, że p jest w „odpowiedni” sposób

związane przyczynowo z



’y przekonaniem, że p.

25

Por. też W.G. Lycan, “Evidence One Does not Possess”, Australasian Journal of Philosophy 55 (1977):

114-126.

17

Warto po pierwsze zwrócić uwagę, w jaki sposób trzy klasyczne warunki są tu ujęte.

Warunek przekonania jest spełniony, ponieważ



-y przekonanie, że p ma być skutkiem

pewnego procesu przyczynowego. Warunek prawdziwości jest spełniony, ponieważ fakt,

że p ma być przyczyną tego procesu. Czy wymaga się, aby przekonanie



-y było

uzasadnione? Tu odpowiedź Goldmana jest negatywna. „Obiektywny” i „subiektywny”

element wiąże właśnie związek przyczynowy, a nie uzasadnienie. Goldman jednak broni

tej zmiany, zwracając uwagę na to, że w wielu wypadkach, które uznajemy za „wiedzę”,

nie jesteśmy w stanie podać uzasadnienia. Może być tak, że w przeszłości wyrobiliśmy

sobie zdanie w jakiejś sprawie, umiejąc je uzasadnić, natomiast w naszej pamięci

pozostało jedynie owo przekonanie. Nie powinno to przeszkadzać nam w traktowaniu go

jako wiedzy. Przeciwnie jest to zaletą teorii kauzalnej, że takie przypadki pozwala tym

mianem określić.

Goldman jest świadomy tego, że nie można jednak polegać na wszelkich

relacjach przyczynowych – niektóre bowiem bywają zupełnie nieodpowiednie.

Wyobraźmy sobie, że pewna osoba ma zamknięte oczy, lecz zmyślny neuronaukowiec,

dokładnie obserwujący jej pole widzenia, doprowadza do takich pobudzeń jej układu

wzrokowego, że po pierwsze nie zdaje sobie ona sprawy ze swojej sytuacji, a po wtóre

sztucznie wytworzone doznania wzrokowe odpowiadają doznaniom wzrokowym, które

w normalnych warunkach by miała. Jeżeli zatem ta osoba dochodzi do przekonania, że

leży przed nią jabłko, to istnieje łańcuch przyczynowy łączący jej przekonanie z

uprawdziwiaczem, tyle że łańcuch ten jest „nieodpowiedni” (pośredniczony jest przez

percepcję i interwencję naukowca). Goldman nie podaje eksplikacji odpowiedniości, lecz

wymienia procesy, które są „odpowiednie” – są to m.in. percepcja, pamięć,

wnioskowanie.

Przyczynowa koncepcja wiedzy napotkała jednak wiele problemów. Po pierwsze,

wątpliwości może budzić traktowanie faktów jako przyczyn.

26

Po drugie, powstają

problemy szczegółowe, dotyczące rozmaitych rodzajów wiedzy, które nie wydają się

pasować do takiego modelu wiedzy. Wiedza o przyszłości dla przykładu wydawałaby się

26

Koncepcji przyczynowości jest wiele i obecnie koncepcje dopuszczające relacje przyczynowe między

faktami są o wiele bardziej popularne niż pod koniec lat 60-tych, por. np. J. Bennett, Events and their
Names (Indianapolis, IN: Hackett, 1988).

18

wymagać istnienia wstecznych relacji kauzalnych (fakt przyszły musiałby spowodować

przeszłe przekonanie podmiotu). Z kolei wiedza ogólna (np. „Wszyscy/niektórzy ludzie

są śmiertelni”) nie wydaje się być powodowana przez fakt, że wszyscy/niektórzy ludzie

są śmiertelni. Po trzecie, mimo że Goldman jest świadom problemu związanego z tym, że

nie wszystkie łańcuchy przyczynowe są odpowiednie, to wyliczenie procesów

odpowiednich nie rozwiązuje kwestii, ze względu na problem tzw. dziwacznych

łańcuchów przyczynowych (problem of wayward causal chains).

27

Goldman sam zarzucił przyczynową teorię wiedzy na rzecz reliabilizmu.

28

Uznał

on, że teoria ta nie jest w stanie poradzić sobie z wyjaśnieniem następującej wersji

problemu Gettiera.

Przykład G3: Rozważymy dwie sytuacje (G3a i G3b), w których nasz werdykt

co do przypisania wiedzy podmiotowi będzie się różnił, jednak obie sytuacje są

nieodróżnialne z punktu widzenia przyczynowej teorii wiedzy. Sytuacja G3a:

Wyobraźmy sobie, że mały Henio przejeżdża przez wsie i poprawnie rozpoznaje krowy,

konie, domy i obory. Gdy spostrzega oborę, jest przekonany, że jest to obora. W takim

wypadku nie wątpimy, że Henio wie, że na górce znajduje się obora. Nasz werdykt

zmieniłby się jednak – sytuacja G3b – gdyby się okazało, że Henio przejeżdża właśnie

przez gminę, gdzie ludzie nie zajmują się już hodowlą zwierząt, w związku z czym w

całej gminie została dosłownie jedna obora. Natomiast miłośnicy wiejskich krajobrazów

zaczęli stawiać obory-atrapy (kartonowe obrazki obór), by choćby z oddali z nostalgią

wspominać dawne czasy. (Henio nie wie nic o specyfice tej gminy). Wyobraźmy sobie,

że Henio spostrzega oborę – i traf chce, że akurat jest to jedna jedyna prawdziwa obora w

tej gminie. Gdyby jednak Henio spojrzał na lewo miast na prawo – również doszedłby do

przekonania, że na sąsiednim pagórku stoi obora, mimo że tam stoi atrapa. Henio nie

umie rozróżnić prawdziwych obór od ich atrap. Przesądza to o tym, że w sytuacji G3b

Henio nie wie, że na pagórku po prawej stronie stoi obora, mimo że jego przekonanie, że

27

Por. np. Ch. Peacocke, Holistic Explanation, Oxford: Clarendon Press, 1979; Lewis, D., “Veridical

Hallucination and Prosthetic Vision” Australasian Journal of Philosophy 58 (1980): 239-249.

