„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

 

 
 
 

MINISTERSTWO EDUKACJI 
            NARODOWEJ 

 

 
 
 
 

Marek Olsza 
 
 
 
 
 
 

Montaż instalacji z rur miedzianych 713[04].Z1.04 

 
 
 

 
 
Poradnik dla ucznia 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Wydawca  

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy 
Radom 2006 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

1 

Recenzenci: 
mgr inż. Robert Wanic 
mgr inż. Janusz Rudolf 
 
 
 
Opracowanie redakcyjne: 
mgr inż. Marek Olsza 
 
 
 
Konsultacja: 
mgr Janusz Górny 

 
 
 

 
 

Poradnik  stanowi  obudowę  dydaktyczną  programu  jednostki  modułowej  713[04].Z1.04 

Montaż  instalacji  z  rur  miedzianych  w  modułowym  programie  nauczania  dla  zawodu  monter 
systemów rurociągowych. 
 

 
 

 

 

 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
Wydawca 

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom  2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

2 

SPIS TREŚCI 

 

1. Wprowadzenie 

3 

2. Wymagania wstępne 

5 

3. Cele kształcenia 

6 

4. Materiał nauczania 

7 

4.1. Charakterystyka elementów instalacji z rur miedzianych 

7 

4.1.1. Materiał nauczania 

7 

4.1.2. Pytania sprawdzające 

10 

4.1.3. Ćwiczenia 

10 

4.1.4. Sprawdzian postępów 

12 

4.2. Przygotowanie rur miedzianych do instalacji 

13 

4.2.1. Materiał nauczania 

13 

4.2.2. Pytania sprawdzające 

21 

4.2.3. Ćwiczenia 

22 

4.2.4. Sprawdzian postępów  

24 

4.3. Połączenia rur miedzianych 

25 

4.3.1. Materiał nauczania 

25 

4.3.2. Pytania sprawdzające 

35 

4.3.3. Ćwiczenia 

35 

4.3.4. Sprawdzian postępów  

37 

4.4. Montaż instalacji 

38 

4.4.1. Materiał nauczania 

38 

4.4.2. Pytania sprawdzające 

47 

4.4.3. Ćwiczenia 

47 

4.4.4. Sprawdzian postępów  

50 

5. Sprawdzian osiągnięć 

51 

6. Literatura 

56 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

3 

 

1.  WPROWADZENIE 

 

Poradnik  będzie  Ci  pomocny  w  nabywaniu  umiejętności  z  zakresu  montażu  instalacji  

z rur miedzianych. 

W poradniku zamieszczono: 

− 

wymagania  wstępne,  wykaz  umiejętności  i  wiedzy,  jakie  powinieneś  mieć  już 
opanowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,  

− 

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz w czasie zajęć, 

− 

materiał nauczania – umożliwia przygotowanie się do wykonywania ćwiczeń, 

− 

zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś materiał nauczania, 

− 

ćwiczenia  pomogą  Ci  zweryfikować  wiadomości  teoretyczne  oraz  ukształtować 
umiejętności praktyczne, 

− 

sprawdzian postępów, 

− 

sprawdzian  osiągnięć,  przykładowy  zestaw zadań i  pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu 
potwierdzi,  że  dobrze  pracowałeś  podczas  zajęć  i  że  nabyłeś  wiedzę  i  umiejętności  
z zakresu jednostki modułowej, 

− 

literaturę uzupełniającą. 
W  materiale  nauczania  zostały  opisane  zagadnienia  z  zakresu  montażu  instalacji  z  rur 

miedzianych.  Jeżeli  masz  trudności  ze  zrozumieniem  tematu  lub  ćwiczenia,  to  poproś 
nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.  
Z rozdziałem Pytania sprawdzające możesz zapoznać się: 

− 

przed  przystąpieniem  do  rozdziału  Materiał  nauczania  –  poznając  przy  tej  okazji 
wymagania  wynikające  z  zawodu,  a  po  przyswojeniu  wskazanych  treści,  odpowiadając 
na pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń, 

− 

po  zapoznaniu  się  z  rozdziałem  Materiał  nauczania,  by  sprawdzić  stan  swojej  wiedzy, 
która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń. 
Kolejny  etap  to  wykonywanie  ćwiczeń,  których  celem  jest  uzupełnienie  i  utrwalenie 

wiadomości i umiejętności z zakresu montażu instalacji z rur miedzianych. 

Wykonując  ćwiczenia  przedstawione w poradniku lub  zaproponowane  przez  nauczyciela, 

poznasz  zasady montażu  instalacji  z  rur miedzianych. Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń, 
sprawdź poziom swojej wiedzy rozwiązując sprawdzian postępów.  

W tym celu: 

− 

przeczytaj pytania i odpowiedz, 

− 

podaj odpowiedź wstawiając X w podane miejsce. 

Odpowiedzi  NIE  wskazują  luki  w  Twojej  wiedzy,  informują  Cię  również,  jakich 

zagadnień  jeszcze  dobrze  nie  poznałeś.  Oznacza  to  także  powrót  do  treści,  które  nie  są 
dostatecznie opanowane. 

Poznanie  przez  Ciebie  wszystkich  lub  określonej  części  wiadomości  będzie  stanowiło  dla 

nauczyciela  podstawę  przeprowadzenia  sprawdzianu  poziomu  przyswojonych  wiadomości  
i  ukształtowanych  umiejętności.  W  tym  celu  nauczyciel  może  posłużyć  się  zestawem  zadań 
typu „próba pracy”.  

 
Bezpieczeństwo i higiena pracy 
 

W  czasie  pobytu  w  pracowni  musisz  przestrzegać  regulaminów,  przepisów 

bezpieczeństwa  i  higieny  pracy  oraz  instrukcji  przeciwpożarowych,  wynikających  z  rodzaju 
wykonywanych prac. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

4 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 

Schemat układu jednostek modułowych

 

 
 

713[04].Z1 

Technologia montażu systemów rurociągowych 

713[04].Z1.01 

Prace przygotowawczo- zakończeniowe 
przy montażu systemów rurociągowych 

713[04].Z1.04 

Montaż instalacji z rur miedzianych 

713[04].Z1.05 

Montaż rurociągów żeliwnych, 

kamionkowych i betonowych 

713[04].Z1.02 

Montaż instalacji z rur stalowych 

713[04].Z1.03 

Montaż rurociągów stalowych 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

5 

2. WYMAGANIA  WSTĘPNE 

 

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: 

− 

rozróżniać rodzaje rurociągów, 

− 

rozróżniać elementy konstrukcyjne rurociągów, 

− 

odróżniać technologie wykonania rurociągów różnego typu, 

− 

przestrzegać zasad bezpiecznej pracy,  przewidywać i zapobiegać zagrożeniom, 

− 

stosować procedury udzielania pierwszej pomocy osobom poszkodowanym, 

− 

charakteryzować podstawowe materiały stosowane do budowy rurociągów, 

− 

odczytywać i interpretować rysunki budowlane, 

− 

posługiwać się dokumentacją techniczną, 

− 

wykonywać przedmiary i obmiary robót, 

− 

wykonywać rysunki inwentaryzacyjne, 

− 

organizować stanowiska składowania i magazynowania, 

− 

składować i magazynować podstawowe materiały do budowy rurociągów, 

− 

transportować materiały do budowy rurociągów, 

− 

korzystać z pozatekstowych źródeł informacji, 

− 

wykonywać prace przygotowawczo-zakończeniowe przy montażu rurociągów, 

− 

wykonywać połączenia rur instalacyjnych stalowych metodą spawania gazowego, 

− 

wykonywać połączenia rur stalowych sieciowych metodą spawania elektrycznego, 

− 

montować rurociągi wraz z armaturą z rur stalowych. 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

6 

3. CELE  KSZTAŁCENIA 

 

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:  

− 

wykonać  prace  przy  montażu  instalacji  z  rur  miedzianych  zgodnie  z  obowiązującymi 
przepisami bhp i ochrony ppoż., 

− 

rozróżnić kształtki miedziane, 

− 

przygotować  na  podstawie  wykazu  materiały  potrzebne  do  montażu  instalacji  z  rur 
miedzianych, 

− 

ocenić stan  techniczny rur i łączników miedzianych do  montażu instalacji, 

− 

wykonać cięcie rur miedzianych na określony wymiar, 

− 

przygotować końcówki rur miedzianych do montażu, 

− 

wykonać gięcie rur miedzianych o różnych średnicach, 

− 

przygotować sprzęt do lutowania rur miedzianych, 

− 

wykonać  połączenia  nierozłączne  rur  miedzianych  za  pomocą  lutowania  miękkiego  
i twardego, 

− 

wykonać połączenia rozłączne rur miedzianych, 

− 

zamocować elementy instalacji z rur miedzianych w budynku, 

− 

przeprowadzić instalacje z rur miedzianych różnymi sposobami, 

− 

wykonać kompensatory wydłużeń cieplnych przewodów w instalacji z rur miedzianych, 

− 

wykonać  przejścia  instalacji  z  rur  miedzianych  na  instalacje  wykonane  z  innych 
materiałów, 

− 

posłużyć się instalacyjną dokumentacją techniczną. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

7 

 

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 

 

4.1. Charakterystyka elementów instalacji z rur miedzianych. 

 
4.1.1. Materiał nauczania 

 

W  wykonawstwie  instalacji  wody  mają  zastosowanie  rury  miedziane.  W  kraju  

z czystej miedzi (99,9% Cu) produkuje się rury o średnicach zewnętrznych 15 ÷ 54 mm: jako 
miękkie  o  średnicach  15  i  22  mm,  nadające  się  do gięcia  na  zimno, i twarde o średnicach 28, 
35,  42  i  54  mm.  Oprócz  rur  produkuje  się  także  łączniki  (tab.  1)  z  miedzi  (jak  rury)  lub 
mosiężne.  Pierwsze  z  nich  wykonuje    się  tylko  jako  kielichowe,  a  drugie  -  jako  gwintowane  
i kielichowe. 
 

Tabela 1. Łączniki do rur miedzianych [1, s. 171,172] 

Szkic 

Opis 

Szkic 

Opis 

 

Kolano 90° z gwintem

 

wewnętrznym (Mo) 

 

Trójnik równoprzelotowy z gwintem 

wewnętrznym 

(

Mo) 

 

Kolano 90° z gwintem 
zewnętrznym (Mo) 

 

Trójnik r

ó

wnoprzelotowy  (M) 

 

Kolano 90° równoprzelotowe 
dwukielich owe  

(

M) 

 

Trójnik jednozwężkowy (M) 

 

 
 
 

Kolano 90° równoprzelotowe 
jednokielichowe 

(

M) 

 

Złączka równoprzelotowa 

(

M) 

 

 
 

Kolano 180° równoprzelotowe 
(M) 

 

 

 
 

Złączka równoprzelotowa 

 

z gwintem wewnętrznym (Mo) 

 

 
 

Ł

uk 90° równoprzelotowy 

dwukiel

i

chowy  (M) 

 
 

 

Złączka równoprzelotowa 
kielichowa z gwintem wewnętrznym   
(Mo) 

 

Ł

uk 90° równo przelotowy 

jednokielich owy 

(

M) 

 

 
 

Złączka równoprzelotowa 

kielichowa z gwintem zewnętrznym 
(Mo) 

 

 
 

Ł

uk równoprzelotowy 

dwukielichowy (M) 

 

 

Złączka równoprzelotowa z gwintem 

zewnętrznym 

(

Mo) 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

8 

cd. tab. 1 

Szkic 

Opis 

Szkic 

Opis 

 

Złączka wkrętna (Mo) 

 

Dwuzłączka kolankowa z gwintem 
zewnętrznym 

 

Złączka zwężkowa wkrętna 

(M) 

 

Dwuzłączka kolankowa z gwintem 
wewnętrznym 

 

Złączka zwężkom (Mo) 

 

Korek 

 

Dwuzłączka prosta (M) 

 

Korek z gwintem zewnętrznym 

 

Dwuzłączka kolankowa  

(Mo) 

 

Pierścień oporowy 

 

Dwuzłączka prosta z gwintem 

zewnętrznym (Mo) 

 

Złączka zespolona do baterii 

czerpalnych 

Mo- mosiądz, M- miedź 

 

Miedź ma liczne zalety: 

− 

jest  trwała  -  instalacje  miedziane  do  zimnej  i  ciepłej  wody,  centralnego  ogrzewania  oraz 
gazu pracują prawidłowo nawet ponad 100 lat, 

− 

prosta w użyciu i łatwa do formowania, 

− 

bakteriostatyczna  -  dezynfekcyjne  działanie  miedzi  obejmuje  między  innymi  tak  groźne 
bakterie  jak  E.  Coli  i  Legionella  pneumophila.  Podatność  na  tworzenie  kolonii 
bakteryjnych  w  środowisku  różnych  materiałów  używanych  do  produkcji  rur  jest  dla 
miedzi  2,6  raza  mniejsza  niż  dla  polibutylenu,  13,7  raza  mniejsza  niż dla polietylenu i  aż 
24,3 raza mniejsza niż dla PCW, 

− 

ma  nieprzemijającą  wartość  -  wszystkie  miedziane  pozostałości  powstałe  podczas 
montażu  nowej  lub  rozbiórki  starej instalacji są cennym surowcem wtórnym. Szacuje się, 
że ponad 80% miedzi wraca do ponownego przerobu, 

− 

jest  odporna  na  korozyjne  działanie  zimnej  i  gorącej  wody  –  pod  wpływem  wilgoci  
i  dwutlenku  węgla  pokrywa  się  ciemnobrązową  patyną,  przechodzącą  po  pewnym  czasie  
w  tak  zwaną  patynę  szlachetną  o  barwie  zielonej,  która  zwiększa  i  tak  dużą  odporność 
miedzi na korozję, a także czynników zewnętrznych - promieni UV i zmian temperatury. 

