Konopka H Historia administracji

Wykładowca: prof. dr hab. Hanna Konopka

Historia Administracji

Semestr I i II

Rok akademicki 2007-2008

Wykład I

Administracja publiczna pojęcia i zagadnienia podstawowe

Aparat wykonawczy = administracja – zespół powiązanych ze sobą instytucji (organów) i urzędników.
Administracja – działalność organizatorska realizowana przy pomocy aparatu urzędniczego, obejmująca

zakres spraw o charakterze publicznym. Regulowana przez ogólne normy prawne.

Współczesny system administracyjny nawiązuje do systemów funkcjonujących w monarchiach absolut-

nych. Wczesne administracje spełniały 3 funkcje:

inicjowały działalność organów;
rozwiązywały konkretne problemy;
działały przy pomocy środków nie władczych.

Działania nie władcze stanowią obywatela lub inny podmiot na równi z organami administracji, który nie

zajmuje już pozycji dominującej.

Działania władcze – to akty administracji i akty normatywne; organ administracji jednostronnie rozstrzy-

ga o pozycji obywatela lub innego podmiotu, który musi podporządkować się woli organu gdyż ten w razie
nieposłuszeństwa dysponuje środkami przymusu.

Obywatele stykają się z administracją coraz częściej. Po transformacji ustrojowej po 1989 administracja

polska coraz ściślej nawiązuje do doświadczeń administracji zachodniej. Jest to konsekwencją z integrującą się
Europą. Polska stała się członkiem zachodu.

Fundament ustrojowy współczesnych państw:
zasada suwerenności narodu – wywodzi się z XVIII – wiecznych doktryn oświecenia.
Konsekwencją przyjęcia zasady suwerenności jest idea państwa prawa; istota – obowiązujące prawo jest

wiążące dla władzy, a obywatel posiada gwarancje poszanowania swych praw oraz ochrony przed samowolą
władzy.

Idea państwa prawa przeciwstawia się koncepcji państwa absolutnego, policyjnego opartego na arbitral-

ności władzy ( w państwie prawa władza jest ograniczona nawet, gdy jest dem legitymizowana.

Konsekwencje przyjęcia koncepcji państwa prawa:

działać w granicach prawa

realizować zasady równe wszystkich obywateli

gwarantować pewność prawa

gwarantować prawo obrony obywateli przed sądami

realizować zasadę „prawo nie działa wstecz”

Gwarancje państwa prawa:
A) ustrojowe

podział władzy;
legalna i swobodna działalność opozycyjna;
niezbywalność wolność obywateli;
niezależność sądów.

B) legislacyjne

hierarchiczność aktów prawnych;

nadrzędność konstytucji;

rozgraniczenie kompetencji prawotwórczych;

C) proceduralne

wieloinstancyjność trybu rozstrzygania spraw;

zasada odpowiedzialności indywidualnej;

domniemanie niewinności u oskarżonego;

prawa oskarżonego w procesie karnym;

badanie zgodności decyzji administracyjnych z prawem

Cechy państwa prawa:

zabezpieczenie wolności – prawa zasadnicze wyznaczają linię graniczną działania państwa i ogra-
niczenie wolności możliwe jest wyłącznie poprzez państwowe unormowanie praw

równość wobec prawa – zniesienie podziałów stanowych

pewność prawa – istnienie prawa formalnego, nadrzędność ustaw w stosunku do innych aktów,
sądowa ochrona prawa, ochrona przed samowolnym uwięzieniom, zakaz stanowienia ustaw
wstecz

trójpodział (ustawodawcza – legislatywa; wykonawcza – egzekutywa; sądownicza – judykatura)

Konsekwencja powyższych zasad: postulat wolności jednostki konstytucyjnych gwarancji wolności; praw

i obowiązków człowieka i obywatela.

Są regulowane w konstytucji oraz niektórych aktach prawa międzynarodowego.
(Powszechna deklaracja praw człowieka 10-12-1948 w Paryżu; Europejska konwencja o ochronie praw

człowieka i podstawowe wolności złożona 4-11-1950 i podpis 26-11-1991)

Zasady sprawowania władzy są określane w Konstytucji; zapewnia to demokratyczny porządek społe-

czeństwa, w którym przegrywająca w wyborach mniejszość – opozycja ma zapewnioną ochronę przed ewentu-
alnym despotyzmem zwycięskiej większości. Służy temu: trójpodział władzy, mechanizmy wzajemności kon-
troli i równoważenia władzy.

Zasada trójpodziału władzy:

władza ustawodawcza- spełniana przez parlament za pomocą uchwał, które tworzą prawo

władza wykonawcza- w reku monarchy/ prezydenta lub rządu, który wprowadził
wszystkie 3 rodzaje władzy powinny być równorzędne i niezależne od siebie, jednak powinny się

nawzajem kontrolować.

Wśród państw demokratycznych jest Szwajcaria, która posiada system rządów zgrom polegający na form

podrząd organów wykonawczych organów ustawodawczych.

W ustrojach niedemokratycznych częsty jest system zakładający istnienie „jednolitej władzy państwo-

wej”.

Czynniki pozwalające określić administrację publiczną:

regulowana prawnie i sformalizowana
szeroko rozbudowana

ukształtowana hierarchicznie

oparta na czynniku profesjonalnym, czyli biurokracji

Administracja:

od łac. administratio – obsługa, zarządzanie

od administrare – obsługa

Administracja publiczna w demokratycznym państwie prawa jawi się, jako sługa (pomocnik) ustroju i

aparat wykonawczy władzy politycznej zgodnie z zasadą praworządności administracji publicznej; podlega
prawu oraz musi przestrzegać prawa.

Modele oraz funkcjonowanie administracji publicznej są m. in. wypadkową:

ustroju politycznego państwa;

systemu prawnego;
wewnętrznych i międzynarodowych uwarunkowań politycznych;
stanu społecznego, jego kultury, obowiązującego systemu wartości, mobilności, itp.

Administracja publiczna w znaczeniu funkcjonalnym: bywa, jako działalność organizatorska i wyko-

nawcza w odniesieniu do polityki decyzji władzy państwowej.

Administracja w znaczeniu podmiotowym: pod pojęciem administracji rozumiemy aparat powołany do

prowadzenia działalności organizatorskiej i wykonawczej w odniesieniu do politycznych decyzji władzy pań-
stwowej.

ANGIELSKI MODEL ADMINISTRACJI

Magna Charta Liberatum (1215) – do dziś uznawana jest w ustawodawstwie anglosaskim uznawana jest

za fundament porządku konstytucyjnego i gwarancję wolności obywatelskich, a także za początek demokracji
brytyjskiej.

1707 – powstaje Zjednoczone Królestwo (Anglii, Szkocji, Walii, Irlandii Południowej)

aparat polityczny (monarchia, parlament i gabinet);

administracja centralna i terytorialna są odrębne dla Anglii i dla Szkocji;

odrębny również aparat prawny i sądowy;

administracja Walii uzyskuje więcej odrębności.

XVIII w. w Anglii, system parlamentarno – gabinetowy; gabinet powołany i odwołany przez króla. W

trakcie kształtowania się odpowiedzialności politycznej rządu przed Izbą Gmin – monarcha tracił stopniowo
wpływ na osoby ministrów. Izba Gmin może po wyrażeniu votum nieufności doprowadzić do dymisji rządu i
powołania nowego, albo rozpisania nowych wyborów.

Izba Gmin może – po wotum nieufności – doprowadzić do dymisji rządu i powołać nowy, albo rozpisać

nowe wybory.

Premier o silnej pozycji.
XVII w. – początek tworzenia aparatu urzędniczego administracji centralnej.
XIX w. – wprowadzono zasadę zawodowości aparatu urzędniczego.
Samorząd angielski – NIE JEST formą udziału obywateli w wykonywaniu zadań administracyjnych z

woli władzy centralnej, w określonych przez nią ramach i często we współdziałaniu z równoległym aparatem
podległym władzy centralnej odmiennie od kontynentalnego rozumienia samorządu terytorialnego.

Samorząd angielski – JEST naturalną instytucja polityczną a nie tylko administracyjną. Jest swoistym

odpowiednikiem parlamentaryzmu na szczeblu lokalnym, działający bez równoległego występowania przed-
stawicieli rządu w terenie.

Samorząd angielski – jest przejawem tzw. „niecentralizacji” (w przeciwieństwie do decentralizacji –

polegającej na rozproszeniu wcześniej istniejącej władzy centralnej).

Niecentralizacja – opiera się za zasadzie ustawowego określenia zadań i kompetencji samorządu w spo-

sób enumeratywny- przez wyraźne ich wyliczenie.

Samorząd angielski – jest rozwinięciem tradycji samorządu XVIII-wiecznego.
W XIX w. – wprowadzono przedstawicielskie władze lokalne pochodzące z wyborów – rady – rozdzielo-

no je od wymiaru sprawiedliwości.

Współczesny angielski samorząd terytorialny:

utrzymuje znaczna niezależność od władzy centralnej

jest jednak poddany nadzorowi wynikającemu z enumeracji kompetencji

ze względu na niewystarczalność własnych środków popada w rosnącą zależność finansową

Sądownictwo administracyjne
XIX w. – reformy wymiaru sprawiedliwości nadały sądowej kontroli administracji nowoczesny charakter

– nie było konieczności tworzenia własnych sądów administracyjnych.

XX w. – utworzono w Anglii tzw. trybunały administracyjne, będące szczególnymi władzami orzekają-

cymi w obrębie administracji państwowej, poddanymi jurysdykcji sądów powszechnych. Nie są one sądami
administracyjnymi – niezawisłymi organami uprawnionymi do kontrolowania legalności decyzji administracyj-
nych.

FRANCUSKI MODEL ADMINISTRACJI

Współczesna administracja francuska nawiązuje do zasad podstawowych rozwiązań z okresu monarchii

absolutnej Ludwika XIV – Króla Słońce.

Brak okresu absolutyzmu oświeconego i reform ustrojowych zwłaszcza instytucji administracyjnych i są-

dowych doprowadziło do gwałtownych przemian, zwołania Stanów Generalnych, które przekształciły się w
Zgromadzenie Narodowe, następnie w Konstytucję. To przyczyniło się do wybuchu Wielkiej Rewolucji Fran-
cuskiej.

Racjonalizację przedrewolucyjnego modelu administracji przeprowadził Napoleon. Zmiany nie objęły za-

sad działania administracji, centralizacji wielu podstawowych rozwiązań. Rozwiązania wprowadzone przez
Napoleona, także w innych krajach okazały się nader trwałe. Nadal stanowią one podstawę infrastruktury ad-
ministracyjnej Francji. Jedynie istotne zmiany ustabilizowanie stanu urzędników państwowych po II wojnie
światowej oraz wprowadzanie samorządu terytorialnego (1982).

Napoleon wprowadził następujące ograny państwowe:

1. Radę Ministrów, – której tradycyjnie przewodniczy do dziś głowa państwa.
2. Radę Stanu – organ doradczy rządu w materii prawa i legislacji, w coraz większym stopniu wyko-

nujący zadania najwyższego trybunału administracyjnego.

3. Izbę Obrachunkową – organ kontroli finansowej.

Centralne organy władzy we Francji:

Władza wykonawcza: Prezydent Francji oraz Rada Ministrów, na czele, której stoi premier.

Władza ustawodawcza: Parlament, Zgromadzenie Narodowe, Senat.

Władza sądownicza: Sądy (powszechne, wojskowe, administracyjne i obrachunkowe), Rada Kon-
stytucyjna Francji.

Prezydent Republiki:

wybierany na 5 lat (od 2000), konstytucyjnie na 7;
ma prawo powoływania i odwoływania premiera, którego jednak musi również zatwierdzić Zgroma-

dzenie Narodowe;

odpowiada za politykę międzynarodową, jest formalnym głównym dowódcą wojska, ma prawo wy-

dawać dekrety oraz kontrasygnować ustawy.

Rada Ministrów:

Posiedzeniom rządu towarzyszy Prezydent (w środę rano, w Palais d”Elysee).

Premier wykonuje uprawnienia za pomocą – służby cywilnej i sił zbrojnych.

Gabinet jest odpowiedzialny przed parlamentem, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych odpowiada m.in. za

władze lokalne.

Władza ustawodawcza:

Parlament: Zgromadzenie Narodowe – 577 deputowanych, wybieranych

bezpośrednio na 5-lenią kadencje.

Senat – 343 senatorów, wybieranych na 6-letnią kadencję przez elektorów powoływanych wg skompli-

kowanego klucza przez lokalne władze departamentów Francji i niektóre instytucje centralne.

Senat – ciało doradcze z ograniczonymi prerogatywami.
Inicjatywa ustawodawcza niemal w całości należy do Rady Ministrów i Prezydenta, wg złożonej procedu-

ry legislacyjnej, obejmującej konieczność akceptacji projektów ustaw przed złożeniem w parlamencie przez
Radę Stanu.

Władza sądownicza:

Opiera się na prawie stanowionym, sądy (trójinstancyjne) – powszechne- na

szczycie sąd kasacyjny; – wojskowe – na szczycie sąd kasacyjny; – administracyjne – na szczycie wydział ka-
sacyjny Radu Stanu Francji. – rozrachunkowe – na szczycie Naczelny Sąd Rozrachunkowy. Sędziowie są pań-
stwowymi urzędnikami powoływanymi przez ministra sprawiedliwości.

Rada Konstytucyjna Francji zbliżona do Trybunału Konstytucyjnego w RP.
Sądownictwo administracyjne:
Sądy administracyjne zajmują się rozpatrywaniem spraw spornych pomiędzy obywatelami a instytucjami

państwa oraz między różnymi urzędami. Każda decyzja urzędnika może zostać zaskarżona. Sądownictwo ad-
ministracyjne zapewnia możliwość apelacji. Wyroki rejonowych trybunałów administracyjnych, mogą podle-
gać apelacji do administracyjnych sądów apelacyjnych a najwyższą instancją, do której można się odwołać jest
Rada Stanu Francji. Rada Stanu rozpatruje również skargi dotyczące decyzji rządu.

Sądy rozrachunkowe. Zajmują się audytem finansów państwa oraz innych instytucji publicznych. Struk-

tura: lokalne sądy rozrachunkowe, instytucja odwoławcza - Naczelny Sąd Rozrachunkowy.

Rada Konstytucyjna Francji skład: 9 członków, z czego 3 jest mianowanych przez prezydenta. 3 przez

przewodniczącego Senatu i 3 przez przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego. Ponadto do zasiadania w
radzie mają prawo byli prezydenci Francji.

Rozpatruje akty prawne i ocenia, czy są one zgodne z Konstytucją i traktatami międzynarodowymi.
Administrację terytorialną Napoleon organizował tak, aby mogła „przekazywać ustawy i polecenia rzą-

du aż do najniższych odnóg porządku społecznego z szybkością iskry elektrycznej”.

Szczeblowość administracji osadzona jest na: 6 regionach (4 zamorskie) utworzone w latach 70 XX w.

_00 departamentach*(napoleoński model organów administracji) (4 zamorskie) utworzonych w 1790 r.. w
miejsce historycznych prowincji, z prefektem o organem doradczym- radą prefekturalną.

29 okręgach arrondissements (13 zamorskich) – z podprefektami
040 kantorach
6 679 jednolitych gminach miejskich lub wiejskich z merem
Władza w poszczególnych stopniach administracyjnych jest jednoosobowa.

Przełomem w napoleońskim modelu organizacji administracji – stopniowe wprowadzanie samorządu te-

rytorialnego, zwanego początkowo administracja zdecentralizowaną.

Zmiany w dziedzinie samorządu w XIX wieku we Francji były niewielkie w porównaniu ze zmianami w

państwach niemieckich. Zmiany te polegały m.in. na:

- wprowadzania zmiany powoływania merów wyłącznie spośród pochodzących z wyborów członków rad

gminy (183)

- uznania osobowości prawnej gmin (1837)
- bezpośredniego wyboru merów (1848)
- nadania samorządowego charakteru gminom (jednak pod silnym nadzorem administracji rządowej 1884)
- uznano gminy i związki samorządowe oraz departamenty za osoby prawa publicznego 1871)
- powołaniu komisji deperamentalnych – stałych organów wyłanianych przez rady generalne, mające za

zadanie kontrolowanie działalności prefektów, jako wykonawców uchwał rad (1871)

1982 – zasadnicza reforma samorządu terytorialnego w myśl zasady, że „gminy, departamenty i regiony

administrują się same w sposób wolny poprzez wybieranie rady”.

1983 – kolejna zmiana- „państwo ponosi odpowiedzialność za prowadzenie polityki gospodarczej i spo-

łecznej, jak również obrony zatrudnienia”

1983 – zniesienie urzędów prefektów, - podzielenie ich zadań pomiędzy: przewodniczących rad general-

nych – w zakresie działania departamentu; - reprezentantów państwa (komisarzy republiki) w zakresie działania
władzy centralnej.

NIEMIECKI MODEL ADMINISTRACJI

XVIII w. Kształtowanie się administracji państw niemieckich – z dominująca pozycją Prus i Austrii.

Punktem wyjściowym modelu niemieckiego absolutna monarchia oświeceniowa:

otwarta na hasła racjonalistyczne,

otwarta na odgórne kierowanie i dozowanie reformy,

w tym na pewien dostęp społeczeństwa do administracji,

otwarta na poddanie działalności administracji prawu

Reformy niemieckie polegały w szczególności na:

organizowaniu racjonalnego systemu administracji centralnej i terytorialnej

kształtowaniu stałego, zawodowego korpusu urzędników państwowych, w tworzeniu nowocze-
snych państw odpowiedzialności państwa przed sądami powszechnymi za szkody wyrządzone
przez samo państwo, jak i jego funkcjonariuszy

stopniowym wprowadzaniu czynnika społecznego w administracji, a wiec wprowadzaniu samo-

rządu terytorialnego

Powyższe ustrzegło Niemcy- w odróżnieniu od Francji- przed rewolucyjna droga do kapitalizmu. Niemcy

zmierzały do kapitalizmu ewolucyjną „drogą pruską”. Austria przerwała reformy w I połowie XIX wieku, co
odbiło się wybuchem rewolucyjnym 1848 oraz przegrana rywalizacyjną z Prusami o zjednoczenie Niemiec, a w
dalszej konsekwencji- pozostaniem Austrii poza nową Rzeszą Niemiecką.

Racjonalny system administracji centralnej polegał na wprowadzeniu jasnego podziału resortowego oraz

powołaniu do życia ciała, w którym zasiadali wszyscy ministrowie.

Podział resortowy na początku XIX wieku przybierał często tzw. charakter „klasyczny” było pięciu mini-

strów:

- spraw zagranicznych,
- wojny („spraw wojskowych” a następnie „obrony narodowej”)
- sprawiedliwości
- skarbu
- spraw wewnętrznych
Minister spraw wewnętrznych- gospodarz kraju, zajmował się sprawami, które nie mieściły się w kompe-

tencjach pozostałych ministrów.

Nowe ministerstwa – oświaty, rolnictwa, handlu powstały przez „pączkowanie” z MSW
W wielu państwach niemieckich- szczególne usprawnienia miał kanclerz, jeden z członków organu admi-

nistracji centralnej (unikano terminu rada ministrów)

1871 po zjednoczeniu Niemiec kanclerz był jedynym formalnym wykonawcą decyzji politycznych, jedy-

nym ministrem –system kanclerski

,,,,,,,,,,,,-,,,,,,3 w Republice Wej..... ..................................................................

Ustrój Republiki RFN
Demokratyczna Republika Federalna, systemem kanclersko-parlamentarnym, konstytucyjne zasady ustro-

jowe: federalizm, demokratyzm, zasada państwa socjalnego, zasada podziału władz, zasada samorządności

Każdy kraj związkowy posiada swój własny parlament i rząd posiadające szerokie kompetencje.
Władza wykonawcza
Prezydent Niemiec- Formalnie głowa państwa, pełni w zasadzie głównie rolę reprezentacyjną oraz posia-

da pewną władzę nad systemem sądowym.

- Jego władza nabiera większego znaczenia tylko w czasie kryzysów gabinetowych, kiedy ma prawo

wskazać kandydata na kanclerza oraz rozwiązać parlament.

Władza ustawodawcza
Bundestag (Izba Związku) Niższa izba parlamentu posiada większość władzy prawodawczej. Wybierany

w wyborach proporcjonalno- większościowych z 5% progiem poparcia. Obecnie 614 deputowanych.

Władza ustawodawcza
Bundesrat (Rada Związkowa) Wyższa izba parlamentu- składa się z delegatów rządów krajowych. Pełni

głównie rolę kontrolną. 69 deputowanych.