28

Goldman, Alvin. 1976. "Discrimination and Perceptual Knowledge." The Journal of Philosophy 73, pp.

771-791, (1979). "What is Justified Belief?" In: Justification and Knowledge, ed. George S. Pappas.
Dordrecht: Reidel.

19

na pagórku stoi obora w sytuacji G3b pozostaje w dokładnie takich samych relacjach

przyczynowych do obory, co jego przekonanie w sytuacji G3a.

4.2.2. Reliabilizm Goldmana

Goldman odrzuca swą wczesną myśl o związaniu pojęcia wiedzy z konkretnym

procesem przyczynowym, ale jego wczesna koncepcja wyraźnie odciska się na

późniejszej. Goldman nadal uważa, że należy myśleć o wiedzy jako o przekonaniu

uzyskanemu za pomocą pewnych odpowiednich procesów, lecz w swej nowej teorii z

jednej strony podaje pewną eksplikacje „odpowiedniości”, której brakowało w teorii

kauzalnej, a z drugiej strony odrzuca wymóg, by przekonanie było przyczynowo

związane z uprawdziwiaczem.

Otóż według reliabilistycznej koncepcji Goldmana wiedza podmiotu to jego

prawdziwe przekonania uzyskane za pomocą rzetelnych czy wiarygodnych (reliable)

procesów przekonaniotwórczych (belief-forming processes).

(KR)



wie, że p zawsze i tylko wtedy, gdy:

(1)



jest przekonana, że p

(2) to, że p jest prawdą

(3)



-y przekonanie, że p zostało uzyskane za pomocą rzetelnego procesu

przekonaniotwórczego

Procesy przekonaniotwórcze to te procesy poznawcze, których skutkiem jest

przekonanie. Proces przekonaniotwórczy jest rzetelny, jeżeli w większości wypadków

prowadzi on do prawdziwych przekonań. W ten sposób wśród rzetelnych procesów

przekonaniotwórczych Goldman wymienia: spostrzeganie w normalnych warunkach,

klarowną pamięć, poprawne wnioskowanie, introspekcję. Nierzetelne procesy

przekonaniotwórcze to: myślenie życzeniowe, zgadywanie, kierowanie się emocjami itd.

Jednym z podstawowych problemów reliabilizmu jest tzw. problem ogólności

(generality problem). (Dwa pozostałe zarzuty – zarzut z demona oraz z jasnowidztwa –

zostaną omówione w §5.) Chodzi mianowicie o to, że nie jest jasne, w jaki sposób dobrać

odpowiednią klasę procesów przekonaniotwórczych, by móc określić, czy są one

rzetelne, czy nie. Łatwo to widać na przykładzie G3. Aby stwierdzić, czy Henio dochodzi

20

do przekonania, że na górce stoi obora za pomocą rzetelnego procesu, musimy ten proces

odnieść do pewnej klasy procesów przekonaniotwórczych. Przykładowymi klasami mogą

być (a) procesy percepcyjne w ogóle, (b) procesy percypowania obór, (c) procesy

percypowania obór w rzeczonej gminie, (d) procesy percypowania obór na tej górce w

rzeczonej gminie itd. Otóż widać wyraźnie, że w zależności od klasy odniesienia

otrzymamy zupełnie inny werdykt co do rzetelności procesu. W świetle przykładu G3

mamy podstawy sądzić, że otrzymamy werdykt, iż proces przekonaniotwórczy był

nierzetelny, tylko jeżeli obierzemy (c) jako właściwą klasę odniesienia. Problem

ogólności dotyczy tego, że brak jest klarownych podstaw, by akurat tę klasę odniesienia

przyjąć.

4.2.3. Nozicka koncepcja wiedzy

29

Według Nozicka charakterystyczną cechą wiedzy jest nie tyle stopień

uzasadnienia, lecz to, że wiedza w odpowiednio elastyczny sposób podąża w ślad za

prawdą. Intuicję tę wyraża on koniecznością spełnienia dwóch dodatkowych warunków

kontrfaktualnych

30

:

(KN) Osoba



wie

31

, że p zawsze i tylko wtedy, gdy:

(1)



jest przekonana, że p;

(2) to, że p jest prawdą;

(3) gdyby to, że p nie było prawdą, to



nie byłaby przekonana, że p

(4) gdyby to, że p było prawdą (w nieco zmienionych warunkach), to



byłaby

przekonana, że p.

32

29

W literaturze anglojęcznej nazywa się teorię Nozicka ‘conditional theory of knowledge’, ale też

‘counterfactual theory of knowledge’. Ponieważ obie nazwy opierają się dobremu tłumaczeniu,
pozostaniemy przy odwołaniu do nazwiska autora.

30

Podobne myśli zawarte są w koncepcji racji konkluzywnych Dretskego („Conclusive Reasons”

Australasian Journal of Philosophy, 49 (1971): 1–22; por. też tegoż “Epistemic Operators,” Journal of
Philosophy, 67 (1970): 1007–1023, “Contrastive Statements,” Philosophical Review, 81 (1972): 411–430).
Według Dretskego



wie, że p tylko wtedy, gdy ma rację konkluzywną R dla przekonania, że p. Natomiast

racja R jest konkluzywna wtedy, gdy gdyby nie było tak, że p, to



nie miałaby racji R.

31

Jest to wstępna propozycja Nozicka, którą autor rozwija, uwzględniając różne metody dochodzenia do

przekonań (por. Philosophical Explanations).

32

Przypomnijmy, że zdanie „Gdyby było tak, że p, to byłoby tak, że q” (zapisywane też „p



q”) jest

prawdziwe, jeżeli w zbiorze wszystkich światów możliwych bliskich świata rzeczywistego, w których

21

Nozick obrazowo zapisuje warunek (3) i (4) w sposób uwidaczniający związek z

warunkami (1) i (2):

(3) ~(2)



~(1)

(4) (2)



(1)

Warunek (3) nakłada na wiedzę wymóg „unikania” fałszu, a warunek (4) – wymóg

„podążania” za prawdą. Teorię Nozicka określa się też mianem ujęcia tropiącego, czy

śledzącego, prawdę (truth-tracking account).