Nie jest jednak całkiem pozbawiona wad: 

− 

współczynnik  rozszerzalności  termicznej  miedzi  jest  około  półtora  raza  większy  niż stali. 
Dziesięciometrowy  odcinek  rury  miedzianej  dowolnej  średnicy  podgrzany  o  70°C  (a  tak 
się  dzieje  w  instalacjach  grzewczych  o  parametrach  na  przykład  90/70°C)  musi  się 
wydłużyć  o  ponad  11  mm.  Wykonując  instalację  z  miedzi  trzeba  pamiętać,  aby  dać  mu 
taką  szansę,  umieszczając  kompensatory  wydłużeń  w  postaci  złączek  z  kompensatorem 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

9 

mieszkowym,  łuków  lub  kolan  w  kształcie  litery  U.  Niewielkie  wydłużenia  można 
zniwelować  przez  tak  zwaną  kompensację  naturalną,  czyli  odkształcenia  wolnych  (bez 
odgałęzień, uchwytów stałych itp.) odcinków rur instalacji, 

− 

współczynnik  przewodności  cieplnej  miedzi  jest  sześciokrotnie  większy  niż  stali  
i  kilkadziesiąt  razy  większy  niż  tworzyw  sztucznych.  Im  jest  większy,  tym  więcej  ciepła 
traci  woda  podczas  przepływu  w  instalacji,  czyli  większe  są  starty  termiczne 
nieizolowanych  przewodów.  Dlatego  rury  miedziane  transportujące  gorącą  wodę 
(w instalacjach  c.w.u.  lub  grzewczych)  trzeba  izolować  (na  przykład  otulinami  z  pianki 
poliuretanowej),  zwłaszcza  gdy  instalacja  jest  prowadzona  przez  pomieszczenia 
nieogrzewane, 

− 

są sytuacje, w których miedziane przewody mogą ulec korozji, na przykład na skutek zbyt 
gwałtownego  przepływu  wody  w  źle  zaprojektowanej  instalacji,  zbyt  wysokiego 
ciśnienia, nieodpowiedniej jakości wody. 

Korozji  przewodów  miedzianych  sprzyjają jody manganowe,  jeśli  ich stężenie przekracza 

wartość  określoną  jako  dopuszczalną  dla  wody  do  picia  i  potrzeb  gospodarczych,  czyli  0,05 
mg/l.  Woda  wodociągowa  w  Polsce  na  ogół  spełnia  te  wymagania.  Wyjątek  stanowią  rejony 
podgórskie, gdzie występuje woda miękka o dużej zawartości agresywnego dwutlenku węgla. 
Powyższe  zastrzeżenia  nie  dotyczą  wody  w  instalacjach  centralnego  ogrzewania,  co  do 
jakości  której  nie  ma  żadnych  ograniczeń,  pod  warunkiem,  że  ilość  ubytków  nie  przekracza 
wielkości określonej w normie, a więc także nie ma potrzeby ciągłego jej uzupełniania. 

 
Tabela 2. Metryczne kształtki miedziane [31] 

Kształtka 

Opis 

Kształtka 

Opis 

 

Obejście pełne 
LW x LW 
 

 

Półobejście nyplowe 
LW x LZ 

 

 

Kolanko 90

0

 

LW x LW 
 

 

Trójnik/Trójnik red. 
LW/LW/LW 

 

 

Kolanko nyplowe 90

0

 

LW x LZ 
 

 

Mufa redukcyjna 
LW x LW 

 

 

Nypel redukcyjny 
LW x LZ 
 

 

Mufa 
LW x LW 

 

 

Zaślepka 
LW 
 

 

Półsrubunek bez uszczelki 
LW x GW 
 

 

Miedź jest stosowana jako materiał na rury do instalacji: 

− 

wodociągowych: zimnej i ciepłej wody, 

− 

ogrzewania wodnego, 

− 

klimatyzacji, 

− 

gazowych (również do gazów ciekłych i medycznych), 

− 

sprężonego powietrza, 

− 

olejowych. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

10 

Rury  miedziane  instalacyjne  są  produkowane w trzech rodzajach różniących się stopniem 

twardości i - co za tym idzie – własnościami mechanicznymi i użytkowymi. 

Rury miękkie mogą mieć średnice od 6 do 54 mm: 

− 

rury o średnicach do 22 mm są uformowane w kręgi, 

− 

rury o średnicach od 6 do 45 mm dostarczane są w odcinkach prostych o długości 3 i 5 m  
(w tak zwanych sztangach). 

Rury półtwarde produkowane są w zakresie średnic od 6 do 159 mm, twarde od 6 do 267 

mm. Oba rodzaje dostarczane są w odcinkach prostych 3 lub 5 m. 

Charakterystyczną  cechą  rur  miękkich  jest  łatwość  gięcia,  wadą  -łatwość  wgniecenia 

ścianki.  Według  polskich  wymagań  rury  do  instalacji  wodnych  produkuje  się  w  stanie 
miękkim w zakresie średnic od 12 do 22 i w stanie twardym do średnicy 76,1 mm. 

Rury  miedziane  powinny  być  odpowiednio  oznakowane.  Obowiązkiem  producenta  jest 

umieszczenie  na  rurze  następujących  informacji:  średnicy  zewnętrznej,  numeru  normy 
dotyczącej  wymagań  dla  rur,  znaku  identyfikacyjnego  producenta,  daty  produkcji  (rok  
i  kwartał  lub  miesiąc).  Do  instalacji  gazowych  należy  stosować  rury  twarde  ciągnione  bez 
szwu. Rury te mają największą wytrzymałość i twardość. 

Do  remontów  instalacji  w  starych  budynkach  często  używa  się    rur  miedzianych.  Stare 

zniszczone  piony  i  gałązki  wykonane  ze  stali  stosunkowo  łatwo  jest  zastąpić  przewodami  
z  twardej  miedzi.  Nową  instalację  można  także  rozprowadzić  w  tak  zwanym  systemie 
zalistwowym.  Jeśli  wymienia  się  również  grzejniki,  nie  należy  wybierać  aluminiowych  ze 
względu  na  możliwość  wystąpienia  korozji  elektrochemicznej.  Można  zainstalować  stalowe, 
ale pomiędzy rurą i grzejnikiem trzeba zamontować przekładkę z teflonu. 
 

4.1.2. Pytania sprawdzające 

 

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie są zalety instalacji miedzianych? 
2.  Jakie są wady instalacji miedzianych? 
3.  Do jakich rodzajów instalacji są stosowane rury miedziane? 
4.  Jakie rodzaje rur miedzianych są stosowane w instalacjach? 
5.  Jakie rodzaje kształtek miedzianych są stosowane w instalacjach? 

 

4.1.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Na  stanowisko  montażowe  dostarczono  kształtki  miedziane.  Zapisz  w  odpowiednim 

miejscu tabeli jakie to są elementy i jakie jest  ich zastosowanie? 

 

Kształtka 

Nazwa i zastosowanie 

 

 

 

 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

11 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  rozpoznać elementy instalacji i podać ich nazwy,  
3)  określić zastosowanie przedstawionych elementów, 
4)  omówić sposób rozwiązania. 
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

katalogi elementów instalacji miedzianych, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 

Ćwiczenie 2 

Na stanowisko montażowe dostarczono: 

− 

rury miedziane o średnicy 22 mm uformowane w kręgi, 

− 

rury miedziane o średnicy 100 mm w odcinkach prostych o długości 3m. 

Omów jakie to są rodzaje rur i jakie jest ich zastosowanie? 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

12 

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  rozpoznać elementy instalacji i podać ich nazwy,  
3)  określić zastosowanie przedstawionych elementów, 
4)  omówić sposób rozwiązania. 

 
Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

katalogi rur miedzianych, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 

4.1.4. Sprawdzian postępów 

 

Czy potrafisz: 

 

 

 

Tak  

Nie 

1)  omówić zalety i wady instalacji miedzianych? 

 

 

 

 

 

 

¨   

¨ 

2)  wymienić rodzaje rur miedzianych stosowanych do budowy rurociągów? 

¨   

¨ 

3)  rozróżnić rodzaje rur miedzianych?  

 

 

 

 

 

 

 

 

¨   

¨ 

4)  wymienić kształtki miedziane stosowanych do budowy rurociągów?    

¨   

¨ 

5)  rozróżnić kształtki miedziane stosowanych do budowy rurociągów?    

¨   

¨ 

6)  dobrać elementy instalacji miedzianej w zależności od przeznaczenia?  

¨   

¨ 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

13 

4.2. Przygotowanie rur miedzianych do instalacji.  

 

4.2.1. Materiał nauczania 

 
Trasowanie. 

Trasowanie  rur  obejmuje  czynności  związane  z  wyznaczaniem  długości  poszczególnych 

ich  odcinków  i  miejsc  wykonywania  gięć,  dzięki  którym  zamontowane  rury  tworzą  fragment 
instalacji  o  żądanej  długości  montażowej  i  wymaganych  kształtach.  Pojęcia  długości 
montażowej i długości rzeczywistej wyjaśniono na rys. 1. 

 

Rys. 1. Długości  przewodów montażowe i rzeczywiste [1, s. 33] 

Cięcie. 

Rury  miedziane  tnie  się  podobnie  jak  rury  stalowe  piłką  brzeszczotową  lub  obcinakiem 

rolkowym.  Brzeszczoty  do  miedzi  powinny  być  drobnouzębione.  Rury  warto  umieścić  
w imadle (rys. 2), płaszczyzna cięcia będzie wtedy łatwiej osiągalna. 

 

Rys. 2. Imadło do mocowania rur miedzianych [28] 

 
Konstrukcja  szczęk  zapewnia  optymalny  i  bezpieczny  docisk,  a  wygodna  dźwignia  – 

szybki  montaż  rury.  Idealną  płaszczyznę  cięcia  uzyskamy,  stosując  obcinak  rolkowy 
jednonożowy do rur miedzianych. 

 

Rys. 3. Obcinaki rolkowe [28] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

14 

Do ręcznego  cięcia  rur  z  miedzi można także używać piłki do metalu, ale obecnie niemal 

powszechnie  stosowane  są  obcinaki.  Obcinakami do  rur miedzianych można ewentualnie  ciąć 
rury  stalowe  cienkościenne.  Obcinaki  rolkowe  do  miedzi  mają  trzy  różne  wykonania 
przeznaczone  do  odmiennych  średnic  przewodów.  Można  tutaj  wyróżnić  model  Mini, 
Standard,  Maxi.  Modele  Mini  (rys.  3)  przeznaczone  są  zwykle  do  obcinania  rur  do  28  mm 
średnicy. 

Ich  mały  wymiar  pozwala  na  bardzo  wygodne  cięcie  w  powietrzu,  bezpośrednio  na 

instalacji.  Urządzenia  te  są  więc  nieodzowne  w  pracach  serwisowych,  czy  demontażu 
przewodów, szczególnie trudno dostępnych. Model średni standardowy (rys. 4) przeznaczony 
jest do cięcia rur miedzianych o najpopularniejszych średnicach od 6 do 60 mm.  

 

Rys. 4. Obcinaki rolkowe [28] 

 
Może  on  być  teleskopowy  lub  ze  śrubą  pociągową.  Modele  teleskopowe  umożliwiają 

szybkie  dopasowanie  obcinaka  do  średnicy  rury,  należy  jednak  dbać  o  ich  czystość.  Kurz  
i  piasek  mogą  uszkodzić  teleskop.  Urządzenia  w  wersji  Maxi  pozwalają  na  obcinanie  rur  do 
5"  (127  mm  średnicy),  ale  cięcie  ręczne  tak  dużych  średnic  jest  nieekonomiczne.  Obcinak 
szybko  się  wtedy  zużywa,  a  czas  cięcia  znacznie  wydłuża.  Duże  średnice,  powyżej  56  mm 
tnijmy raczej piłą taśmową lub przecinarką kątową.  

Piła  tarczowa  do  cięcia  na  sucho  (rys.  5)  dla:  stali,  miedzi,  aluminium  i  tworzyw 

sztucznych. Zakres cięcia rur – do 115 mm. 

 

Rys. 5. Piła tarczowa [28] 

Gratowanie. 

Rury  miedziane  po  ucięciu  prawie  nigdy  nie  są  idealnie  gładkie.  Te  cięte  brzeszczotami 

mają  zwykle  ostre  zadziory,  podczas  gdy  cięte  obcinakiem  rolkowym  są  „zawalcowane”  do 
środka.  W  obu  przypadkach  powierzchnia  rury  (bosy  koniec)  musi  zostać  zgratowana. 
Gratowanie,  czyli  usuwanie  nadmiaru  materiału  przeprowadza  się  specjalnymi  narzędziami 
zwanymi gratownikami.  

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

15 

 

Rys. 6. Gratowniki [28] 

 

Gratowniki  do  rur  miedzianych  często  występują  łącznie  z  obcinakami  rolkowymi, 

stanowiąc  ich  integralną  część  W  handlu  dostępne  są  też  gratowniki  ręczne  wieloostrzowe 
(rys.  6)  do  gratowania  wewnętrznego  i  zewnętrznego  rur.    Są  to  przyrządy  uniwersalne 
dostosowane do kilku średnic przewodów. 

 

Usuwanie tlenków. 

Rury  lutowane  muszą  być  pozbawione  tlenków  na  długości  lutowanego  kielicha.  Rury 

miedziane  czyści  się  zarówno  od  wewnątrz  (kielich),  jak  i  na  zewnątrz  (bosy  koniec). 
Wewnętrzne  czyszczenie  rur  miedzianych  najlepiej  wykonywać  szczotkami  stalowymi  
o  średnicy  odpowiadającej  wielkości  rury  (rys.  7).  Bosy  koniec  najlepiej  czyści  się  watą 
syntetyczną. 

 

Rys. 7. Szczotki stalowe [28]

 

 

Gięcie ręczne. 

Gięcie  rur  ma  na  celu  nadanie  im  żądanych  kształtów  umożliwiających  wykonanie 

obejść,  zmian  kierunku  itp.  Promień  gięcia  tych  rur  nie  powinien  być  mniejszy  niż  4  ÷  5 
średnic zewnętrznych giętej rury. Gięcie rur może odbywać się na zimno i na gorąco. 