System sądowniczy
Podstawy- zasada niezawisłości sędziów, min dwuinstancyjne orzekanie spraw
Rodzaje sądów:

zwykłe- sprawy kryminalne i cywilne- konstrukcja czteroszczeblowa

wyspecjalizowane- sprawy administracyjne, z zakresu prawa pracy, finansów i prawa patentowego.
konstytucyjne- badanie hierarchicznej zgodności ze sobą aktów prawnych, również z konstytucją

sądy administracyjne: sądy lokalne, wyższe i Federalny Sąd Administracyjny

*W krajach związkowych – własne sądy konstytucyjne (wyjątek Szlezwik-Holsztyn)
*Wspólny – Federalny Trybunał Konstytucyjny
# Administracja terytorialna w tradycji niemieckiej liczyła się z tradycyjnymi podziałami terytorialnymi,

nawiązującymi do dawnej odrębności państwowej poszczególnych jednostek. Doprowadziło to do przyjęcia
rozwiązań federalistycznych.

# Podstawowy cel władców niemieckich- już w XVIII wieku- stworzenie zawodowego i stałego aparatu

administracji.

1794 Prusy – ostateczna kodyfikacja przepisów gwarantujących urzędnikom określony status, w tym sta-

bilizację stosunku służbowego w państwowej służbie cywilnej.

Dostęp do wyższych urzędów uzależniono w wielu krajach niemieckich od wykazania się odpowiednimi

kwalifikacjami.

Tworzono system formacji wysokich kadr urzędników, oparty na odpowiednim wykształceniu akademic-

kim, uzupełnionym przez praktykę w administracji, zakończona egzaminem kwalifikacyjnym.

Administracja niemiecka – w ramach reform monarchii oświeconej – przyjmowała pewne instytucje

samorządowe, znajdujące się jednak pod ścisłą kontrola państwa.

1794 – wprowadzenie w Prusach pojęcia gminy wiejskiej, korzystającej z osobowości publicznoprawnej

oraz ograniczonego samorządu.

Od 1815 zaczęło w Prusach rozwijać samorząd wyższych szczebli,
1848 Wiosna Ludów wywołała potrzebę przyjęcie w Niemczech porządku konstytucyjnego- z czasem

działalność administracyjną poddano kontroli parlamentów.

Dokonano także dwóch reform w dziedzinie administracji - wprowadzono
- szczególne sądownictwo administracyjne dla kontroli legalności decyzji administracyjnych
- system instytucji samorządu terytorialnego
Niemiecka koncepcja samorządu terytorialnego- wzorowana na rozwiązaniach angielskich - miała

konstrukcję dualistyczną; zakładała współistnienie w terenie;

* organów reprezentujących władzę centralną (administracja państwa, administracja polityczna) obecnie

nazywamy ja administracją rządową oraz

* organów reprezentujących obywateli danej jednostki podziału terytorialno-administracyjnego (samorząd

terytorialny)

Ponadto:

Administracja państwowa zajmowała się sprawami o charakterze ogólnopaństwowym.

Samorządowi przypadała realizacja zadań własnych. Sprawy o znaczeniu lokalnym oraz inne za-
dania- zlecone lub powierzone- wykonywane pod nadzorem administracji państwowej.

Znacznie silniejszą pozycję posiadały organy administracji państwowej. niemieckie koncepcje
systemów prawnych i administracyjnych pozostają żywotne również poza państwami niemiecki-
mi. Przykładem- reforma samorządowa w Polsce z 1990 r.

Współczesny podział terytorialny RFN i administracja publiczna.
Niemcy podzielone są na kraje związkowe (landy) i mniejsze jednostki administracji-rządowej i samorzą-

dowej. Podziały poszczególnych krajów związkowych są różne.

Uproszczona hierarchia jednostek administracyjnych RFN.
6 krajów związkowych z ograniczona państwowością (izby parlamentarne, rządy, sądy krajowe, trybunały

konstytucyjne)

Powiaty- przede wszystkim ziemskie i grodzkie (ziemskich 32, obecnie 439 powiatów. Powiaty mają cha-

rakter jednostek zarówno samorządowych jak i rządowych. Na czele każdego stoi starosta będący zarówno
przedstawicielem władz rządowych jak i organem samorządu terytorialnego.

W Niemczech płn. Burmistrz – przewodniczącym rady wybierany przez rade Niemczech płd. Burmistrz

wybierany przez obywateli, nie stoi na czele rad w gminach miejskich bywa kilku burmistrzów najważniejszy z
nich – nad burmistrz lub pierwszego burmistrza w niektórych miastach pierwszy burmistrz jest zastępcą nad
burmistrza.

+W niektórych krajach związkowych ponad powiatami znajdują się jeszcze rejencje, które są przedstawi-

cielstwami administracji rządowej

+Wyjątkiem jest Bawaria gdzie równoległe do rejencji istnieją identyczne terytorialnie okręgi będące jed-

nostkami samorządowymi.

+Berlin i Hamburg- nie dzielą się na powiaty ani gminy.
+Brema dzieli się na dwa powiaty grodzkie.

Wykład II

Podstawowe zasady organizacji nowożytnej administracji państwowej

Zasada resortowości - jedna z najważniejszych zasad, na której zaczęto opierać działania nowożytnej administracji

publicznej – wykształcona we Francji Ludwika XIII i Ludwika XIV.

Zgodnie z zasadą resortowości, wykonywanie administracji państwa podzielono pomiędzy niezależne od siebie

struktury organizacyjne – resorty.

Początkowo na ich czele organy kolegialne, od XIX wieku – jednoosobowo działający ministrowie.
Najważniejsze, najwcześniej wyodrębnione resorty:

sprawy zagraniczne,

skarbowość,

trzeba umieć

wojskowość,

sprawy wewnętrzne,

wymiar sprawiedliwości.

Kolejny wyodrębniony resort: sprawy wyznaniowe i oświatowe.
Resort spraw wewnętrznych – odpowiedzialny za ogólną administrację państwa, podlegał postępującej specjali-

zacji – powstawały organy zarządzające wyodrębnionymi działaniami – pocztą, komunikacją, lasami, górnictwem, opieką
społeczną, itp.

W resortach stopniowo kształtowały się swoiste metody i formy wykonywania administracji,
Związanych ze specyfiką prowadzonej działalności.

Postępująca od XIX wieku rozbudowa struktur resortowych – tworzenie nowych organów obok już istniejących,

prowadziła często do nadmiernego skomplikowania i zawiłości w obrębie aparatu centralnego, dublowania wielu czynno-
ści, a w rezultacie do sporów kompetencyjnych pomiędzy poszczególnymi organami państwa.

Przeciwdziałać temu miało:

na szczeblu centralnym koordynowanie działań różnych resortów np. za pośrednictwem kolegialnej rady

ministrów,

natomiast w terenie:

- zespalanie agend kilku ministrów w ręku jednego i tego samego pionu organizacyjnego ( administracja

zespolona),

- tworzenie odrębnych pionów administracji, podporządkowanych hierarchicznie poszczególnym mini-

strom (administracja niezespolona, administracja specjalna).

Zasada zespolenia pozwalała zmniejszać ujemne skutki resortowości.
Zasada specjalizacji prowadziła do silniejszego związania pionów administracji specjalnej (wojskowej, wymia-

ru sprawiedliwości, wyznaniowej, szkolnej, gospodarczej, pocztowej itp.) z administracją centralną, zwiększała sto-
pień fachowości i koncentracji na specyficznym przedmiocie działania.

Resortowy system organizacyjny administracji państwowej przyjął się a większości państw europejskich już w

XVIII wieku.

Po Francji oparły się na nim: Prusy, Austria oraz inne państwa niemieckie, księstwa włoskie, Belgia, Holandia, kra-

je skandynawskie, Rosja, a także Polska w II połowie XVIII stulecia.

Pierwotna równość wszystkich resortów nie przetrwała długo.
Dominującą role zaczął odgrywać resort skarbu oraz resort spraw wewnętrznych. Prowadziło to do powstawa-

nia państw policyjnych, w których poddany pozbawiony był jakiejkolwiek gwarancji respektowania swoich praw pod-
miotowych.

Kanclerz wielki koronny – kanclerz wielki litewski:

Urzędnik kierujący kancelarią monarchy oraz odpowiadający za politykę zagraniczną.

Utarło się, iż kanclerz koronny kieruje polityką zagraniczną wobec państw Europy Zachodniej, zaś

kanclerz wielki litewski wobec Rosji.

Kanclerz koronny – pierwszy urzędnik państwa dbającym o praworządność i pilnującym by król

przestrzegał praw i zachowywał pacta conventa.

Przewodził sądowi królewskiemu – Asesorii.

Podkanclerz koronny – podkanclerz litewski:

Formalnie zastępca kanclerza, ale nie podwładny,
Zakres kompetencji – identyczny jak kanclerza wielkiego.

Marszałek wielki koronny – marszałek wielki litewski:

Pierwszy „minister” w Koronie.

Kompetencje zbliżone do współczesnego ministra spraw zagranicznych, w tym między innymi:

- bezpieczeństwo osobiste monarchy,
- sąd marszałkowski,
- straż marszałkowska,
- ustanawiał i kontrolował ceny, nadzorował wagi i miary,
- przyjmował jako pierwszy zagraniczne poselstwa,
- zwoływał posiedzenia senatu, którym przewodniczył,
- w czasie bezkrólewia, organizował elekcje i dbał o jej spokojny przebieg.

Marszałek nadworny koronny – marszałek nadworny litewski:

Zakres kompetencji:

- zastępca marszałka wielkiego,
- nadzór nad dworem królewskim – wielkoksiążęcym.

Podskarbi wielki koronny – podskarbi wielki litewski

Kompetencje – zbliżone do uprawnień dzisiejszego ministra skarbu, finansów i szefa banku

centralnego:

- piecza i zarządzanie skarbem publicznym i mennicą państwową,
- wypłata żołdu wojsku,
- kontrola ściągania podatków.

Nadużycia – podskarbi był praktycznie bezkarny:

- liczne nadużycia i fałszerstwa,
-częste fałszowanie danych, by ukryć korupcję i malwersacje,
- nagminne wystawianie fałszywych kwitów itp.

ZASADY CENTRALIZACJI I DECENTRALIZACJI WŁADZY

Kolejne fundamentalne zasady - zasada decentralizacji (centralizmu) oraz przeciwstawną jej – zasadę decentra-

lizacji.

Zasada centralizacji oznaczała podporządkowanie organów niższego stopnia organom nadrzędnym oraz sku-

pianie decyzji w organach centralnych i naczelnych.

Zasada decentralizacji zakładała brak tej zależności i rozkład uprawnień decyzyjnych pomiędzy władze centralne

i lokalne (terytorialne).

Centralizacja – zakłada brak samodzielności organów niższego szczebla i ścisłe uzależnienie od struktur nadrzęd-

nych, które kierują ich pracą.

Na pojęcie centralizacji składają się zależności:
- osobowa,
- służbowa.
Zależność osobowa związana była z decydowaniem o przyjęciu do służby, dysponowaniem osobą pełniącą funkcję

w organie administracyjnym.

Zależność służbowa wiązała się z kolei z upoważnieniem do wydawania poleceń służbowych, czy też wyznacza-

niem kierunków działania organu podległego.

Szczególnie charakterystyczne było stosowanie od XVII wieku zasady centralizacji w absolutnych państwach

policyjnych.

W mniejszym stopniu występowała ona w tzw. republikach, do których zaliczyć możemy Polskę epoki stanisła-

wowskiej.

W XIX wieku wywarła znaczny wpływ na rozwiązania przyjęte w napoleońskiej Francji, ale także w państwach

Europy Środkowowschodniej.

W przypadku decentralizacji brakowało wspomnianych zależności osobowych i służbowych – w ich miejsce rozwi-

jała się samodzielność i niezależność podmiotów.

Organy zdecentralizowane nie mogą być adresatem poleceń służbowych, a jego decyzje nie mogą być zmieniane

lub uchylane w trybie nadzoru.

W XIX wieku podstawową formę decentralizacji stanowił samorząd, którego istotą było powierzenie zarządu

sprawami publicznymi samym zainteresowanym, – czyli zrzeszeniu obywateli.

Samorząd mógł mieć:

Charakter terytorialny (zrzeszenie mieszkańców danego obszaru)

Zawodowy ( korporacje przemysłowo-handlowe, rzemieślnicze, rolnicze)

Inne formy decentralizacji, oparte nie na czynniku osobowym, lecz majątkowym ( przedsiębiorstwo i zakład admi-

nistracyjny), pojawiły się lub zaczęły odgrywać znaczniejszą rolę dopiero w XX w.

ZASADY KONCENTRACJI I DEKONCENTRACJI

Z zasadami centralizacji i decentralizacji ściśle wiążą się dwie inne zasady: koncentracji i dekoncentracji, wykształ-

cone głównie na gruncie niemieckiej nauki prawa w XIX w.

Koncentracja – mamy do czynienia wówczas, gdy kompetencje przyznane administracji państwowej mają być

spełniane przez szczeble wyższe, zwłaszcza przez szczebel centralny.

Następuje wówczas skupienie decyzji z reguły w jednych rękach (ministra, wojewody, gubernatora itp.)
Decentracja polega natomiast na powierzeniu kompetencji administracyjnych także organom powierzonym,

zwłaszcza szczebla podstawowego, co prowadzi do rozłożenia prawa decyzji i odpowiedzialności pomiędzy różne czyn-
niki, niezależnie od tego, czy organy niższego stopnia mają jakikolwiek zakres niezależności od organów nadrzędnych.

ZASADA HIERARCHICZNEGO PODPORZĄDKOWANIA

Zasada hierarchicznego podporządkowania, była najwcześniej wykształconą zasadą organizacyjną.
Działo się tak ze względu na powiązania pomiędzy organami administracji, zwłaszcza podporządkowania organów

niższego szczebla organom nadrzędnym.

Geneza – w starożytności, zwłaszcza w despotiach wschodnich:

panujący posiadał pełnię władzy nad całym aparatem terenowym,

zależność wynikała z norm etycznych oraz religijnych,

z boskiej legitymacji władzy monarszej,

sprawowanie władzy ‘ z bożej ręki’- dei gradiate.

Hierarchiczność – także w zależności urzędników niższego szczebla od swych bezpośrednich przełożonych, repre-

zentujących wobec nich wyższe szczeble władzy – a na szczycie – osobę władzy.

W czasach nowożytnych zasadę hierarchicznej zależności najpełniej stosowano w monarchiach absolutnych.
Władca (upoważnieni urzędnicy centralni):

decydowali o obsadzie stanowisk, awansach, karach, odpowiedzialności służbowej itp.- podległość pod

względem osobowym.

mogli wydawać organom niższego szczebla wiążące polecenia i dyrektywy w odniesieniu do całego

zakresu ich działania – podległość pod względem służbowym.

Niewykonanie polecenia służbowego, groziło urzędnikowi różnorakimi sankcjami.
Cecha charakterystyczna – brak prawnej niezawisłości organów podległych w stosunku do nadrzędnych.
System administracji oparty na zasadzie hierarchicznej zależności był systemem centralistycznym.
Podlegał także zasadzie koncentracji.
Na przełomie XVIII i XIX wieku powyższy system administracyjny był charakterystyczny i obowiązywał w pań-

stwach, opartych na zasadzie praworządności – szczególnie we Francji napoleońskiej, krajach czerpiących z niej wzory
ustrojowe, w tym Księstwie Warszawskim.

Istotną różnicę stanowiło jednak oparcie wszelkich działań organów administracji, w tym także zasad podległości

służbowej, na przepisach stanowionego prawa, nie zaś – jak wcześniej – wyłącznie na woli panującego.

ZASADA KOLEGIALNOŚCI I JEDNOOSOBOWEGO KIEROWNICTWA

Aspekty rozpatrywania kolegialności i jednoosobowości:
- aspekt strukturalny,
- aspekt funkcjonalny.
Aspekt strukturalny – ma charakter ilościowy i różnicuje oba pojęcia w zależności od liczby tworzących dany or-

gan:

- gdy na czele stoi grupa osób, mówimy o strukturze kolegialnej,
- gdy jednostka – o organie jednoosobowym.
Aspekt funkcjonalny – odnosi się do uzależnienia podejmowania decyzji od aktywności grupy ludzi lub jednostki.

Uznanie danego organu za w pełni kolegialny lub w pełni jednoosobowy wymaga spełnienia obu aspektów jednocześnie.

Aspekt funkcjonalny – odnosi się do uzależnienia podejmowania decyzji od aktywności grupy ludzi lub jednostki.

Uznanie danego organu za w pełni kolegialny lub w pełni jednoosobowy wymaga spełnienia obu aspektów jednocześnie.

Zasada kolegialności – charakterystyczna cecha administracji XVII i XVIII w.
Decyzje podejmowane większością głosów członków obecnych na posiedzeniu organu administracyjnego.
Uważano, że kolegialność zapewnia:

wzajemną samokontrolę osób wchodzących w skład gremium decyzyjnego,

ogranicza skorumpowanie administracji,

utrudnia działania sprzeczne z prawem,

lepsze przygotowanie merytoryczne określonej sprawy.

Ograniczano tez w ten sposób polityczne wpływy władzy najwyższej.
Wzrost liczby spraw i ich złożoność – wymusiło korzystanie przez kolegia z pomocy rozbudowującego się aparatu

urzędniczego o charakterze biurokratycznym.

Rozbudowa administracji prowadziła do odchodzenia od zasady kolegialności, gdyż przez swą ociężałość i zrutyni-

zowanie – hamowała tempo załatwiania spraw.

Zgodnie z zasadą kolegialności kształtowano administrację – głównie centralne organy resortowe – w monarchiach

absolutnych oraz w XVIII-wiecznych republikach.

W drugiej połowie XVIII w. oparto na niej nowo tworzoną strukturę administracji w Polsce – wskutek bra-

ku tradycji biurokratycznych, kolegia miały charakter nie urzędniczy i nie fachowy.

Zasada jednoosobowości – wprowadzona na szeroką skalę w pocz. XIX w., pod wpływem rozwiązań francuskich.
Polegała na ześrodkowaniu całego zakresu przekazanej władzy oraz powierzeniu wyłącznego prawa podej-

mowania decyzji jednej osobie. We władzach centralnych – ministrowi stojącemu na czele resortu.

Minister – rozstrzyga osobiście lub za pośrednictwem swoich podwładnych w ramach dekoncentracji we-

wnętrznej – w każdym wypadku ponosząc odpowiedzialność za zapadłe rozstrzygnięcie.

Zaletą zasady jednoosobowości jest szybkość i sprawność działania jak również wyraźne określenie osoby odpo-

wiedzialnej za wydaną decyzję.

Wadą zasady jednoosobowości jest ryzyko arbitralności i rozstrzygnięć.
Zasadę jednoosobowości – system ministerialny, za napoleońską Francją przyjęły:
Rosja – 1802-1811
Prusy – 1808

Bawaria – 1799-1808
Austria – 1848
Dania – 1848

ZASASDA BIUROKRATYZMU

Zasada biurokratyzmu – pojawiła się w okresie monarchii absolutnej, wymuszona potrzebą specjalizacji i facho-

wości aparatu urzędniczego.

Biurokracja stanowiła hierarchiczną organizację.
Personel aparatu biurokratycznego pobierał stałe wynagrodzenie pieniężne.
Obsada stanowisk - przede wszystkim kryterium kwalifikacji, co umożliwiało uzyskiwanie urzędów także przez

osoby spoza warstw uprzywilejowanych.

Sprawowanie urzędu często wiązało się z nabyciem szlachectwa, co prowadziło do wykształcenia się warstwy tzw.

szlachty urzędniczej.

Szlachta urzędnicza w Polsce.
Francja – noblese de robe – szlachta w todzie: w XVIII-wiecznej Francji nobilitowano kilkanaście tysięcy osób, z

czego większość stanowili urzędnicy.

Austria – w XVIII i XIX w. – ponad 12 tysięcy nobilitacji, w tym jedna trzecia wiązała się z pełnionym urzędem.
Rosja – obowiązywała zasada, według której osoby osiągające odpowiedni szczebel w karierze urzędniczej auto-

matycznie uzyskiwały szlachectwo osobiste bądź dziedziczne.

Pojęcie biurokratyzmu
Sformułowane we Francji w 1747, przez Vincenta de Gournay- twórcę typowego dla liberalizmu hasła: laissez fa-

ire, laissez passer: dajcie nam swobodę działania i ruchu – wolność w zarobkowaniu i handlu, oznaczającego, że pań-
stwo powinno, ograniczać swe funkcje, zezwolić wszystkim na dowolność działań i na samoczynne przemijanie rzeczy i
zjawisk.

