Montaż instalacji z rur miedzianych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ

Marek Olsza

Montaż instalacji z rur miedzianych 713[04].Z1.04

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Robert Wanic
mgr inż. Janusz Rudolf

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Marek Olsza

Konsultacja:
mgr Janusz Górny

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 713[04].Z1.04

Montaż instalacji z rur miedzianych w modułowym programie nauczania dla zawodu monter
systemów rurociągowych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Charakterystyka elementów instalacji z rur miedzianych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Przygotowanie rur miedzianych do instalacji

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Połączenia rur miedzianych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Montaż instalacji

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w nabywaniu umiejętności z zakresu montażu instalacji

z rur miedzianych.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, wykaz umiejętności i wiedzy, jakie powinieneś mieć już
opanowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz w czasie zajęć,

−

materiał nauczania – umożliwia przygotowanie się do wykonywania ćwiczeń,

−

zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś materiał nauczania,

−

ćwiczenia pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas zajęć i że nabyłeś wiedzę i umiejętności
z zakresu jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.
W materiale nauczania zostały opisane zagadnienia z zakresu montażu instalacji z rur

miedzianych. Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś
nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Z rozdziałem Pytania sprawdzające możesz zapoznać się:

−

przed przystąpieniem do rozdziału Materiał nauczania – poznając przy tej okazji
wymagania wynikające z zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając
na pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń,

−

po zapoznaniu się z rozdziałem Materiał nauczania, by sprawdzić stan swojej wiedzy,
która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń.
Kolejny etap to wykonywanie ćwiczeń, których celem jest uzupełnienie i utrwalenie

wiadomości i umiejętności z zakresu montażu instalacji z rur miedzianych.

Wykonując ćwiczenia przedstawione w poradniku lub zaproponowane przez nauczyciela,

poznasz zasady montażu instalacji z rur miedzianych. Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń,
sprawdź poziom swojej wiedzy rozwiązując sprawdzian postępów.

W tym celu:

−

przeczytaj pytania i odpowiedz,

−

podaj odpowiedź wstawiając X w podane miejsce.

Odpowiedzi NIE wskazują luki w Twojej wiedzy, informują Cię również, jakich

zagadnień jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do treści, które nie są
dostatecznie opanowane.

Poznanie przez Ciebie wszystkich lub określonej części wiadomości będzie stanowiło dla

nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości
i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel może posłużyć się zestawem zadań
typu „próba pracy”.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

713[04].Z1

Technologia montażu systemów rurociągowych

713[04].Z1.01

Prace przygotowawczo- zakończeniowe
przy montażu systemów rurociągowych

713[04].Z1.04

Montaż instalacji z rur miedzianych

713[04].Z1.05

Montaż rurociągów żeliwnych,

kamionkowych i betonowych

713[04].Z1.02

Montaż instalacji z rur stalowych

713[04].Z1.03

Montaż rurociągów stalowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozróżniać rodzaje rurociągów,

−

rozróżniać elementy konstrukcyjne rurociągów,

−

odróżniać technologie wykonania rurociągów różnego typu,

−

przestrzegać zasad bezpiecznej pracy, przewidywać i zapobiegać zagrożeniom,

−

stosować procedury udzielania pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,

−

charakteryzować podstawowe materiały stosowane do budowy rurociągów,

−

odczytywać i interpretować rysunki budowlane,

−

posługiwać się dokumentacją techniczną,

−

wykonywać przedmiary i obmiary robót,

−

wykonywać rysunki inwentaryzacyjne,

−

organizować stanowiska składowania i magazynowania,

−

składować i magazynować podstawowe materiały do budowy rurociągów,

−

transportować materiały do budowy rurociągów,

−

korzystać z pozatekstowych źródeł informacji,

−

wykonywać prace przygotowawczo-zakończeniowe przy montażu rurociągów,

−

wykonywać połączenia rur instalacyjnych stalowych metodą spawania gazowego,

−

wykonywać połączenia rur stalowych sieciowych metodą spawania elektrycznego,

−

montować rurociągi wraz z armaturą z rur stalowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

wykonać prace przy montażu instalacji z rur miedzianych zgodnie z obowiązującymi
przepisami bhp i ochrony ppoż.,

−

rozróżnić kształtki miedziane,

−

przygotować na podstawie wykazu materiały potrzebne do montażu instalacji z rur
miedzianych,

−

ocenić stan techniczny rur i łączników miedzianych do montażu instalacji,

−

wykonać cięcie rur miedzianych na określony wymiar,

−

przygotować końcówki rur miedzianych do montażu,

−

wykonać gięcie rur miedzianych o różnych średnicach,

−

przygotować sprzęt do lutowania rur miedzianych,

−

wykonać połączenia nierozłączne rur miedzianych za pomocą lutowania miękkiego
i twardego,

−

wykonać połączenia rozłączne rur miedzianych,

−

zamocować elementy instalacji z rur miedzianych w budynku,

−

przeprowadzić instalacje z rur miedzianych różnymi sposobami,

−

wykonać kompensatory wydłużeń cieplnych przewodów w instalacji z rur miedzianych,

−

wykonać przejścia instalacji z rur miedzianych na instalacje wykonane z innych
materiałów,

−

posłużyć się instalacyjną dokumentacją techniczną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Charakterystyka elementów instalacji z rur miedzianych.

4.1.1. Materiał nauczania

W wykonawstwie instalacji wody mają zastosowanie rury miedziane. W kraju

z czystej miedzi (99,9% Cu) produkuje się rury o średnicach zewnętrznych 15 ÷ 54 mm: jako
miękkie o średnicach 15 i 22 mm, nadające się do gięcia na zimno, i twarde o średnicach 28,
35, 42 i 54 mm. Oprócz rur produkuje się także łączniki (tab. 1) z miedzi (jak rury) lub
mosiężne. Pierwsze z nich wykonuje się tylko jako kielichowe, a drugie - jako gwintowane
i kielichowe.

Tabela 1. Łączniki do rur miedzianych [1, s. 171,172]

Szkic

Opis

Szkic

Opis

Kolano 90° z gwintem

wewnętrznym (Mo)

Trójnik równoprzelotowy z gwintem

wewnętrznym

(

Mo)

Kolano 90° z gwintem
zewnętrznym (Mo)

Trójnik r

wnoprzelotowy (M)

Kolano 90° równoprzelotowe
dwukielich owe

(

Trójnik jednozwężkowy (M)

Kolano 90° równoprzelotowe
jednokielichowe

(

Złączka równoprzelotowa

(

Kolano 180° równoprzelotowe
(M)

Złączka równoprzelotowa

z gwintem wewnętrznym (Mo)

uk 90° równoprzelotowy

dwukiel

chowy (M)

Złączka równoprzelotowa
kielichowa z gwintem wewnętrznym
(Mo)

uk 90° równo przelotowy

jednokielich owy

(

Złączka równoprzelotowa

kielichowa z gwintem zewnętrznym
(Mo)

uk równoprzelotowy

dwukielichowy (M)

Złączka równoprzelotowa z gwintem

zewnętrznym

(

Mo)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

cd. tab. 1

Szkic

Opis

Szkic

Opis

Złączka wkrętna (Mo)

Dwuzłączka kolankowa z gwintem
zewnętrznym

Złączka zwężkowa wkrętna

(M)

Dwuzłączka kolankowa z gwintem
wewnętrznym

Złączka zwężkom (Mo)

Korek

Dwuzłączka prosta (M)

Korek z gwintem zewnętrznym

Dwuzłączka kolankowa

(Mo)

Pierścień oporowy

Dwuzłączka prosta z gwintem

zewnętrznym (Mo)

Złączka zespolona do baterii

czerpalnych

Mo- mosiądz, M- miedź

Miedź ma liczne zalety:

−

jest trwała - instalacje miedziane do zimnej i ciepłej wody, centralnego ogrzewania oraz
gazu pracują prawidłowo nawet ponad 100 lat,

−

prosta w użyciu i łatwa do formowania,

−

bakteriostatyczna - dezynfekcyjne działanie miedzi obejmuje między innymi tak groźne
bakterie jak E. Coli i Legionella pneumophila. Podatność na tworzenie kolonii
bakteryjnych w środowisku różnych materiałów używanych do produkcji rur jest dla
miedzi 2,6 raza mniejsza niż dla polibutylenu, 13,7 raza mniejsza niż dla polietylenu i aż
24,3 raza mniejsza niż dla PCW,

−

ma nieprzemijającą wartość - wszystkie miedziane pozostałości powstałe podczas
montażu nowej lub rozbiórki starej instalacji są cennym surowcem wtórnym. Szacuje się,
że ponad 80% miedzi wraca do ponownego przerobu,

−

jest odporna na korozyjne działanie zimnej i gorącej wody – pod wpływem wilgoci
i dwutlenku węgla pokrywa się ciemnobrązową patyną, przechodzącą po pewnym czasie
w tak zwaną patynę szlachetną o barwie zielonej, która zwiększa i tak dużą odporność
miedzi na korozję, a także czynników zewnętrznych - promieni UV i zmian temperatury.

Nie jest jednak całkiem pozbawiona wad:

−

współczynnik rozszerzalności termicznej miedzi jest około półtora raza większy niż stali.
Dziesięciometrowy odcinek rury miedzianej dowolnej średnicy podgrzany o 70°C (a tak
się dzieje w instalacjach grzewczych o parametrach na przykład 90/70°C) musi się
wydłużyć o ponad 11 mm. Wykonując instalację z miedzi trzeba pamiętać, aby dać mu
taką szansę, umieszczając kompensatory wydłużeń w postaci złączek z kompensatorem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

mieszkowym, łuków lub kolan w kształcie litery U. Niewielkie wydłużenia można
zniwelować przez tak zwaną kompensację naturalną, czyli odkształcenia wolnych (bez
odgałęzień, uchwytów stałych itp.) odcinków rur instalacji,

−

współczynnik przewodności cieplnej miedzi jest sześciokrotnie większy niż stali
i kilkadziesiąt razy większy niż tworzyw sztucznych. Im jest większy, tym więcej ciepła
traci woda podczas przepływu w instalacji, czyli większe są starty termiczne
nieizolowanych przewodów. Dlatego rury miedziane transportujące gorącą wodę
(w instalacjach c.w.u. lub grzewczych) trzeba izolować (na przykład otulinami z pianki
poliuretanowej), zwłaszcza gdy instalacja jest prowadzona przez pomieszczenia
nieogrzewane,

−

są sytuacje, w których miedziane przewody mogą ulec korozji, na przykład na skutek zbyt
gwałtownego przepływu wody w źle zaprojektowanej instalacji, zbyt wysokiego
ciśnienia, nieodpowiedniej jakości wody.