Na  zimno  zgina  się  rury  o  średnicach  mniejszych  niż  75  mm.  Czynność  ta,  dla  rur  

o  średnicach  nie  większych  niż  25  mm,  odbywa  się  na  giętarkach  ręcznych  (rys.  8),  których 
zastosowanie  w  robotach  instalacyjnych  umożliwia  gięcie  bez  wypełniania  rur  piaskiem  (jako 
zabezpieczenie  przed  zniekształceniem  przekroju  rur),  co  znacznie  przyspiesza  gięcie..  Rury  
o średnicach powyżej 25 mm gniemy w giętarkach mechanicznych. 

Na  gorąco  gnie  się  przede  wszystkim  rury  o  średnicach  większych  niż  75  mm. 

Rozróżniamy dwa rodzaje gięcia - gładkie i faliste. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

16 

 

Rys. 8. Giętarka ręczna 1 - krążek nieruchomy, 2 - krążek ruchomy, 3 - dźwignia, 4 - gięta rura, 5 - chomątko 

dociskające, 6 - śruba mocująca [1, s. 38] 

 

 

Rys. 9. Gięcie rur za pomocą sprężyn [28] 

 

Przed  gładkim  gięciem  rur  (w  celu  zabezpieczenia  przed  zniekształceniem  przekroju) 

należy  je  dokładnie  wypełnić,  np.  piaskiem,  a  następnie  po  zakorkowaniu  końców  rur, 
miejsca  gięcia  nagrzewać  w  kuźni  polowej  lub  w  palenisku  stałym.  Po  odpowiednim 
nagrzaniu  rury  o  średnicy  do  50  mm  zgina  się  w  imadłach  (rys.  10),  a  powyżej  50  mm  –  
w  specjalnych  uchwytach.  Do  kontroli  promienia  i  kąta  gięcia  służy  wzornik  z  drutu.  Po 
gięciu chłodzi się rurę wodą, a następnie usuwa piasek stukając młotkiem w rurę. 

 

Rys. 10. Gięcie rur w imadle 1 - gięta rura, 2 - korek zamykający końce rury po napełnieniu jej piaskiem, 

 3 - dźwignia z rury o większej średnicy, 4 – imadło [1, s. 39] 

 

Gięcie  gładkie  jakkolwiek  ma  wiele  zalet  (małe  opory  podczas  przepływu  cieczy  

i  gazów),  to  ze  względu  na  duży  nakład  pracy  jest  coraz  częściej  zastępowane  przez  gięcie 
faliste.  Stosując  ten  sposób  gięcia,  za  pomocą  palników  acetylenowo-tlenowych  możemy 
wykonać haki półfaliste (rys. 11) i faliste. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

17 

 

Rys. 11. Łuk półfalisty [1, s. 39] 

 

Rys. 12. Przyrząd do ręcznego gięcia przewodów miedzianych [1, s. 40] 

 
Do gięcia  ręcznego  przewodów  miedzianych  służy przyrząd  pokazany  na  rys. 12. Zakres 

stosowania:  przewody  o  średnicy  do  10  mm  i  promieniu  gięcia  35  mm  oraz  przewody  do 
średnicy 26 mm i promienia gięcia 93 mm. 

Do  mechanicznego  gięcia  rur  stosuje  się  giętarki  hydrauliczne  o  napędzie  ręcznym  

i  elektrycznym.  Składają  się  one  z:  siłownika  wyposażonego w  tłokową pompę ręczną, ramy, 
na  której  jest  zbudowany  zespół  elektrohydrauliczny  z  pompą  zębatą,  uchwytu  i  zespołu 
krzywek. Giętarki o napędzie elektrycznym są dodatkowo wyposażone w silnik elektryczny. 

 

Rys. 13. Gięcie rur za pomocą sprężyn [28] 

 

Na rys. 13 przedstawiono ręczną giętarkę elektryczna do gięcia na zimno rur miedzianych 

miękkich  i  twardych  pod  kątem  do  180°  o  średnicy  10-30  mm.  Ma  ona  silnik  jednofazowy  
o  mocy  1000  W,  bezstopniowy  zaś  elektroniczny  włącznik  przyciskowy  umożliwia  ruch 
powolny i szybki. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

18 

 

Rys. 14. Przystawka do gięcia rur [28] 

 

Przystawka  do  gięcia  rur  (rys.  14),  tanie  i  wygodne  rozwiązanie  wykorzystujące  jako 

napęd  gwintownicę  do  rur  stalowych. Pozwala na  gięcie  przewodów  miedzianych  pod  kątem 
do  180°,  o  średnicy  10-35  mm.  Nie  wymaga  stosowania  imadła,  przeznaczona  do  użycia  na 
każdej płaskiej powierzchni. 

 

Gwintowanie. 

Gwintowanie  jest  to  czynność  polegająca  na  nacięciu  rowka  śrubowego  na  sworzniu 

walcowym,  w  otworze  walcowym  lub  na  zewnętrznej  powierzchni  rury.  Gwinty  dzielimy 
według  zarysu  na  trójkątne,  trapezowe,  prostokątne  i  okrągłe,  a  według  systemu  –  na 
metryczne, calowe i rurowe (drobnozwojowe o zmniejszonym skoku). 

Do  wykonywania  gwintów  wewnętrznych  (w  otworach)  używamy  gwintowników. 

Nacięcie  rowka  gwintowego  na  pełną  głębokość  za  pomocą  jednego  gwintownika  jest 
praktycznie  niemożliwe,  dlatego  używa  się  do  tego  celu  kompletu  gwintowników.  W  razie 
ich  użycia  nagwintowanie  składa  się  z  trzech  zabiegów:  zdzierania,  pogłębiania  
i  wykończenia.  Do  pierwszego  zabiegu  służy  gwintownik  z  jedną  rysą,  drugiego  -  z  dwiema  
i  trzeciego  z  trzema  rysami.  Ruch  obrotowy  gwintownika  uzyskuje  się  przez  obracanie  go 
specjalnym pokrętłem nakładanym na kwadratową główkę gwintownika. 

Do  nacinania  gwintów  zewnętrznych  służą  narzynki:  okrągłe  lub  dzielone.  Zależnie  od 

narzynek  stosuje  się  dwa  rodzaje  oprawek.  Za  pomocą  oprawek  nadaje  się  narzynkom  ruch 
obrotowy (roboczy) podobnie jak gwintownikom podczas nacinania gwintów wewnętrznych. 

 

Narzędzia do prefabrykacji. 

Miedź  jest  materiałem  na  tyle  łatwym  do  obróbki,  że  przy  zastosowaniu  odpowiednich 

narzędzi  pozwala  do  minimum  ograniczyć  liczbę  połączeń  w  instalacji.  Ma  to  szczególne 
znaczenie  w  instalacjach  lutowanych,  w  których  każde  połączenie  staje  się  potencjalnym 
zagrożeniem  dla  szczelności  układu.  Narzędzia  do  prefabrykacji  można  ogólnie  podzielić  na: 
ekspandery, giętarki i ekstraktory.  
Ekspandery  służą  do  wykonywania  kielichów  na  bosych  końcach  przewodów  rurowych. 
Kielichowanie  rur  miedzianych  możliwe  jest  tylko  w  przypadku  rur  miękkich.  Rury 
miedziane  twarde  należy  przed  tą  operacją  wyżarzyć  lub  stosować  specjalne  ekspandery  
z  imadłem  prowadzącym,  zapewniającym  równomierne  rozparcie  kielicha  we  wszystkich 
kierunkach. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

19 

 

Rys. 15. Zastosowanie ekspandera [28]

 

 

Ekspandery  dostępne  na  rynku  są  w  większości  urządzeniami  dźwigniowymi  

z  wymiennymi  głowicami  (rys.  15).  Dźwigniowy  napęd  pozwala  na  operowanie  urządzeniem 
nawet w wąskiej przestrzeni montażowej. Siła rozparcia zależy od długości dźwigni i sposobu 
przekazywania  napędu  (bezpośredni  lub  krzywkowy).  Siła  ta  jest  stała,  dlatego  im  większa 
średnica  rury,  tym  większy  wysiłek  ze  strony  montera.  Ekspandery  dźwigniowe  stosuje  się 
tylko do rur o średnicy do 42 mm. W praktyce już od średnicy 35 mm, powinniśmy stosować 
ekspander z napędem zapadkowym.  

 

Rys. 16. Ekspander z głowicą schodkową [28]

 

 

Ekstraktory to urządzenia służące do wyciągania trójników na rurach, czyli wykonywania 

tzw.  wcinek.  Trójniki  tego  typu  nazywane  są często trójnikami  wyoblanymi, stąd  inna  nazwa 
urządzenia  –  wyoblak.  Trójniki  wyoblane  są  rzadkością  w  instalacjach.  W  praktyce  możemy 
się  z  nimi  spotkać  przy  wykonywaniu  podejść  do  grzejnika  (gałązek  grzejnikowych)  lub 
innych  „wcinek”  w  instalację.  Wcinki  takie  wymagają  jednak  lutowania  twardego,  które  nie 
jest z kolei zalecane. Ekstraktory dzielą się ogólnie na ręczne i elektryczne. Ręczne wymagają 
dodatkowego  użycia  wiertarki  do  nawiercenia otworu  w  rurze.  Otwór  wykonujemy  wiertłem 
stożkowym  z  regulowaną  głębokością.  Trójnik  wyciągamy  natomiast  specjalnym  hakiem  ze 
śrubą  pociągową  i  urządzeniem  zapadkowym.  Nie  jest  to  jednak  operacja  łatwa  i  wymaga 
pewnej  wprawy.  W  wielu  wypadkach  źle  wyciągnięty  trójnik  może  mieć  pęknięcia  na 
długości.  Bardziej  precyzyjne  i  wygodniejsze  w  obsłudze  są  więc  wyoblaki  elektryczne. 
Pracują one dwuetapowo: w pierwszym etapie urządzenie nawierca rurę wiertłem stożkowym, 
w drugim – za pomocą innego elementu wyciąga z niej trójnik.  

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

20 

Rys. 17. Wyoblaki elektryczne [28]

 

 
Narzędzia do połączeń zaciskowych. 
Złącza zaciskowe w instalacjach miedzianych najogólniej można podzielić na: 

− 

zaciskowe skręcane z pierścieniem pełnym, 

− 

zaciskowe zaprasowywane, kielichowe z uszczelką gumową. 

Pierwszy  typ  połączeń  wymaga  do  montażu  tylko  zwykłych  kluczy  płaskich,  drugi  – 

specjalistycznej 

praski 

hydraulicznej 

o 

szczękach 

zaciskowych 

kompatybilnych  

z montowanym systemem. 

Połączenia  zaprasowywane  są  relatywnie  tanie  i  bardzo  wytrzymałe.  Można  je 

bezpiecznie  montować  w  podłodze,  eliminując  tym  samym  złącza  lutowane  twardo.  Praski 
(rys.  18)  są  natomiast  często  urządzeniami  uniwersalnymi  i  po wymianie  szczęk  mogą  służyć 
do montażu także innych systemów rurowych. 

 

Rys. 18. Praski [28]

 

 
Przepisy bhp.  

Podczas  obróbki  ręcznej  należy  przestrzegać  niżej  podanych  ogólnych  zasad  z  zakresu 

bezpieczeństwa i higieny pracy: 

− 

na  stanowisku  roboczym  powinny  się  znajdować  tylko  narzędzia  niezbędne  do 
zaplanowanej pracy, ułożone w odpowiednim porządku, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

21 

− 

do 

wykonywania 

poszczególnych 

operacji 

wolno 

używać 

tylko 

narzędzi 

nieuszkodzonych, 

− 

obrabiany  przedmiot  musi  być  dobrze  zamocowany,  aby  nie  mógł  się  przesuwać  
w trakcie wykonywanych operacji, 

− 

używając  elektronarzędzi,  przed  ich  uruchomieniem,  należy  sprawdzić,  czy  są  właściwie 
uziemione, 

− 

odpadów  powstałych  w  czasie  obróbki  (opiłków,  wiórów  itp.)  nie  wolno  usuwać  
z  powierzchni  obrabianej,  urządzenia  służącego  do  mocowania  (imadła  itp.)  i  blatu  stołu 
gołą dłonią lub palcami bądź przez wydmuchiwanie. 
Każdy  obsługujący  urządzenie  mechaniczne  musi  zdawać  sobie  sprawę  z  tego,  że  przy 

obróbce  mechanicznej  są  możliwe  duże  zagrożenia  dla  zdrowia  i  życia  ludzkiego.  Chcąc 
uniknąć wypadków należy przestrzegać następujących zasad ogólnych: 

− 

obsługujący  urządzenie  powinien  być  ubrany  w  odzież  ochronną,  spiętą  przy  dłoniach  
i  stopach.  Ponadto  musi  mieć  nakrycie  głowy,  chroniące  jego  włosy  przed  ich 
wkręceniem w obracający się przedmiot lub element urządzenia, 

− 

mechanizmy  napędowe  powinny  mieć  osłony,  których  nie  wolno  zdejmować  w  czasie 
pracy urządzenia, 

− 

obrabiane przedmioty i narzędzia powinny być właściwie zamocowane, 

− 

przed  uruchomieniem  urządzenia  o  napędzie  elektrycznym  należy  zawsze  sprawdzić 
uziemienie, 

− 

odpadów  powstałych  w  czasie  obróbki  (opiłków,  wiórów  itp.)  nie  wolno  usuwać  gołą 
dłonią ani przez wydmuchiwanie ustami lub sprężonym powietrzem, 

− 

na stanowisku pracy powinien panować ład i porządek. 
Dodatkowo podczas obsługi giętarek należy przestrzegać następujących zaleceń: 

− 

obsługujący powinien pracować w rękawiczkach skórzanych lub brezentowych, 

− 

przed uruchomieniem silnika należy zamknąć skrzynkę przekładniową, 

− 

w  czasie  pracy  nie  należy  trzymać  rąk  nad  powierzchnią  stołu  giętarki,  ponieważ  jego 
ruch odbywa się do góry, 

− 

giętarki  nie  uruchamia  się,  jeżeli  na  podstawkach  nie  położono  rury  przygotowanej  do 
gięcia, 

− 

w  czasie  pracy  giętarki  nie  wolno  dokonywać  jakichkolwiek  zabiegów  konserwacyjnych  
i napraw oraz przebywać w zasięgu osi tłoka w odległości do 5 m, 

− 

giętarka  powinna  mieć    włączone  zabezpieczenie  przed  porażeniem  prądem 
elektrycznym. 