Początkowo biurokratyzm wiązał się systemem biuralizmu – oparcia administracji na biurach złożonych z urzęd-

ników.

Biurokracja w znaczeniu funkcjonalnym – „rządy urzędników”, których często wadą było dążenie aparatu

urzędniczego do wychodzenia poza przepisane mu, służebne wobec społeczeństwa, role.

Biurokracja w znaczeniu podmiotowym – wiązała się ściśle z pojawieniem się warstwy zawodowych funkcjona-

riuszy – tzw. korpusu urzędniczego.

Biurokratyzm był konsekwencją centralizmu i hierarchicznej struktury władz.
Biurokratyzm – cechą charakterystyczną nowoczesnej administracji.
Od XIX w. biurokracja nierozerwalnie wiąże się z administracją publiczną.
Lata 30 i 40 XIX w. początkowo w Niemczech, upowszechniano negatywne rozumienie biurokracji jako synonimu

wad administracji oraz dysfunkcji organizacyjnej. Był to skutek pojawienia się skłonności do nadmiernego formalizowa-
nia pracy i stanowiska, a także z postępującym przerostem personelu administracyjnego. Pojęcie biurokratyzmu stopnio-
wo zaczęło nabierać zabarwienia głównie pejoratywnego. Dziś kojarzone jest często w języku potocznym z wadami ad-
ministracji.

Przełom XIX XX w. – Max Weber sformułował neutralne rozumienie biurokracji. Idealnemu systemowi biuro-

kratycznemu przypisywał on następujące cechy:

zawodowy charakter administracji, oznaczający pełnienie funkcji urzędniczych w sposób profesjonalny,
związany ponadto z określonym wynagrodzeniem, stanowiącym podstawowe źródło utrzymania,

specjalizacja w załatwianiu określonych kategorii spraw a także związany z tym poziomy i pionowy podział
pracy.

Poziomy podział pracy – polegać miał na rozgraniczeniu zadań pomiędzy urzędnikami tego samego szczebla, na

podstawie kryterium rzeczowego (rodzaj załatwianych spraw).

Pionowy podział pracy – oznaczał podział pracy między urzędników różnych szczebli.
Związane z tym ścisłe sprecyzowanie zadań, co miało przeciwdziałać powstawaniu kolizji i sporów kompetencyj-

nych.

Hierarchiczność struktury władzy, zakładająca podległość organów niższego szczebla organom nadrzędnym pod

względem osobowym i służbowym.

Tworzenie norm generalnych, określających działalność aparatu biurokratycznego w sposób jednolity.
System biurokratyczny – stał się jedną z najistotniejszych instytucji państwa absolutnego, a następnie państwa bur-

żuazyjnego. Biurokratyzm prowadził do racjonalizacji władzy państwowej, usprawniając działania nowoczesnej organi-
zacji zarządu państwem. Przyjęci systemu biurokratycznego powodowało konieczność zatrudnienia przez aparat admini-

stracyjny coraz większej liczby zawodowych urzędników, co prowadziło do powstania korpusu państwowej służby cy-
wilnej.

Prawo Parkinsona: Praca rozszerza się wprost proporcjonalnie do czasu wyznaczonego do jej wykonania.
Prawo to odnosi się do organizacji formalnych typu biurokratycznego: jeśli urzędnik ma określony czas na wyko-

nanie danego zadania, zadanie to zostanie wykonane w możliwie najpóźniejszym terminie.

Budowanie scentralizowanej monarchii absolutnej wymagało stworzenia nowoczesnego aparatu zarządu państwem

– zatrudnienia w nim ludzi:

- posiadających odpowiednie wykształcenie i kompetencje,
- posłusznych woli władcy.
Praca dla państwa zapewniała urzędnikom byt i możliwość awansu społecznego. Wyodrębniła się nowa warstwa:

urzędników, określanej też jako stan urzędniczy.

Pochodzenie urzędników – najczęściej z drobnej szlachty oraz mieszczaństwa. Uposażenie urzędników – pensje ze

skarbu państwa, z czasem także uposażenia emerytalne. Początkowo wynagrodzenie było stosunkowo niskie, wręcz sym-
boliczne:

- w monarchii pruskiej było ono przynajmniej regularnie wypłacane,
- w wielu państwach następowało ze znacznym opóźnieniem, często w niepełnym wymiarze.
Cechy charakterystyczne powstającego stanu urzędniczego:
- sprzedawalność urzędów – kupowano je wprost od monarchy lub dotychczasowych posiadaczy (warunki – wiek i

odpowiednie wykształcenie),

- korpus urzędniczy posiadał odrębny status prawny – zapewniający trwałość stosunku służbowego.
Praktyczna niezależność urzędów od władzy królewskiej – powodowała konieczność tworzenia równoległych, w

pełni biurokratycznych struktur – dublujących istnienie.

W Niemczech – stosunek państwowej służby cywilnej zaliczano do sfery prawa prywatnego, państwo pozbawiając

urzędu nie mogło, bez odpowiedniej procedury (sądowej czy dyscyplinarnej), odebrać prawa do uposażenia.

We Francji służba państwowa traktowana była jako udział w wykonywaniu suwerenności państwowej, co osłabia-

ło w pewnym stopniu stabilizację urzędników, bowiem zmiany w obsadzie personalnej mogły być dokonywane w następ-
stwie przemian politycznych. Nie korzystano zresztą z tego nadmiernie.

W Rosji, w XVIII wieku wprowadzono obowiązek odbywania przez całą szlachtę służby publicznej (cywilnej lub

wojskowej), trwała ona w zasadzie dożywotnio. Ze względu na opór szlachty system ten nie przetrwał długo.

Zasada fachowości korpusu urzędniczego.
Dostęp do urzędów – uzależniano od posiadania przez kandydata odpowiednich kwalifikacji.
Powstawanie formacji profesjonalnej kadry administracyjnej, posiadającej odpowiednie wykształcenie – często

akademickie – uzupełnione praktyką w administracji.

Awans – uzależniano od zdania egzaminu prze \d specjalną komisją.
W krajach niemieckich kształcenie przyszłych kadr urzędniczych już w XVIII w. prowadziły katedry kameralistyki

i nauki policji, działające na większości uniwersytetów.

We Francji – powstające wyższe szkoły techniczne.
Od XIX wieku podstawą przygotowania merytorycznego urzędników były gównie studia prawnicze (Niemcy,

Księstwo Warszawskie, Królestwo Polskie), politechniczne lub administracyjne ( Francja).

Stabilizacja zatrudnienia, zawodowy charakter korpusu urzędniczego, stałość uposażenia, z czasem także prawo do

rent i emerytur, powodowały stopniowe alienowanie się tej grupy od społeczeństwa, a w rezultacie jej kastowość. Towa-
rzyszyła temu skłonność do formalizmu i tendencyjnego załatwiania spraw, z wyraźnym eksponowaniem interesu wła-
dzy. Było to tym łatwiejsze, że zażalenia ze strony ludności na decyzje urzędników rozpatrywane były przez te same
organy, które je wydały. Stan ten zmienił się w XIX w., dzięki poddaniu działań administracji prawu oraz powstanie in-
stytucji sądowej kontroli administracji.

GRANICE DZIAŁAŁNOŚCI ADMINISTRACYJNEJ

Od XIX wieku – po poddaniu administracji rządom prawa – granice działalności administracyjnej określały dwie

nowe zasady:

zasada legalności ( praworządności),
zasada odpowiedzialności za wyrządzone szkody.

Zasada legalności – polegała na związaniu administracji prawem. Już fizjokraci w ramach programu absolutyzmu

praworządnego, domagali się przestrzegania przepisów prawnych przez cały aparat państwowy, w tym przez monarchę.

W XIX w., a zwłaszcza w okresie państwa prawnego, wprowadzono wymóg zgodności aktów administracyjnych z

ustawami oraz stojące na straży tej zgodności – sądownictwo administracyjne. Odtąd odwołania obywateli od nielegal-
nych decyzji administracyjnych zaczęły rozpatrywać niezawisłe od administracji organy.

Zasada odpowiedzialności – urzędnika, jak i państwa, za szkody wyrządzone obywatelom przez administrację w

związku z wykonywaniem jej funkcji, pojawiła się również w XIX wieku. W monarchii absolutnej jednostka pozostawała

bezbronna wobec nadużyć ze strony administracji, stąd odpowiedzialność odszkodowawcza organu administracji na dro-
dze sądowej, czy jakiejkolwiek innej, była wykluczona.

Francuska doktryna rewolucyjna oraz zasady przyjęte w państwie prawnym spowodowały, że podobnie jak w

stosunkach cywilnoprawnych szkody wyrządzone obywatelom przez organ administracji państwowej zaczęły rodzić
określone skutki prawne.

Uznano, że obowiązek odszkodowawczy nie tylko gwarantuje lepszą ochronę interesów obywateli. Lecz także

wpływa korzystnie na sprawność funkcjonowania aparatu administracyjnego.

KRYTERIA KSZTAŁTOWANIA PODZIAŁÓW TERYTORIALNYCH

Rodzaje podziału terytorialnego:
- podstawowy – zasadniczy,
- pomocniczy,
- dla celów specjalnych.
Zasadniczy podział terytorialny – dokonywany jest z reguły na potrzeby organów administracji rządowej ogólnej

oraz samorządu terytorialnego.

Podział pomocniczy dokonywany jest na potrzeby organów o charakterze pomocniczym w stosunku do wyżej wy-

mienionych np. podział gminy na sołectwa).

Podziały specjalne służą realizacji zadań, których wykonanie w ramach podziału zasadniczego nie jest uzasadnione

np. na cele administracji wojskowej.

Wg współczesnej nauki korzystne jest występowanie jak najmniejszej liczby podziałów specjalnych oraz dostoso-

wanie administracji specjalnej do podziału zasadniczego. Rozróżnia się dwa systemy podziału terytorialnego:

- podział typu historycznego,
- podział typu racjonalistycznego.
Podziały historyczne kształtowane były na drodze wielowiekowego rozwoju, zmieniając się z upływem czasu w

niewielkim stopniu.

Według podziałów racjonalistycznych, charakterystycznych od XIX wieku, nowe jednostki tworzono w oderwaniu

od tradycji historycznych, opierając się na przesłankach geograficznych, demograficznych, ekonomicznych, komunika-
cyjnych itp., uwzględniając aktualne potrzeby kraju.

Podziały historyczne – charakterystyczne do końca XVIII wieku, występują do dziś m.in. w :
- Szwecji – regiony ukształtowane od przełomu XVI i XVII wieku,
- Anglii – z podziałem na hrabstwa i parafie,
- Holandii – prowincje,
- Szwajcarii – kantony,
- USA- stany,
- Austrii – kraje,
Choć dokonywano pewnych korekt wprowadzających elementy racjonalizmu.
Podział administracyjny Wielkiej Brytanii (Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii)
4 części składowe :
- dwa kraje: Anglia, Szkocja,
- jedno księstwo: Walia,
- jedna prowincja: Irlandia Północna.
Części składowe dzielą się na własne jednostki administracyjne:
- Anglia: 9 regionów / 46 hrabstw / 7 hrabstw metropolitalnych,
- Szkocja: 12 regionów / 32 hrabstw,
- Walia: 3 miasta / 9 hrabstw / 10 hrabstw miejskich,
- Irlandia Północna: 6 hrabstw / 26 dystryktów.
Klasycznym przykładem podziału racjonalistycznego jest francuski departament, utworzony w 1790 r. Zasadni-

czym kryterium rozstrzygającym o kształcie departamentu był przeciętny zasięg marszu pieszego. Obszar departamentu
musiał pozwalać na dotarcie od jego granic do stolicy departamentu i z powrotem, pieszo w ciągu jednego dnia.

Odległość od tych miast do najdalszych krańców departamentu nie powinna przekraczać 10 mil. W celu zerwania z

nazwami dawnych historycznych prowincji, departamentom nadawano nazwy od rzek, gór czy mórz.

Zwiększano znacznie też liczbę: o ile prowincji było we Francji niespełna czterdzieści, to departamentów począt-

kowo 83, a obecnie 96 (wraz z departamentami zamorskimi – 100). Istnienie tych jednostek ponad dwieście lat, nabrały
obecnie także historycznego znaczenia.

System racjonalistyczny przyjęły m.in.:
- Hiszpania – w 1833,
- Włochy – po zjednoczeniu – w 1870,
- Japonia – 1871,

- Prusy – w roku 1815 – częściowo, w związku z powołaniem obwodów rejencyjnych.
Podział terytorialny w Polsce e ciągu dziejów był różnie kształtowany. W epoce przedrozbiorowej miał on wyłącz-

nie charakter historyczny. Podział polski na dzielnice w pierwszej połowie XIV wieku, był zastępowany na ziemie. Więk-
sze ziemie, w których utrzymał się urząd wojewody, zaczęto w XV wieku nazywać województwami ( przy jednoczesnym
utrzymaniu niektórych ziem).

W drugiej połowie XIV w. z dawnych kasztelanii wykształciły się powiaty – okręgi szlacheckich sądów ziemskich

i administracji skarbowej, których było od kilku do kilkunastu w każdej ziemi (następnie województwie). Ukształtowany
schemat podziału administracyjnego na: województwa, ziemie i powiaty, utrzymał się do końca Rzeczypospolitej szla-
checkiej.

Próbę wprowadzenia systematycznego podziału administracyjnego podjęto dopiero na sejmie grodzieńskim w 1793

r. wobec utrzymywania się partykularyzmów regionalnych, istniał również podział na prowincje:

- Wielkopolska,
- Małopolska,
- Litwa – po linii lubelskiej z 1569 roku.
W szerszym znaczeniu wyróżniano nawet 6 prowincji: 4 w Koronie: Wielkopolska, Małopolska, Mazowsze, Prusy

Królewskie oraz Litwa i Inflanty. Wielkie Księstwo Litewskie – już od 1566 r. miało nowocześniejszy, jednolity podział
administracyjny (tylko na województwa i powiaty).

W czasach Księstwa Warszawskiego, mimo formalnego przyjęcia francuskiego systemu podziału administracyjne-

go na departamenty, faktycznie zachowany został jego historyczny charakter. Księstwo Warszawskie utworzono z ziem II
i III zaboru pruskiego, pozostawiając istniejące tam podziały terytorialne, zmieniono nazwy z pruskich departamentów
kamer na francuskie departamenty.

W Królestwie Polskim, przywrócono w 1815 r. – jako najwyższą jednostkę podziału województwo, wprowadzono

po raz pierwszy systematyczny podział terytorialny.

Podział na województwa utrzymał się do 1837 r., przemianowano je na gubernie, dokonując zmian przebiegu gra-

nic w 1844, 1866 i 1912 roku. 1842 – w miejsce obwodów wprowadzono – na wzór rosyjski - powiaty. Na pozostałych
ziemiach dawnej Rzeczypospolitej istniały podziały terytorialne państw zaborczych.

Wyjątkiem było województwo śląskie, w skład którego weszły ziemie dwóch zaborców – pruskiego i austriackiego.

Dopiero w latach 1938-1939 dokonano zmian granic części województw centralnych, co zatarło w podziale na woje-
wództwa tej części Polski dawną granicę rosyjsko-pruską. Po II wojnie światowej uchylono podział terytorialny wprowa-
dzony przez okupantów. Utrzymano zasadniczą koncepcje trójstopniowego podziału z okresu międzywojennego ( woje-
wództwa, powiaty, gminy) i rozciągnięto ją na Ziemie Odzyskane ( Zachodnie i Północna).

Wykład III

Administracja publiczna państaw zaborczych: Prus, Rosji i Austro-Węgier
na przełomie XIX i XX wieku na ziemiach polskich.

Początek XIX w. - w państwach niemieckich pojawiła się koncepcja tzw. państwa prawa lub praworząd-

nego (Rechtsstat)

Nazwa - od tytułu dzieła Roberta von Mohla Nauka policji zgodnie z zasadami państwa prawa (1832-

1834) 2 pol. XIX w. upowszechnienie koncepcji.

Państwo prawne
Dochodzenie do państwa prawnego- odchodzenie modelu administrowania w XVIII wiecznych pań-

stwach policyjnych.

Państwo prawne:
- zaprzeczeniem państwa policyjnego
- obowiązywanie zasad konstytucjonalizmu
- hierarchiczność aktów prawnych
Kontrola administracji:
- ze strony legislatywy- zwłaszcza poprzez wprowadzenie mozliwości pociągania ministrów do odpowie-

dzialności konstytucyjnej i parlamentarnej

- przez sądownictwo administracyjne - rozpatrujące odwołania obywateli od sprzecznych z prawem decy-

zji administracyjnych.

Ugruntowuje poddanie administracji "rządom prawa"
Państwo prawne - sprzyja rozwojowi samorządu terytorialnego.

ADMINISTRACJA PRUSKA - Reformy administracji pruskiej w XIX wieku.

Początek XIX w. - pierwszy etap reform władz centralnych i administracji lokalnej
Inicjatorzy: pruscy ministrowie: Karol von Stein i Karol August von Herdenberg
Zakres przedmiotowy: - zagadnienia społeczne
- skarbowość
- sądownictwo
- wojskowość
- administracja
Reformy - założeniach postępowe.
nie godziły w istotę absolutyzmu monarszego i nie prowadziły wprost do powstania ustroju konstytucyj-

nego. Prusy dopiero po Wiośnie Ludów, z chwilą otrzymania konstytucji (1850) stały się państwem prawnym.

Reforma administracji centralnej:
Zlikwidowała system kolegialności, wprowadzając na to miejsce na wzór francuskiej - zasadę jednooso-

bowości

.......- powołanie pięciu odpowiedzialnych ministrów stojących na czele resortów:
- spraw zagranicznych
- wojny
- skarbu
- sprawiedliwości
- spraw wewnętrznych w tym cała administracja kraju, nadzór nad szkolnictwem oraz kościołem
1810 - wprowadzono urząd kanclerza, jako organu nadzorującego i koordynującego działalność mini-

sterstw.

Od 1814 kanclerz (od 1822 prezydent ministrów) na czele rady ministrów zwanej Ministerstwem Państwa

do którego wchodzili wszyscy ministrowie.

1817 - utworzono Radę Państwa będącą organem doradczym króla, głównie w sprawach legislacyjnych.
Wg Steina miał do być główny organ centralny, skupiajacy szefów resortów i kierujących w sposób jed-

nolity całą administracją.

Administracja lokalna i samorząd 1808-1815 - pierwsza reorganizacja władz lokalnych; 2 pol. XIX w. -

zorganizowano samorząd na wszystkich szczeblach zarządu lokalnego najistotniejsze reformy samorządowe –
na podstawie ustaw:

- o ustroju gmin miejskich (1853)
- o ustroju powiatów (1872)
- o ustroju gmin wiejskich (1891)
Od tego czasu reform - administracja terytorialna sprawowana była przez: - fachowych urzędników pozo-

stających pod kontrolą organów samorządowych.

Prowadziło to do współdziałania urzędników i obywateli oraz do tworzenia ciał mieszanych złożonych z

czynników:

- obywatelskiego
- i urzędniczego
1815 wprowadzono jednolity system administracji terytorialnej.
Prowincje
Prusy podzielono na 10 prowincji - na czele nadprezydenci (Oberprasident)
- Przy nadprezydencie - rada prowincjonalna.
Kompetencje rady, współdziałanie w wydawaniu rozporządzeń policyjnych oraz rozstrzyganie zazaleń od

decyzji wydziału obwodowego.

W pol. XIX w. - wprowadzono sejm prowincjonalny będący organem samorządu prowincjonalnego.

Na czele sejmu marszałek.
Członkowie sejmu - wybierani byli przez sejmiki powiatowe oraz rady miejskie.
Kompetencje sejmu prowincjonalnego.
- sprawy lokalne oraz opiniowanie spraw przekazanych przez rząd.
Sejm wybierał wydział prowincjonalny oraz dyrektora krajowego, który reprezentował wydział na ze-

wnątrz i realizował jego uchwały.

Rejencje
Prowincje dzieliły się na rejencje na czele z mianowanymi przez króla prezydentami rejencji.
Rejencje były wyłącznie organami administracji rządowej - brak było w rejencjach organów samorządo-

wych.

Od 1883 z prezydentem rejencji współdziałał wydział obwodowy złożony z prezydenta oraz członków

mianowanych przez wydział prowincjonalny.