Korozji przewodów miedzianych sprzyjają jody manganowe, jeśli ich stężenie przekracza

wartość określoną jako dopuszczalną dla wody do picia i potrzeb gospodarczych, czyli 0,05
mg/l. Woda wodociągowa w Polsce na ogół spełnia te wymagania. Wyjątek stanowią rejony
podgórskie, gdzie występuje woda miękka o dużej zawartości agresywnego dwutlenku węgla.
Powyższe zastrzeżenia nie dotyczą wody w instalacjach centralnego ogrzewania, co do
jakości której nie ma żadnych ograniczeń, pod warunkiem, że ilość ubytków nie przekracza
wielkości określonej w normie, a więc także nie ma potrzeby ciągłego jej uzupełniania.

Tabela 2. Metryczne kształtki miedziane [31]

Kształtka

Opis

Kształtka

Opis

Obejście pełne
LW x LW

Półobejście nyplowe
LW x LZ

Kolanko 90

LW x LW

Trójnik/Trójnik red.
LW/LW/LW

Kolanko nyplowe 90

LW x LZ

Mufa redukcyjna
LW x LW

Nypel redukcyjny
LW x LZ

Mufa
LW x LW

Zaślepka
LW

Półsrubunek bez uszczelki
LW x GW

Miedź jest stosowana jako materiał na rury do instalacji:

−

wodociągowych: zimnej i ciepłej wody,

−

ogrzewania wodnego,

−

klimatyzacji,

−

gazowych (również do gazów ciekłych i medycznych),

−

sprężonego powietrza,

−

olejowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rury miedziane instalacyjne są produkowane w trzech rodzajach różniących się stopniem

twardości i - co za tym idzie – własnościami mechanicznymi i użytkowymi.

Rury miękkie mogą mieć średnice od 6 do 54 mm:

−

rury o średnicach do 22 mm są uformowane w kręgi,

−

rury o średnicach od 6 do 45 mm dostarczane są w odcinkach prostych o długości 3 i 5 m
(w tak zwanych sztangach).

Rury półtwarde produkowane są w zakresie średnic od 6 do 159 mm, twarde od 6 do 267

mm. Oba rodzaje dostarczane są w odcinkach prostych 3 lub 5 m.

Charakterystyczną cechą rur miękkich jest łatwość gięcia, wadą -łatwość wgniecenia

ścianki. Według polskich wymagań rury do instalacji wodnych produkuje się w stanie
miękkim w zakresie średnic od 12 do 22 i w stanie twardym do średnicy 76,1 mm.

Rury miedziane powinny być odpowiednio oznakowane. Obowiązkiem producenta jest

umieszczenie na rurze następujących informacji: średnicy zewnętrznej, numeru normy
dotyczącej wymagań dla rur, znaku identyfikacyjnego producenta, daty produkcji (rok
i kwartał lub miesiąc). Do instalacji gazowych należy stosować rury twarde ciągnione bez
szwu. Rury te mają największą wytrzymałość i twardość.

Do remontów instalacji w starych budynkach często używa się rur miedzianych. Stare

zniszczone piony i gałązki wykonane ze stali stosunkowo łatwo jest zastąpić przewodami
z twardej miedzi. Nową instalację można także rozprowadzić w tak zwanym systemie
zalistwowym. Jeśli wymienia się również grzejniki, nie należy wybierać aluminiowych ze
względu na możliwość wystąpienia korozji elektrochemicznej. Można zainstalować stalowe,
ale pomiędzy rurą i grzejnikiem trzeba zamontować przekładkę z teflonu.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są zalety instalacji miedzianych?
2. Jakie są wady instalacji miedzianych?
3. Do jakich rodzajów instalacji są stosowane rury miedziane?
4. Jakie rodzaje rur miedzianych są stosowane w instalacjach?
5. Jakie rodzaje kształtek miedzianych są stosowane w instalacjach?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na stanowisko montażowe dostarczono kształtki miedziane. Zapisz w odpowiednim

miejscu tabeli jakie to są elementy i jakie jest ich zastosowanie?

Kształtka

Nazwa i zastosowanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) rozpoznać elementy instalacji i podać ich nazwy,
3) określić zastosowanie przedstawionych elementów,
4) omówić sposób rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

katalogi elementów instalacji miedzianych,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Na stanowisko montażowe dostarczono:

−

rury miedziane o średnicy 22 mm uformowane w kręgi,

−

rury miedziane o średnicy 100 mm w odcinkach prostych o długości 3m.

Omów jakie to są rodzaje rur i jakie jest ich zastosowanie?

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

katalogi rur miedzianych,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) omówić zalety i wady instalacji miedzianych?

2) wymienić rodzaje rur miedzianych stosowanych do budowy rurociągów?

3) rozróżnić rodzaje rur miedzianych?

4) wymienić kształtki miedziane stosowanych do budowy rurociągów?

5) rozróżnić kształtki miedziane stosowanych do budowy rurociągów?

6) dobrać elementy instalacji miedzianej w zależności od przeznaczenia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Przygotowanie rur miedzianych do instalacji.

4.2.1. Materiał nauczania

Trasowanie.

Trasowanie rur obejmuje czynności związane z wyznaczaniem długości poszczególnych

ich odcinków i miejsc wykonywania gięć, dzięki którym zamontowane rury tworzą fragment
instalacji o żądanej długości montażowej i wymaganych kształtach. Pojęcia długości
montażowej i długości rzeczywistej wyjaśniono na rys. 1.

Rys. 1. Długości przewodów montażowe i rzeczywiste [1, s. 33]

Cięcie.

Rury miedziane tnie się podobnie jak rury stalowe piłką brzeszczotową lub obcinakiem

rolkowym. Brzeszczoty do miedzi powinny być drobnouzębione. Rury warto umieścić
w imadle (rys. 2), płaszczyzna cięcia będzie wtedy łatwiej osiągalna.

Rys. 2. Imadło do mocowania rur miedzianych [28]

Konstrukcja szczęk zapewnia optymalny i bezpieczny docisk, a wygodna dźwignia –

szybki montaż rury. Idealną płaszczyznę cięcia uzyskamy, stosując obcinak rolkowy
jednonożowy do rur miedzianych.

Rys. 3. Obcinaki rolkowe [28]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do ręcznego cięcia rur z miedzi można także używać piłki do metalu, ale obecnie niemal

powszechnie stosowane są obcinaki. Obcinakami do rur miedzianych można ewentualnie ciąć
rury stalowe cienkościenne. Obcinaki rolkowe do miedzi mają trzy różne wykonania
przeznaczone do odmiennych średnic przewodów. Można tutaj wyróżnić model Mini,
Standard, Maxi. Modele Mini (rys. 3) przeznaczone są zwykle do obcinania rur do 28 mm
średnicy.

Ich mały wymiar pozwala na bardzo wygodne cięcie w powietrzu, bezpośrednio na

instalacji. Urządzenia te są więc nieodzowne w pracach serwisowych, czy demontażu
przewodów, szczególnie trudno dostępnych. Model średni standardowy (rys. 4) przeznaczony
jest do cięcia rur miedzianych o najpopularniejszych średnicach od 6 do 60 mm.

Rys. 4. Obcinaki rolkowe [28]

Może on być teleskopowy lub ze śrubą pociągową. Modele teleskopowe umożliwiają

szybkie dopasowanie obcinaka do średnicy rury, należy jednak dbać o ich czystość. Kurz
i piasek mogą uszkodzić teleskop. Urządzenia w wersji Maxi pozwalają na obcinanie rur do
5" (127 mm średnicy), ale cięcie ręczne tak dużych średnic jest nieekonomiczne. Obcinak
szybko się wtedy zużywa, a czas cięcia znacznie wydłuża. Duże średnice, powyżej 56 mm
tnijmy raczej piłą taśmową lub przecinarką kątową.

Piła tarczowa do cięcia na sucho (rys. 5) dla: stali, miedzi, aluminium i tworzyw

sztucznych. Zakres cięcia rur – do 115 mm.

Rys. 5. Piła tarczowa [28]

Gratowanie.

Rury miedziane po ucięciu prawie nigdy nie są idealnie gładkie. Te cięte brzeszczotami

mają zwykle ostre zadziory, podczas gdy cięte obcinakiem rolkowym są „zawalcowane” do
środka. W obu przypadkach powierzchnia rury (bosy koniec) musi zostać zgratowana.
Gratowanie, czyli usuwanie nadmiaru materiału przeprowadza się specjalnymi narzędziami
zwanymi gratownikami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 6. Gratowniki [28]

Gratowniki do rur miedzianych często występują łącznie z obcinakami rolkowymi,

stanowiąc ich integralną część W handlu dostępne są też gratowniki ręczne wieloostrzowe
(rys. 6) do gratowania wewnętrznego i zewnętrznego rur. Są to przyrządy uniwersalne
dostosowane do kilku średnic przewodów.

Usuwanie tlenków.

Rury lutowane muszą być pozbawione tlenków na długości lutowanego kielicha. Rury

miedziane czyści się zarówno od wewnątrz (kielich), jak i na zewnątrz (bosy koniec).
Wewnętrzne czyszczenie rur miedzianych najlepiej wykonywać szczotkami stalowymi
o średnicy odpowiadającej wielkości rury (rys. 7). Bosy koniec najlepiej czyści się watą
syntetyczną.

Rys. 7. Szczotki stalowe [28]

Gięcie ręczne.

Gięcie rur ma na celu nadanie im żądanych kształtów umożliwiających wykonanie

obejść, zmian kierunku itp. Promień gięcia tych rur nie powinien być mniejszy niż 4 ÷ 5
średnic zewnętrznych giętej rury. Gięcie rur może odbywać się na zimno i na gorąco.

Na zimno zgina się rury o średnicach mniejszych niż 75 mm. Czynność ta, dla rur

o średnicach nie większych niż 25 mm, odbywa się na giętarkach ręcznych (rys. 8), których
zastosowanie w robotach instalacyjnych umożliwia gięcie bez wypełniania rur piaskiem (jako
zabezpieczenie przed zniekształceniem przekroju rur), co znacznie przyspiesza gięcie.. Rury
o średnicach powyżej 25 mm gniemy w giętarkach mechanicznych.

Na gorąco gnie się przede wszystkim rury o średnicach większych niż 75 mm.

Rozróżniamy dwa rodzaje gięcia - gładkie i faliste.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 8. Giętarka ręczna 1 - krążek nieruchomy, 2 - krążek ruchomy, 3 - dźwignia, 4 - gięta rura, 5 - chomątko

dociskające, 6 - śruba mocująca [1, s. 38]

Rys. 9. Gięcie rur za pomocą sprężyn [28]

Przed gładkim gięciem rur (w celu zabezpieczenia przed zniekształceniem przekroju)

należy je dokładnie wypełnić, np. piaskiem, a następnie po zakorkowaniu końców rur,
miejsca gięcia nagrzewać w kuźni polowej lub w palenisku stałym. Po odpowiednim
nagrzaniu rury o średnicy do 50 mm zgina się w imadłach (rys. 10), a powyżej 50 mm –
w specjalnych uchwytach. Do kontroli promienia i kąta gięcia służy wzornik z drutu. Po
gięciu chłodzi się rurę wodą, a następnie usuwa piasek stukając młotkiem w rurę.