 

4.2.2. Pytania sprawdzające 

 
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie  są  wymagania  bhp  przy  obróbce  ręcznej  i  mechanicznej  elementów  instalacji 

miedzianej? 

2.  Jakie narzędzia stosuje się do cięcia rur miedzianych? 
3.  Na czym polega gratowanie rur miedzianych? 
4.  W jaki sposób można giąć rury miedziane? 
5.  Jakie czynniki wpływają na dobór metody gięcia rur miedzianych? 
6.  Co to jest prefabrykacja rur miedzianych? 
7.  Jakich narzędzi używamy do prefabrykacji rur miedzianych? 
8.  Jakich narzędzi używamy do wykonywania połączeń zaciskowych? 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

22 

4.2.3. Ćwiczenia 

 

Ćwiczenie 1 

Na  stanowisko  montażowe  dostarczono  rury  miedziane  o  średnicy  16  mm  uformowane  

w kręgi. Do instalacji należy przygotować dwa odcinki rur o długości 1 m. Dobierz narzędzia  
i przygotuj rury miedziane do instalacji. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  przygotować rury, 
4)  zmierzyć żądaną długość rur, 
5)  ciąć rury na wymiar, 
6)  przygotować końcówki rur do montażu, 
7)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

dokumentacja rysunkowa, 

− 

rury miedziane w kręgach, 

− 

narzędzia pomiarowe, 

− 

narzędzia monterskie, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 
Ćwiczenie 2 

Na  stanowisko  montażowe  dostarczono  rury  miedziane  o  średnicy  20  mm  w  odcinkach 

prostych  o  długości  3  m.  Do  instalacji  należy  przygotować  dwa  odcinki  rur  o  długości  1  m 
zgięte  w  połowie  długości  z  promieniem  gięcia  równym  60  mm.  Dobierz  narzędzia  
i przygotuj rury miedziane do instalacji. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  przygotować rury, 
4)  zmierzyć żądaną długość rur, 
5)  ciąć rury na wymiar, 
6)  przygotować końcówki rur do montażu, 
7)  dobrać przyrząd do gięcia, 
8)  zgiąć rury z żądanym promieniem gięcia, 
9)  sprawdzić promień gięcia, 
10)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

dokumentacja rysunkowa, 

− 

rury miedziane w odcinkach, 

− 

narzędzia pomiarowe, 

− 

narzędzia monterskie, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

23 

Ćwiczenie 3 

Na  stanowisko  montażowe  dostarczono  rury  miedziane  o  średnicy  30  mm  w  odcinkach 

prostych  o  długości  3  m.  Do  instalacji  należy  przygotować  dwa  odcinki  rur  o  długości  1  m 
zgięte  w  połowie  długości  pod  kątem  180

0

.  Dobierz  narzędzia  i  przygotuj  rury  miedziane  do 

instalacji. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  przygotować rury, 
4)  zmierzyć żądaną długość rur, 
5)  ciąć rury na wymiar, 
6)  przygotować końcówki rur do montażu, 
7)  dobrać przyrząd do gięcia, 
8)  zgiąć rury pod kątem 180

0

, 

9)  sprawdzić kąt gięcia, 
10)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

dokumentacja rysunkowa, 

− 

rury miedziane w odcinkach, 

− 

narzędzia pomiarowe, 

− 

narzędzia monterskie, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 
Ćwiczenie 4 

Na  stanowisko  montażowe  dostarczono  rury  miedziane  o  średnicy  30  mm  w  odcinkach 

prostych  o  długości  3  m.  Do  instalacji  należy  przygotować  dwa  odcinki  rur  o  długości  3  m.  
W  połowie  długości  rur  należy  wykonać  wcinek.  Dobierz  narzędzia  i  przygotuj  rury 
miedziane do instalacji. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  przygotować rury, 
4)  zmierzyć żądaną długość rur, 
5)  przygotować końcówki rur do montażu, 
6)  dobrać narzędzie do wykonania wcinka, 
7)  wykonać wcinek, 
8)  sprawdzić przygotowane rury miedziane, 
9)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

dokumentacja rysunkowa, 

− 

rury miedziane w odcinkach, 

− 

narzędzia pomiarowe, 

− 

narzędzia monterskie, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

24 

Ćwiczenie 5 

Na  stanowisko  montażowe  dostarczono  rury  miedziane  o  średnicy  30  mm  w  odcinkach 

prostych  o  długości  3  m.  Do  instalacji  należy  przygotować  dwa  odcinki  rur  o  długości  3  m  
i  naciąć  gwintem  zewnętrzny  drobnozwojny  na  długości  30  mm.  Dobierz  narzędzia  
i przygotuj rury miedziane do instalacji. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  przygotować rury, 
4)  dobrać narzędzie do wykonania gwintu, 
5)  naciąć gwint, 
6)  przygotować końcówki rur do montażu, 
7)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

dokumentacja rysunkowa, 

− 

rury miedziane w odcinkach, 

− 

narzędzia pomiarowe, 

− 

narzędzia monterskie, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 

4.2.4. Sprawdzian postępów 

 

Czy potrafisz: 
 

Tak   

Nie 

1)  dobrać narzędzia do cięcia rur miedzianych? 

 

 

 

  

 

¨   

¨ 

2)  ciąć rury miedziane na określony wymiar?   

 

 

 

 

  

¨   

¨ 

3)  przygotować końcówki rur miedzianych do montażu?  

 

 

 

¨   

¨ 

4)  dobrać narzędzia do gięcia rur miedzianych?  

 

 

 

 

 

¨   

¨ 

5)  giąć rury miedziane na określony wymiar?   

 

 

 

 

 

¨   

¨   

6)  dobrać narzędzia do wykonania wcinek w rurach miedzianych? 

 

¨   

¨ 

7)  wykonać wcinki w rurach miedzianych? 

 

 

 

 

 

 

¨   

¨ 

8)  dobrać narzędzia do gwintowania rur miedzianych?   

 

 

 

¨   

¨ 

9)  wykonać gwint na rurach miedzianych? 

 

 

 

 

 

  

¨   

¨ 

 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

25 

4.3. Połączenia rur miedzianych.  

 

4.3.1. Materiał nauczania 

 

Sposoby łączenia. 

Rury  miedziane  stanowiące  podstawowy  element  konstrukcyjny  każdej  instalacji  można 

łączyć  na  większość  znanych  sposobów.  Połączenia  mogą  być  nierozłączne:  lutowane, 
spawane lub zaprasowywane, albo rozłączne: kołnierzowe i zaciskowe. 
 
Połączenia nierozłączne. 

− 

Lutowanie.  Jest  bardzo  popularną  metodą  łączenia  rur  miedzianych.  Zależnie  od 
temperatury,  w  której  przebiega  może  być  miękkie  (w  temperaturze  poniżej  450

0

C)  

i  twarde  (zwykle w temperaturze około 700°C). Do wykonania połączenia stosuje się tak 
zwane  złączki  kapilarne.  Nazwa  pochodzi  od  zjawiska  zassania  rozgrzanego  lutu  
w  szczelinę  kapilarną  pomiędzy  łączoną  rurą  a  złączką  (efekt  naczynia  włoskowatego). 
Jeżeli  szczelina  będzie  miała  szerokość  0,5  mm,  lut  zostanie  wciągnięty  na  głębokość  do 
2  cm,  jeśli  0,1  mm  to  zassanie  może  osiągnąć głębokość  aż do 9 cm. Dlatego dla jakości 
połączenia  lutowanego  bardzo  ważna  jest  dokładność  wykonania  rury  i  złączki.  Ich 
kształt  powinien  być  dokładnie  kolisty,  a  odchyłki  wymiarowe  jak  najmniejsze. 
Lutowanie  miękkie  można  bez  zastrzeżeń  stosować  w  instalacjach  zimnej  i  ciepłej  wody 
oraz  grzewczych,  w  których  temperatura  czynnika  nie  przekracza  110

0

C,  natomiast 

niedopuszczalne jest na przykład w rurociągach oleju opałowego. 

Instrukcja lutowania miękkiego [31]: 

1. Przeciąć rurę prostopadle do jej osi, oczyścić i usunąć zadziory. 

 

2.  Użyć  płótna  ściernego  lub  stalowej  szczotki  lub  stalowej  szczotki  drucianej  w  celu 

oczyszczenia rury i gniazda aż do uzyskania połysku metalu. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

26 

3. Ostrożnie nałożyć topnik do lutowania miękkiego na zewnętrzną powierzchnię rury i do 

wnętrza  gniazda  kształtki  w  taki  sposób,  aby  powierzchnie  łączone  były  całkowicie 
pokryte. Oszczędnie używać topnika. 

 

 
4. Rozpocząć ogrzewanie łączonych elementów za pomocą palnika propan-butan. 

 

5.  Usunąć  płomień  i  wprowadzać  stop  lutowniczy  do  złącza  w  dwóch  lub  trzech  miejscach, 

aż  pojawi  się  pierścień  stopu  lutowniczego na  końcu kształtki. Ogrzewanie kontynuować 
dopóki stop lutowniczy nie będzie się topił. 

 

6.  Nadmiar  stopu  usunąć  kiedy  jest on jeszcze plastyczny, używając do tego szczoteczki lub 

angielskiej skóry. 

 

 

Instrukcja lutowania twardego [31]: 

1.  Rurę  zamocowaną  w  imadle  przycinamy  prostopadle  do  jej  osi.  Można  również  użyć 

specjalnego  przecinaka  do  rur  miedzianych.  Rura  powinna  być  odpowiedniej  długości, 
tak  żeby  weszła  całkowicie  w  gniazdo  kształtki.  Należy  usunąć  wszystkie  opiłki  
i zadziory pozostałe po przecięciu. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

27 

2.  W  celu  wykonania  odpowiedniego  złącza  lutowanego  twardego,  odstęp  między 

gniazdem  a  rurą  powinien  wynosić  mniej  więcej  0,0254  mm.  Dzięki  dobremu 
dopasowaniu  części,  które  mają  być  połączone  na  drodze twardego  lutowania uzyskuje 
się: 

− 

pewność  połączenia  -  zbyt  duże  odstępy  powodują  zanik  sił  kapilarnych,  
w  wyniku  czego  stop  do  lutowania  albo  nie  będzie  w  stanie  zalać  całego  złącza, 
lub też może z niego wypłynąć. 

− 

odporność  na  korozję  -  istnieje również bezpośredni  związek  między odpornością 
złącza na korozję a odstępem między jego elementami. 

− 

oszczędność  -  jeśli  luty  twarde  mają  być używane  w  sposób  ekonomiczny,  muszą 
być  one  nakładane  na  złącze  w  sposób  odpowiedni  i  w  minimalnej  ilości.  Należy 
używać jedynie tyle lutu, aby wypełnił przestrzeń między elementami. 

3.  Powierzchnie,  które  mają  być  łączone  muszą  być  czyste  oraz  pozbawione  oleju, 

smaru  i  tlenków  metali  ciężkich.  Koniec  rury  musi  być  oczyszczony  na  długości 
nieznacznie  większej  niż  głębokość,  na  którą  rura  wchodzi  w  gniazdo.  Do  czyszczenia 
rury  można  użyć  specjalnie  zaprojektowanych      szczotek     drucianych,  jednakże  należy 
je  stosować  ostrożnie-  tak,  aby  nie  usunąć  zbyt  wiele  metalu  z  rury.  Można  również 
stosować  drobnoziarniste  płótno  ścierne  lub  płótno  szmerglowe,  zachowując  taką samą 
ostrożność.  Do  czyszczenia  nie  należy  używać  wełny  stalowej  (waty  stalowej), 
ponieważ  istnieje  prawdopodobieństwo  pozostawienia  małych  opiłków  stali  lub  oleju  
w złączu. 

 

4.  Gniazdo  kształtki  należy  wyczyścić  podobnie  jak  koniec  rury.  W  przypadku wykonania 

lutowania  twardego  zanieczyszczonych  lub  niewłaściwie  oczyszczonych  powierzchni, 
powstanie  złącze  złej  jakości.  Lut  twardy  nie  będzie  płynął,  ani  nie  będzie  łączył  się  
z  tlenkami;  powierzchnie  zatłuszczone  lub  zabrudzone  smarem  mają  tendencję  do 
wypierania  topników,  pozostawiając  gołe  miejsca,  które  ulegną  utlenieniu  -  spowoduje 
to powstanie dziur i wżerów miejscowych. 

5.  Topnik  należy  nanieść  na  rurę  i  gniazdo  kształtki  oszczędnie  i  przy  dość  płynnej  jego 

konsystencji.  Należy  unikać  nakładania  topnika  na  miejsca  nieoczyszczone. 
Szczególnie należy unikać stosowania nadmiaru topnika wewnątrz rury. Topnik ma trzy 
główne zadania do spełnienia: 

− 

zapobiega utlenianiu powierzchni metalu podczas ogrzewania,  

− 

absorbuje i rozpuszcza resztki tlenków, które znajdują się na powierzchni oraz tlenki, 
które mogą powstać podczas ogrzewania, 

− 

ułatwia  przepływ  stopu.  Ponadto  topnik  jest  wspaniałym  wskaźnikiem  temperatury, 
zwłaszcza jeśli używa się topnika indykatorowego. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

28 

 

6.  Części,  które  mają  być  połączone  lutem  twardym  należy  zmontować  natychmiast  po 

pokryciu  topnikiem.  Jeśli  części  pokryte  topnikiem  pozostawimy  niezłączone,  woda  
z  topnika  wyparuje,  a  suchy  topnik  jest  podatny  na  złuszczanie,  narażając  tym  samym 
powierzchnię  metalu  na  utlenianie  w  wyniku  ogrzewania.  Złącze  zmontować  wciskając 
rurę  do  gniazda do oporu. Łączone części powinny być dobrze podparte i odpowiednio 
ustawione podczas lutowania  twardego. 