Zanim zobaczymy, w jaki sposób definicja ta odnosi się do przykładów Gettiera,

prześledźmy jej zastosowanie na kazusie wiedzy percepcyjnej uzyskanej w

standardowych warunkach. Jan wie, że woła go żona na podstawie dochodzącego go z

kuchni głosu. Warunki (KN-1) i (KN-2) są spełnione. Czy spełniony jest warunek

(KN-3)? Aby się przekonać musimy rozważyć zbiór światów możliwych bliskich

rzeczywistego, w którym warunki są podobne – Jan znajduje się w salonie, ale nie jest

prawdą, że woła go żona. Nic w sytuacji Jana nie uprawnia nas do przypuszczenia, że Jan

byłby przekonany, że woła go żona, a zatem możemy przypuszczać, że Jan nie byłby

przekonany, że woła go żona. (Tylko spełnienie tego warunku uprawniałoby nas do

stwierdzenia, że Jan wie, iż woła go żona). Podobnie dla przypisania Janowi wiedzy

spełniony musiałby być warunek (KN-4). We wszystkich światach bliskich danego,

nieznacznie się od niego różniących (Jan jest co prawda w salonie, ale zajada czipsy

miast chrupać orzeszki), gdzie istotnie woła go żona, Jan jest przekonany, że woła go

żona. Innymi słowy, prawdziwe przekonanie Jana jest również wiedzą, ponieważ w

sposób odpowiedni podążałoby zarówno za prawdą (KN-4), jak i unikałoby fałszu (KN-

3).

W ujęciu Nozicka problem z przykładami Gettiera polega na tym, że prawdziwe

przekonanie podmiotu jest kontrfaktualnie nieelastyczne – a w szczególności nie podąża

za fałszem, tj. niespełniony jest warunek (KN-3). Prześledźmy to na przykładzie G2.

Pamiętamy, że pan Kowalski znajduje się w normalnych warunkach percepcyjnych, w

zachodzi p, zachodzi też q. Zdanie „Gdyby kangury nie miały ogonów, to by się przewracały” jest
prawdziwe, ponieważ we wszystkich światach możliwych, w których zarówno prawidłowości, jak i
warunki są zbliżone do warunków świata rzeczywistego (np. Ziemię otacza atmosfera, a nie powłoka
wodna, kangury nie są wyposażone w dodatkowe formy ruchu – np. skrzydła, etc.), wszystkie kangury,
które są pozbawione ogonów, przewracają się.

22

których dochodzi do przekonania, że na polu znajduje się owca, patrząc jednak na

podobnego do owcy owczarka. Pamiętamy, że w G2 przekonanie pana Kowalskiego jest

prawdziwe, gdyż traf chce, że za wielkim głazem, który przesłania panu Kowalskiemu

pole widzenia, rzeczywiście znajduje się owca. Nozick zwraca uwagę, że jest to sytuacja,

w której przekonanie pana Kowalskiego nie unika fałszu. Gdyby bowiem na polu nie

było owcy – a całość sytuacji pana Kowalskiego była zbliżona (wzrok kierowałaby na

podobnego do owcy owczarka) – to i tak byłby przekonany, że na polu jest owca. Innymi

słowy nie jest spełniony warunek (KN-3).

Podobnie jak oba stanowiska Goldmana, koncepcja Nozicka radykalnie odchodzi

od ujęcia klasycznego. Pojęcie uzasadnienia w klasycznych (ewidencjonistycznych)

koncepcjach wiedzy odwołuje do racji dostępnych podmiotowi (jest w związku z tym

pojęciem internalistycznym, por. §5). Natomiast pojęcie tropienia prawdy nie uwzględnia

perspektywy podmiotu, czy racji mu przyświecających – jest ono pojęciem

eksternalistycznym i przesądza o takim zakwalifikowaniu całej koncepcji Nozicka.

Poza kłopotami z rozumieniem okresów kontrfaktualnych, które są dla Nozicka

podstawą, zarzucano mu m.in. to, że wbrew pozorom i jego definicja nie wyklucza

przypadkowości, której ma zapobiegać. Konstruowano kontrprzykłady, gdzie

przekonania podążają tropem prawdy przez przypadek.

33

4.3. Zarzucenie projektu zdefiniowania wiedzy

Projekt zdefiniowania wiedzy można jednak zarzucić. Czynią tak np. zwolennicy

zmilczenia (quietism) jako filozoficznej postawy wobec prób eksplikacji jakichkolwiek

pojęć filozoficznych. Źródłem takiej postawy są prace późnego Wittgensteina.

Williamson

34

z kolei twierdzi, że powinniśmy zarzucić aspirację do definiowania

wiedzy, dlatego że wbrew oczekiwaniom klasycznych epistemologów okazało się, że

pojęcia przekonań, prawdy czy uzasadnienia okazały się bardziej jeszcze kłopotliwe niż

33

Por. Morton, Przewodnik po teorii poznania, s. 167-8. Teorię tropienia prawdy rozwija m.in. Roush,

Tracking Truth.

34

Por. Williamson, T., Knowledge and its Limits, Oxford: Oxford University Press, 2000; Greenough, P.,

Pritchard, D., red., Williamson on Knowledge, Oxford: Oxford University Press, 2009.

23

pojęcie wiedzy. Williamson proponuje, by uznać pojęcie wiedzy za pojęcie pierwotne i

potraktować je jako podstawę do nadbudowania pojęć pozostałych.

35

Natomiast kontekstualiści nie tyle zarzucają projekt zdefiniowania wiedzy, co

zarzucają projekt zdefiniowania jednolitego pojęcia wiedzy. Uważają oni, że to, co za

wiedzę uznajemy jest uzależnione od kontekstu wypowiedzi. W szczególności ostrość

standardów tego, co uznajemy za uzasadnienie jest zależne od kontekstu. To, co w

normalnych warunkach jest wiedzą (odpowiedź na pytanie „Czy wiesz, która jest

godzina?”) może nie być wiedzą w kontekście dyskusji epistemologicznej, gdzie

podnoszone są argumenty zbliżające się do sceptyckich („Czy wiesz, czy Twój zegarek

działa?”, „Czy wiesz, z jaką dokładnością pokazuje godzinę?” „Czy wiesz, że nie ulegasz

iluzji?”, „Czy wiesz, że nie śnisz?” itd.). Por. też [Sceptycyzm a kontekstualizm].