Wydział obwodowy pełnił funkcję sądu administracyjnego II instancji.
Powiaty
Na czele powiatów stali starostowie (landraci).
Landrat- mianowany przez króla, w zasadzie spośród kandydatów przedstawionych przez sejmik powia-

towy.

Landratowi podlegały wszystkie sprawy administracji i policji powiatu.
Powiaty
Podstawowym organem samorządu - sejmik powiatowy- 25 członków wybieranych przez specjalne kole-

gia (kurie) wyborcze na 6-letnią kadencję.

kompetencje sejmiku- wszelkie uchwały w sprawach lokalnych, wybór delegatów do sejmiku prowincjo-

nalnego oraz członków wydziału powiatowego.

Wydział powiatowy- organ wykonawczy samorządu powiatowego a zarazem organ kolegialny admini-

stracji rządowej.

Skład landrat oraz 6 członków wybieranych przez sejmik
Wydział powiatowy – typowy przykład instytucji "mieszanej"- zawierającej czynnik urzędniczy i obywa-

telski.

Wydział powiatowy – sprawował nadzór nad samorządem gminnym. Spełniał tez funkcję sądu admini-

stracyjnego I instancji.

Gminy miejskie i wiejskie
Najniższe jednostki administracyjne i samorządowe.
1808 – Ordynacja o miastach, likwidująca dotychczasowy ustrój.
- wprowadzała organy samorządowe podlegające ścisłej kontroli państwowej (z inicjatywy Steina)
Rada miejska, pochodząca z wyborów, będąca organem rządzącym i sprawującym kontrolę nad organami

wykonawczymi gminy:

- burmistrz (w większych miastach nadburmistrz), wybieranym przez radę miejską.
- magistrat- powoływany przez radę- złożony z burmistrza i ławników, będących po części płatnymi

urzędnikami miasta, a po części pełniącymi swe funkcje honorowo.

Organy gminy wiejskiej: - przełożony (naczelnik) gminy wraz z ławnikami,
- przedstawicielsko (zgromadzenie) gminne- organ uchwałodawczo-kontrolujący.
Przedstawicielstwo gminne – wybierane przez mieszkańców gminy.
Przedstawicielstwo wybierało naczelnika i ławników.
Kompetencje samorządu gminnego – „własne” sprawy gminy, zwłaszcza to, co służy dobrobytowi ogó-

łu, materialnemu interesowi i duchowemu rozwojowi jednostki, a także tworzenie i wspomaganie zakładów
służących temu celowi (np. rozbudowa dróg i środków komunikacji, gazowe, elektrownie, szkoły, szpitale itp.)

Oprócz zakresu własnego gmina miała także, zakres spraw z administracji ogólnej poruczony przez pań-

stwo.

Wielkie Księstwo Poznańskie

Stanowiło integralną część monarchii pruskiej, jedyne przejawy pewnej odrębności: nazwa utrzymywana

zmiennie z określeniami Prowincja Poznańska: własny herb, flaga, instytucja namiestnika królewskiego (od
1830 książę Antoni Radziwiłł) *Namiestnik- uprawnienia reprezentacyjne.

Organy administracyjne:

Nadprezydenci prowincji i prezydenci rejencji – sprawowali pełnie władzy administracyjnej, identycznie

jak w pozostałych prowincjach pruskich.

1832 – regulamin o języku urzędowym władz – wyłącznym językiem stosowanym w administracji – ję-

zyk niemiecki.

Po 1833- urzędy landratów obsadzane były nie przez wybór jednego z kandydatów wskazanych przez

sejmik powiatowy, lecz w drodze mianowania przez rejencje, spowodowało to wyeliminowanie Polaków z tych
funkcji.

... pol. XIX w. - całkowicie zatarła resztek odrębności, w tym również nazwy Wielkie Księstwo Poznań-

skie.

Ustrój administracyjny pozostałych prowincji (dawne ziemie polskie) nie odbiegał od obowiązującego w

innych prowincjach pruskich.

USTRÓJ ADMINISTRACYJNY- AURTRII I AUSTRO-WĘGIER W
XIX W.

1804- utworzenie Cesartswa Austrii będącego do 2 pol. XIX w. hegemonem
1815-1866- Związku Niemieckiego- luźnej konfederacji państw niemieckich.
Do 1848- Wiosny Ludów- w Austrii pozostawiono ustrój administracyjny wprowadzony w 2 pol. XVIII

w. (reformy terezjańsko-józefińskie)

Monarchia austriacka- rządzona była absolutnie.
Całością spraw państwowych kierował osobiście cesarz- Ferdynand I. Cesarz odbywał konferencje z

urzędnikami tworzącymi ścisły Gabinet.

Pocz. XIX w.- gabinetowi począł przewodniczyć minister odgrywający rolę zbliżoną do premiera rządu.
Utrzymano istniejące wcześniej instytucje kolegialne.
Utrzymano dotychczasowy kształt administracji terytorialnej.
25 kwietnia 1848- ogłoszenie przez cesarza konstytucji, w wkrótce ordynacji wyborczej- zawieszonych w

maju 1848.

Marzec 1848- po stłumieniu rewolucji- nowy cesarz Franciszek Józef I- oktrojował nową konstytucję, na

mocy której całe państwo ogłoszono jako jednolita całość.

Oktrojowanie – (nadawać, [prawa], zezwalać) – przyznanie, nadanie, narzucenie przez władcę konstytu-

cji z pominięciem organu przedstawicielskiego.

227 slajd!!!!!!!!!

1859- ministrem stanu (spraw wewnętrznych) Austrii Agenor hr. Gołuchowski- liberalny polityk z Gali-

cji.

10.1860- wydany został tzw. Dyplom Październikowy.
Dyplom Październikowy – norma konstytucyjna oktrojowana przez cesarza.
Tworzył podstawy autonomii krajów koronnych, poprzez wprowadzenie instytucji sejmów krajowych.
II.1861- Patent ludowy – zmieniający ustrój państw wprowadzonych.
Dyplomem październikowym:
- zmniejszenie kompetencji sejmów krajowych
- większość zadań dwuizbowej Radzie Państwa
- wprowadzenie rządów konstytucyjnych w Austrii.
1867 – przekształcenie w dualistyczną monarchę austro-węgierską – Austro-Węgry.
XII.1867- Rada Państwa uchwaliła ustawy zasadnicze- konstytucję grudniową. Obiwiązywała ona do roz-

padu Austro-Węgier w 1918 r.

Administracja centralna
1848- likwidacja dawnych urzędów centralnych.
Utworzono:
- Radę Ministrów z prezesem Rady Ministrów,
- ministerstwa- powstał system rządów gabinetowych.

Odpowiedzialność ministrów – początkowo wyłącznie przed cesarzem.
1867 – wprowadzenie odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów przed Trybunałem Państwa i Parla-

mentem.

slajd 231!!!!!!!!!!!!!
Rządowa administracja lokalna
*1849- podział austriackiej części monarchii na 17 krajów koronnych
*Na czele krajów koronnych- początkowo gubernator, a następnie namiestnik.
*Na czele mniejszych krajów- prezydent krajowy.
Namiestnik
- reprezentował cesarza w terenie
- szefem administracji rządowej w kraju podlegał rządowi centralnemu i ponosił wobec niego odpowie-

dzialność

- sprawował władzę przy pomocy urzędu zwanego namiestnietwma
Pozostałe kompetencje namiestnika
- nadzór nad władzami autonomicznymi
- kierowanie przeprowadzaniem wyborów do Sejmu Krajowego
- prawo inicjatywy ustawodawczej w sejmie
- badanie legalności działań reprezentacji powiatowej.
Kraje koronne dzieliły sie na okręgi oraz powiaty (od 1867 tylko na powiaty)
Na czele powiatu – starosta:
- najniższe ogniwo administracji rządowej
- jednocześnie organ zwierzchni i nadzorujący gminy
Władze autonomiczne i samorządowe
Patent lutowy z 1861 – wprowadził obok administracji rządowej – działające na podstawie Statutów Kra-

jowych – władze autonomiczne w poszczególnych krajach koronnych.

- samorząd powiatowy (w 4 krajach: Czechach, Galicji, Styrii i Tyrolu).
- gminy
Organy administracji krajowej
- Sejmy Krajowe
- Wydziały Krajowe
Sejm Krajowy – jednoizbowy, składał sie z:
- wirylistów – osób wchodzących do sejmu z tytułu piastowanej godności (8 biskupów i 4 rektorów wyż-

szych uczelni)

- posłów wybieranych w systemie kurialnym
* wielkiej własności ziemskiej
* izb przemysłowo-handlowych
* miast największych
* gmin miejskich i wiejskich
Kompetencje Sejmu Krajowego:
* zmiany przepisów Statutu Krajowego,
* sprawy kultury krajowej- rozumiane jako rolnictwo, leśnictwo, hodowla, ustrój agrarny itp..
* ustawodawstwo w sprawie publicznych budowli na koszt kraju
* ustawodawstwo w przedmiocie zakładów dobroczynnych utrzymywanych z funduszy krajowych,
* preliminarz budżetowy kraju
Ponadto:
- uchwalanie tzw. bliższych urządzeń w granicach ustaw powszechnych dotyczące spraw gminnych, ko-

ścielnych, szkolnych oraz związanych z zaopatrzeniem w kwaterunkiem wojska.

* Na czele Sejmu Krajowego- marszałek krajowy, mianowany przez cesarza na 6 lat.
Wydział Krajowy:
- marszałek krajowy jako przewodniczący
- 6 członków wybieranych w połowie przez kurie wyborcze, w połowie przez sejm
Wydział Krajowy:
- organem wykonawczym sejmu,

- zarazem komisją sejmową przygotowującą m.in. projekty ustaw,
- także funkcje w zakresie bieżącej administracji, m.in. majątkiem krajowym
- nadzór nad reprezentacją powiatową,
Organy samorządu powiatowego:
* rada powiatowa – organ uchwałodawczo-kontrolujacy
* wydział powiatowy – organ wykonawczo-zarzadzający
Wybór rady powiatowej – w systemie kurialnym na 6 lat.
Wydział powiatowy – wyłaniany w grona rady.
Marszałek powiatu-zatwierdzany przez cesarza na czele Wydziału Powiatowego.
Zakresu działania rady:
- sprawy komunikacji,
- zdrowia,
- bankowości itp.
Organy samorządu powiatowego sprawowały nadzór nad gminami.
Samorząd miejski sprawowany przez radę miejską, będącą organem uchwalającym i nadzorującym.
Magistrat, jako organ wykonawczo-zarzadzający, na czele z burmistrzem, w większych miastach z prezy-

dentem.

Samorząd gmin wiejskich:
- rada gminna – organ uchwalający i nadzorujący, wybierany na 3 lata w oparciu w cenzus majątku bądź

wykształcenia

- zwierzchność gminna, będąca organem wykonawczo-zarządzającym
- naczelnik gmin-wójt – jednoosobowy kierownik zarządu
Cenzus – ograniczenie w prawie wyborczym wobec określonych grup osób
Współcześnie w Polsce utrzymywany jest cenzus obywatelstwa i wieku.
Kompetencje miast oraz gmin wiejskich:
- sprawy własne:
* zarząd majątkiem
* uchwalanie budżetu
* sprawy komunikacji
* szkolnictwa
* zakładów dobroczynnych
* wydawanie przepisów w zakresie policji miejscowej itp.
- poruczony zakres działania:
* kwestie przekazane do wykonania przez władze państwowe np. ściąganie podatków
Samorząd austriacki nie cieszył sie najlepszą opinią.
Wady funkcjonowania samorządu austriackiego:
- brak połączenie czynnika urzędniczego i obywatelskiego w strukturze i działania instytucji samorządo-

wych,

- brak wyraźnego rozgraniczenia kompetencji pomiędzy władzami rządowymi a samorządem
- częste kolizje i spory kompetencyjne
- dualizm obu czynników z których każdy działał na własną rękę

Galicja

* Ziemie polskie przyłączone do Austrii w wyniku rozbiorów- Królestwo Galicji i Lodomerii- po 1849-

jednym z krajów koronnych monarchii Habsburgów

* Dyplom październikowy 1860 i Patent lutowy 1861 przyznały Galicji autonomię na równi z pozostały-

mi krajami.

* Powołano galicyjski Sejm Krajowy i Wydział Krajowy
* Samorząd powiatowy i gminny- jak w innych częściach cesarstwa.
* 1867- powołano Radę Szkolną Krajową- instytucję samorządową z namiestnikiem. Kierowała ona bez-

pośrednio lub przez rady szkolne okręgowe i gminne (miejscowe), całością szkolnictwa ludowego i średniego

* 1871- utworzono urząd ministra dla Galicji (minister bez teki)- wchodził w skład austriackiej Rady Mi-

nistrów.

Pierwszym ministrem dla Galicji- Kazimierz hr. Grocholski, Kompetencje- oponiowanie projektów aktów

prawnych dotyczących Galicji.

ADMINISTRACJA W XIX- WIECZNEJ ROCJI.

1801- objęcie tronu przez Aleksandra I- początek reform dotychczasowego systemu administracyjnego-

kolegialnego modelu organów centralnych.

Zakres zmian:
- Cesarz zachował władzę absolutną i nieograniczoną właściwie do upadku monarchii w 1917
- przeobrażeniom podlegała struktura zarządu państwem,
- wprowadzenie ograniczonego samorządu terytorialnego (w 2 pol. XIX w.)
Imperium Rosyjskie do końca istnienia nie zastosowało konstrukcji państwa prawnego.
Administracja centralna
1801- pierwszym nowym organem kolegialnym centralnym- Rada Nieustająca- 12 członków pochodzą-

cych z arystokracji.

Rada Nieustająca- organ doradczy cesarza, ze stale urzędująca kancelarią.
1802- skasowano kolegia- utworzono urzędy ministrów (8-11) wraz z podległymi im ministerstwami.
Ministerstwa- dzieliły sie na departamenty- z syrektorami na czele.
*Ministrowie:
- mianowani byli przez cesarza i przed min tylko odpowiedzialni
- decyzje podejmowali jednoosobowo;
- ze swojej działalności składali cesarzowi sprawozdania
- wchodzili w skład Rady Państwa
- nie tworzyli jednak gabinetu
* 1905- hr Siergiej Witte- pierwszym premierem
* 1812- zorganizowano Komitet Ministrów- kolejny organ doradczy cesarza, pozbawiony jednak możli-

wości samodzielnego decydowania.

Skład Komitetu Ministrów:
- pod osobistym przewodnictwem cesarza
- ministrowie
- dyrektorzy departamentów Rady Państwa
- kierownicy urzędów centralnych
* 1861- przewodnictwo Komitetu w rekach najstarszego wiekiem ministra.
* Komitet obradujący z udziałem monarchy zyskał miano Rady Ministrów.
* Poza funkcjami doradczymi- otrzymał prawo podejmowania decyzji ostatecznych w niektórych spra-

wach- zyskując pewne uprawnienia rządu centralnego.

* 1810- utworzenie Rady Państwa- z inicjatywy Michała Sperańskiego.
Rada Państwa- wyłącznie organ doradczy, bez uprawnień władczych.
Przygotowywała i opiniowała projekty ustaw. Od 1882 Rada Państwa pełniła rolę Komisji Kodyfikacyj-

nej. Zakończyła działanie Rada Nieustająca.

Skład Rady Państwa- do 90 osób: - ministrowie, - kierownicy urzędów centralnych; - inne osoby powoła-

ne przez cesarza.

1802- zreorganizowano Senat Rządzący:
- oprócz funkcji sądu najwyższego o uprawnieniach kasacyjnych
- nadzór nad wpływami z podatków, wydatkami państwowymi oraz nad wszystkimi ministerstwami;
- stojąc na straży prawa i praworządności spełniał rolę trybunału administracyjnego.
- ogłaszanie ustaw
Senat Rządzący – 9 departamentów z oberprokuratorami podległymi prokuratorowi generalnemu, któ-

rym był minister sprawiedliwości

Administracja lokalna
Do końca monarchii utrzymał się zasadniczo podział administracyjny państwa wprowadzony w XVIII w.
Podział administracyjny cesarstwa
Generał-gubernatorstwa- podległe władzy generał-gubernatorów- zespoły guberii.
Generał-gubernatorstwa- o szerszym zakresie kompetencji, w szczególności w zakresie kształtowania lo-

kalnego prawa.

Gubernie z gubernatorami na czele:

- przedstawiciele władzy centralnej w terenie,
- jednocześnie wykonawcy decyzji ministra spraw wewnętrznych
Ziemie dawnej Rzeczypospolitej włączone do cesarstwa- urzędowa nazwa "gubernie zachodnie"
Gubernie dzieliły sie na powiaty (ujezdy)- zarządzane przez tzw. sądy ziemskie.
- złożone z naczelnika (isprawnika) jako przewodniczącego
- asesora (wybieranych przez szlachtę)
- dwóch sielskich (wybieranych przez chłopów)
*Powiaty dzieliły się na stany- na czele których stali prystawi.
*Istniała także administracja niezespolona (szkolna, pocztowa, kolejowa, Wojskowa), podległa osobnym

władzom.

*1864- rozdział sądownictwa od administracji.
Reforma ziemska i miejska
*1864- reforma ziemska:- wprowadziła samorząd na szczeblu guberni i powiatu. Jednostkami samorządu

- ziemstwa.

Kompetencje ziemstw:
- sprawy gospodarcze;
- komunikacyjne;
-opieki zdrowotnej;
-szkolne
Organy ziemstw w guberniach:
-zgromadzenia gubernialne – jako instytucje uchwałodawcze.
- zarządy gubernialne – jako organy wykonawcze
Organy ziemstw w powiatach:
- zgromadzenia powiatowe: jako instytucje uchwałodawcze
- zarządy powiatowe- jako organy wykonawcze
Zgromadzenia pochodziły z wyborów w systemie K..urionalnym??? przy zastosowaniu wysokiego cenzu-

su majątkowego, zapewniającego przewagę szlachcie;

Liczyły one od 10 do 100 radnych wybieranych na 3 lata. Zbierały się na sesję dwa razy w roku, pod

przewodnictwem marszałków szlachty.

Zarządy składały się z:
- przewodniczącego,
- dwóch członków wybieranych spośród radnych na 3 lata
Istotny wpływ na działalność ziemstw mieli gubernatorzy oraz minister spraw wewnętrznych - w zakresie

zatwierdzania bądź zawieszania uchwał oraz zatwierdzania przewodniczących zarządów.

Oznaczało to ingerencję administracji rządowej w działalność samorządu.
Samorząd ziemski nie wszędzie został utworzony - brak go było m.in. w Królestwie Polskim.
Samorząd wiejski:
*1864- wprowadzenie samorządu wiejskiego
*Struktura samorządu wiejskiego: -gromada, -gmina
*Organy samorządu gromadzkiego: -zgromadzenie gminne-organ uchwałający
- starosta - organ wykonawczy
*Zgromadzenie gromadzkie- wszyscy właściciele domów pod przewodnictwem starosty.
*Kompetencje zgromadzenie:
- rozdział podatków,
- sprawy gruntowe,
- wybór organów wykonawczych gromady,
- wybór delegatów na zgromadzenia gminne
*Starosta spełniał funkcje policyjne, a także mógł karać za drobne wykroczenia.
*Gmina- kilka gromad
*Organy gminy:
- zgromadzenia gminne- zajmowało się wyborem organów gmin i sprawami podatkowymi
- wójt miał podobne uprawnienia jako starosta
- zarząd gmin prowadził rachunki gmin oraz mianował i zwalniał płatnych funkjonariuszy.
-sąd gminny złożony z wójta i ławników miał ograniczone uprawnienia/

*1871- wprowadzony został nadzór nad gromadami przez tzw. mirowych pośredników, wyposażonych

nadto w uprawnienia asministracyjno-policyjne

*1874- wprowadzono w miejsce mirowych pośredników- urzędy do spraw chłopskich
*1889- zniesienie urzędów do spraw chłopskich- nadzór powierzono naczelnikom ziemskim oraz urzę-

dom gubernialnym

*Efekt powyższych zmian- sukcesywne ograniczanie samorząd wiejskiego.
*1870- powołano samorząd miejski
*Organy samorządu miejskiego:
-duma miejska- wybierana na 4 lata, składająca sie z kilkudziesięciu radnych,
-kilkuosobowy zarząd miejski,
-prezydent będący zarazem przewodniczącym dumy
*Wybór prezydenta- wymagał zatwierdzenia przez gubernatora, a w miastach gubernialnych- ministra

spraw wewnętrznych

*1892- ograniczenie kompetencji samorządu miejskiego, gubernatorzy uzyskali prawo uchylania decyzji

organów samorządowych bez podawania motywów i w sposób ostateczny.