 

7.  Lutowanie  twarde  rozpoczyna  się  poprzez  podgrzanie  łączonych  części.  Preferowany 

jest  płomień  acetylenowo-tlenowy.  Czasami,  w  przypadku  mniejszych  elementów, 
stosuje  się  propan  lub  inne  gazy.  Płomień  wewnętrzny  stanowi  niebieski  stożek; 
zewnętrzna  część  płomienia  jest  bladozielona.  Najpierw  należy  ogrzać  rurę,  zaczynając 
mniej  więcej  w  odległości  2,5  cm  od  brzegu  kształtki.  Przesuwać  płomień  po  rurze 
szybkimi  pociągnięciami  pod  kątem  prostym  w  stosunku  do  osi  rury  w  górę  i  w  dół. 
Bardzo  ważne  jest,  aby  płomień  był w ciągłym ruchu tak, aby uniknąć przepalenia rury. 
Ogólnie  rzecz  biorąc,  topnik  może  służyć  jako  indykator,  wskazujący  jak  długo  należy 
ogrzewać  rurę;  ogrzewanie  kontynuować  po  tym  jak  topnik  zacznie  wrzeć  i  dopóki 
topnik  nie  uspokoi  się  i  nie  stanie  się  przezroczysty  jak  czysta  woda.  Topnik  przejdzie 
przez cztery stadia: 

− 

w 100

0

 C woda wyparowuje,  

− 

w 315,6

0 

C topnik staje się biały oraz nieco spuchnięty i zaczyna działać,  

− 

w  426,7

0

  C  topnik  jest  równomiernie  rozłożony  na  powierzchni  i  ma  mleczny 

wygląd,  

− 

w 593,3

0

 C topnik jest zupełnie przezroczysty oraz aktywny i ma wygląd wody. 

8. Teraz należy przenieść płomień na kształtkę przy podstawie gniazda. Ogrzewanie należy 

prowadzić  równomiernie,  przenosząc  płomień  między  rurą  a  złączką  dopóki  topnik  na 
kształtce  nie  uspokoi  się.  Należy  unikać  nadmiernego  ogrzewania  kształtek 
odlewanych. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

29 

9.  Kiedy  topnik  stanie  się  płynny  i  przezroczysty  zarówno  na  rurze,  jak  i  na  kształtce, 

należy  zacząć  przesuwanie  płomienia  w  tę  i  z  powrotem  wzdłuż  osi  złącza,  w  celu 
utrzymania  temperatury  łączonych  części,  zwłaszcza  w  kierunku  podstawy  gniazda 
kształtki.  Płomień  musi  być  przemieszczany  tak,  aby  nie  doszło  do  spalenia  rury  lub 
kształtki. 

10.  Przyłożyć  drut  lub  pręt  do  twardego  lutowania  do  miejsca,  gdzie  rura  wchodzi  

w  gniazdo  kształtki.  Temperatura  złącza  powinna  być  na  tyle  wysoka,  żeby  stopić  lut 
twardy. 

Kiedy  płomień  jest wprowadzany do złącza, należy go trzymać z daleka od pręta i drutu, 
podczas  gdy  lut  jest  wciągany  do  złącza,  zarówno  kształtka,  jak  i  rura  powinny  być 
ogrzewane za pomocą płomienia przenoszonego z jednego elementu na drugi. 
Po  osiągnięciu  prawidłowej  temperatury,  lut  z  łatwością  wpłynie  do  przestrzeni  między 
zewnętrzną  ścianą  rury  a  gniazdem  złączki,  gdzie  zostanie  wciągnięty  przez  naturalne 
siły kapilarne. 

 

Po  wypełnieniu  złącza,  ciągły  pasek  lutu  twardego  będzie  widoczny  dookoła  całego 
złącza.  Należy  zaprzestać  wprowadzania  lutu  jak  tylko  złącze  zostanie  wypełnione, 
zgodnie  
z zaleceniami dotyczącymi zużycia lutu twardego. 

 

UWAGA: W przypadku rur powyżej 25mm, trudno jest ogrzać w tym samym momencie całe 

złącze.  Często  okazuje  się,  że  należy  używać  palnika  o  podwójnej  dyszy  dla 
utrzymania  odpowiedniej  temperatury  na  większej  powierzchni.  Zalecane  jest 
wstępne  umiarkowane  ogrzanie  całej  kształtki.  Następnie  ogrzewanie  można 
przeprowadzić tak, jak to opisano w punktach 7, 8, 9 i 10. 

 
Złącza poziome  

Podczas  montowania  poziomych  złącz,  pożądane  jest  rozpoczęcie  nanoszenia  lutu 
twardego  w  pozycji  wskazówki  wskazującej  godzinę  5,  następnie  przejście  do  pozycji 
godziny 7,  

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

30 

a  następnie  przejście  do  góry  na  wierzchołek  złącza.  Należy  upewnić  się,  czy  podczas 
operacji nakładania świeży lut twardy zachodzi na poprzednią warstwę lutu. 

 

Złącza pionowe.  

Dla  złącz  pionowych  nie  ma  znaczenia,  w  którym  miejscu  zaczniemy.  Jeśli  otwór 
gniazda jest skierowany w dół, należy uważać, aby nie przegrzać rury, ponieważ może to 
spowodować  spływanie  lutu  w  dół  po  rurze.  Jeśli  tak  się  stanie,  należy  odsunąć  palnik  
i  pozostawiæ  lut  do  zestalenia  się.  Następnie  należy  ponownie  ogrzać  gniazdo  kształtki  
w  celu  wciągnięcia  lutu  do  góry.  Po  zestaleniu  lutu  twardego,  usunąć  resztki  topnika  
z  obszaru  złącza,  ponieważ  posiada  on  właściwości  korozyjne  oraz  wygląda 
nieestetycznie.  Należy  użyć  gorącej  wody  lub  pary  oraz  miękkiej  szmatki.  Cały  topnik 
musi być usunięty przed próbą ciśnieniową. 

 

Kłopotliwe miejsca:  

Jeśli  lut  nie  płynie  lub  ma  tendencję  do  tworzenia  kulek  oznacza  to,  że  powierzchnia 
metalu  jest  utleniona  lub  że  nie  doprowadzono  wystarczającej  ilości  ciepła  do  łączonych 
części.  Jeśli  utlenianie  zachodzi  podczas  ogrzewania  oznacza  to,  że  użyto 
niewystarczającej  ilości  topnika  lub  że  użyto  topnik  o  zbyt  niskiej  konsystencji.  Jeśli  lut 
twardy  nie  wchodzi  do  złącza,  a  ma  tendencję  do  wypływania  na  zewnątrz  elementu 
złącza,  oznacza  to,  że  ten  element  jest  przegrzany  lub  że  drugi  element  jest  ogrzany 
niedostatecznie,  albo  jedno  i  drugie.  W  obu  przypadkach,  proces  należy  przerwać  
i  rozmontować złącze, ponownie wyczyścić i pokryć topnikiem. 

 

− 

Spawanie  miedzi  wymaga  od  wykonawcy  dużego  doświadczenia  i  zręczności  
w  posługiwaniu  się  wiadomościami  o  temperaturze  niebezpiecznej  dla  własności 
i trwałości  rurociągu  miedzianego.  Dlatego  technika  ta  jest  rzadko  stosowana  i  tylko 
w przypadkach koniecznych, na przykład dla rur o średnicy powyżej 108 mm. 

− 

W  połączeniach  zaprasowywanych  lub  zaciskanych  (nie  należy  ich  mylić  z  zaciskowymi) 
stosowane są złączki metalowe z uszczelnieniem z gumy. Połączenie wykonywane jest za 
pomocą  ręcznej  prasy  elektrycznej.  Szczęki  prasy  zakleszczają  się  wokół  złączki,  która 
na  trwałe  pozostaje  zaciśnięta  na  rurze.  Aby  rozłączyć  instalację  w  miejscu  tak 
wykonanego połączenia trzeba je po prostu wyciąć. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

31 

Wskazówki montażowe. 

− 

Przed montażem złączki należy sprawdzić, czy o-ring znajduje się na swoim miejscu. 

− 

Jeżeli  wstępnie  przygotowane  połączenie  jest  rozmontowywane  i  złączki  są  ponownie 
wykorzystywane, należy sprawdzić, czy o-ring nie został uszkodzony. 

− 

O-ringi  są  pokryte  substancją  smarującą.  Jeżeli  mimo  to  istnieje  potrzeba  zastosowania 
dodatkowo  środka  smarującego,  należy  stosować  substancje  nie  zawierające  tłuszczów  
i oleju.  

− 

Złączki  zaciskać  należy  za  pomocą  odpowiednich  narzędzi.  Dla  różnych  średnic  rur 
należy  dobrać  odpowiednie  szczęki  zaciskające.  Ich  stan  techniczny  powinien  być 
systematycznie  kontrolowany.  Należy  przestrzegać  instrukcji  obsługi  dołączonej  przez 
producenta do maszyn. 

− 

Przy  przejściach  na  gwint  aby  uniknąć  naprężeń  skręcających,  należy  najpierw 
wykonać połączenie gwintowane a dopiero później zaciskane. 

− 

Skontrolować,  na  podstawie  wcześniej  zrobionego  znaku,  czy  podczas  montażu 
wstępnego nie zmieniła się głębokość wsunięcia rury w złączkę. 

− 

Zaciskanie  poszczególnych  złączek  należy  przeprowadzać  kolejno  wg  samodzielnie 
ustalonego kierunku (np. w kierunku przepływu wody), aby zagwarantować, że wszystkie 
połączenia są zaciśnięte. 

− 

Każde  połączenie  po  wykonaniu  powinno  zostać  sprawdzone  wzrokowo.  Nie  można 
zostawić  żadnego  połączenia  niezaciśniętego.  Połączenie  takie  może  być  początkowo 
szczelne,  jednak  później  pod  wpływem  pracy  instalacji,  uderzeń  hydraulicznych 
następuje rozszczelnienie systemu. 

− 

Przed  uruchomieniem  należy  sprawdzić  szczelność  instalacji.  Jeżeli  pojawią  się 
nieszczelne  połączenia  to  należy  sprawdzić  czy  zostały  one  zaciśnięte.  Jeżeli  nie,  to 
należy  je  zacisnąć  i  ponownie  przeprowadzić  próbę  ciśnieniową  i  wymienić  ewentualne 
nieszczelne połączenia 

− 

Następnie należy instalację przepłukać. 

− 

Ocieplanie,  tynkowanie,  kładzenie  posadzek  i  płytek  należy  przeprowadzać  dopiero  po 
pozytywnej  próbie  ciśnieniowej.  Należy  stosować  tylko  materiały  (betony,  zaprawy  
i materiały uszczelniające), które nie zawierają chlorków. 

Wykonanie połączenia zaciskowego [32] 
Rury  odciąć  pod  kątem  prostym  przy  pomocy  piłki o drobnych zębach (rys. 19) lub obcinaka 
(rys.20). 

 

Rys. 19. Cięcie rury piłką o drobnych zębach. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

32 

 

Rys. 20. Cięcie rury przy pomocy obcinaka. 

 

Dokładnie usunąć zadziory z wewnętrznej i zewnętrznej strony rury (rys. 21) 

 

Rys. 21. Usuwanie zadziorów. 

 

Zaznaczyć  na  rurze  głębokość  wsunięcia  złączki  przy  pomocy  szablonu  (rys.  22). 

Sprawdzić  czy  o-ringi  znajdują  się  na  swoim  miejscu.  Wsunąć  złączkę  na  rurę  lekko  nią 
pokręcając. Sprawdzić, czy oznaczenie na rurze zgadza się z krawędzią złączki. 

 

Rys. 22. Zaznaczanie na rurze głębokość wsunięcia złączki. 

 

Wybrać odpowiednią szczękę i nałożyć na maszynę. Wsunąć trzpień mocujący (rys. 23). 

 

Rys. 23. Wsunięcie trzpienia mocującego. 

 
 
 
 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

33 

Sprawdzić,  czy  oznaczenie  na  rurze  zgadza  się  z  krawędzią  złączki.  Otworzyć  szczękę  

i  nałożyć  na  złączkę  w  taki  sposób,  aby  karb  złączki  znalazł  się  we  wgłębieniu  szczęki  
(rys. 24). 

 

Rys. 24. Nałożenie szczęk na złączkę. 

 

Rozpocząć  zaciskanie  (rys.  25),  naciskając  przycisk  START.  Nie  jest  możliwe 

przedwczesne  przerwanie  procesu  zaciskania.  W  wyjątkowych  sytuacjach  należy,  w  celu 
przerwania zaciskania, nacisnąć przycisk RESET. 

 

Rys. 25. Zaciskanie połączenie

 

 
Przy  średnicach  powyżej  42  mm  -  aby  ułatwić  prace  montażowe  -  zaleca  się stosowanie 

łańcuchów  zaciskających.  Połączenie  wykonuje  się  początkowo  tak  jak  przy  użyciu  szczęk. 
Następnie należy postępować wg poniższych wskazówek. 

Wybrać  odpowiedni łańcuch  zaciskający i nałożyć go na złączkę w taki sposób, aby karb 

złączki  znalazł  się  we  wgłębieniu  łańcucha  zaciskającego  (rys.  26).  Zamknąć  łańcuch 
zaciskający.  W  tym  celu  listwę  mocującą  należy  wsunąć  w  trzpień  szczęki.  Obracając, 
ustawić łańcuch w taki sposób, aby możliwe było łatwe dojście z maszyną zaciskającą. 

 

Rys. 26. Nałożenie łańcucha zaciskającego  na złączkę. 

 

Wybrać  odpowiednie  szczęki  pośrednie.  Szczęki  pośrednie  umieścić  w  maszynie  zaciskającej  
i wsunąć trzpień mocujący (rys. 27). 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

34 

 

Rys. 27. Montaż szczęk pośrednich. 