5. Internalizm a eksternalizm epistemologiczny

W ujęciu klasycznym warunek uzasadnienia zwykle był rozumiany

internalistycznie – jako wymagający tego, by podmiot dysponował racjami

przemawiającymi za przekonaniem. Jak widzieliśmy, Goldman i Nozick zastępują ten

warunek zupełnie innymi warunkami, które wcale nie muszą być dostępne podmiotowi

wiedzy. Podmiot bowiem wcale nie musi mieć dostępu do informacji o tym, czy jego

przekonanie łączy odpowiedni proces przyczynowy z właściwym faktem (kauzalna teoria

wiedzy), czy jego przekonanie zostało uzyskane za pomocą rzetelnego procesu

przekonaniotwórczego (reliabilizm), czy jego przekonanie tropi prawdę (Nozick).

Przedmiotem sporu internalizmu z eksternalizmem jest właśnie pytanie, czy pojęcie

wiedzy zakłada pojęcie uzasadnienia rozumiane w sposób klasyczny.

35

Warto podkreślić, że z podobnym – choć inaczej motywowanym – postulatem potraktowania wiedzy

jako pojęcia prymitywnego występuje A. Bogusławski. Por. „Wissen, Wahrheit, Glauben: zur
semantischen Beschaffenheit des kognitiven Vokabulars”, w: Bungarten, T. (red.), Wissenschaftssprache.
Bieträge zur Methodologie, Theoretischen Fundierung unde Deskription, Monachium: Fink, 1981, ss. 54-
84, „There is no getting round Gettier”, op.cit. Tezę też rozwija M. Danielewiczowa, Wiedza i niewiedza:
stadium polskich czasowników epistemicznych, Warszawa, 2002.

24

5.1. Internalizm vs eksternalizm: trzy spory

W klasycznej definicji wiedzy tylko warunek prawdziwości (rozumiany zwykle

zgodnie z korespondencyjną koncepcją prawdy) jest rozumiany jako warunek

eksternalistyczny. Wcześniej mówiliśmy o nim jako o warunku „obiektywnym”,

dotyczącym tego, jak się rzeczy w świecie mają. Warunek przekonania z kolei jest

zwykle rozumiany jako warunek internalistyczny.

Warto jednak podkreślić, że dla każdego z trzech warunków klasycznej definicji

wiedzy toczą się spory między stanowiskiem internalistycznym a eksternalistycznym.

Zacznijmy od sporu dotyczącego warunku uzasadnienia, który jest przedmiotem

debaty internalizmu i eksternalizmu epistemologicznego. Internaliści konstruują pojęcie

uzasadnienia w następujący sposób (indeks ‘i’ ma przypominać, że jest to

internalistycznie rozumiane pojęcie uzasadnienia)

(U

i

) Jeżeli osoba



żywi przekonanie, że p w sposób uzasadniony, to



ma dostęp

do wiedzy, iż żywi je w sposób uzasadniony.

Mówienie o dostępie podmiotu do wiedzy jest cokolwiek metaforyczne. Chodzi tu z

grubsza o to, że gdy mówimy, że



ma dostęp do wiedzy, iż żywi ona przekonanie, że p

w sposób uzasadniony, to



znajduje się w takiej sytuacji epistemicznej, która zdobycie

tej wiedzy



-ie umożliwia. Ponieważ przy klasycznym rozumieniu uzasadnienie to

podanie wywodu odwołującego się do racji przemawiających za danym przekonaniem,

więc jeżeli



takim wywodem dysponuje, to ma też dostęp do wiedzy, że nim dysponuje.

Eksternaliści zaprzeczają (U

i

) i twierdzą, że:

(U

e

) Możliwe jest że osoba



żywi przekonanie, iż p w sposób uzasadniony, ale

nie ma dostępu do wiedzy, że żywi je w sposób uzasadniony.

Eksternalistyczne rozumienie uzasadnienia obejmuje nie tyle dysponowanie wywodem

odwołującym do racji, co właśnie rozmaicie formułowane warunki alternatywne, np.

zachodzenie

odpowiedniego

związku

przyczynowego,

rzetelność

procesów

poznawczych, etc.

Spór między internalizmem i eksternalizmem epistemologicznym dotyczy tego,

który z tych warunków, (U

i

) czy (U

e

), jest spełniony przez pojęcie uzasadnienia

zakładane przez nasze pojęcie wiedzy.

25

W podobnej formie można przedstawić dwa inne spory internalistów z

eksternalistami. Można tak oddać spór internalizmu i eksternalizmu semantycznego,

dotyczący przekonań i treści mentalnych w ogóle:

(M

i

) Jeżeli osoba



żywi przekonanie, że p, to



ma dostęp do wiedzy, iż żywi to

przekonanie.

(M

e

) Możliwe jest, że osoba



żywi przekonanie, iż p, ale nie ma dostępu do

wiedzy, że je żywi.

Eksternaliści (np. Putnam i Burge) przyjmują (M

e

), podczas gdy internaliści (np. Searle)

– (M

i

).

36

Podobny kształt przyjmuje spór o pojęcie prawdy podjęty przez realistyczne

(eksternalistyczne) i antyrealistyczne (internalistyczne) koncepcje prawdy:

(P

i

) Jeżeli osoba



żywi prawdziwe przekonanie, że p, to



ma dostęp do wiedzy,

iż przekonanie to jest prawdziwe.

(P

e

) Możliwe jest, że osoba



żywi prawdziwe przekonanie, iż p, ale nie ma

dostępu do wiedzy, że przekonanie to jest prawdziwe.