Sejm Królestwa Polskiego 1815-1831

Izba Poselska- 128 posłów -77 wybieranych na sejmikach i 52 deputowanych gminnych
Senat- biskupi rzymskokatoliccy, wojewodowie i kasztelanowie w liczbie do 64
Kompetencje:
*sprawy podatkowe i uchwalanie budżetu
*pobór rekruta do armii
*ustawy z zakresu praw cywilnych, karnych o administracyjnych
*prawo debatowania nad projektami nadesłanymi przez króla lub Radę Stanu
*uchwalanie petycji i wysłuchiwanie raportów Rady Stanu
Sesje Sejmu odbywały sie 4 razy.
Po upadku powstania listopadowego - zawieszenia konstytucji Królestwa Polskiego,
14 lutego 1832 Status organiczny cara Mikołaja I- rzeczywiste zniesienie dawnej konstytucji.
W miejsce istniejącej do 1830 unii Status:
-inkorporował Królestwo Polskie do Cesarstwa Rosyjskiego
-znosił odrębność koronacji i wojska
-zachowywał odrębny skarb Królestwa i rząd
1828-1885- Bank Polski emisyjny i kredytowy założony przez księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego

działał w Królestwie Polskim.

Ograniczenia rządu- Radzie Administracyjnej przewodniczyć miał z urzędu mianowany przez cesarza

namiestnik, którym został tłumiciel powstania feldmarszałek Iwan Paskiewicz.

Rada Administracyjne została oddzielona od Rady Stanu, przestała pełnić funkcję gabinetu, ministrów

przejmując jedynie zarząd Królestwa.

Rada Stanu:
- podporządkowana została Radzie Państwa Cesarstwa Rosyjskiego
- utraciła funkcję związane z systemem parlamentarnym z uwagi na likwidacje Sejmu
1841- zniesienie Rady Stanu-część kompetencji przejął Departament do Spraw Królestwa Polskiego w

petersburskiej Radzie Państwa.

Pozostawiono trzy Komisje Rządowe:
- Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego
- Sprawiedliwości
- Przychodów i Skarbu
W administracji terenowej utrzymano czasowo dawny podział terytorialny na województwa, obwody,

powiaty i gminy, zachowując działające dotąd władze lokalne.

1837-w ramach unifikacji władz administracyjnych w Królestwie Polskim i Cesarstwie województwa

przemianowano na gubernie.

1842-przemianowano obwody na powiaty, zaś powiaty na okręgi
W konsekwencji unifikacji:
- gubernatorzy i rządy gubernialne zastąpiły prezesów i komisje wojewódzkie
- naczelnicy powiatowi zastąpili komisarzy obwodowych

W miastach urzędy municypalne przemianowano na magistraty, pozbawiając je całkowicie cech samo-

rządowych.

Rusyfikacja administracji

Od 1836-znajomośc języka rosyjskiego dawała pierwszeństwo w przyjmowaniu do służby państwowej
1937- wprowadzono zakaz nominacji na urząd publiczny osób nie posiadających dostatecznej znajomości

języka rosyjskiego.

1861-1862-reformy Wielkopolskiego:
-wprowadzono w Królestwie w ograniczonym zakresie samorząd terytorialny->
-powierzono go radom gubernialnym (do wybuchu powstania styczniowego nie zdążono przperowadzić

do nich wyborów)

-oraz radom powiatowym
-kompetencje rad-sprawy związane z rozkładem ciężarów publicznych
*Rady nie uzyskały własnych organów wykonawczych i podporządkowane zostały naczelnikom powia-

tów.

*W zbiorowych gminach wiejskich wprowadzono- na wzór rosyjski- samorząd który tworzyły:
-zgromadzenia gminne
-wójt
-urząd gminny
-sąd gminny
*W gromadach samorząd stanowiły:
-zgromadzenie gromadzkie
-starosta-sołtys
*25 lutego 1864-ukazem carskim utworzono urzedujący w Petersburgu Komitet do Spraw Królestwa Pol-

skiego

*Głównym celem:
-przygotowanie całkowitej i ostetecznej inkorporacji Królestwa do Cesarstwa
-likwidacja istniejących jeszcze odrębności w administracji

Królestwo Polskie 1864-1914

1867-rezultatem prac Komitetu:
-ziesienie Rady Administracyjnej
-zniesienie Rady Stanu
-zniesienie Komisji Rządowych (Komisję Rządową Sprawiedliwości zlikwidowano w 1876 Odtąd Króle-

stwo podlegało strukturom administracji centralnej Cesartswa Rosyjskiego

Dalsza rusyfikacja
1867-zakaz używania języka polskiego w administracji i szkolnictwie
1874-po likwidacji urżędu namiestnika- wprowadzono urząd generał-gubernatora warszawskiego.
normalnie przetrwała nazwa "Królestwo Polskie"- coraz częściej zastepowano ją określeniem: "gubernie

Kraju Nadwiślańskiego" później nazwą "Priwislinskij Kraj"

Po wybuchu wojny w kilkudziesieciu miastach powstały Komitety Obywatelskie-ich rola wykraczała po-

za cele opiekuńcze.

Sierpień 1915-w Warszawie utworzono Straż Obywatelską.
Wrzesień 1915:
-całe terytorium Królestwa Polskiego znalazło się pod okupacją państw centralnych
-równocześnie ujawniła się Polska Organizacja Wojskowa-podporządkowana Józefowi Piłsudskiemu, co

zostało uznane przez Niemców.

Wkrótce po zajęciu Królestwa: rozwiązano niemal wszystkie instytucje polskie, wprowadzono admini-

strację wojskową i cywilną. W większości terytorium Królestwa utworzono:

-Generalgubernatorstwo Warszawskie (GGW)- objęło 3/5 obszaru Królestwa Polskiego - gen Hans von

Beseler.

-generalgubernatostwo Lubelskie (GGL)- gen. Erich Diller. następnie gen. Karl Kuck.
*W obu generalgubernatorstwach – zniesiono rosyjski podział na gubernie.
*Władze okupacyjne utrzymały samorząd gminny, poddając go nadzorowi organów powiatowych.
*Wprowadzono samorząd miejski:
-rady miejskie wyłaniane w systemie kurialnym wybierały członków magistratów.
-burmistrzowie i prezydenci miast (w Warszawie i Lublinie) podział z nominacji władz okupacyjnych.
Powołano samorząd powiatowy- którego organem-sejmik powiatowy.
Na czele sejmików powiatowych: - w GGW naczelnik powiatu
-w GGL wydziały powiatowe
W obu generalgubernatorstwach:
-rozbudowane struktury żandarmerii
-opieka społeczna- Rada Główna Opiekuńcza i jej oddziały coraz większą rolę w życiu publicznym zaczę-

li odgrywać Polacy, zwłaszcza w szkolnictwie.

Akt 5 listopada 1916 - w imieniu cesarzy Niemiec i Austro-węgier generalgubernator warszawski gen

Hans von Beseler i lubelski gen Karl Kuck jednocześnie ogłosili tekst proklamacji- zapowiadano w niej: -
utworzenie nowego Królestwa, jako państwa samodzielnego w dziedziczną monarchią o konstytucyjnym ustro-
ju.

Akt 5 listopada umiedzynarodowił sprawę Polski która odtąd przestała być traktowana wyłącznie jako

wewnętrzna sprawa Rosji.

Zmiany zakresie stosunków wewnętrznych- korzystne dla społeczeństwa polskiego.
Królestwo Polskie (Regencyjne) 1916-1918
Z końcem 1916- początek tworzenie nowych struktur państwowych. Grudzień 1916- powołanie Tymcza-

sowej Rady Stanu- 25 członków z nominacji generałgubernatorów.

Lipiec 1917 przedłożenie przez TRS pierwszego projektu ustwy zasadniczej dla Królestwa Polskiego,
Sierpień 1917 dymisja członków TRS.
2 września 1917 władze okupacyjne powołały trójosobową głowę państwa Radę Regencyjną abp war-

szawski Aleksander Kakowski książę Zdzisław Lubomirski i hr. Józef Ostrowski.

Rada Regencyjna- swoistym organem władzy najwyższej w Królestwie Polskim- posiadała uprawnienia:-

ustawodawcze (wraz z Radą stanu)

-wykonawcze
-zwierzchnictwo na wojskiem
Koniec 1917- Rada Regencyjna powołała pierwszy rząd (gabinet) pod prezydencja Jana Kucharzewskiego
*W miarę przekazywania przez okupantów kolejnych dziedzin zarządu wewnetrznego- rozbudowa pol-

skiego aparatu państwowego

*W całości dotyczyło to szkolnictwa i sądownictwa
*II 1918 dekret Rady Regencyjnej- utworzono Radę Stanu liczącą 110 członków- 12 wirylustow, człon-

kowie mianowani przez Radę regencyjna i połowa z wyborów

Październik 1918 rozwiązanie Rady Stanu
XI 1918 dekret Rady Regencyjnej o przekazaniu władzy wojskowej naczelnego dowodztwa wojsk pol-

skich jej podległych ..... piłsudskiemu

XI 1918 Rada Regencyjna rozwiązała sie cała władza wojskowa i cywilna znalazła sie w ręku Piłsudskie-

go.

Wykład IV

ADMINISTRACJA PUBLICZNA W POLSCE W PIERWSZYCH LA-
TACH PO ODZYSKANIU NIEPODLEGŁOŚCI.

Przejściowe formy organizacji władzy państwowej.
Podstawy demokratycznego ustroju odradzającej się Polski kształtowały się od jesieni 1918. Nastąpiło

wówczas ustanowienie przejściowych i tymczasowych władz niezależnych od mocarstw zaborczych na znacz-
nej części terytorium.

28 października 1918 – w Krakowie utworzono Polską Komisję Likwidacyjną (PKL) – w istocie władza

dzielnicowa o uprawnieniach ustawodawczych i wykonawczych (początkowo do Sanu). Na czele: Wincenty
Witos i Ignacy Daszyński. Główne zadania PKL – doprowadzenie do rozwiązania stosunku prawnopaństwowe-
go Galicji z Austro – Węgrami.

Na Śląsku Cieszyńskim władzę przejęła Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego.
W Galicji Wschodniej: 1 listopada 1918 – Ukraińska Rada Narodowa we Lwowie proklamowała Zachod-

nioukraińską Republikę Ludową – początek długiego konfliktu zbrojnego z Polską.

25 listopada 1919 – polskie stronnictwa polityczne zaakceptowały utworzoną w Galicji Wschodniej Tym-

czasową Komisję Rządzącą we Lwowie. Wojna polsko – ukraińska trwała do lata 1919.

ODRODZENIE PAŃSTWA POLSKIEGO 1918.
KRÓLESTWO POLSKIE

Obok władz okupacyjnych funkcjonowały organy powołane przez Radę Regencyjną. Straciła ona możli-

wość spełniania roli władzy centralnej odrodzonego państwa. 6 i 7 listopada 1918 – w Lublinie powstał Tym-
czasowy Rząd Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. Daszyński ogłosił, iż obejmuje władzę do
czasu powołania Sejmu Ustawodawczego. 7 listopada 1918 – rząd lubelski wydał odezwę Do Ludu Polskiego!
Robotnicy, włościanie i żołnierze polscy! Zapowiadającą realizację reform ustrojowych, społecznych i gospo-
darczych, utworzenie demokratycznej republiki parlamentarnej.

10 listopada 1918 Warszawa - powrócił z internowania Józef Piłsudski: najważniejsze – powołanie do

życia centralnych władz w Polsce, ułatwione rezygnacją Rady Regencyjnej ze sprawowania władzy.

14 listopada 1918:
- rozwiązał się rząd lubelski,
- Józef Piłsudski – Naczelny Dowódca Wojsk polskich wydał dekret do narodu,
- misję utworzenia rządu otrzymał Ignacy Daszyński – ustalić przejściowe zasady organizacji władz pań-

stwowych do czasu zebrania się Sejmu Ustawodawczego.

18 listopada 1918 – nowy Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej Jędrzeja Moraczewskiego.
22 listopada 1918 – dekret Piłsudskiego O najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej: ‘Obej-

muję Władzę Republiki Polskiej i będę ją sprawował aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego’

28 listopada 1918 – dekrety Naczelnika Państwa:
- o ordynacji wyborczej do Sejmu ustawodawczego – na podstawie pięcioprzymiotnikowego prawa wy-

borczego,

- ustalający termin wyborów do Sejmu ustawodawczego na dzień 26 stycznia 1919. luty 1919 – zebrał się

Sejm Ustawodawczy.

Zasady wyborów pięcioprzymiotnikowych:

tajności głosowania,

bezpośredniości,

równości,

powszechności,

proporcjonalności.

3 grudnia 1918 – w zaborze pruskim wyłoniona została przez Polski Sejm Dzielnicowy Naczelna Rada

Ludowa z siedzibą w Poznaniu. 17 grudnia 1918 wybuchło powstania wielkopolskie. Organem NRL na wy-
zwolonym obszarze Wielkopolski – Komisariat Naczelny Rady Ludowej.
Normalizacja między władzami lokalnymi a centralnymi organami państwa:

PKL przekształcona w Komisję dla Galicji, Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy, uznała władze w
Warszawie,

Marzec 1919 – w jej miejsce utworzono urząd Generalnego Delegata Rządu (istniejący do 1921),

Wielkopolska uznała rząd centralny – po podpisaniu traktatu wersalskiego,

Sejm Ustawodawczy zagwarantował Wielkopolsce odrębność zarządu przez utworzenie Ministerstwa
byłej Dzielnicy Pruskiej.

Sprawy granic Polski

16 listopada 1918 – Piłsudski wystosował do rządów państw walczących i neutralnych podczas I wojny

światowej dokument notyfikujący powstania odrodzonej Polski:

- w listopadzie 1918 r. uznały Polskę: Austria, Niemcy i Rosja Radziecka,
- inne państwa uznały Polskę przez nawiązania stosunków dyplomatycznych.
Poprawnie utworzono stosunki między Tymczasowym Naczelnikiem Państwa a KPN w Paryżu. Styczeń

1919 po utworzeniu rządu Ignacego Paderewskiego – KPN przekształcił się w oficjalną delegację Polski na
konferencję pokojową w Wersalu.

Czynniki kształtujące przebieg granic państwowych Polski. Zróżnicowane stanowisko wielkich mocarstw

– członków Rady Najwyższej, organu kierującego konferencją wersalską:

- formalne decyzje o przebiegu granic zgodne z zasadą samostanowienia narodów,
- zachodnia i północna granica Polski została ustalona w traktacie pokojowym,
- przebieg granicy wschodniej i południowej- Józef Piłsudski - głównie skutkiem działania władz pol-

skich.

Sprawę przebiegu granic komplikowało dążenie do realizacji dwóch przeciwstawnych koncepcji:
- federalnej – Roman Dmowski - wspólnota wschodnioeuropejska, obejmująca niezależną: Litwę, Ukrainę

i Białoruś, powiązane z Polską jako hegemonem,

- inkorporacyjnej- przewidywała bezpośrednie wcielenie do Polski części ziem wschodnich z Wilnem i

Lwowem.

Praktyczny zasięg polskiego władztwa państwowego:
- na wschodzie uzależniony był od rezultatów działań zbrojnych, co w szczególności dotyczy genezy i

przebiegu wojny polsko-rosyjskiej w latach 191 9-1920,

- na zachodzie – od wyników powstań lokalnych, plebiscytów, a w końcu decyzji wielkich mocarstw.
28 czerwca 1919 – Traktat pokojowy w Wersalu: niemal cała Wielkopolska i większość Pomorza Gdań-

skiego przyznano Polsce.

Plebiscyty
O przynależności państwowej Powiśla, Warmii i Mazur oraz Górnego Śląska miały zdecydować plebiscy-

ty. 11 lipca 1920 plebiscyty na Powiślu, Warmii i Mazurach do Polski Przyłączono jedynie 5 gmin. 20 marca
1921 – plebiscyt na Górnym Śląsku, większość głosujących – 60% opowiedziała się za przyłączeniem go do
Niemiec. 3 maja 1921 – III powstanie śląskie, z obawy przed utratą całości Śląska. Październik 1921 – Liga
Narodów dokonała podziału spornego terytorium: Polsce przyznano 29% spornego obszaru gdzie mieszkało
46% ludności. Czerwiec 1922 – oficjalne zjednoczenie Śląska z Polską.

PROBLEM GDAŃSKA
Gdańsk z okręgiem (ok.1890km kwadratowych) uzyskał status Wolnego Miasta, poddanego nadzorowi

Ligi Narodów. 9 listopada 1920 konwencja paryska w sprawie uprawnień Polski w Wolnym Mieście Gdań-
sku.10 września 1919 traktat pokojowy z Austrią – podstawą wytyczenia granicy południowej. Na granicy po-
łudniowej – spór o jej przebieg przez Śląsk Cieszyński, Spisz i Orawę.

Grania południowa. Niekorzystny dla Polski arbitraż wielkich mocarstw:
- większość Śląska Cieszyńskiego, Spisza i Orawy (2282 km kwadr.) przyznano Czechosłowacji,
- Galicja Wschodnia, po rzekę Zbrucz, została zajęta przez Polskę.
Konflikty zbrojne na wschodzie:
Z dwoma państwami ukraińskimi:
- Zachodnioukraińską Republiką Ludową (Galicja Wschodnia),
- Ukraińską Republiką Ludową z centrum w Kijowie.
Z Rosją Radziecką – wojna w latach 1919-1920.
Konflikt z Litwą od 1918 roku. Główny przedmiot – spór o Wileńszczyznę. Październik 1920 – akcja gen.

Lucjana Żeligowskiego – zajęcie Wilna i utworzenie Litwy Środkowej.

Luty 1922 – Sejm Wileński podjął uchwałę o przyłączeniu Wileńszczyzny do Polski. Marzec 1922 – Sejm

Ustawodawczy w Warszawie zaakceptował inkorporację Wileńszczyzny. Kwiecień 1922 – uroczyste zjedno-

czenie Litwy Środkowej z Rzeczpospolitą. Inkorporacji Wileńszczyzny nie uznały Litwa i ZSRR. 15 marca
1923 – Rada Ambasadorów usankcjonowała przynależność Wileńszczyzny i Galicji Wschodniej do Polski. Te-
rytorium odrodzonej Polski liczyło 188,6 tys. Km kwadr. 525 obszaru I Rzeczypospolitej w granicach sprzed
1772r. a z dawnych zaborów:

- rosyjskiego

260 tys. km,

- austriackiego 80 tys. km,
- pruskiego

49 tys. km.

Kształtowanie się polskiego modelu administracji publicznej.
Po odzyskaniu nieodległości – pilne zadanie: unifikacja ujednolicenie państwa – uwzględniając rozwiąza-

nia państw zaborczych w tworzeniu nowej administracji polskiej. Wybór dla całego państwa lub jego większo-
ści rozwiązań charakterystycznych dla instytucji jednego z państw zaborczych.

II Rzeczypospolita przyjęła – upraszczając:
- rosyjskie wzory instytucji finansowych,
- pruski – co do zasady – model samorządu terytorialnego,
- austriacki model procedury administracyjnej i sądownictwa administracyjnego – łłącznie z koncepcją

Najwyższej Izby Kontroli. Nowy system wypracowany wyjątkowo szybko w ciągu pierwszych lat niepodległo-
ści. Pozwoliło to na szybką unifikację gospodarczą kraju, stanowiło narzędzie budowy nowej infrastruktury
technicznej i cywilizacyjnej.

Specyfika narodowościowa II Rzeczypospolitej – liczne mniejszości narodowe na kresach wschodnich –

spowodowały, że administrację publiczną zbudowano na zasadzie unitaryzmu, jednolitości. Wyjątek stanowiło
woj. Śląskie, dla którego w 1920 r. przyjęto model autonomii terytorialnej. Ograniczony zakres miały instytucje
samorządu terytorialnego – w skali kraju nie wykroczył on w zasadzie poza szczebel powiatowy. Było to na-
stępstwo charakterystycznej dla Europy lat międzywojennych tendencji ewolucji systemu rządów od demokra-
cji do autorytaryzmu. Charakterystycznym problemem systemu polskiej administracji publicznej była formalna
tymczasowość urządzeń administracyjnych.

Aparat administracji II Rzeczypospolitej tworzyły różne organy.