 

Otworzyć  szczęki  pośrednie  i  założyć  na  łańcuch  w  taki  sposób,  żeby  „pazury”  szczęk 

objęty  trzpienie  w  łańcuchu  (rys.  28).  Sprawdzić  czy  oznaczenie  na  rurze  zgadza  się  
z  krawędzią  złączki.  Rozpocząć  zaciskanie,  naciskając  przycisk  START.  Nie  jest  możliwe 
przedwczesne  przerwanie  procesu  zaciskania.  W  wyjątkowych  sytuacjach  należy,  w  celu 
przerwania zaciskania, nacisnąć przycisk RESET. 

 

Rys. 28. Zaciskanie połączenia. 

 

Otworzyć  łańcuch,  wysuwając  listwę  mocującą  z  trzpienia.  W  tym  celu  nacisnąć  trzpień  
z przeciwnej strony (rys. 29). 

 

Rys. 29. Otwarcie łańcucha. 

 

Połączenia rozłączne.  

We  wszystkich  instalacjach  z  rur  miedzianych  powinny  być  stosowane  tylko  

w  przyłączach  do  armatury  i  urządzeń  oraz  do  łączenia  rur  miedzianych  z  rurami  z  innych 
materiałów.  

− 

Zaciskowe.  Polegają  na  nakręcaniu  nakrętki  na  element  w  złączce  gwintowanej,  co 
powoduje  dociskanie  luźnego  pierścienia  do  zewnętrznej  powierzchni  rury  nie 
pozwalając na jej wysunięcie. 
W  połączeniach  samozaciskowych  korzysta  się  ze  specjalnych  złączek  mających 

elementy  uszczelniające  z  gumy  oraz  elementy  blokujące  przed  rozłączeniem.  Aby  wykonać 
połączenie  wystarczy  jedynie  wcisnąć  rurę  w  złączkę.  Do  rozłączenia  używa  się  małego 
plastikowego  pierścienia,  który  dociskany  do  czoła  złączki  odchyla  elementy  blokujące 
umożliwiając rozłączenie. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

35 

4.3.2. Pytania sprawdzające 

 
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie są metody łączenia rur miedzianych? 
2.  W jaki sposób przeprowadza się lutowanie rur miedzianych? 
3.  Kiedy stosujemy lutowanie miękkie a kiedy twarde rur miedzianych? 
4.  Jak przygotowujemy sprzęt do lutowania rur miedzianych? 
5.  Jak przebiega proces lutowania rur miedzianych? 
6.  Jaki przebiega proces zaciskania złączek na rurach miedzianych? 
7.  Jakie połączenia rozłączne są stosowane do łączenia rur miedzianych? 

 
4.3.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Na  stanowisko  montażowe  dostarczono  dwa  odcinki    rur  miedzianych  o  długości  1m  

i  średnicy  16  mm.  Na  końcu  jednej  rury  należy  zamontować  obejście  pełne,  a  na  drugiej 
kolanko  90

0

.  Dobierz  narzędzia  i  przygotuj  rury  miedziane  do  instalacji.  Połączenie  należy 

wykonać za pomocą lutowania miękkiego. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  przygotować końcówki rur i kształtki, 
4)  nałożyć topnik do lutowania, 
5)  ogrzewać łączone elementy za pomocą palnika, 
6)  wprowadzić stop lutowniczy do złącza i kontynuować ogrzewanie, 
7)  usunąć nadmiar stopu, 
8)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

rury miedziane, 

− 

narzędzia pomiarowe, 

− 

materiały i narzędzia do lutowania miękkiego, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 
Ćwiczenie 2 

Na  stanowisko  montażowe  dostarczono  dwa  odcinki    rur  miedzianych  o  długości  1m  

i  średnicy  20  mm.  Na  końcu  jednej  rury  należy  zamontować  mufę  redukcyjną,  a  na  drugiej 
trójnik.  Dobierz  narzędzia  i  przygotuj  rury  miedziane  do  instalacji.  Połączenie  należy 
wykonać za pomocą lutowania twardego. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  przygotować końcówki rur i kształtki, 
4)  nałożyć topnik do lutowania, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

36 

5)  ogrzewać łączone elementy za pomocą palnika, 
6)  wprowadzić stop lutowniczy do złącza i kontynuować ogrzewanie, 
7)  usunąć nadmiar stopu, 
8)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

rury miedziane, 

− 

narzędzia pomiarowe, 

− 

materiały i narzędzia do lutowania twardego, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 
Ćwiczenie 3 

Na  stanowisko  montażowe  dostarczono  dwa  odcinki    rur  miedzianych  o  długości  1m  

i  średnicy  20  mm.  Rury  te  należy  połączyć  za  pomocą  połączenia  zaciskowego.  Dobierz 
narzędzia i przygotuj rury miedziane do instalacji. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  przygotować końcówki rur i złączkę zaciskową, 
4)  zaznaczyć na rurze głębokość wsunięcia złączki, 
5)  dobrać odpowiednie szczęki zaciskowe i nałożyć na maszynę, 
6)  sprawdzić, czy oznaczenie na rurze zgadza się z krawędzią złączki, 
7)  otworzyć szczękę i nałożyć na złączkę, 
8)  rozpocząć zaciskanie, 
9)  zdjąć szczękę, 
10)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

rury miedziane, 

− 

narzędzia pomiarowe, 

− 

narzędzia monterskie, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 
Ćwiczenie 4 

Na  stanowisko  montażowe  dostarczono  dwa  odcinki    rur  miedzianych  o  długości  1m  

i  średnicy  50  mm.  Rury  te  należy  połączyć  za  pomocą  połączenia  zaciskowego.  Dobierz 
narzędzia i przygotuj rury miedziane do instalacji. 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  przygotować końcówki rur i złączkę zaciskową, 
4)  zaznaczyć na rurze głębokość wsunięcia złączki, 
5)  dobrać odpowiedni łańcuch zaciskowy i nałożyć na złączkę, 
6)  sprawdzić, czy oznaczenie na rurze zgadza się z krawędzią złączki, 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

37 

7)  dobrać odpowiednie szczęki pośrednie i umieścić je w maszynie zaciskającej, 
8)  otworzyć szczękę i nałożyć na łańcuch, 
9)  rozpocząć zaciskanie, 
10)  zdjąć szczękę i otworzyć łańcuch, 
11)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

rury miedziane, 

− 

narzędzia pomiarowe, 

− 

narzędzia monterskie, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 

  

4.3.4. Sprawdzian postępów 

 

Czy potrafisz: 

 

 

 

Tak  

Nie 

1)  scharakteryzować metody łączenia rur miedzianych?   

 

 

 

 

¨   

¨ 

2)  przygotować sprzęt do lutowania rur miedzianych?   

 

               

¨   

¨ 

3)  łączyć rury miedziane za pomocą lutowania miękkiego?   

 

 

 

¨   

¨ 

4)  łączyć rury miedziane za pomocą lutowania twardego? 

 

 

 

 

¨   

¨ 

5)  łączyć rury miedziane za pomocą złączek zaciskanych? 

 

 

 

 

¨   

¨ 

6)  łączyć rury miedziane za pomocą połączeń rozłącznych?    

 

 

 

¨   

¨ 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

38 

4.4. Montaż instalacji.  

 

4.4.1. Materiał nauczania 

 
Nie  ma  żadnych  specjalnych  ograniczeń  dotyczących  układania  instalacji  z  rur 

miedzianych.  Przewody  mogą  być  prowadzone po  wierzchu  ścian,  na  stropach,  pod  tynkiem, 
w bruzdach,  w  szachtach  instalacyjnych, w  kanałach oraz w gruncie. Przewody układane pod 
tynkiem  powinny  być  na  całej  długości  owinięte  elastyczną  otuliną  (na  przykład  papierem 
falistym)  pozwalającą  na  ich  termiczne ruchy. Podobnie, w celu zabezpieczenia przed tarciem 
powinny być osłonięte przewody prowadzone w bruzdach. 

Osłony  stosuje  się  również  ze  względu  na  korozyjne  działanie  składników  zaprawy 

cementowo-wapiennej. Należy ponadto koniecznie pamiętać o:  

− 

ograniczeniu kontaktu miedzi z innymi metalami, 

− 

uwzględnieniu rozszerzalności termicznej elementów z miedzi. 

 
Miedź, a inne metale.  

Podczas  wykonywania  wodnych  instalacji  z  rur  miedzianych  (nie  dotyczy  to  instalacji 

gazowych)  powinno  się  stosować  ogólną  zasadę  jednorodności  materiałowej,  to  znaczy  
w  miarę  możliwości  używać  jedynie  elementów  z  miedzi  i  jej  stopów.  Jeśli  spełnienie  tego 
warunku nie jest możliwe, trzeba przestrzegać dwóch zaleceń:  

− 

nie dopuścić do bezpośredniego kontaktu miedzi z innymi metalami niż stal stopowa, 

− 

w  instalacjach  wody  zimnej  i  cieplej  elementy  z  innych  metali  umieszczać  wyłącznie 
przed elementami z miedzi, patrząc w kierunku przepływu. 

Jeżeli  nie  będziemy  przestrzegać  tych zasad  dojdzie  do korozji  elektrochemicznej. Miedź  

w  bezpośrednim  kontakcie  z  innymi  metalami  stymuluje  ich  korozję.  Można  jej  zapobiec 
stosując  przekładki  dielektryczne  oddzielające  elementy  miedziane  od  innych  -  metalowych,  
a  w  instalacjach  wodnych  zamkniętych  ograniczyć  wymianę  wody  lub  jej  uzupełnianie    tak, 
aby utrzymać stężenie tlenu w wodzie na poziomie nie większym niż 0,1 mg/l. 
 
Na co zwrócić uwagę decydując się na instalację c.o. z miedzi. 

Na  pewno  warto  dobrze  poznać  i  zrozumieć  zasady  jej  wykonywania.  Aby  mieć  dobrą 

instalację  trzeba  ją  wcześniej  zaprojektować,  czyli  na  podstawie  bilansu  zysków  i  strat  ciepła 
określić  parametry  wody  grzejnej,  obliczyć  wymagane  przepływy  i  dobrać  grzejniki. 
Burzliwy  przepływ  wody,  będący  wynikiem  przekroczenia  dopuszczalnych  prędkości, 
określonych  w  normie  dla  przewodów  miedzianych  może  być  przyczyną  korozji  erozyjnej 
rurociągów.  Przy  doborze średnic  przewodów  i armatury można  kierować się ogólną zasadą, 
że  prędkość  przepływu  wyrażona  w  metrach  na  sekundę  nie  powinna  być  liczbowo  większa 
niż  średnica  rury  w  decymetrach  (na  przykład  dla  przewodu dn  15  mm,  v=0,15  m/s).  Jednak 
ze  względu  na  gładkość  powierzchni  wewnętrznych  rur  miedzianych  można  tę  prędkość 
zwiększyć nawet dwukrotnie. 
 
Jaką rurę wybrać?  

Rurę  miękką  w  otulinie  najczęściej  stosuje  się  do  instalacji  ogrzewania  podłogowego.  

Z  rur  miękkich  ze  zwoju  wykonuje  się  także  instalacje  centralnego  ogrzewania  (oraz  wody 
ciepłej  i  zimnej)  rozprowadzane  w  podłodze.  Do  instalacji  c.o.  (a  także  z.w.  i  c.w.u.) 
prowadzonych tradycyjnie, po wierzchu ścian lub w bruzdach wybiera się raczej rurę twardą. 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

39 

Jak łączyć?  

Za pomocą lutowania miękkiego, przy użyciu miedzianych złączek kapilarnych. 

− 

Na  końcówkę  rury  nałożyć  topnik,  wsunąć  złączkę  na  rurę  do  oporu  i  podgrzewać 
palnikiem  na  propan-butan.  Po  podgrzaniu  złącza dodawać  lutu  tak  długo, aż  pokaże  się 
na całym obwodzie złączki. 

− 

Rurę  najlepiej  ciąć  na  potrzebne  odcinki  za  pomocą  przecinarki  krążkowej,  która  jej  nie 
deformuje i jest bardzo prosta w użyciu. 

− 

Pilnować,  aby  koniec  rury  i  wewnętrzna  powierzchnia  złączki  były  dokładnie 

oczyszczone. 

− 

Przy  łączeniu  odgałęzień,  czyli  trójników  najpierw  wykonać  połączenia  dolne,  

a  następnie  te  ponad  nimi,  ponieważ  ciepło  unosi  się  do  góry  i  w  przeciwnym  razie  lut  
z  połączenia  górnego  spłynie  ponownie  podgrzany  w  trakcie  wykonywania  połączenia 
pod nim. 
Szczelność  sprawdzić  próbą  ciśnieniową.  Po  wykonaniu  instalacji  trzeba  wykonać  jej 

odbiór  (obejrzeć,  co  i  jak  zostało  wykonane:  czy  instalacja  jest  kompletna,  dobrze  
i  estetycznie  ułożona),  a  następnie  próbę  ciśnieniową  przy  użyciu  zimnej  wody  
o  ciśnieniu  około  0,4  MPa.  Dopiero  wtedy  można  zakryć  instalację  w  bruzdach  
i  kanałach.  Po  napełnieniu  instalacji  wodą  grzejną  (z  przyrostem  temperatury  około  5°C  na 
godzinę), po trzech dniach pracy można przystąpić do jej regulacji. 

 

Rozszerzalność cieplna. 

Przewodzące  ciepło  instalacje  rurowe  rozszerzają  się  różnie,  w  zależności  od 

temperatury.  