Zwolennicy koherencyjnej teorii prawdy np. przyjmują (P

i

), podczas gdy zwolennicy np.

korespondencyjnej teorii prawdy – (P

e

).

Eksternalizm epistemologiczny w szerokim sensie można byłoby rozumieć jako

przyjęcia stanowiska eksternalistycznego we wszystkich trzech sporach dotyczących

wszystkich trzech warunków nakładanych na pojęcie wiedzy. Zwykle jednak przyjmuje

się węższe rozumienie eksternalizmu epistemologicznego jako dotyczącego wyłącznie

sporu o uzasadnienie.

5.2. Argumenty za eksternalizmem epistemologicznym

Widzieliśmy już, że eksternaliści dość dobrze sobie radzą z problemem Gettiera.

Stanowiska te mają też inne zalety. Nie pojawiają się na ich gruncie problemy

36

Por. H. Putnam, “The Meaning of Meaning,” w: tegoż, Mind, Language and Reality (Cambridge:

Cambridge University Press, 1975), s. 215-271, polskie tłumaczenie “Znaczenie wyrazu ‘znaczenie’,” w
Wiele twarzy realizmu i inne eseje (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998), s. 93-184; T. Burge,
“Individualism and the Mental,” w (red.) Peter A. French, Theodore E. Uehling, Jr., Howard K. Wettstein,
Studies in Metaphysics (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1979), s. 73-122; J.R. Searle,
Intentionality. An Essay in the Philosophy of Mind (Cambridge: Cambridge University Press, 1983). Por też
J. Odrowąż-Sypniewska, Rodzaje naturalne: Rozważania z filozofii języka, Warszawa: Semper, 2006.

26

zakwalifikowania jako wiedzy tzw. wiedzy bezrefleksyjnej (non-reflective knowledge),

czyli przypadków, gdy wiemy coś, ale nie jesteśmy już w stanie podać uzasadnienia

(które być może kiedyś posiadaliśmy), a nawet przypadki wiedzy u zwierząt. Gazela

może wiedzieć, że jest goniona przez lwa, nawet jeżeli nie może podać stosownego

uzasadnienia. Gazela zwykle nie wie, że wie, że goni ją lew. Należy tu jednak podkreślić,

że choć eksternalizm epistemologiczny dopuszcza przypisywanie wiedzy zwierzętom, to

tego nie wymusza. Można mieć np. zasadne wątpliwości, czy zwierzęta mają

przekonania.

37

Warto to też podkreślić, że eksternalistyczne koncepcje wiedzy są szczególnie

odporne na argumenty sceptyckie. Jest to częściowo związane z tym, że wiele

klasycznych argumentów sceptyckich opiera się na zasadzie domknięcia wiedzy (closure

principle), która nie obowiązuje na gruncie eksternalistycznych koncepcji wiedzy (por.

[Sceptycyzm współczesny]).

5.3. Argumenty za internalizmem epistemologicznym

Na zakończenie przytoczymy trzy argumenty wysuwane przeciwko

eksternalizmowi: nowy argument z demona, argument z jasnowidztwa, argument ze

związku między wiedzą i racjonalnie umotywowanym przekonaniem. Są to argumenty,

które mają nas skłonić do przekonania, że nasze pojęcie wiedzy odwołuje się do

internalistycznie rozumianego uzasadnienia.

Pierwszy przykład

38

ma pokazać, że w sytuacji, w której mamy do czynienia z

podmiotem, którego przekonania są uzasadnione

w sensie internalistycznym (w skrócie

„uzasadnione

i

”), ale nie są uzasadnione w sensie eksternalistycznym („uzasadnione

e

”),

oraz z podmiotem, którego przekonania są zarówno uzasadnione

e

jak i uzasadnione

i

,

traktujemy ich uzasadnienie podobnie, co świadczy według internalistów o tym, że

ignorujemy uzasadnienie

e

. Innymi słowy uzasadnienie

e

nie jest konieczne dla

uzasadnienia. Przykład, który ma to wykazać dotyczy niejakiego Smitha, który (w

37

Por. np. D. Davidson, “Zwierzęta racjonalne”, tłum. C. Cieśliński, w tegoż Eseje o prawdzie, języku i

umyśle, pod redakcją B. Stanosz (Warszawa: PWN, 1992), s. 234-250.

38

Por. Cohen, S., Lehrer, K. „Justification, Truth, and Knowledge” Synthese 55 (1983): 191-207; Cohen, S.

„Justification and Truth”, Philosophical Studies 46 (1984): 279-96.

27

naszym świecie) posiada zbiór przekonań B, z których wszystkie są uzasadnione

e

, tj.

wszystkie są uzyskane za pomocą rzetelnych procesów przekonaniotwórczych (przykład

ten można zaadoptować dla dowolnej koncepcji eksternalistycznej). Niektóre z tych

przekonań dotyczą uzasadnienia innych przekonań, a więc niektóre przekonania ze

zbioru B są również uzasadnione

i

. Dla przykładu gdybyśmy zapytali Smitha, dlaczego

jest przekonany, że jego matka była w Moskwie, odparłby, że jasno pamięta dzień, w

którym matka wróciła z wycieczki do Moskwy, pokazując mu zdjęcia Placu Czerwonego

i ofiarowując matrioszkę, która była w dzieciństwie jego ulubioną zabawką itd.

Przekonania Smitha są zatem zarówno uzasadnione

e

jak i uzasadnione

i

.

Smith2 mieszka w świecie demona, posiada ten sam zbiór przekonań B co Smith

(niektóre z nich są uzasadnione

i

), tyle że żadne z tych przekonań nie jest uzasadnione

e

.

To demon sprawił, że Smith2 posiada te przekonania, które posiada. To oczywiście nie

przeszkadza temu, by Smith2 potrafił uzasadnić swoje przekonanie, że jego matka była w

Moskwie w dokładnie taki sam sposób, w jaki robi to Smith.