Podział organów administracji ze względu na zasięg terytorialny działania:

Administracja centralna – wykonywana przez Radę Ministrów,

Administracja terytorialna, która dzieliła się na administrację rządową, która składała się z pionów:

- administracja ogólna (polityczna), działającej w zakresie zadań należących do resortu spraw wewnętrz-

nych. Ponieważ cechowało ją zespolenie z większością działów administracji specjalnej, nazywana była admi-
nistracją zespoloną,

- administrację specjalną (niezespoloną),

- samorząd: terytorialny, gospodarczy, zawodowy.

Dla celów administracji ogólnej obszar państwa podzielony został na: województwa, powiaty, gminy

miejskie i gminy wiejskie. Podstawą organizacji rządu i administracji centralnej był dekret Rady Regencyjnej z
3 stycznia 1918 r. o tymczasowej organizacji władz naczelnych w Królestwie Polskim. Dekret nawiązywał do
wzorów niemieckich. Przedmiot dekretu – organizacja władz naczelnych – miał być uregulowany ustawowo na
podstawie zapowiedzi:

- Konstytucji marcowej 1921 r.,
- Konstytucji Kwietniowej 1935 r.
Zapowiadanych w konstytucjach aktów prawnych nie wydano – rozwiązania tymczasowe przetrwały do

klęski wrześniowej. Tymczasowy podział na województwa, wprowadzony w 1919 r. przetrwał z drobnymi ko-
rektami cały okres międzywojenny. Stałego charakteru nie uzyskał samorząd wojewódzki, działał on jedynie na
terenie byłego zaboru pruskiego. Tymczasowy charakter utrzymała organizacja sądownictwa administracyjne-
go.

Poczucie tymczasowości nie osłabiło sprawności administracji publicznej, która wykazała się liczącymi

się osiągnięciami. W krótkim niespełna dwudziestoletnim okresie międzywojennym, powstała w Polsce profe-
sjonalna kadra administracji. Traktowała ona służbę państwu jako misję publiczną.

Aparat administracyjny w pierwszych latach II Rzeczypospolitej.
Początki unifikacji.

W chwili odzyskania niepodległości na ziemiach polskich istniało kilka systemów ustawodawstwa admi-

nistracyjnego. Był on zróżnicowany nawet wewnątrz poszczególnych zaborów. Inna była sytuacja ziem byłego
Królestwa polskiego niż ziem od początku włączonych bezpośrednio do Cesarstwa Rosyjskiego. Ponadto na
ziemiach zajętych przez wojska państw centralnych, okupanci utworzyli nowe organy administracyjne. Punk-
tem wyjścia do tworzenia nowej administracji publicznej i jej unifikacji:

- oparcie się na stanie dotychczasowym, reformowanym stopniowo we wszystkich dzielnicach, przy wy-

korzystaniu zasady dwustopniowości terenowej administracji rządowej,

- zespolenia pewnych dziedzin administracji w jednym typie organów,
- przy pozostawieniu innych poza administracją zespoloną, podlegających bezpośrednio odpowiednim

władzom centralnym.

Administracja centralna

Najszybciej przebiegał proces tworzenia administracji centralnej. Od początku organy centralne wyróż-

niano według kryterium rzeczowego, nazywano je ministerstwami. Ministrowie obok udziału w składzie Rady
Ministrów kierowali odpowiednimi resortami administracji państwowej. Ministrów zastępowali podsekretarze
stanu – wiceministrowie. Ministrowie kierowali resortami przy pomocy ministrów. Struktury organizacyjne
ministerstw były początkowo zróżnicowane w zależności od specyfiki resortu. 1926 – wprowadzenie jednej
organizacji wewnętrznej ministerstw. Liczba resortów zmieniała się, początkowo wzrosła do 16. Część później
zniesiono – w 1939 r. było 11 ministerstw.

Istniały też liczne urzędy centralne – np. Główny Urząd Statystyczny, Dyrekcja Monopoli Państwowych –

podporządkowane odpowiednim ministrom. Przy ministerstwach istniały ponadto różne ciała doradcze i opi-
niodawcze ( rady, komitety, komisje).

Rada Ministrów

Rada Ministrów – centralny organ administracji publicznej. Główne zadanie to koordynacja działalności

administracyjnej ministrów oraz określenie struktury organizacyjnej ministerstw. Realizacja zadań – poprzez
wydawanie zarządzeń i innych aktów administracyjnych. Ogólne kierownictwo i nadzór w sprawach personal-
nych całej administracji sprawował prezes RM. Organem pomocniczym premiera i rządu było Prezydium RM.

Administracja terytorialna
Administracja rządowa
Były zabór rosyjski

Początek 1919 – tymczasowe przepisy o organizacji urzędów powiatowych na terenie byłego Królestwa

Polskiego:

- na ich czele – komisarze ludowi,
- reprezentujący w terenie władzę centralną,
- kierujący praca urzędów powiatowych,
- realizujący w powiatach zadania z zakresu działania resortu spraw wewnętrznych.
1919 – urzędy powiatowe przekształcono w starostwa ze starostwami na czele.
Starostów mianował minister spraw wewnętrznych. Zakres działania starostów:
- wszystkie sprawy administracji państwowej z wyjątkiem przekazanych administracji wojskowej, skar-

bowej, szkolnej, kolejowej, urzędów ziemskich oraz pocztowo – telegraficznej,

- nadzór nad samorządem.
Województwo – organ pośredni między starostwem a ministerstwem. Województwo wprowadzono na

mocy ustawy z 2 sierpnia 1919 r. o organizacji władz administracyjnych II instancji. Ustawa podzieliła teryto-
rium byłego Królestwa Polskiego na 5 województw: białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie.
Na czele województwa stał wojewoda, mianowany przez Naczelnika państwa, na wniosek ministra spraw we-
wnętrznych, przyjęty przez Radę Ministrów. Wojewoda – przedstawiciel rządu w terenie zarządzający woje-

wództwem – wykonywał także zarządzenia poszczególnych ministrów. Był zwierzchnikiem podległych mu
władz i urzędów. Organ pomocniczy wojewody – Rada Wojewódzka o charakterze opiniodawczym, a w pew-
nym zakresie także uchwalającym.

Odrębną administrację – z komisarzami rządowymi na czele jako organami I instancji, uzyskały: Warsza-

wa, Łódź, Lublin. Komisarz Warszawy miał status równy wojewodzie. Podlegał on bezpośrednio ministrowi
spraw wewnętrznych.

Ustawa z 4 lutego 1921 r. – na Kresach Wschodnich utworzono 3 województwa: nowogródzkie, poleskie i

wołyńskie. 1922 przedstawioną wyżej organizację rozciągnięto na obszar Wileńszczyzny, na którym utworzono
urząd Delegata Rządu. Delegatowi Rządu na Wileńszczyźnie podlegała administracja powiatowa.

1918 – PKL w Krakowie – zamierzała oprzeć administrację na szczeblu powiatu na zasadzie jednolitości

administracji rządowej i samorządowej.

Marzec 1919 – utworzono urząd Generalnego Delegata rządu dla B. Galicji. Miał on przejąć większość

kompetencji byłego namiestnika, a także sprawować kontrolę i kierownictwo nad działami administracji nieze-
spolonej. Grudzień 1920 – na obszar byłego zaboru austriackiego rozciągnięto organizację ustroju administra-
cyjnego z terenów b. Królestwa Polskiego. 3 grudnia – ustawa o tymczasowej organizacji byłego zaboru au-
striackiego, utworzyła 4 województwa: krokowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie, z jednoczesnym
podziałem na powiaty.

1918 – Naczelna Rada Ludowa – poprzez swój organ wykonawczy – Komisariat – przeprowadziła prowi-

zoryczne zmiany w dotychczasowej organizacji administracji terenowej, obok niemieckich landratów wprowa-
dzono polskich starostów. 1 sierpnia 1919, utworzono województwa: pomorskie i poznańskie. Granice powia-
tów oparto na dawnym podziale niemieckim. Uprawnienia starostów określono według przepisów pruskiej
ustawy o organizacji administracji terenowej z 1879 r. utworzono wówczas także Ministerstwo byłej Dzielnicy
Pruskiej, wyróżnione na odmiennej, terytorialnej zasadzie, innej niż pozostałe ministerstwa tworzone na zasa-
dzie kryterium rzeczowego. Kompetencje Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej:

Wszystkie sprawy załatwiane przez ministerstwa działające w Warszawie,

Z wyjątkiem spraw zagranicznych, wojskowych i skarbu,

Ponadto uprawnienia ustawodawcze, w zakresie zmian niemieckich przepisów w dziedzinie admini-
stracji.

Odrębność organizacyjną obu województw zakończyła likwidacja ministerstwa w 1922 r.

Autonomia Śląska
1920 – utworzono województwo śląskie. Ustrój województwa śląskiego znacznie różnił się od zasad przy-

jętych na pozostałym obszarze państwa. Podstawa prawna autonomii Śląska – ustawa konstytucyjna Sejmu
Ustawodawczego z dnia 15 lipca 1920 r.- statut ograniczony województwa śląskiego. Utworzono woj. Śląskie
– z ziem wchodzących w skład byłego zaboru pruskiego i austriackiego. Przyznanie autonomii Śląskowi przed
ustaleniem granicy polsko-niemieckiej służyć miało neutralizacji wpływów niemieckich przed mającym nastą-
pić plebiscytem. Statut ograniczony dotyczył obszarów Śląska, należących dawniej do Prus oraz Śląska Cie-
szyńskiego należącego byłego zaboru austriackiego.

Zakres autonomii – szeroki:
- województwo posiadało własny organ ustawodawczy. Sejm Śląski z prawem stanowienia własnych

ustaw we wszystkich dziedzinach z wyjątkiem spraw zagranicznych i wojskowych,

- od jego zgody zależało wprowadzenie na terenie województwa ustaw z zakresu górnictwa, przemysłu,

handlu i ubezpieczeń społecznych,

- stworzono odrębny Skarb Śląski – w regulacji spraw skarbowych konieczne były równobrzmiące ustawy

– państwowa i śląska.

Organ wykonawczy województwa śląskiego – Rada Wojewódzka: wojewoda i 5 członków wybieranych

przez sejm śląski.

Konstytucja Marcowa 1921: Dla celów administracyjnych Państwo Polskie podzielone będzie w drodze

ustawodawczej na województwa, powiaty i gminy miejskie i wiejskie. 1925 – terytorium Polski podzielono na 16
województw.

Od chwili odzyskania niepodległości samorząd terytorialny istniał w różnym zakresie na terenie całego

kraju. Na terenie byłych zaborów austriackiego i pruskiego jego organizacja opierała się w pierwszych latach na

nieznacznie tylko zmienionych przepisach państw zaborczych. Na ziemiach byłego Królestwa Polskiego jego
organizację unormowały nowe przepisy polskie, dekrety Naczelnika Państwa z lat 1918-1919.

W chwili odzyskania niepodległości samorząd gminny istniał na terenie całego kraju. 1918 – pierwsze

zmiany organizacji samorządu gminnego za rządu J.Moraczewskiego. nową instytucją była rada gminna z wój-
tem na czele. Rada – 12 członków – wybierana była przez zgromadzenie gminne w tajnym głosowaniu. Prawo
udziału w głosowaniu mieli wszyscy pełnoletni mieszkańcy gminy, zamieszkali na jej terenie co najmniej 6
miesięcy, w tym także kobiety. Rada gminna była organem zarządzającym i kontrolującym działalność wójtów:

- przygotowywała wnioski i projekt budżetu,
- czuwała nad jego wykonaniem,
- zarządzała majątkiem gminy.
Wójt był organem:
- zarządzającym bieżącymi sprawami gminy,
- wykonującym uchwały zgromadzenia gminnego i rady gminnej,
- w zakresie działania samorządu również organem wykonawczym organów administracji ogólnej.
Na ziemiach byłego zaboru austriackiego przeprowadzono częściową demokratyzację istniejących tu

struktur samorządu gminnego, a nie ich zmianę. PKL wprowadziła dodatkowe kurie w wyborach samorządo-
wych. Mimo to rady wciąż składały się w znacznej części z osób pochodzących z nominacji. Na terenach Gali-
cji Wschodniej utrzymano nadal odrębne obszary dworskie. Na ziemiach byłego zaboru pruskiego odziedziczo-
ne struktury samorządu gminnego, nie uległy zmianie. Wprowadzono jedynie demokratyczną ordynację wybor-
czą. Samorząd gmin miejskich istniał na wszystkich ziemiach. Największe zmiany w jego organizacji były na
terenie byłego Królestwa Polskiego. 1918 – Dekret o organizacji samorządu miejskiego - wprowadzono poję-
cie gminy jako samodzielnej jednostki terytorialnej, wyposażonej w osobowość prawa publicznego. Członkami
gminy byli wszyscy obywatele polscy, zamieszkali na jej terenie od 6 miesięcy. Mieli oni prawo do wyboru
władz, sprawowania urzędów gminnych z wyboru i do korzystania z pomocy gminy w razie potrzeby. Organy
uchwałodawcze i kontrolujące samorządu miejskiego – rady miejskie, wybierane były na 3 lata. Uprawnienia
rady: w sprawach finansowych gminy i kontrola nad ogólną działalnością organów wykonawczych samorządu
miejskiego. Organ wykonawczy gminy to magistrat. Skład magistratu: burmistrz, jego zastępcy i ławnicy. Nad-
zór nad samorządem, w zależności od wielkości miasta:

- miasta nie wydzielone z powiatów, podlegały władzom powiatowym,
- miasta wydzielone, tworzące powiaty miejskie, nadzorował wojewoda.
Od ostatecznej decyzji władz nadzorczych służyła skarga do Sądu Najwyższego. Rady miejskie mogły

być rozwiązane w trybie nadzoru przez ministra spraw wewnętrznych. W przypadku Rady Miasta Warszawy,
do rozwiązania rady konieczny był dekret Naczelnika Państwa a później Prezydenta RP. Wybory do samorządu
na terenie byłego zaboru austriackiego – nadal zgodnie z systemem kurialnym – na mocy dekretu z 1918 r. o
czwartą kurię dla nie opodatkowanych i nie posiadających wykształcenia wyborców. ( głupie zdanie może ktoś
je zrozumie). Skład magistratu : wybierani na 8 lat przełożeni gmin, ich zastępcy i asesorowie. Nadzór nad sa-
morządem – sprawowały organy administracji ogólnej: starostowie w 1 instancji, wojewodowie w II oraz orga-
ny wykonawcze samorządu wyższego stopnia.

Na ziemiach byłego zaboru pruskiego ordynację wyborczą do samorządu miejskiego oparto na tych sa-

mych zasadach co na ziemiach byłego Królestwa Polskiego. Skład magistratu: przełożeni gmin, ławnicy hono-
rowi, wybierani na 6 lat i ławnicy płatni wybierani na 12 lat. Część uprawnień nadzorczych nad samorządem
miejskim powierzono na tych terenach sądownictwu administracyjnemu.

Samorząd powiatowy.

1918-1919 – po wprowadzeniu na ziemiach byłego Królestwa Polskiego, istniał na terenie całego kraju z

wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego.

Organy uchwalające i kontrolujące – z wyjątkiem byłego zaboru austriackiego – sejmiki powiatowe, które

wybierały na 3 lata organ wykonawczy – wydział powiatowy. Na czele sejmiku i wydziału powiatowego stał
starosta.

Na ziemiach byłego zaboru austriackiego, samorząd powiatowy praktycznie nie działał. W miejsce roz-

wiązanych organów powołano tymczasowe zarządy ze starostami, jako komisarzami, na czele. Nadzór nad sa-
morządem powiatowym należał do: wojewodów, wydziałów wojewódzkich i ministra spraw wewnętrznych.
Pewne uprawnienia nadzorcze nad samorządem powiatowym na ziemiach byłego zabory pruskiego posiadały

sądy administracyjne i w woj. Śląskim – rada wojewódzka. Samorząd wojewódzki w chwili odzyskania niepod-
ległości istniał tylko na ziemiach byłego zaboru pruskiego, jako dawny pruski samorząd prowincjonalny.

Organem uchwałodawczym samorządu wojewódzkiego był sejmik wojewódzki, wybierany przez : sejmi-

ki powiatowe i rady miast wydzielonych na 4-letnią kadencję.

Organem wykonawczym samorządu wojewódzkiego był wydział wojewódzki ze starostą krajowym na

czele. Na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego, funkcje samorządu wojewódzkiego pełniły rady wojewódzkie.
Nie działały one w Galicji. Pewne uprawnienia samorządowe w postaci nadzoru nad samorządem powiatowym
posiadał Tymczasowy Wydział Samorządowy, zlikwidowany w 1929 r. zapowiadane przez Konstytucję Mar-
cową utworzenie samorządu woj. Potwierdzała ustawa z 1922 r. o powszechnym samorządzie województw.
Samorząd obejmować miał sprawy: kultury, gospodarki, komunikacji, zdrowia i opieki społecznej. Organami
uchwałodawczymi i kontrolującymi miały być sejmiki, w woj. Wschodnich – dwuizbowe. Organ wykonawczy
stanowić miały wydziały wojewódzkie z wojewodą na czele. Ustawa ta nigdy nie weszła w życie.

Wykład V

Struktura administracji II Rzeczypospolitej (administracja centralna,

ogólna i specjalna)

Konstytucje II RP:
*Konstytucja marcowa 17 marca 1921 roku,
*Konstytucja kwietniowa 23 kwietnia 1935 roku

KONSTYTUCJA MARCOWA
Prace przygotowawcze- kilka projektów konstytucji:
*tzw. Ankieta projekt przedstawiony przez zespół Michała Bobrzyńskiego
*projekt posłów PPS Mieczysława Niedziałkowskiego:
*projekt Związku Ludowo-Demokratycznego-Stanisława Głąbińskiego
*skrajnie decyntralistyczny projekt Józefa Buzka
Komisja Konstytucyjna - wykorzystując zgłoszone propozycje opracowała własny projekt.
Konstytucyjne zasady organizacji administracji państwowej:
*zasada dekoncentracji - wyposażenie w pewien zakres kompetencji organów terenowych administracji

państwowej

*zasada zespolenia - w miarę możliwości organów administracji państwowej w poszczególnych jednost-

kach terytorialnych w jednym urzędzie i pod jednym zwierzchnictwem:

- starosty w powiecie
- wojewody w województwie
*zasada udziału obywateli-powoływanych w drodze wyborów w wykonywaniu zadań administracji pań-

stwowej

*zasada dwuinstancyjności - w postępowaniu administracyjnym - dopuszczalność odwołania do jednej

tylko instancji wyższej.

Konstytucja

-zapowiadała powołanie sądownictwa administracyjnego z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym

na czele

-nakazywała wprowadzenie zasady odwołania od orzeczeń administracyjnych zapadłych w postepowaniu

karno-administracyjnym do właściwego sądu.

*konstytucja marcowa – podporządkowała ministrom urzędy centralne, działające pierwotnie niezależnie

od nich.

*Początkowo było ich wiele m.in.:

-główny urząd statystyczny od 1918
-główny urząd miar od 1919
-główny inspektor pracy
*Przy poszczególnych ministerstwach działały ponadto różne organy doradcze i opiniujące na przykład:
-Państwowa Rada Rolnicza
-Państwowa Rada Finansowa
-Państwowa Rada Kolejowa
*Konstytucja zapowiadała oparcie ustroju Rzeczypospolitej na "zasadach szerokiego samorządu teryto-

rialnego" któremu przekazany będzie właściwy zakres ustawodawstwa

*Samorząd terytorialny łączyć sie miał z autonomia
*Jednostki podziału terytorialnego (gminy miejskie i wiejskie, powiaty i województwa) stanowić miały

jednocześnie jednostki samorządu terytorialnego

*Jednostki te mogły łączyć sie w związki dla wykonania zadań
*Samorząd miał uzyskać kompetencje w zakresie delegowanej sfery ustawodawstwa
*Prawo stanowienia w sprawach należących do samorządu konstytucja przyznawała radom obieralnym
*konstytucja przyznawała prawo stanowienia w sprawach należących do samorządu radom obieralnym.
*Czynności wykonawcze samorządu szczebla powiatowego i wojewódzkiego należeć miały do organów

(wydziałów) utworzonych na zasadzie zespolenia kolegiów.

z przedstawicielami władz państwowych i pod ich przewodnictwem
*Zapewniało to:
-konieczny związek miedzy administracja państwowa a samorządową,
-przewodniczenie starostów i wojewodów w wydziałach odpowiedniego szczebla było ograniczeniem

swobody samorządu.