Rys. 10. Gięcie rur w imadle 1 - gięta rura, 2 - korek zamykający końce rury po napełnieniu jej piaskiem,

3 - dźwignia z rury o większej średnicy, 4 – imadło [1, s. 39]

Gięcie gładkie jakkolwiek ma wiele zalet (małe opory podczas przepływu cieczy

i gazów), to ze względu na duży nakład pracy jest coraz częściej zastępowane przez gięcie
faliste. Stosując ten sposób gięcia, za pomocą palników acetylenowo-tlenowych możemy
wykonać haki półfaliste (rys. 11) i faliste.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 11. Łuk półfalisty [1, s. 39]

Rys. 12. Przyrząd do ręcznego gięcia przewodów miedzianych [1, s. 40]

Do gięcia ręcznego przewodów miedzianych służy przyrząd pokazany na rys. 12. Zakres

stosowania: przewody o średnicy do 10 mm i promieniu gięcia 35 mm oraz przewody do
średnicy 26 mm i promienia gięcia 93 mm.

Do mechanicznego gięcia rur stosuje się giętarki hydrauliczne o napędzie ręcznym

i elektrycznym. Składają się one z: siłownika wyposażonego w tłokową pompę ręczną, ramy,
na której jest zbudowany zespół elektrohydrauliczny z pompą zębatą, uchwytu i zespołu
krzywek. Giętarki o napędzie elektrycznym są dodatkowo wyposażone w silnik elektryczny.

Rys. 13. Gięcie rur za pomocą sprężyn [28]

Na rys. 13 przedstawiono ręczną giętarkę elektryczna do gięcia na zimno rur miedzianych

miękkich i twardych pod kątem do 180° o średnicy 10-30 mm. Ma ona silnik jednofazowy
o mocy 1000 W, bezstopniowy zaś elektroniczny włącznik przyciskowy umożliwia ruch
powolny i szybki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 14. Przystawka do gięcia rur [28]

Przystawka do gięcia rur (rys. 14), tanie i wygodne rozwiązanie wykorzystujące jako

napęd gwintownicę do rur stalowych. Pozwala na gięcie przewodów miedzianych pod kątem
do 180°, o średnicy 10-35 mm. Nie wymaga stosowania imadła, przeznaczona do użycia na
każdej płaskiej powierzchni.

Gwintowanie.

Gwintowanie jest to czynność polegająca na nacięciu rowka śrubowego na sworzniu

walcowym, w otworze walcowym lub na zewnętrznej powierzchni rury. Gwinty dzielimy
według zarysu na trójkątne, trapezowe, prostokątne i okrągłe, a według systemu – na
metryczne, calowe i rurowe (drobnozwojowe o zmniejszonym skoku).

Do wykonywania gwintów wewnętrznych (w otworach) używamy gwintowników.

Nacięcie rowka gwintowego na pełną głębokość za pomocą jednego gwintownika jest
praktycznie niemożliwe, dlatego używa się do tego celu kompletu gwintowników. W razie
ich użycia nagwintowanie składa się z trzech zabiegów: zdzierania, pogłębiania
i wykończenia. Do pierwszego zabiegu służy gwintownik z jedną rysą, drugiego - z dwiema
i trzeciego z trzema rysami. Ruch obrotowy gwintownika uzyskuje się przez obracanie go
specjalnym pokrętłem nakładanym na kwadratową główkę gwintownika.

Do nacinania gwintów zewnętrznych służą narzynki: okrągłe lub dzielone. Zależnie od

narzynek stosuje się dwa rodzaje oprawek. Za pomocą oprawek nadaje się narzynkom ruch
obrotowy (roboczy) podobnie jak gwintownikom podczas nacinania gwintów wewnętrznych.

Narzędzia do prefabrykacji.

Miedź jest materiałem na tyle łatwym do obróbki, że przy zastosowaniu odpowiednich

narzędzi pozwala do minimum ograniczyć liczbę połączeń w instalacji. Ma to szczególne
znaczenie w instalacjach lutowanych, w których każde połączenie staje się potencjalnym
zagrożeniem dla szczelności układu. Narzędzia do prefabrykacji można ogólnie podzielić na:
ekspandery, giętarki i ekstraktory.
Ekspandery służą do wykonywania kielichów na bosych końcach przewodów rurowych.
Kielichowanie rur miedzianych możliwe jest tylko w przypadku rur miękkich. Rury
miedziane twarde należy przed tą operacją wyżarzyć lub stosować specjalne ekspandery
z imadłem prowadzącym, zapewniającym równomierne rozparcie kielicha we wszystkich
kierunkach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 15. Zastosowanie ekspandera [28]

Ekspandery dostępne na rynku są w większości urządzeniami dźwigniowymi

z wymiennymi głowicami (rys. 15). Dźwigniowy napęd pozwala na operowanie urządzeniem
nawet w wąskiej przestrzeni montażowej. Siła rozparcia zależy od długości dźwigni i sposobu
przekazywania napędu (bezpośredni lub krzywkowy). Siła ta jest stała, dlatego im większa
średnica rury, tym większy wysiłek ze strony montera. Ekspandery dźwigniowe stosuje się
tylko do rur o średnicy do 42 mm. W praktyce już od średnicy 35 mm, powinniśmy stosować
ekspander z napędem zapadkowym.

Rys. 16. Ekspander z głowicą schodkową [28]

Ekstraktory to urządzenia służące do wyciągania trójników na rurach, czyli wykonywania

tzw. wcinek. Trójniki tego typu nazywane są często trójnikami wyoblanymi, stąd inna nazwa
urządzenia – wyoblak. Trójniki wyoblane są rzadkością w instalacjach. W praktyce możemy
się z nimi spotkać przy wykonywaniu podejść do grzejnika (gałązek grzejnikowych) lub
innych „wcinek” w instalację. Wcinki takie wymagają jednak lutowania twardego, które nie
jest z kolei zalecane. Ekstraktory dzielą się ogólnie na ręczne i elektryczne. Ręczne wymagają
dodatkowego użycia wiertarki do nawiercenia otworu w rurze. Otwór wykonujemy wiertłem
stożkowym z regulowaną głębokością. Trójnik wyciągamy natomiast specjalnym hakiem ze
śrubą pociągową i urządzeniem zapadkowym. Nie jest to jednak operacja łatwa i wymaga
pewnej wprawy. W wielu wypadkach źle wyciągnięty trójnik może mieć pęknięcia na
długości. Bardziej precyzyjne i wygodniejsze w obsłudze są więc wyoblaki elektryczne.
Pracują one dwuetapowo: w pierwszym etapie urządzenie nawierca rurę wiertłem stożkowym,
w drugim – za pomocą innego elementu wyciąga z niej trójnik.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 17. Wyoblaki elektryczne [28]

Narzędzia do połączeń zaciskowych.
Złącza zaciskowe w instalacjach miedzianych najogólniej można podzielić na:

−

zaciskowe skręcane z pierścieniem pełnym,

−

zaciskowe zaprasowywane, kielichowe z uszczelką gumową.

Pierwszy typ połączeń wymaga do montażu tylko zwykłych kluczy płaskich, drugi –

specjalistycznej

praski

hydraulicznej

szczękach

zaciskowych

kompatybilnych

z montowanym systemem.

Połączenia zaprasowywane są relatywnie tanie i bardzo wytrzymałe. Można je

bezpiecznie montować w podłodze, eliminując tym samym złącza lutowane twardo. Praski
(rys. 18) są natomiast często urządzeniami uniwersalnymi i po wymianie szczęk mogą służyć
do montażu także innych systemów rurowych.

Rys. 18. Praski [28]

Przepisy bhp.

Podczas obróbki ręcznej należy przestrzegać niżej podanych ogólnych zasad z zakresu

bezpieczeństwa i higieny pracy:

−

na stanowisku roboczym powinny się znajdować tylko narzędzia niezbędne do
zaplanowanej pracy, ułożone w odpowiednim porządku,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

wykonywania

poszczególnych

operacji

wolno

używać

tylko

narzędzi

nieuszkodzonych,

−

obrabiany przedmiot musi być dobrze zamocowany, aby nie mógł się przesuwać
w trakcie wykonywanych operacji,

−

używając elektronarzędzi, przed ich uruchomieniem, należy sprawdzić, czy są właściwie
uziemione,

−

odpadów powstałych w czasie obróbki (opiłków, wiórów itp.) nie wolno usuwać
z powierzchni obrabianej, urządzenia służącego do mocowania (imadła itp.) i blatu stołu
gołą dłonią lub palcami bądź przez wydmuchiwanie.
Każdy obsługujący urządzenie mechaniczne musi zdawać sobie sprawę z tego, że przy

obróbce mechanicznej są możliwe duże zagrożenia dla zdrowia i życia ludzkiego. Chcąc
uniknąć wypadków należy przestrzegać następujących zasad ogólnych:

−

obsługujący urządzenie powinien być ubrany w odzież ochronną, spiętą przy dłoniach
i stopach. Ponadto musi mieć nakrycie głowy, chroniące jego włosy przed ich
wkręceniem w obracający się przedmiot lub element urządzenia,

−

mechanizmy napędowe powinny mieć osłony, których nie wolno zdejmować w czasie
pracy urządzenia,

−

obrabiane przedmioty i narzędzia powinny być właściwie zamocowane,

−

przed uruchomieniem urządzenia o napędzie elektrycznym należy zawsze sprawdzić
uziemienie,

−

odpadów powstałych w czasie obróbki (opiłków, wiórów itp.) nie wolno usuwać gołą
dłonią ani przez wydmuchiwanie ustami lub sprężonym powietrzem,

−

na stanowisku pracy powinien panować ład i porządek.
Dodatkowo podczas obsługi giętarek należy przestrzegać następujących zaleceń:

−

obsługujący powinien pracować w rękawiczkach skórzanych lub brezentowych,

−

przed uruchomieniem silnika należy zamknąć skrzynkę przekładniową,

−

w czasie pracy nie należy trzymać rąk nad powierzchnią stołu giętarki, ponieważ jego
ruch odbywa się do góry,

−

giętarki nie uruchamia się, jeżeli na podstawkach nie położono rury przygotowanej do
gięcia,

−

w czasie pracy giętarki nie wolno dokonywać jakichkolwiek zabiegów konserwacyjnych
i napraw oraz przebywać w zasięgu osi tłoka w odległości do 5 m,

−

giętarka powinna mieć włączone zabezpieczenie przed porażeniem prądem
elektrycznym.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są wymagania bhp przy obróbce ręcznej i mechanicznej elementów instalacji

miedzianej?