Internaliści twierdzą, że przekonania Smith2’a są uzasadnione w dokładnie takim

samym stopniu co przekonania Smitha. Smith2 ma dokładnie te same podstawy dla

swych przekonań co Smith. Jeżeli tak to pojęcie uzasadnienia, które stosujemy jest

pojęciem internalistycznym, a pojęcie uzasadnienia

e

jest nieistotne.

39

Drugi argument przeciw eksternalizmowi ma pokazać, że istnieją sytuacje, w

których podmiot ma uzasadnione

e

prawdziwe przekonanie, którego jednak nie

uznalibyśmy za wiedzę. BonJour

40

przytacza przykład jasnowidzącej Jane. Jane żyje na

odludziu – głęboko w dżungli amazońskiej – i nie ma kontaktu ze światem. Ma osobliwy

dar przewidywania większych katastrof na kuli ziemskiej – na parę minut przed

większym trzęsieniem ziemi, katastrofą lotniczą, Jane widzi to oczyma duszy, i nabiera

przekonania, że tak będzie. Ponieważ jednak żyje na odludziu nie zdaje sobie sprawy z

tego, że jej przekonania pochodzące z tych wizji regularnie okazują się prawdziwe. Jeżeli

teraz Jane ma wizję trzesięnia ziemi w Japonii i żywi stosowne przekonanie, czy

39

Warto zaznaczyć, że Goldman w odpowiedzi na ten argument wprowadza rozróżnienie między dwoma

rodzajami uzasadnienia: mocnym (eksternalistycznym) i słabym (internalistycznym). Por. „What is
Justified Belief?”, op.cit.

40

The Structure of Empirical Knowledge, Cambridge: Harvard University Press, 1985.

28

powiemy, że przekonanie Jane jest uzasadnione, że Jane wie, że w Japonii dojdzie do

trzęsienia ziemi?

BonJour sądzi, że musimy odpowiedzieć przecząco na oba pytania. Jane nie ma

żadnego uzasadnienia dla swego przekonania, a w związku też z tym nie wie, że w

Japonii dojdzie do trzęsienia ziemi. Eksternaliści odpowiadają jednak inaczej – twierdzą,

że Jane wie, że w Japonii dojdzie do trzęsienia ziemi, bo posiada uzasadnienie

e

.

Natomiast to, czego Jane rzeczywiście nie posiada to metawiedzy – Jane nie wie, że wie,

że w Japonii dojdzie do trzęsienia ziemi.

Wreszcie internaliści zwracają uwagę na fakt, że wiedza wiąże się z działaniem w

sposób, który nie wiąże li-tylko przekonań z działaniem. W powyższym przykładzie

Jane, która ma wizję trzęsienia w Japonii pewnie nie czułaby się specjalnie

zmotywowana do tego, by próbować zaalarmować władze Japonii o nadchodzącej

katastrofie (gdyby dostępne jej były odpowiednie formy komunikacji). Sytuacja byłaby

zupełnie inna – twierdzą internaliści – gdyby dostępne jej były racje dla jej przekonań.

Tylko przekonania uzasadnione w sensie internalistycznym stanowią racjonalne

podstawy działania. Jeżeli uznajemy związek między uzasadnieniem a racjonalną

motywacją za istotny dla uzasadnienia, to opowiadamy się za internalistycznym pojęciem

uzasadnienia.

5.4. Epistemologia cnót

Na zakończenie warto zwrócić uwagę na to, że współcześnie rozwijający się nurt

tzw. epistemologii cnót (e.g. Code, Hookway, Montmarquet, Sosa, Zagzebski) jest

czasami postrzegany jako pogląd będący stanowiskiem pośrednim między internalizmem

a eksternalizmem. Rysuje się tu czasami analogię między etyką a epistemologią. W

deontologii (tak jak w internalizmie) dominująca jest perspektywa podmiotu. W

konsekwencjalizmie (tak jak w eksternalizmie) przeważa z kolei perspektywa

obiektywnych skutków, czy faktów. W etyce cnót z kolei te dwie perspektywy skupiają

się w cnotach sprawcy – cnoty muszą się ujawniać w zachowaniu (a więc zewnętrznie),

ale są kształtowane przez sprawcę. Podobnie rozwija się epistemologia cnót, które są

wyrażone zewnętrznie (tylko te władze epistemiczne, które prowadzą w większości do

29

prawdziwych przekonań mogą być cnotami), ale jednak są one przez sprawcę rozwijane

(w ten sposób włączona jest perspektywa wewnętrzna).

6. Inne zagadnienia

Wiele sporów, które epistemologowie toczą zakłada pewne rozstrzygnięcia

naszych intuicji językowych. Warto przy tej okazji przywołać przynajmniej trzy obszary

badań, które temat ten podejmują w sposób bardziej usystematyzowany. Po pierwsze,

należy wspomnieć o pragmatycznych koncepcjach wiedzy rozwijanych np. przez J.L.

Austina, A.J. Ayera, W. Sellarsa, R. Brandoma, czy J. Rosenberga.

41

Po drugie, nie

należy też zapominać o dociekaniach lingwistów na temat czasowników

epistemicznych.

42

Po trzecie wreszcie, tzw. filozofia eksperymentalna podejmuje się w

sposób empiryczny badać intuicje językowe dotyczące rozmaitych przykładów

filozoficznych. Niektóre z tych prac dotyczą pojęć epistemologicznych.

43

Przewodnik bibliograficzny

6.1.1. Opracowania encyklopedyczne

Bernecker, S., Prichard, D., red., 2010, The Routledge Companion to Epistemology,

London: Routledge.

41

Por. Austin, J.L., How to Do Things with Words, Oxford: Oxford University Press, 1962. Ayer, A.J., The

Foundations of Empirical Knowledge, London: Macmillan, 1940; tegoż, The Problem of Knowledge,
op.cit.; Sellars, W., Science Perception and Reality, London: Routledge & Kegan Paul, 1963; Brandom, R.,
Making It Explicit, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1994. Rosenberg, J., Thinking about
Knowing, Oxford: Clarendon Press, 2002.

42

Jedną z ciekawszych prac z tego zakresu stanowi książka Danielewiczowej dotycząca czasowników

epistemicznych w języku polskim Wiedza i niewiedza: stadium polskich czasowników epistemicznych,
op.cit.