*Państwowy nadzór nad działalnością samorządu - poprzez wydziały samorządu wyższego szczebla
*Cześć tego nadzoru mogła być przekazana sadownictwu administracyjnemu
*Konstytucja dopuszczała możliwość wyjątkowego zatwierdzania przez organy wyższego szczebla (lub

ministerstwa) uchwał organów samorządowych

*Oprócz samorządu terytorialnego konstytucja przewidywała powołanie samorządu gospodarczego dla

poszczególnych dziedzin:

-izb rolniczych
-izb handlowych
-izb przemysłowych
-izb rzemieślniczych
-izb pracy najemnej i innej połączonych w Naczelnej Izbie gospodarczej Rzeczypospolitej

Autonomia

*Autonomia narodowościowa- miała być ściśle powiązana z samorządem terytorialnym
*Mniejszości narodowe mogły tworzyć autonomiczne związki mniejszości w obrębie samorządu teryto-

rialnego

*W praktyce realizacja prawa do autonomii narodowościowej uzależniona była od ustawodawstwa zwy-

kłego

*Treść konstytucji marcowej wskazywała na zamiar daleko idącej decentralizacji administracji publicznej

w II Rzeczypospolitej

*Odesłanie w większości spraw do regulacji w drodze ustawodawstwa zwykłego umożliwiło w praktyce

odejście od je sformułowań

*Rzeczywisty kształt administracji- odbierał w praktyce do zasad wytycznych w konstytucji.

KONSTYTUCJA KWIETNIOWA

Zasady konstytucyjne.
*Konstytucyjna kwietniowa wprowadzała odmienna koncepcje ustroju panstwa, w tym ustroju admini-

stracyjnego

*Administracja państwowa stanowiła służbę publiczną.
*W skład administracji państwowej włączono oprócz administracji rządowej

- samorząd terytorialny
- i samorząd gospodarczy
*Ograniczyło to samodzielność organów samorządu terytorialnego
*Przepisy dotyczące samorządu były lakoniczne obóz rządzący preferował koncepcje centralistyczne.
*Organizacja administracji rządowej oraz zakres jej działania miały być określone dekretem prezydenta

Samorząd
*Podział terytorialny okreslono podobnie jak w konstytucji marcowej (województwo, powiat i gmina)
*Konstytucja kwietniowa przewidywała powołanie samorządu terytorialnego
*Samorządy nadal miały prawo wydawania w delegowanym zakresie wiążących norm prawnych-

warunkiem ich wejscia w zycie w kazdym wypadku zatwierdzenie ich przez organ nadzorczy

*Nadzór nad samorządem terytorialnym:
-w rękach rządu, który sprawował go przez swoje organy lub organy samorządu wyższego stopnia
*Podobnie jak w konstytucji marcowej-mogły byc tworzone związki samorządów dla wykonania zadań

szczególnych

*Samorząd gospodarczy obejmować miał: - izby rolnicze
-przemysłowo handlowe, rzemieślnicze, pracy, wolnych zawodów, inne zrzeszenia publicznoprawne
*Izby mogły łączyć sie w związki
*Przewidziana została fakultatywna możliwość powołania Naczelnej Izby Gospodarczej w celach:
-koordynacji działania samorządu gospodarczego
-oraz opiniowania ustaw gospodarczych
*Nadzór nad samorządem gospodarczym sprawował rząd poprzez powołane do tego organy

ADMINISTRACJA CENTRALNA
*Rada Ministrów-stanowiła organ kolegialny
*Skład Rady Ministrów: - ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów mianowanym przez

Prezydenta RP

*Rada Ministrów centralnym organem administracji publicznej
*Rada Ministrów: -uzgadniała działalność administracyjna poszczególnych ministrów
- rozpatrywała sprawozdania poszczególnych ministrów
- zatwierdzała statuty organizacyjne poszczególnych ministerstw
*Funkcje administracyjne RM realizowała przez: -wydawanie zarządzeń,
- podejmowanie uchwał
- wydawanie aktów administracyjnych
*Prezydium Rady Ministrów organem pomocniczym premiera i Rady Ministrów
*Komitet Ekonomiczny-w składzie ministrów stojących na czele resortów gospodarczych-opracowywał

program gospodarczej działalności rządu.

*Komitet Ekonomiczny pod kierownictwem Eugeniusza Kwiatkowskiego opracował m.in. plan robót in-

westycyjnych na lata 1936-1940 w efekcie którego powstał Centralny Okręg Przemysłowy COP

Ministrowie byli: -kierownikami wyodrębnionych w oparciu o kryterium przedmiotowe resortów admini-

stracji państwowej (ministerstw)

-członkami ciała kolegialnego Rady Ministrów
*1928- po unifikacji administracji rządowej- administracja centralna podzielona między 13 ministerstw

(w następnych latach ich liczbę zmniejszono)

*1932-istniały następujące ministerstwa:
-spraw zagranicznych
-spraw wojskowych
-spraw wewnętrznych
-wyznań religijnych i oświecenia publicznego
-skarbu
-sprawiedliwości
-rolnictwa i reform rolnych
-przemysłu i handlu
-pracy i opieki społecznej

-komunikacji
-poczt i telegrafów
*aparat pomocniczy ministra - ministerstwo
*Urzędnicy ministerialni nie podlegali własnej władzy - sprawowali ja tylko- z upoważnienia ministra w

granicach określonych przepisami organizacyjnymi i poleceniami ministra.

*Podział administracyjny państwa na województwa, powiaty i gminy ukształtował sie ewolucyjnie
*Cel prac nad podziałem administracyjnym państwa:
-unifikacja administracji
-przezwyciężenia skutków zaborów w podziałach administracyjnych

Przypomnienie:
*unifikację realizowano początkowo aktami o charakterze tymczasowym:
*1 sierpnia 1919 ustawa o tymczasowej organizacji zarządu byłej Dzielnicy Pruskiej- utworzono 2 woje-

wództwa pomorskie i poznańskie

*2 sierpnia 1919 Ustawa tymczasowa o organizacji władz administracyjnych II instancji-tetytorium byłe-

go Królestwa Polskiego podzielono na 5 województw: białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie

*15 lipca 1920 ustawa konstytucyjna- utworzono województwo śląskie: które objęło ziemie wchodzące w

skład byłego zaboru pruskiego i austriackiego

*3 grudnia 1920 ustawa o tym czasowej organizacji byłego zaboru austriackiego- utworzono 4 wojewódz-

twa krakowskie, lwowskie, stalinowskie, tarnopolskie:

*4 lutego 1921 utworzono na Kresach Wschodnich 3 woj: nowogródzkie, poleskie, wołyńskie
*22 grudnia 1925 podstawie ustawy utworzono województwo wileńskie
*1925 w wyniku unifikacji istniało w Polsce 16 województw
*19 stycznia 1928 ostateczna unifikacja administracji ogólnej w II Rzeczypospolitej na mocy Rozporzą-

dzenia Prezydenta RP O organizacji i zakresie działania administracji ogólne.

*1928- Rozporządzenia Prezydenta RP o organizacji i zakresie działania administracji ogólnej.
-określało podział kraju na województwie, powiaty, gminy miejskie i wiejskie
-przewidywało uchwalenie ustawy o ustroju samorządowym Warszawy co jednak nie zostało zrealizowa-

-wprowadzało silny pion administracji ogólnej (zespolonej)
*Zmiany podziału terytorialnego
-na województwa-wymagały form ustawowej
-na powiaty uchwały Rady Ministrów
*23 marca 1933 ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego (tzw ustawa scaleniowa)

sankcjonowała podział administracji kraju.

KONSTYTUCJA KWIETNIOWA

*Granice większości województw pokrywały sie z podziałami zaborowymi
*Zmierzano zmienić w toku reform administracyjnych (realizowana w minimalnym zakresie)
*1937 scalona w obrębie województwa pomorskiego całość Kujaw i ziemi dobrzyńskiej
*2 października 1938 Polska zajęła Zaolzie.
*1 kwietnia 1939 terytorium Polski obejmowało
-16 województw i miasta stołeczne Warszawę
-264 powiaty
-611gmin miejskich
-3195 gmin wiejskich
*Organy administracji ogólnej- na szczeblu:
-powiatów starosta w pierwszej instancji
-województw- wojewoda organem drugiej instancji
*W gminach miejskich i wiejskich funkcje władz administracji ogólnej spełniały organy samorządu tery-

torialnego

*Podstawowe akty prawne regulujące organizację terytorialną administracji rządowej z 1928
*Wśród organów terytorialnych administracji rządowej najważniejsze znaczenie miał wojewoda

*Początkowo obowiązywał dwustopniowy system administracji ogólnej starosta-organy centralne
*Równolegle istniał trójstopniowy system organizacji administracji niezespolonej starosta - wojewoda-

organy centralne

*2 sierpnia 1919 ustawa dotycząca organizacji władz administracji drugiej instancji- określa prawda po-

zycje wojewody

*konstytucja Marcowa zawierała pełną koncepcję organizacji administracji
-formułowała zasadę jednolitości podziału terytorialnego kraju dla potrzeb administracji rządowej i samo-

rządu

Ukoronowaniem procesów unifikacyjnych- akty wydane przez Prezydenta RP w 1928 a zwalcza
*Rozporządzenie Prezydenta RP z 19 stycznia 1928 o organizacji władz administracji ogólnej
-określało pozycję wojewody i starosty oraz ich stosunki z pozostałymi organami administracyjnymi
-ustanawiało organami administracji ogólnej:
---wojewodów
---komisarza Rządu na miasto stołeczne Warszawę
---starostów powiatowych i grodzkich
---oraz organy samorządu terytorialnego w zakresie zleconym przez przepisy prawne
Wojewoda - na czele administracji województwa
*Mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów przedstawiony przez ministra spraw we-

wnętrznych

*Podlegał
-pod względem osobowym ministrowi spraw wewnętrznych
-w zakresie służbowym w zależności od załatwianej sprawy właściwym ministrom
*Jako organ administracji wojewódzkiej działał w charakterze
-przedstawiciela rządu
-szefa administracji ogólnej i działów administracji specjalnej zespolonych z administracją ogólna.
*W charakterze przedstawiciela rządu wojewoda:
-koordynował działalność administracji rządowej w kierunku zgodności z linia polityki państwa
-był reprezentantem rządu w terenie województwa
-nadzorował sprawy obsady personalnej kierowniczych stanowisk w administracji województwa
-posiadał uprawnienia nadzorczo-ingerujące wobec organów administracji specjalnej mógł zawieszać ich

zarządzenia w razie sprzeczności z polityką rządu.

-organizował także okresowe spotkania ich kierowników
-w razie ogłoszenie mobilizacji lub upoważnienia uchwała Rady Ministrów, podjęta ze względu na interes

państwa wojewoda obejmował z wyjątkiem wojskowej, wymiaru sprawiedliwości, komunikacji, poczt i telegra-
fów.

*Jako szef administracji ogólnej wojewoda wykonywał administrację w zakresie spraw wewnętrznych:
-przy pomocy Policji Państwowej zapewniał bezpieczeństwo i porządek publiczny
-sprawował nadzór nad prasą, stowarzyszeniami i samorządem
-sprawował administracje w sprawach: wyznaniowych, kultury i sztuki, przemysłu i handlu, rolnictwa i

reform rolnych, opieki społecznej i pośrednictwa pracy, komunikacji wykonując w tych sprawach zalecenia
właściwych ministrów.

*Wojewoda miał prawo wydawania: -rozporządzeń wykonawczych na mocy upoważnienia ustawowego

lub właściwego ministra

-rozporządzeń porządkowych- w celu zapewnienia ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego
*Wojewoda stał na czele urzędu wojewódzkiego
*Urząd wojewódzki - dzielił sie na wydziały i oddziały
*Funkcje wykonawcze wojewoda wykonywał także przy pomocy
-innych podległych urzędów
-organów wykonawczych samorządu
*Udział czynnika obywatelskiego przy wojewodzie spełniały: -Rada Wojewódzka
-Wydział Wojewódzki (wobec niepowołania samorządu wojewódzkiego)
*Rada Wojewódzka- organ opiniodawczy pod przewodnictwem wojewody. Składała sie z członków de-

legowanych przez organy samorządu powiatowego.

*Wydział Wojewódzki- o uprawnieniach doradczych i stanowczych

Składał sie z: -wojewody
-2 członków wybranych przez Radę Wojewódzką
-2 urzędników państwowych
*Na terenie województw pomorskiego i poznańskiego rolę obu ciał pełniły utrzymane tu i działające

nadal na mocy przepisów pruskich organów uchwałodawcze i wykonawcze samorządu wojewódzkiego:

-sejmik wojewódzki
-wydział wojewódzki pod przewodnictwem starosty krajowego
*Warszawa-jednostka administracyjna wydzielona z województwa warszawskiego podzielona na powiaty

grodzkie ze starostami grodzkimi na czele (organ I instancji)

*W Warszawie organami administracji ogólnej byli ponadto:
-Komisarz Rządu
-Magistrat m. St. Warszawy
*Komisarz Rządu-w pozycji równej wojewodzie wykonywał powierzone mu funkcje administracji ogól-

nej-w zakresie nie przekazanym Magistratowi- przy pomocy Komisariatu Rządu oraz starostw grodzkich.

*Województwo Śląskie - od 1920 posiadało odrębny status organizacyjny przyjęło dla niego model auto-

nomii terytorialnej

*Do województwa śląskiego nie miało zastosowania rozporządzenie Prezydenta z 19 stycznia 1928
*Starosta na czele administracji szczebla powiatowego
-mianowani przez ministra spraw wewnętrznych
-podlegał osobiście i służbowo wojewodom uprawnionym do określania szczegółowej organizacji sta-

rostw

*Starosta występował w powiecie w podwójnej roli:
-przedstawiciela rządu
-szefa administracji ogólnej i działów administracji specjalnej zespolonej z nią
*Kompetencje starostów z obu tych grup uprawnień mogły być poszerzone w drodze przyznania im pra-

wa podejmowaniu określonych decyzji w zastępstwie wojewodów

*Główny obowiązek starosty- zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego przy pomocy podle-

głych mu organów Policji Państwowej

*Starosta sprawował także orzecznictwo karno-administracyjne w sprawach wykroczeń.
*Od 1932 -w ustroju administracyjnym II RP starostowie grodzcy- wykonywali administrację w miastach

wydzielonych posiadających powyżej 75 tys. mieszkańców

-ich funkcje mogły być przekazane starostom sąsiednich powiatów lub prezydentom miast
-na czele powiatu miejskiego Gdyni stał Komisarz Rządu.
Zadania administracji ogólnej
*Podstawowym obowiązkiem administracji ogólnej-ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego
*Realizowano ją poprzez organy Policji Państwowej- podległej.
-ministrowi spraw wewnętrznych
-wojewodom
-starostom
-oraz organom wymiaru sprawiedliwości- w zakresie dochodzenia i ścigania popełnionych przestępstw

POLICJA PANSTWOWA

*1919 utworzenie Policji Państwowej
*Na czele policji - Komendant Główny (najczęściej oficer WP) mianowany przez Naczelnika Państwa

(Prezydenta RP)

*1925 ujednolicenie organizacji terenowej policji
-w województwach -komendanci wojewódzcy podlegli
'funkcjonalnie i dyspozycyjnie wojewodom
'organizacyjnie Komendantowi Głównemu PP
-w powiatach -komendanci powiatowi
-w mniejszych miastach oraz w gminach komendanci posterunków
*Dla wykrywania przestępstw i prowadzenia dochodzeń osobny pion służby śledczej

*1934 rozszerzenie uprawnień policji na mocy rozporządzenia prezydenta zezwalającego na umieszczanie

osób zagrażających bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu w obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej

*Decyzje
-o zatrzymaniu i skierowaniu do obozu wydawały na wniosek policji odpowiednie organy administracji

ogólnej

-postanowienie zaś o odosobnieniu na 3 miesiące z możliwością przedłużenia sędzia śledczy
Nadzór nad zgromadzeniami i stowarzyszeniami - jednym z zadań administracji ogólnej.
*1932 Prawo o stowarzyszeniach- rozróżniało stowarzyszenia
-zwykle wymagające dla legalizacji zgłoszenia w odpowiednim organie administracji ogólnej
-zarejestrowanie wymagające wpisu do rejestru
-wyższej użyteczności powstające na mocy rozporządzenia Rady Ministrów
*Organy administracji ogólnej mogły odmówić przyjęcia zgłoszenia (dokonania wpisu do rejestru), gdy

powstanie stowarzyszenia było sprzeczne z prawem lub mogło spowodować zagrożenie bezpieczeństwa i spo-
koju publicznego

*Prawu o stowarzyszeniach nie podlegały- partie polityczne, - stowarzyszenia religijne prawnie uznanych

wyznań

*Prawo o zgromadzeniach z 1932 rozróżniało zgromadzenia
-publiczne dostępne dla nieograniczonej liczby osób
-pod gołym niebem-których odbycie uzależnione było od zgody organu administracji ogólnej I instancji
-w lokalach, których odbycie uzależnione było od dokonania zgłoszenia
-niepubliczne- osób ściśle znanych zwołującemu lub członków stowarzyszenia (nie wymagały zgłoszenia

ani rejestracji)

*Organy administracji ogólnej mogły delegować swego przedstawiciela w celu:
-kontrolowania przebiegu zgromadzenia publicznego
-z prawem jego rozwiązania
Kontrole prasy - sprawowały organy administracji ogólnej
*Prawo prasowe regulujące kwestie trybu powstania i prowadzenia czasopism, wydawania książek i dru-

ków ulotnych, działalność zakładów drukarskich i składów druku oraz system kontroli nad nami-kilkakrotnie
regulowane (1926,1927,1938)

*Założenie czasopism- wymagało zgłoszenia w organie administracji ogólnej I instancji, który mógł od-

mówić jego przyjęcia w 1937 ukazywały sie 2692 czasopisma

*System kontroli prasy kontrola represyjna poddawano jej publikacje po wydrukowaniu-w wypadku na-

ruszenia przez nią przepisów prawa karnego stosowano represje karne.

*Każdy egzemplarz druku- po jego powstaniu, ale przed skierowaniem do rozpowszechnienia-drukarnia

zobowiązana była przesłać organom administracji ogólnej I instancji i prokuratorowi właściwemu miejscowo
Sądu Okręgowego.

*Wobec uznania zasady anonimu-prawa do niepodpisywania artykułu nazwiskiem i tajemnicy redakcyj-

nej zastosowanie indywidualnej odpowiedzialności karnej wobec autora było utrudnione.