2. Jakie narzędzia stosuje się do cięcia rur miedzianych?
3. Na czym polega gratowanie rur miedzianych?
4. W jaki sposób można giąć rury miedziane?
5. Jakie czynniki wpływają na dobór metody gięcia rur miedzianych?
6. Co to jest prefabrykacja rur miedzianych?
7. Jakich narzędzi używamy do prefabrykacji rur miedzianych?
8. Jakich narzędzi używamy do wykonywania połączeń zaciskowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na stanowisko montażowe dostarczono rury miedziane o średnicy 16 mm uformowane

w kręgi. Do instalacji należy przygotować dwa odcinki rur o długości 1 m. Dobierz narzędzia
i przygotuj rury miedziane do instalacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe,
3) przygotować rury,
4) zmierzyć żądaną długość rur,
5) ciąć rury na wymiar,
6) przygotować końcówki rur do montażu,
7) zaprezentować sposób rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja rysunkowa,

−

rury miedziane w kręgach,

−

narzędzia pomiarowe,

−

narzędzia monterskie,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Na stanowisko montażowe dostarczono rury miedziane o średnicy 20 mm w odcinkach

prostych o długości 3 m. Do instalacji należy przygotować dwa odcinki rur o długości 1 m
zgięte w połowie długości z promieniem gięcia równym 60 mm. Dobierz narzędzia
i przygotuj rury miedziane do instalacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja rysunkowa,

−

rury miedziane w odcinkach,

−

narzędzia pomiarowe,

−

narzędzia monterskie,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Na stanowisko montażowe dostarczono rury miedziane o średnicy 30 mm w odcinkach

prostych o długości 3 m. Do instalacji należy przygotować dwa odcinki rur o długości 1 m
zgięte w połowie długości pod kątem 180

. Dobierz narzędzia i przygotuj rury miedziane do

instalacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

9) sprawdzić kąt gięcia,
10) zaprezentować sposób rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja rysunkowa,

−

rury miedziane w odcinkach,

−

narzędzia pomiarowe,

−

narzędzia monterskie,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Na stanowisko montażowe dostarczono rury miedziane o średnicy 30 mm w odcinkach

prostych o długości 3 m. Do instalacji należy przygotować dwa odcinki rur o długości 3 m.
W połowie długości rur należy wykonać wcinek. Dobierz narzędzia i przygotuj rury
miedziane do instalacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe,
3) przygotować rury,
4) zmierzyć żądaną długość rur,
5) przygotować końcówki rur do montażu,
6) dobrać narzędzie do wykonania wcinka,
7) wykonać wcinek,
8) sprawdzić przygotowane rury miedziane,
9) zaprezentować sposób rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja rysunkowa,

−

rury miedziane w odcinkach,

−

narzędzia pomiarowe,

−

narzędzia monterskie,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Na stanowisko montażowe dostarczono rury miedziane o średnicy 30 mm w odcinkach

prostych o długości 3 m. Do instalacji należy przygotować dwa odcinki rur o długości 3 m
i naciąć gwintem zewnętrzny drobnozwojny na długości 30 mm. Dobierz narzędzia
i przygotuj rury miedziane do instalacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe,
3) przygotować rury,
4) dobrać narzędzie do wykonania gwintu,
5) naciąć gwint,
6) przygotować końcówki rur do montażu,
7) zaprezentować sposób rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja rysunkowa,

−

rury miedziane w odcinkach,

−

narzędzia pomiarowe,

−

narzędzia monterskie,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) dobrać narzędzia do cięcia rur miedzianych?

2) ciąć rury miedziane na określony wymiar?

3) przygotować końcówki rur miedzianych do montażu?

4) dobrać narzędzia do gięcia rur miedzianych?

5) giąć rury miedziane na określony wymiar?

6) dobrać narzędzia do wykonania wcinek w rurach miedzianych?

7) wykonać wcinki w rurach miedzianych?

8) dobrać narzędzia do gwintowania rur miedzianych?

9) wykonać gwint na rurach miedzianych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Połączenia rur miedzianych.

4.3.1. Materiał nauczania

Sposoby łączenia.

Rury miedziane stanowiące podstawowy element konstrukcyjny każdej instalacji można

łączyć na większość znanych sposobów. Połączenia mogą być nierozłączne: lutowane,
spawane lub zaprasowywane, albo rozłączne: kołnierzowe i zaciskowe.

Połączenia nierozłączne.

−

Lutowanie. Jest bardzo popularną metodą łączenia rur miedzianych. Zależnie od
temperatury, w której przebiega może być miękkie (w temperaturze poniżej 450

i twarde (zwykle w temperaturze około 700°C). Do wykonania połączenia stosuje się tak
zwane złączki kapilarne. Nazwa pochodzi od zjawiska zassania rozgrzanego lutu
w szczelinę kapilarną pomiędzy łączoną rurą a złączką (efekt naczynia włoskowatego).
Jeżeli szczelina będzie miała szerokość 0,5 mm, lut zostanie wciągnięty na głębokość do
2 cm, jeśli 0,1 mm to zassanie może osiągnąć głębokość aż do 9 cm. Dlatego dla jakości
połączenia lutowanego bardzo ważna jest dokładność wykonania rury i złączki. Ich
kształt powinien być dokładnie kolisty, a odchyłki wymiarowe jak najmniejsze.
Lutowanie miękkie można bez zastrzeżeń stosować w instalacjach zimnej i ciepłej wody
oraz grzewczych, w których temperatura czynnika nie przekracza 110

C, natomiast

niedopuszczalne jest na przykład w rurociągach oleju opałowego.

Instrukcja lutowania miękkiego [31]:

1. Przeciąć rurę prostopadle do jej osi, oczyścić i usunąć zadziory.

2. Użyć płótna ściernego lub stalowej szczotki lub stalowej szczotki drucianej w celu

oczyszczenia rury i gniazda aż do uzyskania połysku metalu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. Ostrożnie nałożyć topnik do lutowania miękkiego na zewnętrzną powierzchnię rury i do

wnętrza gniazda kształtki w taki sposób, aby powierzchnie łączone były całkowicie
pokryte. Oszczędnie używać topnika.

4. Rozpocząć ogrzewanie łączonych elementów za pomocą palnika propan-butan.

5. Usunąć płomień i wprowadzać stop lutowniczy do złącza w dwóch lub trzech miejscach,

aż pojawi się pierścień stopu lutowniczego na końcu kształtki. Ogrzewanie kontynuować
dopóki stop lutowniczy nie będzie się topił.

6. Nadmiar stopu usunąć kiedy jest on jeszcze plastyczny, używając do tego szczoteczki lub

angielskiej skóry.

Instrukcja lutowania twardego [31]:

1. Rurę zamocowaną w imadle przycinamy prostopadle do jej osi. Można również użyć

specjalnego przecinaka do rur miedzianych. Rura powinna być odpowiedniej długości,
tak żeby weszła całkowicie w gniazdo kształtki. Należy usunąć wszystkie opiłki
i zadziory pozostałe po przecięciu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. W celu wykonania odpowiedniego złącza lutowanego twardego, odstęp między

gniazdem a rurą powinien wynosić mniej więcej 0,0254 mm. Dzięki dobremu
dopasowaniu części, które mają być połączone na drodze twardego lutowania uzyskuje
się:

−

pewność połączenia - zbyt duże odstępy powodują zanik sił kapilarnych,
w wyniku czego stop do lutowania albo nie będzie w stanie zalać całego złącza,
lub też może z niego wypłynąć.

−

odporność na korozję - istnieje również bezpośredni związek między odpornością
złącza na korozję a odstępem między jego elementami.

−

oszczędność - jeśli luty twarde mają być używane w sposób ekonomiczny, muszą
być one nakładane na złącze w sposób odpowiedni i w minimalnej ilości. Należy
używać jedynie tyle lutu, aby wypełnił przestrzeń między elementami.

3. Powierzchnie, które mają być łączone muszą być czyste oraz pozbawione oleju,

smaru i tlenków metali ciężkich. Koniec rury musi być oczyszczony na długości
nieznacznie większej niż głębokość, na którą rura wchodzi w gniazdo. Do czyszczenia
rury można użyć specjalnie zaprojektowanych szczotek drucianych, jednakże należy
je stosować ostrożnie- tak, aby nie usunąć zbyt wiele metalu z rury. Można również
stosować drobnoziarniste płótno ścierne lub płótno szmerglowe, zachowując taką samą
ostrożność. Do czyszczenia nie należy używać wełny stalowej (waty stalowej),
ponieważ istnieje prawdopodobieństwo pozostawienia małych opiłków stali lub oleju
w złączu.

4. Gniazdo kształtki należy wyczyścić podobnie jak koniec rury. W przypadku wykonania

lutowania twardego zanieczyszczonych lub niewłaściwie oczyszczonych powierzchni,
powstanie złącze złej jakości. Lut twardy nie będzie płynął, ani nie będzie łączył się
z tlenkami; powierzchnie zatłuszczone lub zabrudzone smarem mają tendencję do
wypierania topników, pozostawiając gołe miejsca, które ulegną utlenieniu - spowoduje
to powstanie dziur i wżerów miejscowych.

5. Topnik należy nanieść na rurę i gniazdo kształtki oszczędnie i przy dość płynnej jego

konsystencji. Należy unikać nakładania topnika na miejsca nieoczyszczone.
Szczególnie należy unikać stosowania nadmiaru topnika wewnątrz rury. Topnik ma trzy
główne zadania do spełnienia:

−

zapobiega utlenianiu powierzchni metalu podczas ogrzewania,

−

absorbuje i rozpuszcza resztki tlenków, które znajdują się na powierzchni oraz tlenki,
które mogą powstać podczas ogrzewania,

−

ułatwia przepływ stopu. Ponadto topnik jest wspaniałym wskaźnikiem temperatury,
zwłaszcza jeśli używa się topnika indykatorowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Części, które mają być połączone lutem twardym należy zmontować natychmiast po

pokryciu topnikiem. Jeśli części pokryte topnikiem pozostawimy niezłączone, woda
z topnika wyparuje, a suchy topnik jest podatny na złuszczanie, narażając tym samym
powierzchnię metalu na utlenianie w wyniku ogrzewania. Złącze zmontować wciskając
rurę do gniazda do oporu. Łączone części powinny być dobrze podparte i odpowiednio
ustawione podczas lutowania twardego.

7. Lutowanie twarde rozpoczyna się poprzez podgrzanie łączonych części. Preferowany

jest płomień acetylenowo-tlenowy. Czasami, w przypadku mniejszych elementów,
stosuje się propan lub inne gazy. Płomień wewnętrzny stanowi niebieski stożek;
zewnętrzna część płomienia jest bladozielona. Najpierw należy ogrzać rurę, zaczynając
mniej więcej w odległości 2,5 cm od brzegu kształtki. Przesuwać płomień po rurze
szybkimi pociągnięciami pod kątem prostym w stosunku do osi rury w górę i w dół.
Bardzo ważne jest, aby płomień był w ciągłym ruchu tak, aby uniknąć przepalenia rury.
Ogólnie rzecz biorąc, topnik może służyć jako indykator, wskazujący jak długo należy
ogrzewać rurę; ogrzewanie kontynuować po tym jak topnik zacznie wrzeć i dopóki
topnik nie uspokoi się i nie stanie się przezroczysty jak czysta woda. Topnik przejdzie
przez cztery stadia:

−

w 100

C woda wyparowuje,

−

w 315,6

C topnik staje się biały oraz nieco spuchnięty i zaczyna działać,

−

w 426,7

C topnik jest równomiernie rozłożony na powierzchni i ma mleczny

wygląd,

−

w 593,3

C topnik jest zupełnie przezroczysty oraz aktywny i ma wygląd wody.