 
Tabela 3. Porównanie rozszerzalności cieplnej różnych tworzyw [32] 

Rodzaj materiału 

Współczynnik 

rozszerzalności cieplnej α 

(20do100°C) 

Δl [mm] dla  

l

o

=10 m  

ΔT = 50K 

Miedź 

16,6 

8,3 

Stal szlachetna 

16,5 

8,3 

Rury ze stali ocynkowanej 

12,0 

6,0 

Rury z tworzywa sztucznego (w 
zależności od materiału) 

80-180 

40-90 

 

Tabela 4. Wydłużenia cieplne rur miedzianych [32] 

Rozszerzalność cieplna instalacji rur miedzianych [mm] 

Różnica temperatur [K] 

Długość rury 

[m] 

 
 

20K 

30K 

40K 

50K 

60K 

70K 

1 

0,33 

0,50 

0,66 

0,83 

1,00 

1,16 

2 

0,66 

1,00 

1,33 

1,66 

1,99 

2,32 

3 

1,00 

1,49 

1,99 

2,49 

2,99 

3,49 

4 

1,33 

1,99 

2,66 

3,32 

3,98 

4,65 

5 

1,66 

2,49 

3,32 

4,15 

4,98 

5,81 

6 

1,99 

2,99 

3,98 

4,98 

5,98 

6,97 

7 

2,32 

3,49 

4,65 

5,81 

6,97 

8,13 

8 

2,66 

3,98 

5,31 

6,64 

7,97 

9,30 

9 

2,99 

4,48 

5,98 

7,47 

8,96 

10,46 

10 

3,32 

4,98 

6,64 

8,30 

9,96 

11,62 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

40 

Jeżeli  zmiana  długości  instalacji  uwarunkowana  działaniem  temperatury  zostanie 

utrudniona,  wówczas  mechaniczne  naprężenie  materiału  może  przekroczyć  dopuszczalną 
granicę,  co  z kolei może doprowadzić do powstania uszkodzeń (najczęściej w formie pęknięć 
zmęczeniowych).  Ażeby  można  było  uniknąć  tego  typu  uszkodzeń  instalacji  rurowej,  należy 
pozostawić wolną przestrzeń na wydłużenie. 
 
Kompensacja wydłużeń. 

Do  kompensacji  zmian  długości  rur  często  można  wykorzystać  sposób  ich 

rozmieszczenia.  W  tym  celu  konieczne  jest  stworzenie  wystarczająco  ruchomych  ramion 
instalacji  poprzez  prawidłowe  rozmieszczenie  uchwytów  mocujących  (patrz  rys.  31.  i  tabela 
6.).  Podstawowa  zasada  brzmi:  między  dwoma  punktami  stałymi  musi  istnieć  wystarczająca 
możliwość  rozszerzenia.  Jeżeli  wydłużenie  nie  może  zostać  skompensowane  elastycznością 
rurociągu, można zaprojektować kompensatory U-kształtowe (rys. 30.) 

Przykład: 

 

Średnica rury 

28 mm 

Przejęte wydłużenie 

55 mm 

Wymiar L (patrz tabela 5) 

1,38 m 

 
Wskazówka: 

Zaleca  się  zamiast  kompensatorów  U-kształtowych  stosować  gotowe  kompensatory, 

które zmniejszają zacznie nakłady pracy podczas montażu instalacji. 

 

Rys. 30. Kompensator U- kształtowy [32]  

 

Rys. 31. Wymiar X- długości zgodnie z tabelą 6 [32]

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

41 

Tabela 5. Możliwe do przejęcia wydłużenia w mm przez kompensator U- kształtowy [32]

 

Wymiar L kompensatora U-kształtowego [m] 

Wydłużenie [mm] 

Średnica 

zewnętrzna 

rury 

[mm] 

5 

10 

15 

20 

25 

30 

35 

40 

45 

50 

55 

60 

65 

70 

75 

12 

0,27  0,39  0,47 

0,55  0,61  0,67  0,72  0,77  0,82 

0,86  0,90 

0,94 

0,98 

1,02  1,06 

14 

0,29  0,42  0,51 

0,59  0,66  0,72  0,78  0,83  0,88 

0,93  0,98 

1,02 

1,06 

1,10  1,14 

15 

0,30  0,43  0,53 

0,61  0,68  0,75  0,81  0,86  0,91 

0,96  1,01 

1,06 

1,10 

1,14  1,18 

16 

0,31  0,45  0,55 

0,63  0,70  0,77  0,83  0,89  0,94 

1,00  1,04 

1,09 

1,14 

1,18  1,22 

18 

0,33  0,47  0,58 

0,67  0,75  0,82  0,88  0,94 

1,00  1,06  1,11 

1,16 

1,20 

1,25  1,29 

22 

0,37  0,52  0,64 

0,74  0,83  0,90  0,98  1,04 

1,11  1,17  1,22 

1,28 

1,33 

1,38  1,43 

28 

0,42  0,59  0,72 

0,83  0,93 

1,02  1,10  1,18  1,25  1,32  1,38 

1,44 

1,50 

1,56  1,61 

35 

0,47  0,66  0,81 

0,93 

1,04  1,14  1,23  1,32 

1,40  1,47  1,54 

1,61 

1,68 

1,74  1,80 

42 

0,51  0,72  0,88 

1,02  1,14  1,25  1,35  1,44 

1,53  1,61  1,69 

1,77 

1,84 

1,91  1,98 

54 

0,58  0,82  1,00 

1,16  1,29  1,42  1,53  1,64  1,73  1,83  1,92 

2,00 

2,09 

2,16  2,24 

64 

0,63  0,89  1,09 

1,26  1,41  1,54  1,67  1,78 

1,89  1,99  2,09 

2,18 

2,27 

2,36  2,44 

66,7 

0,64  0,91  1,11 

1,29  1,44  1,57  1,70  1,82 

1,93  2,03  2,13 

2,23 

2,32 

2,40  2,49 

76,1 

0,69  0,97  1,19 

1,37  1,54  1,68  1,82  1,94  2,06 

2,17  2,28 

2,38 

2,48 

2,57  2,66 

88,9 

0,74  1,05  1,29 

1,48  1,66  1,82  1,96  2,10  2,23 

2,35  2,46 

2,57 

2,68 

2,78  2,87 

108 

0,82  1,16  1,42 

1,64  1,83  2,00  2,16  2,31  2,45 

2,59  2,71 

2,83 

2,95 

3,06  3,17 

 
Tabela 6. Możliwe do przejęcia wydłużenia w mm przez ramię X [32]

 

Długość ramienia X [m] 

Średnica 

zewnętrzna 

rury 

Wydłużenie [mm] 

[mm] 

5 

10 

15 

20 

25 

30 

35 

40 

45 

50 

55 

60 

65 

70 

75 

12 

0,47  0,67 

0,82  0,94 

1,06 

1,16  1,25  1,34 

1,42  1,49  1,57  1,64 

1,70  1,77 

1,83 

14 

0,51  0,72 

0,88 

1,02  1,14  1,25  1,35  1,44  1,53 

1,61  1,69  1,77 

1,84  1,91 

1,98 

15 

0,53  0,75 

0,91 

1,06  1,18 

1,29  1,40  1,49 

1,58  1,67  1,75  1,83 

1,90  1,98 

2,04 

16 

0,55  0,77 

0,94 

1,09  1,22  1,34  1,44  1,54  1,64 

1,72  1,81  1,89 

1,97  2,04 

2,11 

18 

0,58  0,82 

1,00  1,16  1,29  1,42  1,53  1,64  1,73 

1,83  1,92  2,00 

2,09  2,16 

2,24 

22 

0,64  0,90 

1,11 

1,28  1,43  1,57  1,69  1,81 

1,92  2,02  2,12  2,21 

2,31  2,39 

2,48 

28 

0,72  1,02 

1,25  1,44  1,61  1,77  1,91  2,04  2,16 

2,28  2,39  2,50 

2,60  2,70 

2,79 

35 

0,81  1,14 

1,40  1,61  1,80  1,98  2,13  2,28  2,42 

2,55  2,67  2,79 

2,91  3,02 

3,12 

42 

0,88  1,25 

1,53 

1,77  1,98  2,16  2,34  2,50  2,65 

2,79  2,93  3,06 

3,19  3,31 

3,42 

54 

1,00  1,42 

1,73  2,00  2,24  2,45  2,65  2,83  3,01 

3,17  3,32  3,47 

3,61  3,75 

3,88 

64 

1,09  1,54 

1,89  2,18  2,44  2,67  2,89  3,08  3,27 

3,45  3,62  3,78 

3,93  4,08 

4,22 

66,7 

1,11  1,57 

1,93  2,23  2,49  2,73  2,95  3,15  3,34 

3,52  3,69  3,86 

4,01  4,17 

4,31 

76,1 

1,19  1,68  2,06  2,38  2,66  2,91  3,15  3,36  3,57 

3,76  3,94  4,12 

4,29  4,45 

4,61 

88,9 

1,29  1,82  2,23 

2,57  2,87  3,15  3,40  3,64  3,86 

4,06  4,26  4,45 

4,63  4,81 

4,98 

108 

1,42  2,00 

2,45  2,83  3,17  3,47  3,75  4,01  4,25 

4,48  4,70  4,91 

5,11  5,30 

5,49 

 

Podczas  montażu  trójników  należy  zwracać  uwagę,  żeby  w  przypadku  montowania  ich  

w  narożnikach  wydłużenia  przewodu  odchodzącego  nie  byty  przyczyną  powstawania 
dodatkowych obciążeń w miejscu łączenia. 

Szkodliwe  są  dodatkowe  obciążenia  występują  z  reguły  wtedy,  gdy  bezpośrednio  za 

trójnikiem  przewód  odchodzący  jest  prowadzony  w  narożniku  przy  zastosowaniu  łuku  
i  przewód  odchodzący  nie  ma  możliwości  swobodnego  wydłużania  się.  Zmiany  długości 
przewodu  odchodzącego  prowadzą  wtedy  do wzrostu naprężeń skręcających w połączeniach 
trójnika i do powstania ewentualnych nieszczelności tego połączenia. 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

42 

Dla  instalacji  układanych  pod  tynkiem  swobodne  rozszerzenie  cieplne  należy  zapewnić 

poprzez  osłonięcie  instalacji  elastycznym,  pozbawionym  amonu  materiałem  o  odpowiedniej 
grubości. 

 

Rys. 32. Instalacja rurowa pod tynkiem [32]

 

 

Rys. 33. Instalacja rurowa w stropie [32]

 

 

Rys. 34. Instalacja rurowa pod jastrychem [32]

 

 
Mocowanie przewodów. 

Mocowanie  instalacji  rurowych  musi  przebiegać  zgodnie  z  ustaleniami  norm.  Zgodnie  

z  powyższym  instalacje  rurowe  nie  mogą  być  mocowane  do,  ani  być  nośnikiem  innych 
instalacji.  Instalacje  powinny  być  rozłożone  możliwie  przejrzyście,  a  w  miarę  potrzeby 
powinny  być  oznaczone  szyldami.  Instalacje  ułożone  swobodnie,  muszą  posiadać  odpowiedni 
odstęp  od ścian,  sufitów  i  innych  instalacji oraz  być ułożone  w  taki  sposób,  żeby  występujące 
podczas ich pracy naprężenia i obciążenia mogły być bezproblemowo przejmowane. 

Podczas  wykonywania  instalacji,  które będą narażone na zmienne warunki temperaturowe, 

należy  uwzględnić  naprężenia  mogące  wystąpić  na  skutek  rozszerzalności  cieplnej  materiału. 
Zmiany  te  muszą  być  kompensowane  poprzez  odpowiednio  elastyczne  prowadzenie  rur  lub 
poprzez wbudowanie kompensatorów. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

43 

Tabela 7.Odstępy między mocowaniami w instalacjach ułożonych poziomo. 

Średnica zewnętrzna rur [mm] 

15 

18 

22 

28 

35 

42 

54  76,1 

88,9  108 

Odległość między dwoma uchwytami [m]  1,25  1,50  2,00  2,25  2,75  3,00 

3,50  4,25  4,75  5,00 

 

Instalacje  układane  w  bryłach  budynku  (w  ścianach,  stropach)  powinny  być  wyposażone  

w elastyczne osłony, dla całkowitego oddzielenia instalacji od bryły budynku. 
Należy  umieszczać  tylko  jeden  punkt  stały  na  prostym  odcinku  rury.  Punkt  stały  należy 
umieszczać możliwie blisko sztywnych elementów konstrukcyjnych, np. przejście przez sufit. 

 

Minimalne odległości montażowe. 

Wymagane,  minimalne  przy  montażu  odległości  przewodów  od  ścian,  w  narożnikach  

i kanałach podane są na poniższych rysunkach i w tabeli. 

 

Rys. 35. Minimalna odległość między dwoma połączeniami [32]

 

 

Rys. 36. Minimalna odległość między złączką i ścianką [32]

 

 

Tabela 8.Minimalne odległości montażowe wg rysunków 35 i 36 [32]

 

Średnica 

Głębokość 

wsunięcia 

Minimalna odległość  

[mm] 

d 

[mm] 

e 

[mm] 

A

min

 

L

min

 

C

min

 

B

min

 

12 

16 

10 

42 

41 

57 

15 

18 

10 

46 

40 

58 

18 

20 

10 

50 

40 

60 

22 

24 

10 

58 

40 

64 

28 

27 

10 

64 

40 

67 

35 

32 

10 

74 

40 

72 

42 

38 

20 

95 

39 

77 

54 

43 

20 

106 

39 

82 

76,1 

65 

30 

130 

110 

82 

88,9 

80 

30 

144 

117 

82 

108 

100 

30 

168 

129 

82 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

44 

Rozwiązania techniczne kompensacji: 
Prowadzenie pionów 

 

Rys. 37. Prowadzenie pionów [22] 

 

 

Rys. 38. Instalacja wodociągowa od domowego przyłącza, rozdziału zimnej wody, przyłącza do podgrzewacza  

i rozdzielacza ciepłej wody [20] 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

45 

 

Rys. 39. Instalacja wodociągowa poprzez piony, przy konwencjonalnym rozdziale na piętrach lub rozdziale 

indywidualnym (rozdzielaczowym) [20] 

 

 

Rys. 40. Instalacja wodociągowa do punktu czerpalnego instalacji natynkowych i podtynkowych lub montażu 

za ścianą osłonową [20] 

 
Rozróżniamy następujące sposoby układania rurociągów: 

− 

układanie podtynkowe 

− 

układanie w szachtach oraz za ściankami osłonowymi 

− 

układanie natynkowe 

W przypadku montażu przewodów c.c.w. i c.o. natynkowo i w szachtach, należy brać pod 

uwagę  zmiany  długości  rur  wynikającą  z  rozszerzalności  cieplnej  materiału  i  zapobiegać 
skutkom tych wydłużeń poprzez zastosowanie rozwiązań kompensacyjnych. 