43

Warto tu wymienić z jednej strony empiryczne dane dotyczące intuicyjnych reakcji na problem Gettiera

(por. J. Weinberg, S. Nichols, S. Stich, “Normativity and Epistemic Intuitions”, Philosophical Topics 29
(2001): 429-60.), a z drugiej jedną z ciekawszych hipotez dotyczy tego, że istotna dla przypisania wiedzy
może być wartość moralna sądów (tzw. epistemiczny efekt Knobego, por. J.R. Beebe, W. Buckwalter,
„The Epistemic Side-Effect Effect”, Mind & Language 25, 2010: 474-498).

30

Dancy, J., Sosa, E., Steup, M., red., 2010, A Companion to Epistemology, drugie

wydanie, Oxford: Wiley-Blackwell

Greco, John, Sosa, Ernest eds.. 1998. The Blackwell Guide to Epistemology. Oxford:

Blackwell.

6.1.2. Podręczniki

Audi, R., 1998, Epistemology: A Contemporary Introduction to Theory of Knowledge,

London: Routledge.

Ayer, A.J., 1956, The Problem of Knowledge, Baltimore, MD: Penguin Books. Polskie

tłumaczenie (E. König-Chwedeńczuk): Problem poznania, Warszawa: PWN,

1965.

Chisholm, Roderick. 1989. Theory of Knowledge, 3

rd

. ed., Englewood Cliffs: Prentice

Hall. Polskie tłumaczenie (R. Ziemińska): Teoria poznania, Lublin: Dajmonion,

1994.

Dancy, J., 1985, An Introduction to Contemporary Epistemology, Oxford: Blackwell.

Fumerton, R., 2006, Epistemology, Oxford: Blackwell.

Hetherington, S., 1996, Knowledge Puzzles: An Introduction to Epistemology, Boulder,

CO: Westview Press.

Jadacki, J.J., 1985, Spór o granice poznania, Warszawa: PWN.

Jadacki, J.J., 2003, Człowiek i jego świat: Propedeutyka filozofii, Warszawa: Academica.

Landesman, Ch., 1996, An Introduction to Epistemology, Oxford: Wiley-Blackwell.

Lehrer, K., 2000, Theory of Knowledge, Boulder, CO: Westview Press.

Morton, A., 1997, A Guide through the Theory of Knowledge, drugie wydanie, Oxford:

Wiley-Blackwell. Polskie tłumaczenie (T. Baszniak): Przewodnik po teorii

poznania, Warszawa: Wydawnictwo Spacja, 2002.

Moser, O.K., Mulder, D.H., Trout, J.D., 1998, The Theory of Knoweldge. A Thematic

Introduction, Oxford: Oxford University Press.

O’Brien, D., 2006, An Introduction to the Theory of Knowledge, Cambridge: Polity.

31

Pollock, J.L., 1986, Contemporary Theories of Knowledge, Savage, MA: Rowman and

Littlefield.

Prichard, D., 2009, What is this thing called Knowledge?, London: Routledge.

Williams, M., 2001, Problems of Knowledge: A Critical Introduction to Epistemology,

Oxford: OUP.

Woleński, J. 2000, Epistemologia, tom I: Zarys historyczny i problemy metateoretyczne,

Kraków: Aureus.

Woleński, J. 2001, Epistemologia, tom II: Wiedza i poznanie, Kraków: Aureus.

Woleński, J. 2005, Epistemologia: Poznanie, prawda, wiedza, realizm, Warszawa: PWN.

6.1.3. Zbiory artykułów

Alcoff, L.M., ed., 1998, Epistemology: The Big Questions, Oxford: Blackwell.

Axtell, G., ed., 2000, Knowledge, Belief and Character: Readings in Virtue

Epistemology, Lanham: Rowman and Littlefield.

Bengson, J., Moffett, M.A., eds., 2012, Knowing How: Essays on Knowledge, Mind, and

Action, Oxford: Oxford University Press.

Bernecker, S., Dretske, F.I., red., 2000, Knowledge: Readings in Contemporary

Epistemology, Oxford: OUP.

Bernecker, S., ed., 2006, Epistemology: Selected Texts with Interactive Commentary,

Oxford: Blackwell.

BonJour, L., Sosa, E., 2003, Epistemic Justification. Internalism vs. Externalism,

Foundations vs. Virtues, Oxford: Blackwell.

Brady, M. S., Pritchard, D. H., eds., 2003, Moral and Epistemic Virtues, Oxford: Basil

Blackwell.

Brady, M. S., Pritchard, D. H., eds., 2003, Virtues: Moral and Epistemic, special double

issue of Metaphilosophy, 34.

Conee, E., Feldman, R., eds., 2004, Evidentialism: Essays in Epistemology, Oxford:

Oxford University Press.

32

DePaul, M., Zagzebski, L. eds., 2003, Intellectual Virtue: Perspectives from Ethics and

Epistemology, Oxford: Oxford University Press.

Fairweather, A., Zagzebski, L., eds., 2001, Virtue Epistemology: Essays on Epistemic

Virtue and Responsibility, Oxford: Oxford University Press.

Ginet, C., Shoemaker S., eds., 1983, Knowledge and Mind. Philosophical Essays,

Oxford: Oxford University Press.

Goldman, A.I., Whitcomb, D., eds., 2011, Social Epistemology, Oxford: OUP.

Greco, J., ed., 2004, Sosa and his Critics, Oxford: Blackwell.

Greenough, P., Pritchard, D., eds., 2009, Williamson on Knowledge, Oxford: Oxford

University Press.

Huemer, M., red., 2002, Epistemology: Contemporary Readings, London: Routledge.

Kornblith, H., red., 2001, Epistemology: Internalism and Externalism, Oxford: Wiley-

Blackwell.

Kvanvig, J., ed., 1996, Warrant in Contemporary Philosophy: Essays in Honor of Alvin

Plantinga’s Theory of Knowledge, Lanham: Rowman and Littlefield.