8. Teraz należy przenieść płomień na kształtkę przy podstawie gniazda. Ogrzewanie należy

prowadzić równomiernie, przenosząc płomień między rurą a złączką dopóki topnik na
kształtce nie uspokoi się. Należy unikać nadmiernego ogrzewania kształtek
odlewanych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Kiedy topnik stanie się płynny i przezroczysty zarówno na rurze, jak i na kształtce,

należy zacząć przesuwanie płomienia w tę i z powrotem wzdłuż osi złącza, w celu
utrzymania temperatury łączonych części, zwłaszcza w kierunku podstawy gniazda
kształtki. Płomień musi być przemieszczany tak, aby nie doszło do spalenia rury lub
kształtki.

10. Przyłożyć drut lub pręt do twardego lutowania do miejsca, gdzie rura wchodzi

w gniazdo kształtki. Temperatura złącza powinna być na tyle wysoka, żeby stopić lut
twardy.

Kiedy płomień jest wprowadzany do złącza, należy go trzymać z daleka od pręta i drutu,
podczas gdy lut jest wciągany do złącza, zarówno kształtka, jak i rura powinny być
ogrzewane za pomocą płomienia przenoszonego z jednego elementu na drugi.
Po osiągnięciu prawidłowej temperatury, lut z łatwością wpłynie do przestrzeni między
zewnętrzną ścianą rury a gniazdem złączki, gdzie zostanie wciągnięty przez naturalne
siły kapilarne.

Po wypełnieniu złącza, ciągły pasek lutu twardego będzie widoczny dookoła całego
złącza. Należy zaprzestać wprowadzania lutu jak tylko złącze zostanie wypełnione,
zgodnie
z zaleceniami dotyczącymi zużycia lutu twardego.

UWAGA: W przypadku rur powyżej 25mm, trudno jest ogrzać w tym samym momencie całe

złącze. Często okazuje się, że należy używać palnika o podwójnej dyszy dla
utrzymania odpowiedniej temperatury na większej powierzchni. Zalecane jest
wstępne umiarkowane ogrzanie całej kształtki. Następnie ogrzewanie można
przeprowadzić tak, jak to opisano w punktach 7, 8, 9 i 10.

Złącza poziome

Podczas montowania poziomych złącz, pożądane jest rozpoczęcie nanoszenia lutu
twardego w pozycji wskazówki wskazującej godzinę 5, następnie przejście do pozycji
godziny 7,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a następnie przejście do góry na wierzchołek złącza. Należy upewnić się, czy podczas
operacji nakładania świeży lut twardy zachodzi na poprzednią warstwę lutu.

Złącza pionowe.

Dla złącz pionowych nie ma znaczenia, w którym miejscu zaczniemy. Jeśli otwór
gniazda jest skierowany w dół, należy uważać, aby nie przegrzać rury, ponieważ może to
spowodować spływanie lutu w dół po rurze. Jeśli tak się stanie, należy odsunąć palnik
i pozostawiæ lut do zestalenia się. Następnie należy ponownie ogrzać gniazdo kształtki
w celu wciągnięcia lutu do góry. Po zestaleniu lutu twardego, usunąć resztki topnika
z obszaru złącza, ponieważ posiada on właściwości korozyjne oraz wygląda
nieestetycznie. Należy użyć gorącej wody lub pary oraz miękkiej szmatki. Cały topnik
musi być usunięty przed próbą ciśnieniową.

Kłopotliwe miejsca:

Jeśli lut nie płynie lub ma tendencję do tworzenia kulek oznacza to, że powierzchnia
metalu jest utleniona lub że nie doprowadzono wystarczającej ilości ciepła do łączonych
części. Jeśli utlenianie zachodzi podczas ogrzewania oznacza to, że użyto
niewystarczającej ilości topnika lub że użyto topnik o zbyt niskiej konsystencji. Jeśli lut
twardy nie wchodzi do złącza, a ma tendencję do wypływania na zewnątrz elementu
złącza, oznacza to, że ten element jest przegrzany lub że drugi element jest ogrzany
niedostatecznie, albo jedno i drugie. W obu przypadkach, proces należy przerwać
i rozmontować złącze, ponownie wyczyścić i pokryć topnikiem.

−

Spawanie miedzi wymaga od wykonawcy dużego doświadczenia i zręczności
w posługiwaniu się wiadomościami o temperaturze niebezpiecznej dla własności
i trwałości rurociągu miedzianego. Dlatego technika ta jest rzadko stosowana i tylko
w przypadkach koniecznych, na przykład dla rur o średnicy powyżej 108 mm.

−

W połączeniach zaprasowywanych lub zaciskanych (nie należy ich mylić z zaciskowymi)
stosowane są złączki metalowe z uszczelnieniem z gumy. Połączenie wykonywane jest za
pomocą ręcznej prasy elektrycznej. Szczęki prasy zakleszczają się wokół złączki, która
na trwałe pozostaje zaciśnięta na rurze. Aby rozłączyć instalację w miejscu tak
wykonanego połączenia trzeba je po prostu wyciąć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki montażowe.

−

Przed montażem złączki należy sprawdzić, czy o-ring znajduje się na swoim miejscu.

−

Jeżeli wstępnie przygotowane połączenie jest rozmontowywane i złączki są ponownie
wykorzystywane, należy sprawdzić, czy o-ring nie został uszkodzony.

−

O-ringi są pokryte substancją smarującą. Jeżeli mimo to istnieje potrzeba zastosowania
dodatkowo środka smarującego, należy stosować substancje nie zawierające tłuszczów
i oleju.

−

Złączki zaciskać należy za pomocą odpowiednich narzędzi. Dla różnych średnic rur
należy dobrać odpowiednie szczęki zaciskające. Ich stan techniczny powinien być
systematycznie kontrolowany. Należy przestrzegać instrukcji obsługi dołączonej przez
producenta do maszyn.

−

Przy przejściach na gwint aby uniknąć naprężeń skręcających, należy najpierw
wykonać połączenie gwintowane a dopiero później zaciskane.

−

Skontrolować, na podstawie wcześniej zrobionego znaku, czy podczas montażu
wstępnego nie zmieniła się głębokość wsunięcia rury w złączkę.

−

Zaciskanie poszczególnych złączek należy przeprowadzać kolejno wg samodzielnie
ustalonego kierunku (np. w kierunku przepływu wody), aby zagwarantować, że wszystkie
połączenia są zaciśnięte.

−

Każde połączenie po wykonaniu powinno zostać sprawdzone wzrokowo. Nie można
zostawić żadnego połączenia niezaciśniętego. Połączenie takie może być początkowo
szczelne, jednak później pod wpływem pracy instalacji, uderzeń hydraulicznych
następuje rozszczelnienie systemu.

−

Przed uruchomieniem należy sprawdzić szczelność instalacji. Jeżeli pojawią się
nieszczelne połączenia to należy sprawdzić czy zostały one zaciśnięte. Jeżeli nie, to
należy je zacisnąć i ponownie przeprowadzić próbę ciśnieniową i wymienić ewentualne
nieszczelne połączenia

−

Następnie należy instalację przepłukać.

−

Ocieplanie, tynkowanie, kładzenie posadzek i płytek należy przeprowadzać dopiero po
pozytywnej próbie ciśnieniowej. Należy stosować tylko materiały (betony, zaprawy
i materiały uszczelniające), które nie zawierają chlorków.

Wykonanie połączenia zaciskowego [32]
Rury odciąć pod kątem prostym przy pomocy piłki o drobnych zębach (rys. 19) lub obcinaka
(rys.20).

Rys. 19. Cięcie rury piłką o drobnych zębach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 20. Cięcie rury przy pomocy obcinaka.

Dokładnie usunąć zadziory z wewnętrznej i zewnętrznej strony rury (rys. 21)

Rys. 21. Usuwanie zadziorów.

Zaznaczyć na rurze głębokość wsunięcia złączki przy pomocy szablonu (rys. 22).

Sprawdzić czy o-ringi znajdują się na swoim miejscu. Wsunąć złączkę na rurę lekko nią
pokręcając. Sprawdzić, czy oznaczenie na rurze zgadza się z krawędzią złączki.

Rys. 22. Zaznaczanie na rurze głębokość wsunięcia złączki.

Wybrać odpowiednią szczękę i nałożyć na maszynę. Wsunąć trzpień mocujący (rys. 23).

Rys. 23. Wsunięcie trzpienia mocującego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sprawdzić, czy oznaczenie na rurze zgadza się z krawędzią złączki. Otworzyć szczękę

i nałożyć na złączkę w taki sposób, aby karb złączki znalazł się we wgłębieniu szczęki
(rys. 24).

Rys. 24. Nałożenie szczęk na złączkę.

Rozpocząć zaciskanie (rys. 25), naciskając przycisk START. Nie jest możliwe

przedwczesne przerwanie procesu zaciskania. W wyjątkowych sytuacjach należy, w celu
przerwania zaciskania, nacisnąć przycisk RESET.

Rys. 25. Zaciskanie połączenie

Przy średnicach powyżej 42 mm - aby ułatwić prace montażowe - zaleca się stosowanie

łańcuchów zaciskających. Połączenie wykonuje się początkowo tak jak przy użyciu szczęk.
Następnie należy postępować wg poniższych wskazówek.

Wybrać odpowiedni łańcuch zaciskający i nałożyć go na złączkę w taki sposób, aby karb

złączki znalazł się we wgłębieniu łańcucha zaciskającego (rys. 26). Zamknąć łańcuch
zaciskający. W tym celu listwę mocującą należy wsunąć w trzpień szczęki. Obracając,
ustawić łańcuch w taki sposób, aby możliwe było łatwe dojście z maszyną zaciskającą.

Rys. 26. Nałożenie łańcucha zaciskającego na złączkę.

Wybrać odpowiednie szczęki pośrednie. Szczęki pośrednie umieścić w maszynie zaciskającej
i wsunąć trzpień mocujący (rys. 27).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 27. Montaż szczęk pośrednich.

Otworzyć szczęki pośrednie i założyć na łańcuch w taki sposób, żeby „pazury” szczęk

objęty trzpienie w łańcuchu (rys. 28). Sprawdzić czy oznaczenie na rurze zgadza się
z krawędzią złączki. Rozpocząć zaciskanie, naciskając przycisk START. Nie jest możliwe
przedwczesne przerwanie procesu zaciskania. W wyjątkowych sytuacjach należy, w celu
przerwania zaciskania, nacisnąć przycisk RESET.