 

 

 

Rys. 41. Instalacja wodociągowa natynkowa [20]

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

46 

 

 

Rys. 42. Instalowanie w szlichcie podłogowej i podtynkowe [20] 

 

 

 

Rys. 43. Instalowanie w szachcie instalacyjnym [20] 

 

 

 

Rys. 44. Instalowanie za ścianką osłonową [20] 

 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

47 

4.4.2. Pytania sprawdzające 

 
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 

1.  Jakie są sposoby układania instalacji z rur miedzianych? 
2.  Jakich  zaleceń  należy  przestrzegać  podczas  łączenia  instalacji  miedzianej  z  innymi 

metalami? 

3.  Na co należy zwrócić uwagę decydując się na instalację c. o. z miedzi? 
4.  Co to jest rozszerzalność cieplna miedzi? 
5.  W jaki sposób kompensujemy wydłużenia cieplne? 
6.  Jakie są metody mocowania instalacji rurowych? 

 
4.4.3. Ćwiczenia 

 
Ćwiczenie 1 

Wykonaj podłączenie zgodnie z poniższym rysunkiem. 

 

Rys. do ćw. 1. Podwójny wspornik montażowy w odgałęzieniu pod baterię 1 - element montażowy 

(podwójny), 2 - kolana przejściowe, 3 - uszczelka, 4 – tarcza zaciskowa, 5 — przeciwnakrętka [1, s. 190] 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  dobrać narzędzia montażowe, 
4)  przygotować elementy instalacji, 
5)  zamocować element montażowy, 
6)  zmontować połączenie, 
7)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

rury miedziane i kształtki, 

− 

narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 

− 

narzędzia montażowe, 

− 

elementy montażowe, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 
 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

48 

Ćwiczenie 2 

Z jakich elementów składa się przedstawiona na schemacie instalacja gazowa?  

 

1) 

 

 

2) 

 

 

3) 

 

 

4) 

 

 

5) 

 

 

6) 

 

 

7) 

 

 

8) 

 

 

9) 

 

 

10) 

 

 

 

11) 

 

 

Rys. do ćw. 2.

 

 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  zapoznać się ze schematem instalacji, 
3)  wypisać elementy instalacji, 
4)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 
Ćwiczenie 3 

Wykonaj  podłączenie  zgodnie  z  poniższym  rysunkiem.  Podłączenie  grzejnika  poprzez 

rozdzielacz  kondygnacyjny  z  elementem  krzyżowym  T.  Rozdzielacz  kondygnacyjny  z  giętą 
rurą  Ø  15  mm,    przewód  przyłączeniowy  grzejnika  z  giętą  rurą  Ø  12  mm,  jako  podłączenie 
podłogowe. 

 

Rys. do ćw. 3. [33] 

 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

49 

Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  dobrać narzędzia montażowe, 
4)  przygotować elementy instalacji, 
5)  zamocować element montażowy, 
6)  zmontować połączenie, 
7)  zaprezentować sposób rozwiązania.  
 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

rury miedziane i kształtki, 

− 

narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 

− 

narzędzia montażowe, 

− 

elementy montażowe, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 

Ćwiczenie 4 

Wykonaj  podłączenie  zgodnie  z  poniższym  rysunkiem.  Podłączenie  grzejnika  poprzez 

rozdzielacz  kondygnacyjny  z  elementem  krzyżowym  T.  Rozdzielacz  kondygnacyjny  z  giętą 
rurą  Ø  15  mm,    przewód  przyłączeniowy  grzejnika  z  giętą  rurą  Ø  12  mm,  jako  podłączenie 
ścienne. 

 

Rys. do ćw. 4. [33] 

 
Sposób wykonania ćwiczenia 
 
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 
2)  dobrać narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 
3)  dobrać narzędzia montażowe, 
4)  przygotować elementy instalacji, 
5)  zamocować element montażowy, 
6)  zmontować połączenie, 
7)  zaprezentować sposób rozwiązania.  

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

50 

Wyposażenie stanowiska pracy:  

− 

rury miedziane i kształtki, 

− 

narzędzia pomiarowe i obróbkowe, 

− 

narzędzia montażowe, 

− 

elementy montażowe, 

− 

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 

 
4.4.4. Sprawdzian postępów 

 

 

Czy potrafisz: 

 

 

 

Tak  

Nie 

1)  zamocować elementy instalacji z rur miedzianych w budynku? 

 

 

¨   

¨ 

2)  przeprowadzić instalacje z rur miedzianych różnymi sposobami?   

 

¨   

¨ 

3)  wykonać kompensatory wydłużeń cieplnych przewodów w instalacji  

z rur miedzianych? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

¨   

¨ 

4)  wykonać przejścia instalacji z rur miedzianych na instalacje  

wykonane z innych materiałów? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

¨   

¨ 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

51 

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ 

 

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 

 
A. INSTRUKCJA OGÓLNA 
1.  Przeczytaj uważnie instrukcję. 
2.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 
3.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 
 
B. INSTRUKCJA SZCZEGÓŁOWA 
1. 

Zestaw zadań testowych składa się z: 

a. 

zadań otwartych (zadań z luką), 

b. 

zadań zamkniętych (zadań wielokrotnego wyboru). 

2. 

W  zadaniach  z  luką  należy  w  miejsce  kropek  wpisać  prawidłowe  wyrażenie,  wzór 

lub  dokonać  opisu  np.  rysunku,  czyli  uzupełnić  je  w  sposób  stanowiący  logiczną 
całość. 

3. 

Zadania  wielokrotnego  wyboru  mają  4  odpowiedzi,  z  których  jedna  jest  prawidłowa. 

Prawidłową odpowiedź należy zakreślić we właściwym miejscu na Karcie odpowiedzi. 

4. 

W  wypadku  pomyłki  błędną  odpowiedź  należy  ująć  w  kółko  i  ponownie  zakreślić 

odpowiedź prawidłową. 

5. 

Jeżeli  udzielenie  odpowiedzi  na  jakieś  pytanie  sprawia  Ci  trudność,  to  opuść  je  

i przejdź do zadania następnego. Do zadań bez odpowiedzi możesz wrócić później. 

6. 

Czas trwania testu – 45 min.  

7. 

Maksymalna  liczba  punktów,  jaką  można  osiągnąć  za  poprawne  rozwiązanie  testu  

wynosi 21 pkt. 

 

Powodzenia ! 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

52 

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 

 
1. Który szkic przedstawia kolano 90° z gwintem wewnętrznym? 

a) 

 

c) 

 

b) 

 

d) 

 

 
2. Na rysunku przedstawiono 

a) obejście pełne, 
b) kolanko 90

0

, 

c) półobejście nyplowe, 
d) mufę redukcyjną. 

 

 
3. Jakie jest zastosowanie narzędzia przedstawionego na rysunku? 

a) do trasowania rur, 
b) do cięcia rur, 
c) do gratowania, 
d) do usuwania tlenków. 

 

4. Które piły mechaniczne są najbardziej wydajne? 

a) tarczowe, 
b) ramowe, 
c) cierne, 
d) taśmowe. 

 
5. Temperatura lutowania miękkiego rur miedzianych wynosi 

a) poniżej 450

0

C, 

b) 500

0

C, 

c) 550

0

C, 

d) 600

0

C. 

 
6. Temperatura lutowania twardego rur miedzianych wynosi 

a) 500

0

C, 

b) 600

0

C, 

c) 700

0

C, 

d) 800

0

C. 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

53 

7. Jako topnika do lutowania miękkiego używa się 

a) chlorku cynku, 
b) boraksu, 
c) chlorku sodu, 
d) chlorku potasu. 

 
8.  Na rysunku przestawiono 

a) łączenie rur miedzianych, 
b) trasowanie rur, 
c) cięcie rur, 
d) kompensację wydłużeń rur. 

 

9. Sposób montażu rur miedzianych przedstawiony na rysunku to montaż 

a) w stropie, 
b) pod jastrychem, 
c) pod tynkiem, 
d) we wnęce. 

 

10. Na którym rysunku przedstawiono układanie instalacji w szachcie? 

a) 

 

c) 

 

b) 

 

d) 

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

54 

11. Rury miedziane miękkie mogą mieć średnicę od 6 do ….. mm. 
12. Do instalacji gazowych należy stosować rury miedziane ………….ciągnione bez szwu. 
13.  Promień  gięcia  rur  miedzianych  nie  powinien  być  mniejszy  niż  …  ÷  ….  średnic 

zewnętrznych giętej rury. 

14. Na zimno zgina się rury miedziane o średnicach mniejszych niż …….. mm. 
15.  …………..  to  urządzenia  służące  do wyciągania trójników  na rurach,  czyli  wykonywania 

tzw. wcinek. 

16.  Narzędzia  do  prefabrykacji  można  ogólnie  podzielić  na:  ekspandery,  …………..  

i ekstraktory. 

17.  Usuwanie  nadmiaru  materiału  po  cięciu  rur  miedzianych  przeprowadza  się  narzędziami 

zwanymi ………………... 

18.  Lutowanie  miękkie  można  stosować  w  instalacjach  zimnej  i  ciepłej  wody  oraz 

……………, w których temperatura czynnika nie przekracza 110

0

C. 

19.  Podczas  wykonywania  połączeń  zaciskowych  przy  średnicach  rur  miedzianych  powyżej 

…………… mm zaleca się stosowanie łańcuchów zaciskających. 

20.  Do  kompensacji  zmian  długości  rur  często  można  wykorzystać  sposób  ich 

……………………... 

21. Dla instalacji układanych pod tynkiem swobodne rozszerzenie cieplne należy zapewnić 
poprzez osłonięcie instalacji elastycznym, pozbawionym ………………. materiałem  
o odpowiedniej grubości 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

55 

KARTA ODPOWIEDZI 

 

Imię i nazwisko …………………………………………………….. 

 
Montaż instalacji z rur miedzianych

 

 
Zakreśl poprawną odpowiedź, wpisz brakujące części zdania. 
 

Nr 

zadania 

Odpowiedź 

Punktacja 

1.   

a 

b 

c 

d 

 

2.   

a 

b 

c 

d 

 

3.   

a 

b 

c 

d 

 

4.   

a 

b 

c 

d 

 

5.   

a 

b 

c 

d 

 

6.   

a 

b 

c 

d 

 

7.   

a 

b 

c 

d 

 

8.   

a 

b 

c 

d 

 

9.   

a 

b 

c 

d 

 

10.   

a 

b 

c 

d 

 

 
II. Uzupełnij zdania 

Nr 

zadania 

Odpowiedź 

Punktacja 

11.   

 

 

12.   

 

 

13.   

 

 

14.   

 

 

15.   

 

 

16.   

 

 

17.   

 

 

18.   

 

 

19.   

 

 

20.   

 

 

21.   

 

 

Suma punktów za część I+II 

 

 
 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 

 

 

56 

6. LITERATURA 

 

1.  Cieślowski S., Krygier K.: Instalacje sanitarne. Część 1. Technologia. WSiP, Warszawa 1998 
2.  Cieślowski S., Krygier K.: Instalacje sanitarne. Część 2. Technologia. WSiP, Warszawa 1998 
3.  Dzierżawski  T.: Gazownictwo i ciepłownictwo. Technologia. WSiP, Warszawa 1996 
4.  Dzierżawski T.: Gazownictwo i ciepłownictwo. Zeszyt ćwiczeń. WSiP, Warszawa 1996 
5.  Górecki  A.:  Technologia  ogólna.  Podstawy  technologii  mechanicznych.  WSiP, 

Warszawa 1998 

6.  Górecki  A.,  Grzegórski  Z.:  Ślusarstwo  przemysłowe  i  usługowe.  Technologia.  WSiP, 

Warszawa 1998 

7.  Górecki  A.  i  inni.:  Instalacje  z  rur  miedzianych.  Poradnik.  COBRTI  „INSTAL”, 

Warszawa 1994 

8.  Heidrich  Z.: Wodociągi i kanalizacja. Część 1. Wodociągi. WSiP, Warszawa 1999 
9.  Heidrich Z.: Wodociągi i kanalizacja. Część 2. Kanalizacja. WSiP, Warszawa 1999 
10.  Hillar J., Jarmoszuk S.: Ślusarstwo i spawalnictwo. Technologia. WSiP, Warszawa 1995 
11.  Hoffman Z., Lisiecki K.: Instalacje budowlane. WSiP, Warszawa 1995 
12.  Jarmoszuk S.: Spawanie metodą MAG. WSiP, Warszawa 1996 
13.  Karpiński M.: Instalacje gazu. WSiP, Warszawa 1996 
14.  Keszthelyi F.: Spawanie rurociągów. WNT, Warszawa 1977 
15.  Krygier  K.,  Klinke  T.,  Sewerynik  J.:  Ogrzewnictwo.  Wentylacja.  Klimatyzacja.  WSiP, 

Warszawa 1997 

16.  Martinek W., Pieniążek J.: Technologia budownictwa. Cz.4. WSiP, Warszawa 1998 
17.  Mielnicki J.S.: Centralne ogrzewanie. Regulacja i eksploatacja. ARKADY, 1985 
18.  Mirski J.: Budownictwo z technologią. Cz.3. WSiP, Warszawa 1995 
19.  Mirski J., Łącki K.: Budownictwo z technologią. Cz.2.   WSiP, Warszawa 1998, 
20.  Poradnik montera - Aquatherm-Polska 1995 
21.  Warunki  techniczne  wykonania  i  odbioru  robót  budowlano-montażowych.  T.  II. 

Instalacje sanitarne i przemysłowe, ARKADY 1988 

22.  www.aspol.com.pl 
23.  www.e-instalacje.pl 
24.  www.gebo.com.pl 
25.  www.ibpgroup.com 
26.  www.instalacje.gejzer.pl 
27.  www.instalacjebudowlane.pl 
28.  www.instalsystem.pl 
29.  www.kisan.pl 
30.  www.muratordom.pl 
31.  www.nibco.com.pl 
32.  www.sanha.com.pl 
33.  www.viega.pl