Moser, P.K., red., 1986, Empirical Knowledge: Readings in Contemporary Epistemology,

Totowa, NJ: Rowman & Littlefield.

Moser, P.K, vander Nat, A., red.,1995, Human Knowledge: Classical and Contemporary

Approaches, drugie wydanie, Oxford: Oxford University Press.

Pappas, G.S., Swain, M., red., 1978, Essays on Knowledge and Justification, Ithaca, NY:

Cornell University Press.

Prichard, D., Neta, R., red., 2008, Arguing About Knowledge, London: Routledge.

Smith, Q., red., 2008, Epistemology: New Essays, Oxford: OUP.

Sosa, E., Villanueva, E., red., 2007, Metaphysics of Epistemology, Oxford: Wiley-

Blackwell.

Sosa, E., Kim, J., Fantl, J., McGrath, M., red., 2008, Epistemology: An Anthology, drugie

wydanie, Oxford: Wiley-Blackwell.

Steup, M., ed., 2001, Knowledge, Truth and Duty: Essays on Epistemic Justification,

Responsibility and Virtue, Oxford: Oxford University Press.

33

Steup, M., Sosa, E., eds., 2005, Contemporary Debates in Epistemology, Oxford:

Blackwell.

Villanueva, E., ed., 1994, Truth and Rationality, Atascadero: Ridgeview.

6.1.4. Monografie

Alston, William. 1989. Epistemic Justification. Essays in the Theory of Knowledge.

Ithaca: Cornell University Press.

Austin, J.L., 1962, How to Do Things with Words, Oxford: Oxford University Press.

Polskie tłumaczenie (B. Chwedeńczuk): „Jak działać słowami”, w: Austin, J.L,

Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne, Warszawa: PWN,

1993.

Ayer, A.J., 1940, The Foundations of Empirical Knowledge, London: Macmillan.

Armstrong, D.M. 1973. Belief, Truth, and Knowledge. Cambrdidge: Cambridge

University Press.

Bergmann, M., 2006, Justification without Awareness: A Defense of Epistemic

Externalism, Oxford: Clarendon Press.

BonJour, L.. 1985. The Structure of Empirical Knowledge. Cambridge: Harvard

University Press.

Brandom, R., 1994, Making It Explicit, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1994.

Code, L., 1987, Epistemic Responsibility, Hanover: University Press of New England

and Brown University Press.

Danielewiczowa, M., 2002, Wiedza i niewiedza: stadium polskich czasowników

epistemicznych, Warszawa.

Dretske, F., 1969, Seeing and Knowing, Chicago: University of Chicago Press.

Dretske, F., 1981, Knowledge and the Flow of Information, Oxford: Blackwell.

Fantl, J., McGrath, M., 2011, Knowledge in an Uncertain World, Oxford: OUP.

Fumerton, Richard. 1995. Metaepistemology and Skepticism. Lanham: Rowman and

Littlefield.

Greco, J., 2000, Putting Skeptics in Their Place, New York: Cambridge University Press.

34

Greco, J., 2010, Achieving Knowledge, Cambridge: Cambridge University Press.

Goldman, A.I, 1986, Epistemology and Cognition, Cambridge, MA: Harvard University

Press

Goldman, A.I., 1999, Knowledge in a Social World, Oxford: Oxford University Press.

Hookway, C., 2004, Truth, Rationality and Pragmatism: Themes From Peirce, Oxford:

Oxford University Press.

Ingarden, R., 1971, U podstaw teorii poznania, Warszawa: PWN.

Ingarden, R., 1995, Studia z teorii poznania, (red.) A. Węgrzecki, Warszawa: PWN.

Kornblith, H., 2001, Epistemology: Internalism and Externalism. Oxford: Blackwell.

Lehrer, K., 1974, Knowledge, Oxford: Oxford University Press.

Montmarquet, J., 1993, Epistemic Virtue and Doxastic Responsibility, Lanham: Rowman

and Littlefield.

Moser, P., 1989, Knowledge and Evidence, Cambridge: Cambridge University Press.

Nozick, R., 1981, Philosophical Explanations, Cambridge, MA: Harvard University

Press.

Plantinga, Alvin. 1993. Warrant: The Current Debate. Oxford: Oxford University Press.

Pollock, J.L., 1974, Knowledge and Justification, Princeton: Princeton University Press.

Popper, K.R., 2002, Wiedza obiektywna: Ewolucyjna teoria epistemologiczna, tłum. A.

Chmielewski, Warszawa: PWN. Oryginał w języku angielskim: Objective

Knowledge: An Evolutionary Approach, Oxford: Oxford University Press, 1972.

Rosenberg, J., 2002, Thinking about Knowing, Oxford: Clarendon Press.

Roush, S., 2007, Tracking Truth: Knowledge, Evidence, and Science, Oxford: OUP.

Russell, B., 1948, Human Knowledge: Its Scope and Its Limits, London: George Allen

and Unwin.

Sellars, W., 1963, Science Perception and Reality, London: Routledge & Kegan Paul.

Sellars, W., 1997, Empiricism and the Philosophy of Mind: with an Introduction by

Richard Rorty and a Study Guide by Robert Brandom, ed. R. Brandom,

Cambridge, MA: Harvard University Press.

35

Shope, R.K., 1983, The Analysis of Knowing. A Decade of Research, Princeton:

Princeton University Press.

Stanley, J., 2005, Knowledge and Practical Interests, Oxford: Oxford University Press.

Stanley, J., 2011, Know How, Oxford: Oxford University Press.

Swain, Marshall. 1981. Reasons and Knowledge. Ithaca: Cornell University Press.

Williamson, T., 2000, Knowledge and its Limits, Oxford: Oxford University Press.

Zagzebski, L.T., 1996, Virtues of the Mind. An Inquiry Into the Nature of Virtue and the

Ethical Foundations of Knowledge, Cambridge: Cambridge University Press

Zagzebski, L.T., 2009, On Epistemology, Belmont, CA: Wadsworth.

Ziemińska, R., 2002, Eksternalizm we współczesnej epistemologii, Szczecin:

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.