Rys. 28. Zaciskanie połączenia.

Otworzyć łańcuch, wysuwając listwę mocującą z trzpienia. W tym celu nacisnąć trzpień
z przeciwnej strony (rys. 29).

Rys. 29. Otwarcie łańcucha.

Połączenia rozłączne.

We wszystkich instalacjach z rur miedzianych powinny być stosowane tylko

w przyłączach do armatury i urządzeń oraz do łączenia rur miedzianych z rurami z innych
materiałów.

−

Zaciskowe. Polegają na nakręcaniu nakrętki na element w złączce gwintowanej, co
powoduje dociskanie luźnego pierścienia do zewnętrznej powierzchni rury nie
pozwalając na jej wysunięcie.
W połączeniach samozaciskowych korzysta się ze specjalnych złączek mających

elementy uszczelniające z gumy oraz elementy blokujące przed rozłączeniem. Aby wykonać
połączenie wystarczy jedynie wcisnąć rurę w złączkę. Do rozłączenia używa się małego
plastikowego pierścienia, który dociskany do czoła złączki odchyla elementy blokujące
umożliwiając rozłączenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są metody łączenia rur miedzianych?
2. W jaki sposób przeprowadza się lutowanie rur miedzianych?
3. Kiedy stosujemy lutowanie miękkie a kiedy twarde rur miedzianych?
4. Jak przygotowujemy sprzęt do lutowania rur miedzianych?
5. Jak przebiega proces lutowania rur miedzianych?
6. Jaki przebiega proces zaciskania złączek na rurach miedzianych?
7. Jakie połączenia rozłączne są stosowane do łączenia rur miedzianych?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na stanowisko montażowe dostarczono dwa odcinki rur miedzianych o długości 1m

i średnicy 16 mm. Na końcu jednej rury należy zamontować obejście pełne, a na drugiej
kolanko 90

. Dobierz narzędzia i przygotuj rury miedziane do instalacji. Połączenie należy

wykonać za pomocą lutowania miękkiego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe,
3) przygotować końcówki rur i kształtki,
4) nałożyć topnik do lutowania,
5) ogrzewać łączone elementy za pomocą palnika,
6) wprowadzić stop lutowniczy do złącza i kontynuować ogrzewanie,
7) usunąć nadmiar stopu,
8) zaprezentować sposób rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rury miedziane,

−

narzędzia pomiarowe,

−

materiały i narzędzia do lutowania miękkiego,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Na stanowisko montażowe dostarczono dwa odcinki rur miedzianych o długości 1m

i średnicy 20 mm. Na końcu jednej rury należy zamontować mufę redukcyjną, a na drugiej
trójnik. Dobierz narzędzia i przygotuj rury miedziane do instalacji. Połączenie należy
wykonać za pomocą lutowania twardego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe,
3) przygotować końcówki rur i kształtki,
4) nałożyć topnik do lutowania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5) ogrzewać łączone elementy za pomocą palnika,
6) wprowadzić stop lutowniczy do złącza i kontynuować ogrzewanie,
7) usunąć nadmiar stopu,
8) zaprezentować sposób rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rury miedziane,

−

narzędzia pomiarowe,

−

materiały i narzędzia do lutowania twardego,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Na stanowisko montażowe dostarczono dwa odcinki rur miedzianych o długości 1m

i średnicy 20 mm. Rury te należy połączyć za pomocą połączenia zaciskowego. Dobierz
narzędzia i przygotuj rury miedziane do instalacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe,
3) przygotować końcówki rur i złączkę zaciskową,
4) zaznaczyć na rurze głębokość wsunięcia złączki,
5) dobrać odpowiednie szczęki zaciskowe i nałożyć na maszynę,
6) sprawdzić, czy oznaczenie na rurze zgadza się z krawędzią złączki,
7) otworzyć szczękę i nałożyć na złączkę,
8) rozpocząć zaciskanie,
9) zdjąć szczękę,
10) zaprezentować sposób rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rury miedziane,

−

narzędzia pomiarowe,

−

narzędzia monterskie,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Na stanowisko montażowe dostarczono dwa odcinki rur miedzianych o długości 1m

i średnicy 50 mm. Rury te należy połączyć za pomocą połączenia zaciskowego. Dobierz
narzędzia i przygotuj rury miedziane do instalacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe,
3) przygotować końcówki rur i złączkę zaciskową,
4) zaznaczyć na rurze głębokość wsunięcia złączki,
5) dobrać odpowiedni łańcuch zaciskowy i nałożyć na złączkę,
6) sprawdzić, czy oznaczenie na rurze zgadza się z krawędzią złączki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7) dobrać odpowiednie szczęki pośrednie i umieścić je w maszynie zaciskającej,
8) otworzyć szczękę i nałożyć na łańcuch,
9) rozpocząć zaciskanie,
10) zdjąć szczękę i otworzyć łańcuch,
11) zaprezentować sposób rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rury miedziane,

−

narzędzia pomiarowe,

−

narzędzia monterskie,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować metody łączenia rur miedzianych?

2) przygotować sprzęt do lutowania rur miedzianych?

3) łączyć rury miedziane za pomocą lutowania miękkiego?

4) łączyć rury miedziane za pomocą lutowania twardego?

5) łączyć rury miedziane za pomocą złączek zaciskanych?

6) łączyć rury miedziane za pomocą połączeń rozłącznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Montaż instalacji.

4.4.1. Materiał nauczania

Nie ma żadnych specjalnych ograniczeń dotyczących układania instalacji z rur

miedzianych. Przewody mogą być prowadzone po wierzchu ścian, na stropach, pod tynkiem,
w bruzdach, w szachtach instalacyjnych, w kanałach oraz w gruncie. Przewody układane pod
tynkiem powinny być na całej długości owinięte elastyczną otuliną (na przykład papierem
falistym) pozwalającą na ich termiczne ruchy. Podobnie, w celu zabezpieczenia przed tarciem
powinny być osłonięte przewody prowadzone w bruzdach.

Osłony stosuje się również ze względu na korozyjne działanie składników zaprawy

cementowo-wapiennej. Należy ponadto koniecznie pamiętać o:

−

ograniczeniu kontaktu miedzi z innymi metalami,

−

uwzględnieniu rozszerzalności termicznej elementów z miedzi.

Miedź, a inne metale.

Podczas wykonywania wodnych instalacji z rur miedzianych (nie dotyczy to instalacji

gazowych) powinno się stosować ogólną zasadę jednorodności materiałowej, to znaczy
w miarę możliwości używać jedynie elementów z miedzi i jej stopów. Jeśli spełnienie tego
warunku nie jest możliwe, trzeba przestrzegać dwóch zaleceń:

−

nie dopuścić do bezpośredniego kontaktu miedzi z innymi metalami niż stal stopowa,

−

w instalacjach wody zimnej i cieplej elementy z innych metali umieszczać wyłącznie
przed elementami z miedzi, patrząc w kierunku przepływu.

Jeżeli nie będziemy przestrzegać tych zasad dojdzie do korozji elektrochemicznej. Miedź

w bezpośrednim kontakcie z innymi metalami stymuluje ich korozję. Można jej zapobiec
stosując przekładki dielektryczne oddzielające elementy miedziane od innych - metalowych,
a w instalacjach wodnych zamkniętych ograniczyć wymianę wody lub jej uzupełnianie tak,
aby utrzymać stężenie tlenu w wodzie na poziomie nie większym niż 0,1 mg/l.

Na co zwrócić uwagę decydując się na instalację c.o. z miedzi.

Na pewno warto dobrze poznać i zrozumieć zasady jej wykonywania. Aby mieć dobrą

instalację trzeba ją wcześniej zaprojektować, czyli na podstawie bilansu zysków i strat ciepła
określić parametry wody grzejnej, obliczyć wymagane przepływy i dobrać grzejniki.
Burzliwy przepływ wody, będący wynikiem przekroczenia dopuszczalnych prędkości,
określonych w normie dla przewodów miedzianych może być przyczyną korozji erozyjnej
rurociągów. Przy doborze średnic przewodów i armatury można kierować się ogólną zasadą,
że prędkość przepływu wyrażona w metrach na sekundę nie powinna być liczbowo większa
niż średnica rury w decymetrach (na przykład dla przewodu dn 15 mm, v=0,15 m/s). Jednak
ze względu na gładkość powierzchni wewnętrznych rur miedzianych można tę prędkość
zwiększyć nawet dwukrotnie.

Jaką rurę wybrać?

Rurę miękką w otulinie najczęściej stosuje się do instalacji ogrzewania podłogowego.

Z rur miękkich ze zwoju wykonuje się także instalacje centralnego ogrzewania (oraz wody
ciepłej i zimnej) rozprowadzane w podłodze. Do instalacji c.o. (a także z.w. i c.w.u.)
prowadzonych tradycyjnie, po wierzchu ścian lub w bruzdach wybiera się raczej rurę twardą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jak łączyć?

Za pomocą lutowania miękkiego, przy użyciu miedzianych złączek kapilarnych.

−

Na końcówkę rury nałożyć topnik, wsunąć złączkę na rurę do oporu i podgrzewać
palnikiem na propan-butan. Po podgrzaniu złącza dodawać lutu tak długo, aż pokaże się
na całym obwodzie złączki.

−

Rurę najlepiej ciąć na potrzebne odcinki za pomocą przecinarki krążkowej, która jej nie
deformuje i jest bardzo prosta w użyciu.

−

Pilnować, aby koniec rury i wewnętrzna powierzchnia złączki były dokładnie

oczyszczone.

−

Przy łączeniu odgałęzień, czyli trójników najpierw wykonać połączenia dolne,

a następnie te ponad nimi, ponieważ ciepło unosi się do góry i w przeciwnym razie lut
z połączenia górnego spłynie ponownie podgrzany w trakcie wykonywania połączenia
pod nim.
Szczelność sprawdzić próbą ciśnieniową. Po wykonaniu instalacji trzeba wykonać jej

odbiór (obejrzeć, co i jak zostało wykonane: czy instalacja jest kompletna, dobrze
i estetycznie ułożona), a następnie próbę ciśnieniową przy użyciu zimnej wody
o ciśnieniu około 0,4 MPa. Dopiero wtedy można zakryć instalację w bruzdach
i kanałach. Po napełnieniu instalacji wodą grzejną (z przyrostem temperatury około 5°C na
godzinę), po trzech dniach pracy można przystąpić do jej regulacji.

Rozszerzalność cieplna.

Przewodzące ciepło instalacje rurowe rozszerzają się różnie, w zależności od

temperatury.

Tabela 3. Porównanie rozszerzalności cieplnej różnych tworzyw [32]

Rodzaj materiału

Współczynnik

rozszerzalności cieplnej α

(20do100°C)

Δl [mm] dla

=10 m

ΔT = 50K

Miedź

16,6

8,3

Stal szlachetna

16,5

8,3

Rury ze stali ocynkowanej

12,0

6,0

Rury z tworzywa sztucznego (w
zależności od materiału)

80-180

40-90

Tabela 4. Wydłużenia cieplne rur miedzianych [32]

Rozszerzalność cieplna instalacji rur miedzianych [mm]

Różnica temperatur [K]

Długość rury

[m]

20K

30K

40K

50K

60K

70K

0,33

0,50

0,66

0,83

1,00

1,16

0,66

1,00

1,33

1,66

1,99

2,32

1,00

1,49

1,99

2,49

2,99

3,49

1,33

1,99

2,66

3,32

3,98

4,65

1,66

2,49

3,32

4,15

4,98

5,81

1,99

2,99

3,98

4,98

5,98

6,97

2,32

3,49

4,65

5,81

6,97

8,13

2,66

3,98

5,31

6,64

7,97

9,30

2,99

4,48

5,98

7,47

8,96

10,46

3,32

4,98

6,64

8,30

9,96

11,62

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jeżeli zmiana długości instalacji uwarunkowana działaniem temperatury zostanie

utrudniona, wówczas mechaniczne naprężenie materiału może przekroczyć dopuszczalną
granicę, co z kolei może doprowadzić do powstania uszkodzeń (najczęściej w formie pęknięć
zmęczeniowych). Ażeby można było uniknąć tego typu uszkodzeń instalacji rurowej, należy
pozostawić wolną przestrzeń na wydłużenie.

Kompensacja wydłużeń.

Do kompensacji zmian długości rur często można wykorzystać sposób ich

rozmieszczenia. W tym celu konieczne jest stworzenie wystarczająco ruchomych ramion
instalacji poprzez prawidłowe rozmieszczenie uchwytów mocujących (patrz rys. 31. i tabela
6.). Podstawowa zasada brzmi: między dwoma punktami stałymi musi istnieć wystarczająca
możliwość rozszerzenia. Jeżeli wydłużenie nie może zostać skompensowane elastycznością
rurociągu, można zaprojektować kompensatory U-kształtowe (rys. 30.)

Przykład:

Średnica rury

28 mm

Przejęte wydłużenie

55 mm

Wymiar L (patrz tabela 5)

1,38 m

Wskazówka:

Zaleca się zamiast kompensatorów U-kształtowych stosować gotowe kompensatory,

które zmniejszają zacznie nakłady pracy podczas montażu instalacji.

Rys. 30. Kompensator U- kształtowy [32]

Rys. 31. Wymiar X- długości zgodnie z tabelą 6 [32]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 5. Możliwe do przejęcia wydłużenia w mm przez kompensator U- kształtowy [32]

Wymiar L kompensatora U-kształtowego [m]

Wydłużenie [mm]

Średnica

zewnętrzna

rury

[mm]

0,27 0,39 0,47

0,55 0,61 0,67 0,72 0,77 0,82

0,86 0,90

0,94

0,98

1,02 1,06

0,29 0,42 0,51

0,59 0,66 0,72 0,78 0,83 0,88

0,93 0,98

1,02

1,06

1,10 1,14

0,30 0,43 0,53

0,61 0,68 0,75 0,81 0,86 0,91

0,96 1,01

1,06

1,10

1,14 1,18

0,31 0,45 0,55

0,63 0,70 0,77 0,83 0,89 0,94

1,00 1,04

1,09

1,14

1,18 1,22

0,33 0,47 0,58

0,67 0,75 0,82 0,88 0,94

1,00 1,06 1,11

1,16

1,20

1,25 1,29

0,37 0,52 0,64

0,74 0,83 0,90 0,98 1,04

1,11 1,17 1,22

1,28

1,33

1,38 1,43

0,42 0,59 0,72

0,83 0,93

1,02 1,10 1,18 1,25 1,32 1,38

1,44

1,50

1,56 1,61

0,47 0,66 0,81

0,93

1,04 1,14 1,23 1,32

1,40 1,47 1,54

1,61

1,68

1,74 1,80

0,51 0,72 0,88

1,02 1,14 1,25 1,35 1,44

1,53 1,61 1,69

1,77

1,84

1,91 1,98

0,58 0,82 1,00

1,16 1,29 1,42 1,53 1,64 1,73 1,83 1,92

2,00

2,09

2,16 2,24

0,63 0,89 1,09

1,26 1,41 1,54 1,67 1,78

1,89 1,99 2,09

2,18

2,27

2,36 2,44

66,7

0,64 0,91 1,11

1,29 1,44 1,57 1,70 1,82

1,93 2,03 2,13

2,23

2,32

2,40 2,49

76,1

0,69 0,97 1,19

1,37 1,54 1,68 1,82 1,94 2,06

2,17 2,28

2,38

2,48

2,57 2,66

88,9

0,74 1,05 1,29

1,48 1,66 1,82 1,96 2,10 2,23

2,35 2,46

2,57

2,68

2,78 2,87

108

0,82 1,16 1,42

1,64 1,83 2,00 2,16 2,31 2,45

2,59 2,71

2,83

2,95

3,06 3,17

Tabela 6. Możliwe do przejęcia wydłużenia w mm przez ramię X [32]

Długość ramienia X [m]

Średnica

zewnętrzna

rury

Wydłużenie [mm]

[mm]

0,47 0,67

0,82 0,94

1,06

1,16 1,25 1,34

1,42 1,49 1,57 1,64

1,70 1,77

1,83

0,51 0,72

0,88

1,02 1,14 1,25 1,35 1,44 1,53

1,61 1,69 1,77

1,84 1,91

1,98

0,53 0,75

0,91

1,06 1,18

1,29 1,40 1,49

1,58 1,67 1,75 1,83

1,90 1,98

2,04

0,55 0,77

0,94

1,09 1,22 1,34 1,44 1,54 1,64

1,72 1,81 1,89

1,97 2,04

2,11

0,58 0,82

1,00 1,16 1,29 1,42 1,53 1,64 1,73

1,83 1,92 2,00

2,09 2,16

2,24

0,64 0,90

1,11

1,28 1,43 1,57 1,69 1,81

1,92 2,02 2,12 2,21

2,31 2,39

2,48

0,72 1,02

1,25 1,44 1,61 1,77 1,91 2,04 2,16

2,28 2,39 2,50

2,60 2,70

2,79

0,81 1,14

1,40 1,61 1,80 1,98 2,13 2,28 2,42

2,55 2,67 2,79

2,91 3,02

3,12

0,88 1,25

1,53

1,77 1,98 2,16 2,34 2,50 2,65

2,79 2,93 3,06

3,19 3,31

3,42

1,00 1,42

1,73 2,00 2,24 2,45 2,65 2,83 3,01

3,17 3,32 3,47

3,61 3,75

3,88

1,09 1,54

1,89 2,18 2,44 2,67 2,89 3,08 3,27

3,45 3,62 3,78

3,93 4,08

4,22

66,7

1,11 1,57

1,93 2,23 2,49 2,73 2,95 3,15 3,34

3,52 3,69 3,86

4,01 4,17

4,31

76,1

1,19 1,68 2,06 2,38 2,66 2,91 3,15 3,36 3,57

3,76 3,94 4,12

4,29 4,45

4,61

88,9

1,29 1,82 2,23

2,57 2,87 3,15 3,40 3,64 3,86

4,06 4,26 4,45

4,63 4,81

4,98

108

1,42 2,00

2,45 2,83 3,17 3,47 3,75 4,01 4,25

4,48 4,70 4,91

5,11 5,30

5,49

Podczas montażu trójników należy zwracać uwagę, żeby w przypadku montowania ich

w narożnikach wydłużenia przewodu odchodzącego nie byty przyczyną powstawania
dodatkowych obciążeń w miejscu łączenia.

Szkodliwe są dodatkowe obciążenia występują z reguły wtedy, gdy bezpośrednio za

trójnikiem przewód odchodzący jest prowadzony w narożniku przy zastosowaniu łuku
i przewód odchodzący nie ma możliwości swobodnego wydłużania się. Zmiany długości
przewodu odchodzącego prowadzą wtedy do wzrostu naprężeń skręcających w połączeniach
trójnika i do powstania ewentualnych nieszczelności tego połączenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dla instalacji układanych pod tynkiem swobodne rozszerzenie cieplne należy zapewnić

poprzez osłonięcie instalacji elastycznym, pozbawionym amonu materiałem o odpowiedniej
grubości.

Rys. 32. Instalacja rurowa pod tynkiem [32]

Rys. 33. Instalacja rurowa w stropie [32]

Rys. 34. Instalacja rurowa pod jastrychem [32]

Mocowanie przewodów.

Mocowanie instalacji rurowych musi przebiegać zgodnie z ustaleniami norm. Zgodnie

z powyższym instalacje rurowe nie mogą być mocowane do, ani być nośnikiem innych
instalacji. Instalacje powinny być rozłożone możliwie przejrzyście, a w miarę potrzeby
powinny być oznaczone szyldami. Instalacje ułożone swobodnie, muszą posiadać odpowiedni
odstęp od ścian, sufitów i innych instalacji oraz być ułożone w taki sposób, żeby występujące
podczas ich pracy naprężenia i obciążenia mogły być bezproblemowo przejmowane.

Podczas wykonywania instalacji, które będą narażone na zmienne warunki temperaturowe,

należy uwzględnić naprężenia mogące wystąpić na skutek rozszerzalności cieplnej materiału.
Zmiany te muszą być kompensowane poprzez odpowiednio elastyczne prowadzenie rur lub
poprzez wbudowanie kompensatorów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 7.Odstępy między mocowaniami w instalacjach ułożonych poziomo.

Średnica zewnętrzna rur [mm]

54 76,1

88,9 108

Odległość między dwoma uchwytami [m] 1,25 1,50 2,00 2,25 2,75 3,00

3,50 4,25 4,75 5,00

Instalacje układane w bryłach budynku (w ścianach, stropach) powinny być wyposażone

w elastyczne osłony, dla całkowitego oddzielenia instalacji od bryły budynku.
Należy umieszczać tylko jeden punkt stały na prostym odcinku rury. Punkt stały należy
umieszczać możliwie blisko sztywnych elementów konstrukcyjnych, np. przejście przez sufit.

Minimalne odległości montażowe.

Wymagane, minimalne przy montażu odległości przewodów od ścian, w narożnikach

i kanałach podane są na poniższych rysunkach i w tabeli.

Rys. 35. Minimalna odległość między dwoma połączeniami [32]

Rys. 36. Minimalna odległość między złączką i ścianką [32]

Tabela 8.Minimalne odległości montażowe wg rysunków 35 i 36 [32]

Średnica

Głębokość

wsunięcia

Minimalna odległość

[mm]

[mm]

min

106

76,1

130

110

88,9

144

117

108

100

168

129

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozwiązania techniczne kompensacji:
Prowadzenie pionów

Rys. 37. Prowadzenie pionów [22]

Rys. 38. Instalacja wodociągowa od domowego przyłącza, rozdziału zimnej wody, przyłącza do podgrzewacza

i rozdzielacza ciepłej wody [20]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 39. Instalacja wodociągowa poprzez piony, przy konwencjonalnym rozdziale na piętrach lub rozdziale

indywidualnym (rozdzielaczowym) [20]

Rys. 40. Instalacja wodociągowa do punktu czerpalnego instalacji natynkowych i podtynkowych lub montażu

za ścianą osłonową [20]

Rozróżniamy następujące sposoby układania rurociągów:

−

układanie podtynkowe

−

układanie w szachtach oraz za ściankami osłonowymi

−

układanie natynkowe

W przypadku montażu przewodów c.c.w. i c.o. natynkowo i w szachtach, należy brać pod

uwagę zmiany długości rur wynikającą z rozszerzalności cieplnej materiału i zapobiegać
skutkom tych wydłużeń poprzez zastosowanie rozwiązań kompensacyjnych.

Rys. 41. Instalacja wodociągowa natynkowa [20]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 42. Instalowanie w szlichcie podłogowej i podtynkowe [20]

Rys. 43. Instalowanie w szachcie instalacyjnym [20]

Rys. 44. Instalowanie za ścianką osłonową [20]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są sposoby układania instalacji z rur miedzianych?
2. Jakich zaleceń należy przestrzegać podczas łączenia instalacji miedzianej z innymi

metalami?

3. Na co należy zwrócić uwagę decydując się na instalację c. o. z miedzi?
4. Co to jest rozszerzalność cieplna miedzi?
5. W jaki sposób kompensujemy wydłużenia cieplne?
6. Jakie są metody mocowania instalacji rurowych?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj podłączenie zgodnie z poniższym rysunkiem.

Rys. do ćw. 1. Podwójny wspornik montażowy w odgałęzieniu pod baterię 1 - element montażowy

(podwójny), 2 - kolana przejściowe, 3 - uszczelka, 4 – tarcza zaciskowa, 5 — przeciwnakrętka [1, s. 190]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe,
3) dobrać narzędzia montażowe,
4) przygotować elementy instalacji,
5) zamocować element montażowy,
6) zmontować połączenie,
7) zaprezentować sposób rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rury miedziane i kształtki,

−

narzędzia pomiarowe i obróbkowe,

−

narzędzia montażowe,

−

elementy montażowe,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Z jakich elementów składa się przedstawiona na schemacie instalacja gazowa?

10)

11)

Rys. do ćw. 2.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się ze schematem instalacji,
3) wypisać elementy instalacji,
4) zaprezentować sposób rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Wykonaj podłączenie zgodnie z poniższym rysunkiem. Podłączenie grzejnika poprzez

rozdzielacz kondygnacyjny z elementem krzyżowym T. Rozdzielacz kondygnacyjny z giętą
rurą Ø 15 mm, przewód przyłączeniowy grzejnika z giętą rurą Ø 12 mm, jako podłączenie
podłogowe.

Rys. do ćw. 3. [33]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rury miedziane i kształtki,

−

narzędzia pomiarowe i obróbkowe,

−

narzędzia montażowe,

−

elementy montażowe,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Wykonaj podłączenie zgodnie z poniższym rysunkiem. Podłączenie grzejnika poprzez

rozdzielacz kondygnacyjny z elementem krzyżowym T. Rozdzielacz kondygnacyjny z giętą
rurą Ø 15 mm, przewód przyłączeniowy grzejnika z giętą rurą Ø 12 mm, jako podłączenie
ścienne.

Rys. do ćw. 4. [33]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rury miedziane i kształtki,

−

narzędzia pomiarowe i obróbkowe,

−

narzędzia montażowe,

−

elementy montażowe,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zamocować elementy instalacji z rur miedzianych w budynku?

2) przeprowadzić instalacje z rur miedzianych różnymi sposobami?

3) wykonać kompensatory wydłużeń cieplnych przewodów w instalacji

z rur miedzianych?

4) wykonać przejścia instalacji z rur miedzianych na instalacje

wykonane z innych materiałów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

A. INSTRUKCJA OGÓLNA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

B. INSTRUKCJA SZCZEGÓŁOWA
1.

Zestaw zadań testowych składa się z:

zadań otwartych (zadań z luką),

zadań zamkniętych (zadań wielokrotnego wyboru).

W zadaniach z luką należy w miejsce kropek wpisać prawidłowe wyrażenie, wzór

lub dokonać opisu np. rysunku, czyli uzupełnić je w sposób stanowiący logiczną
całość.

Zadania wielokrotnego wyboru mają 4 odpowiedzi, z których jedna jest prawidłowa.

Prawidłową odpowiedź należy zakreślić we właściwym miejscu na Karcie odpowiedzi.

W wypadku pomyłki błędną odpowiedź należy ująć w kółko i ponownie zakreślić

odpowiedź prawidłową.

Jeżeli udzielenie odpowiedzi na jakieś pytanie sprawia Ci trudność, to opuść je

i przejdź do zadania następnego. Do zadań bez odpowiedzi możesz wrócić później.

Czas trwania testu – 45 min.

Maksymalna liczba punktów, jaką można osiągnąć za poprawne rozwiązanie testu

wynosi 21 pkt.

Powodzenia !

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Który szkic przedstawia kolano 90° z gwintem wewnętrznym?

2. Na rysunku przedstawiono

a) obejście pełne,
b) kolanko 90

c) półobejście nyplowe,
d) mufę redukcyjną.

3. Jakie jest zastosowanie narzędzia przedstawionego na rysunku?

a) do trasowania rur,
b) do cięcia rur,
c) do gratowania,
d) do usuwania tlenków.

4. Które piły mechaniczne są najbardziej wydajne?

a) tarczowe,
b) ramowe,
c) cierne,
d) taśmowe.

5. Temperatura lutowania miękkiego rur miedzianych wynosi

a) poniżej 450

b) 500

c) 550

d) 600

6. Temperatura lutowania twardego rur miedzianych wynosi

a) 500

b) 600

c) 700

d) 800

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. Jako topnika do lutowania miękkiego używa się

a) chlorku cynku,
b) boraksu,
c) chlorku sodu,
d) chlorku potasu.

8. Na rysunku przestawiono

a) łączenie rur miedzianych,
b) trasowanie rur,
c) cięcie rur,
d) kompensację wydłużeń rur.

9. Sposób montażu rur miedzianych przedstawiony na rysunku to montaż

a) w stropie,
b) pod jastrychem,
c) pod tynkiem,
d) we wnęce.

10. Na którym rysunku przedstawiono układanie instalacji w szachcie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11. Rury miedziane miękkie mogą mieć średnicę od 6 do ….. mm.
12. Do instalacji gazowych należy stosować rury miedziane ………….ciągnione bez szwu.
13. Promień gięcia rur miedzianych nie powinien być mniejszy niż … ÷ …. średnic

zewnętrznych giętej rury.

14. Na zimno zgina się rury miedziane o średnicach mniejszych niż …….. mm.
15. ………….. to urządzenia służące do wyciągania trójników na rurach, czyli wykonywania

tzw. wcinek.

16. Narzędzia do prefabrykacji można ogólnie podzielić na: ekspandery, …………..

i ekstraktory.

17. Usuwanie nadmiaru materiału po cięciu rur miedzianych przeprowadza się narzędziami

zwanymi ………………...

18. Lutowanie miękkie można stosować w instalacjach zimnej i ciepłej wody oraz

……………, w których temperatura czynnika nie przekracza 110

19. Podczas wykonywania połączeń zaciskowych przy średnicach rur miedzianych powyżej

…………… mm zaleca się stosowanie łańcuchów zaciskających.

20. Do kompensacji zmian długości rur często można wykorzystać sposób ich

……………………...

21. Dla instalacji układanych pod tynkiem swobodne rozszerzenie cieplne należy zapewnić
poprzez osłonięcie instalacji elastycznym, pozbawionym ………………. materiałem
o odpowiedniej grubości

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………..

Montaż instalacji z rur miedzianych

Zakreśl poprawną odpowiedź, wpisz brakujące części zdania.

zadania

Odpowiedź

Punktacja

10.

II. Uzupełnij zdania

zadania

Odpowiedź

Punktacja

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

Suma punktów za część I+II

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Cieślowski S., Krygier K.: Instalacje sanitarne. Część 1. Technologia. WSiP, Warszawa 1998
2. Cieślowski S., Krygier K.: Instalacje sanitarne. Część 2. Technologia. WSiP, Warszawa 1998
3. Dzierżawski T.: Gazownictwo i ciepłownictwo. Technologia. WSiP, Warszawa 1996
4. Dzierżawski T.: Gazownictwo i ciepłownictwo. Zeszyt ćwiczeń. WSiP, Warszawa 1996
5. Górecki A.: Technologia ogólna. Podstawy technologii mechanicznych. WSiP,

Warszawa 1998

6. Górecki A., Grzegórski Z.: Ślusarstwo przemysłowe i usługowe. Technologia. WSiP,

Warszawa 1998

7. Górecki A. i inni.: Instalacje z rur miedzianych. Poradnik. COBRTI „INSTAL”,

Warszawa 1994

8. Heidrich Z.: Wodociągi i kanalizacja. Część 1. Wodociągi. WSiP, Warszawa 1999
9. Heidrich Z.: Wodociągi i kanalizacja. Część 2. Kanalizacja. WSiP, Warszawa 1999
10. Hillar J., Jarmoszuk S.: Ślusarstwo i spawalnictwo. Technologia. WSiP, Warszawa 1995
11. Hoffman Z., Lisiecki K.: Instalacje budowlane. WSiP, Warszawa 1995
12. Jarmoszuk S.: Spawanie metodą MAG. WSiP, Warszawa 1996
13. Karpiński M.: Instalacje gazu. WSiP, Warszawa 1996
14. Keszthelyi F.: Spawanie rurociągów. WNT, Warszawa 1977
15. Krygier K., Klinke T., Sewerynik J.: Ogrzewnictwo. Wentylacja. Klimatyzacja. WSiP,

Warszawa 1997

16. Martinek W., Pieniążek J.: Technologia budownictwa. Cz.4. WSiP, Warszawa 1998
17. Mielnicki J.S.: Centralne ogrzewanie. Regulacja i eksploatacja. ARKADY, 1985
18. Mirski J.: Budownictwo z technologią. Cz.3. WSiP, Warszawa 1995
19. Mirski J., Łącki K.: Budownictwo z technologią. Cz.2. WSiP, Warszawa 1998,
20. Poradnik montera - Aquatherm-Polska 1995
21. Warunki techniczne wykonania i odbioru robót budowlano-montażowych. T. II.

Instalacje sanitarne i przemysłowe, ARKADY 1988

22. www.aspol.com.pl
23. www.e-instalacje.pl
24. www.gebo.com.pl
25. www.ibpgroup.com
26. www.instalacje.gejzer.pl
27. www.instalacjebudowlane.pl
28. www.instalsystem.pl
29. www.kisan.pl
30. www.muratordom.pl
31. www.nibco.com.pl
32. www.sanha.com.pl
33. www.viega.pl