*Za przestępstwo prasowe odpowiadał wydawca a w czasopismach redaktor odpowiedzialny (często tzw.

slup)

*Głównym środkiem represji: -konfiskata lub zajęcie nakładu
-w czasopismach ich zawieszenie
Administracja wojskowa
*Od 1926 zwierzchnictwo nad silami zbrojnymi- należało do Prezydenta, który w czasie pokoju sprawo-

wał je poprzez:

-Ministra Spraw Wojskowych
-oraz Generalnego Inspektora sił Zbrojnych i podległe im organy
*MS Wojsk
-dowodził siłami zbrojnymi w czasie pokoju
-kierował administracja wojskowa
-kierował szkoleniem
-zgłaszał wnioski, co do stanowisk zastrzeżonych do decyzji Prezydenta
-lub sam obsadzał stanowiska w administracji wojskowej i w armii
*GISZ w czasie wojny miał objąć stanowisko naczelnego wodza

*1935 znaczne poszerzenie uprawnień GISZ- umożliwiające podporządkowanie ministra spraw wojsko-

wych

*Głównemu Inspektorowi podlegał: -Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych
-oraz Sztab Główny WP
*Dla celów administracji wojskowej kraj podzielony został na 10 okręgów korpusów
*Administracją kierowali dowódcy okręgów korpusów przy pomocy sztabów oraz okręgowych szefów

służb

*Dowódcom okręgów korpusów podlegali komendanci garnizonów oraz powiatowe (od 1938 rejonowe

komendy uzupełnień)

Administracja szkolnictwa należała do ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego MWRiOP
*Do celów administracji szkolnictwa kraj podzielono na:
-10 okręgów szkolnych z kuratorami na czele
-okręgi dzieliły sie na obwody szkolne pod kierownictwem inspektorów szkolnych, jako organów admini-

stracji szkolnej I instancji w zakresie kierowania i nadzoru nad szkolnictwem powszechnym (podstawowym)
publicznym i prywatnym

*Od 1920 istniał urząd kuratora organ:
-II instancji w sprawach podległych inspektorom szkolnym
-organ I instancji w sprawach szkolnictwa średniego
*1932
-unifikacja systemów edukacji odziedziczonych po państwach zaborczych
-reforma "jędrzejewiczowska" podzieliła szkoły na *powszechne (podstawowe)
*średnie ---*gimnazja (4 letnie) kończące sie tzw. małą matura
---*licea, jako szczebel wyższy 2 letnie kończące sie egzaminem dojrzałości, tzw. duża matura
*wyższe --akademickie z prawem nadawania stopni naukowych
--nieakademickie
*ze względu na źródło finansowania wyróżniano szkoły publiczne i prywatne utrzymywane ze środków

organizacji religijnych, stowarzyszeń, osób prywatnych

*w końcowym okresie II RP 28 szkol wyższych kształcących 50 tys. studentów
*w sposób szczególny uregulowana została sytuacja kościoła rzymskokatolickiego
*na mocy obu konstytucji uzyskał on "naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań...
*sytuacje prawna kościoła określał konkordat z 1925
Administracją przemysłową - administrował minister przemysłu i handlu
*zakres podmiotowy kompetencji:
-sprawy górnictwa
-przemysłu-
-handlu lądowego i morskiego
*struktura władz przemysłowych
-I instancja organy administracji ogólnej I instancji (starostowie, a w miastach wydzielonych zarządy

miejskie)

-II instancja -wojewodowie (komisarz rządu miasta Stołecznego Warszawy)
*Minister przemysłu i handlu - rozstrzygał w II instancji odwołania do decyzji wojewodów (wydanych w

I instancji)

*administracja górnictwa-powierzona
-okręgowym urzędom górniczym
-oraz wyższym urzędom górniczym
*kolegium górnicze - specjalny organ orzecznictwa w sprawach górniczych
Administracja rolnictwa
*ustawodawstwo o reformie rolnej
-1919 uchwała sejmu ustawodawczego o zasadach reformy rolnej
-1920 ustawa o wykonaniu reformy rolnej
-1925 ustawa o reformie rolnej - zakładano zmianę struktury własności ziem
*nadwyżki ponad maksimum posiadania (180 ha z możliwością zmniejszenia na terenach podmiejskich i

w okręgach przemysłowych lub zwiększenia w województwach wschodnich i gospodarstw przemysłowych-

miały być za odszkodowaniem wywłaszczane a następująco parcelowane wśród chłopów przez -organy admi-
nistracji rolnej

- państwowy bank rolny
- upoważnione instytucje
- osoby prywatne
* Administracja rolnictwa(ze względu na potrzeby reformy oraz ogólne potrzeby rolnictwa i popierania

wytwórczości rolnej)

- pion administracji rolne - minister rolnictwa
- na szczeblu terenowym-pion administracji rolnej podlegał wojewodom i starostom
* Osobny pion administracji reform rolnych główny urząd ziemski a od 1923 minister reform rolnych z

aparatem wykonawczy:

- okręgowe urzędy ziemskie
- powiatowe urzędy ziemskie na ogól o charakterze organów pomocniczych urzędów ziemskich.

Wykład VI

Administracja w Polsce w pierwszych latach
po II wojnie światowej

21 lipca 1944 – fikcyjny dokument KRN w sprawie powołania PKWN
22 lipca 1944 – informacja radia Moskwa, że:

- w Chełmnie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
- PKWN ogłosił Manifest
Faktycznie PKWN powstał 20 lipca w Moskwie

Główne tezy Manifestu PKWN:

Jedynym lokalnym źródłem władzy w Polsce – Krajowa Rada Narodowa

„Rząd” londyński (zawsze w cudzysłowie – jako rząd nieprawdziwy) i jego delegatura w kraju – władza-
mi samozwańczymi i nielegalnymi – bo opierają się na „bezprawnej faszystowskiej konstytucji z kwietnia
1935 r.”

KRN – powołuje jako legalną, tymczasową władzę wykonawczą PKWN

Podstawą prawną funkcjonowania PKWN – do uchwalenia przez demokratycznie wybrany Sejm Usta-
wodawczy nowej konstytucji – Konstytucja z 17 marca 1921 r.

Program graniczny:

- granica zachodnia i północna - powrót do polskiego Pomorza i Śląska, uzyskanie rus Wschodnich oraz
szerokiego dostępu do Morza Bałtyckiego;
- granica wschodnia – oparta o zasadę:

 ziemie polskie – Polsce
 ziemie ukraińskie, białoruskie i litewskie – Radzieckiej Ukrainie, Białorusi i

Litwie – Linia Curzona

Podstawa polityki zagranicznej:

- trwały sojusz ze Związkiem Radzieckim i Czechosłowacją,
- przyjaźń i sojusz z Wielką Brytanią, Stanami Zjednoczonymi i Francją

Przywrócenie wszystkich swobód demokratycznych – nie mogą one służyć wrogom demokracji

Szeroka reforma rolna i parcelacja gospodarstw o powierzchni ponad 50 ha, a na terenach przyłączo-

nych do Rzeszy – ponad 100 ha

Likwidację monopoli i odbudowa kraju

KRN i PKWN wyrazem jedności narodowej

PKWN – poza sprawowaniem władzy wykonawczej – szerokie prawo wydawania dekretów z mocą usta-

wy, które jednakże przed ogłoszeniem wymagały zatwierdzenia przez Prezydium KRN

23 lipca 1944 – Stalin do Churchilla:

„Rząd radziecki zamierza nawiązać kontakty z Komitetem, którego wprawdzie nie może
uważać za Rząd Polski , ale można mieć nadzieję, że „w przyszłości posłuży on jako trzon
dla utworzenia Tymczasowego Rządu Polskiego z sił demokratycznych”.

24 lipca 1944

Porozumienie w Moskwie:

„o stosunkach między radzieckim Wodzem Naczelnym, a polską administracją po wkroczeniu wojsk
radzieckich na terytorium Polski”

 najwyższa władza w strefie działań wojennych – w ręku Wodza Naczelnego wojsk radzieckich,
 przestępstwa popełnione przeciwko Armii Czerwonej podlegają jurysdykcji ZSRR,
 PKWN kieruje powołanymi przez siebie organami administracyjnymi i zapewnia pomoc Armii

Czerwonej w przeprowadzanych przez nią operacjach oraz w zaspakajaniu jej potrzeb podczas po-
bytu na ziemiach polskich

Rząd radziecki uznał PKWN za reprezentację narodu polskiego

Przedstawicielem ZSRR przy PKWN – Nikołaj Bułganin (od listopada Wiktor Liebiedew)
Przedstawicielem PKWN w Moskwie Stefan Jędrychowski

Tajna umowa o polsko-radzieckiej granicy państwowej:

 granica polsko-radziecka – przy wytaczaniu granicy podstawą, będzie Linia Curzona z odchyle-

niami na korzyść Polski (część Puszczy Białowieskiej);

 Królewiec wraz z częścią Prus Wschodnich – do ZSRR;
 granica z Niemcami – wzdłuż linii na zachód od Świnoujścia do rzeki Odry, pozostawiając miasto

Szczecin po stronie Polski, dalej w górę rzeki Odry do ujścia rzeki Nysy (której?), a stąd rzeką Ny-
są do granicy czechosłowackiej;

Pierwsze miesiące istnienia PKWN

 dość otwarta polityka w celu pozyskania różnych środowisk,
 w propagandzie – frazeologii demokratycznej, bez nawiązań do haseł komunistycznych.

Równocześnie terror i presje NKWD, kontrwywiadu Armii Czerwonej („Smiersz”) i liniowych jednostek
radzieckich.

Październik 1944 – wyraźne zaostrzenie kursu w Polsce Lubelskiej:

odwołanie Andrzeja Witosa,
przyspieszenie wykonania reformy – kara śmierci za utrudnianie reformy rolnej,
zaostrzenie polityki wobec akowców,
brutalizacja propagandy.

RZĄD TYMCZASOWY

31 grudnia 1944 – KRN powołała w miejsce PKWN Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej,
2 stycznia 1945 – ZSRR uznał Rząd Tymczasowy,
Rząd RP –protest przeciw zamachowi na suwerenność Polski
Luty 1945 – Jałta – postanowiono dokonać rekonstrukcji Rządu Tymczasowego przez wprowadzenie do

nowego rządu demokratycznych działaczy niepodległościowych z kraju i zagranicy,

21 kwietnia 1945 – polsko-radziecki układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej,
Połowa czerwca 1945 – rozmowy w Moskwie z udziałem przedstawicieli Rządu Tymczasowego i przedstawi-

cieli środowisk politycznych z emigracji i kraju

18 czerwca 1945 – początek procesu przywódców Polski Podziemnej
21 czerwca - zakończenie procesu i wyroki.

28 czerwca 1945- Prezydent KRN

zlecił utworzenie

Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej

- Edward Osóbka-Morawski – premier,
- Władysław Gomułka – wicepremier,

- Stanisław Mikołajczyk –

wicepremier i minister rolnictwa

Ministrowie:
- Michał Rola-Żymierski – obrony narodowej

- Wincenty Rzymowski

– spraw zagranicznych

- Władysław Kiemik – administracji publicznej
- Stanisław Radkiewicz – bezpieczeństwa Publicznego
- Konstanty Dąbrowski – skarbu
- Hilary Minc –przemysłu
- Jan Rabanowksi – komunikacji
- Mieczysław Thugutt – poczt i telegrafów (nie objął stanowiska)
- Stefan Jędrychowski – żeglugi i handlu zagranicznego
- Franciszek Litwin – zdrowia
- Stanisław Tkaczow – lasów
- Jan Stańczyk – pracy i opieki społecznej
- Czesław Wycech – oświaty
- Władysław Kowalski – kultury i sztuki
- Henryk Świątkowski – sprawiedliwości
- Michał Kaczorowski – odbudowy kraju
- Stefan Matuszewski – informacji i propagandy
- Jerzy Sztachelski – aprowizacji i handlu
(19 ministerstw)

patroni ulic w Białymstoku

wiele lat patron PSK

Powstanie TRJN – początek procesu jego uznawania międzynarodowego i wycofywania uznania dla Rządu RP
na uchodźctwie – ze wszystkimi tego konsekwencjami (aktywa i pasywa):

29 czerwca 1945 – Francja,
5 lipca – Wielka Brytania i Stany Zjednoczone

TRJN – nie został uznany przez Watykan i Hiszpanię

16 października 1945 – TRJN podpisał Kartę Narodów Zjednoczonych

TRJN – rozwiązany w lutym 1947 – po zebraniu się Sejmu Ustawodawczego

Ustrój państwa w okresie przejściowym (1944-1947)

Ustrój państwa – do czasu uchwalenia w 1947 r. Małej Konstytucji – okres przejściowy

Był to okres prowizorium konstytucyjnego:

 brak było ustawy zasadniczej,
 w oficjalnych wystąpieniach i dokumentach nie zapowiadano utworzenia w Polsce państwa socjali-

stycznego,

 przejściowy kompromis – utrzymaniu wielu demokratycznych instytucji z okresu II Rzeczpospoli-

tej, łącznie z dopuszczeniem do działalności partii opozycyjnych,

 eliminacja opozycji umocniła pozycję bloku politycznego zdominowanego przez PPR,
 partia w rzeczywistości jednoznacznie zmierzała do uczynienia z Polski państwa socjalistycznego

opartego na dyktaturze proletariatu.

1 stycznia 1944 – Deklaracja KRN – koncepcja ustroju społeczno-politycznego przyszłej Polski:

 kierownictwo reprezentujące wolę, dążenia i interesy najszerszych warstw społeczeństwa

polskiego,

 walka z okupantem i przyspieszenia zwycięstwa,
 zabezpieczenie narodu przed próbami powrotu do „dyktatury sanacyjno-ozonowej”.

11 września 1944

– ustawa O organizacji i zakresie działania rad narodowych – określała pozycję ustro-

jową KRN

Był to swoisty podziemny parlament – skład nie był wyłoniony w wyborach powszechnych

Członkom KRN przysługiwała tytuł posła i immunitet poselski

Kategorie członków KRN – osoby powołane przed 11 września 1944:

 Delegaci różnych organizacji, w tym politycznych

 Przedstawiciele wojewódzkich rad narodowych
 Przedstawiciele organizacji polskich za granicą
 Oraz osoby dokooptowane

Liczba członków KRN – do 444 osób

Kompetencje KRN:

 Ustawodawcze
 Planowanie gospodarki publicznej, włącznie z uchwaleniem budżetu
 Ustalanie stanu liczebnego armii



Kontrola działalności organów władzy wykonawczej



Podejmowanie decyzji w ważnych sprawach politycznych i międzynarodowych



Nadzór nad radami narodowymi

Do 1947 – w systemie organów państwowych – KRN formalnie najwyższym organem

Głowa Państwa

Do czasu uchwalenia Małej Konstytucji z 1947 r. – nie przywrócono urzędu Prezydenta RP

11 września 1944 ustawa regulująca pozycję Przewodniczącego KRN:

 Uzyskał uprawnienia Marszałka Sejmu
 Powierzono prezydentowi KRN zastępowanie prezydenta RP uznając, iż urząd ten jest opróżniony

Dzięki temu Prezydent KRN sprawował funkcję głowy państwa

Rząd tymczasowy RP – umacniał i rozbudowywał:

 Struktury terytorialnych władz administracyjnych
 Struktury siłowe:

- organy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w tym:

 Milicję Obywatelską
 Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (od maja 1945),

Koniec 1945 – ok. 100 tys. żołnierzy i funkcjonariuszy

Referendum – 1946

27 kwietnia 1946 – z inicjatywy PPR uchwalenie ustawy O głosowaniu narodowym w celu „umożliwie-

niu Narodowi bezpośredniego wypowiedzenia się w sprawie zasad przyszłej Konstytucji oraz w
sprawie doniosłych przemian społeczno-gospodarczych i politycznych”.

Pytania referendalne:

1. Czy jesteś za zniesieniem Senatu?
2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego prze reformę

rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych upraw-
nień inicjatywy prywatnej?

3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?

Odpowiedź na pytanie 1: strukturze przyszłego parlamentu, społeczne dla poszczególnych partii
Odpowiedzi na pytanie 2 i 3: stopień akceptacji uprzednio wprowadzonych zmian
Blok Stronnictw Demokratycznych: PPR, PPS, SL i SD – apel o głosowanie 3 razy tak
PSL – wzywało do głosowania „nie”

30 czerwca 1946 – referendum
Wg danych oficjalnych:

 pierwsze pytanie – 68,2% głosów „tak” i 31,8% głosów „nie”
 na drugie pytanie – 77,3% głosów „tak”
 na trzecie – 91,4% głosów „tak”

Na podstawie szacunkowych obliczeń PSL:

 na pytanie pierwsze – ok. 80% głosów za utrzymanie Senatu

22 września 1946 – Ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego:

 Sejm miał składać się z 444 posłów
 w trybie ustawy wprowadzała jednoizbowy parlament
 wybory pięcioprzymiotnikowe (powszechne, bezpośrednie, równe, tajne, proporcjonalne)
 czynne prawo wyborcze – osoby po skończeniu 21 lat, w tym żołnierze
 bierne prawo wyborcze – przyznano osobom po skończeniu 25 lat
 ograniczenia zasady powszechności – w zakresie czynnego i biernego prawa wyborczego – na

podstawie oceny zachowań niektórych kategorii obywateli polskich w czasie okupacji i po 1944 r.

19 stycznia 1947 – wybory do Sejmu Ustawodawczego:

 bezpośrednio w okręgach wybierano 372 posłów,
 z list państwowych 72 posłów.

W trakcie kampanii wyborczej – podziała na dwa obozy polityczne:

 Blok Stronnictw Demokratycznych – wystawił wspólne listy wyborcze
 PSL – w wyborach wystąpiło samodzielnie.

W 52 okręgach wyborczych PSL złożyło protesty, których nie uwzględniono.

Oficjalne wyniki wyborów:

Blok Stronnictw Demokratycznych – 80,1% głosów = 394 mandaty
PSL – 10,3% głosów = 28 mandatów,
Stronnictwo Pracy – 12 mandatów,

5 posłów katolickich

PSL zakwestionowało bezskutecznie legalność wyborów parlamentarnych w 1947 r.
Protesty rządu Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych nie zostały uwzględnione przez stronę radziecką

Konsekwencją powyższego:

 przejęcie do 1989 r. władzy w kraju przez PPR – PZPR i partie koalicyjne (satelickie),
 przyspieszenie tempa budowy ustroju komunistycznego w Polsce

SEJM USTAWODAWCZY

Sejm ustawodawczy – przede wszystkim konstytuantą – powołany do:

 określenia podstaw organizacji państwa w okresie poprzedzającym uchwalenie nowej ustawy zasadni-

czej

 uchwalenie nowej konstytucji.

Po ukonstytuowaniu się Sejmu Ustawodawczego:

 samorozwiązanie się Krajowej Rady Narodowej,

- ustanie pełnomocnictwa Prezydium i Prezydenta KRN.

Kadencja

Sejmu Ustawodawczego –

5 lat

Praca Sejmu:
- sesje zwyczajne,
- sesje nadzwyczajne – zwoływane przez Prezydenta RP (na żądanie 1/3 ustawowej liczby posłów)
Inicjatywa ustawodawcza:
- Sejm (grupa 10 posłów),
- Rada Państwa,
- rząd

Zmiana pozycji posła:
 odejście od mandatu wolnego – przedstawicielskiego, na podstawie którego posłowie są przedstawi-

cielami Narodu i nie wiążą ich instrukcje wyborców,

 ustanowiono mandat związany – imperatywny – zakładający, że:

- poseł reprezentuje swoich wyborców – okręg – w którym uzyskał mandat,
- ma więc obowiązek informować wyborców o własnej pracy i działalności Sejmu,
- oraz że może być odwołany przez wyborców

Funkcje Sejmu Ustawodawczego

- ustrojodawczą,
- ustawodawczą,
- kontrolną,

- ustalał podstawowe kierunki polityki państwa.
Funkcja ustrojodawcza – uchwalenie nowej konstytucji zgodnie z trybem określonym przez Sejm Ustawo-
dawczy.
Funkcja ustawodawcza – szczególnie w zakresie:
- konstytucji,
- ordynacji wyborczej,
- budżetu,
- ustroju samorządu (do 1950 r.)
- ratyfikacja umów międzynarodowych.
Regulacja tych dziedzin wymaga formy ustawy.
Ponadto dopuszczono do wydawania przez rząd dekretów z mocą ustawy – głównie w okresie między se-
sjami parlamentu.
Funkcja kontrolna – w szczególności udzielanie absolutorium rządowi.
Nowa dziedzina działalności Sejmu: akty prawne – narodowe plany gospodarcze.

MAŁA KONSTYTUCJA Z 19 LUTEGO 1947 r.

4 lutego 1947 – na podstawie projektu rządowego – uregulowano pozycję Prezydenta RP:

- uchwalono Ustawę Konstytucyjną o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej – zawierającą wiele rozwiązań
z ustawy zasadniczej z 1921 r.

Prezydent RP:
- wybierany na siedmioletnią kadencję
- w tajnym głosowaniu na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego,
- przy obecności co najmniej 2/3 ustawowej liczby posłów.

5 lutego 1947 – Bolesław Bierut wybierany na urząd Prezydenta RP. Integralną częścią ślubowania zwrot:

„Tak mi dopomóż Bóg”.

Przyjęto zasadę niełączenia funkcji prezydenta z innymi urzędami.

Kompetencje prezydenta określiła Mała Konstytucja z 1947 r.

Bolesław Bierut (1892-1956),
Przewodniczący KRN (1944-1947)
Prezydent RP (1947-1952)
Przewodniczący KC PZPR (1948-1956)
Premier PRL (1952-1954)

6 lutego 1947:

- ustąpienie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej;
- powołanie nowego rządu z premierem Józefem Cyrankiewiczem (PPS)

19 lutego 1947 – uchwalono Ustawę Konstytucyjną o ustroju i zakresie działania najwyższych organów

Rzeczypospolitej Polskiej – tzw. Małą Konstytucję z 19 lutego 1947 r. (sprzeciw 17 posłów).

Mała Konstytucja regulowała:
- pozycję najwyższych organów RP.
Zawierała postanowienia dotyczące:
- Sejmu Ustawodawczego
- Prezydenta
- Rady Ministrów
- rządu
- NIK
- wymiaru sprawiedliwości
- oraz przepisy przejściowe i końcowe

Mała Konstytucja – przedłużyła stan prowizorium konstytucyjnego

w Polsce

Postanowienia Małej Konstytucji miały obowiązywać do czasu wejścia w życie nowej konstytucji Rze-

czypospolitej Polskiej

Poza regulacją w szczególności:
- zasady ustroju społeczno-gospodarczego,

- sfera praw i wolności obywatelskich

Mała Konstytucja – wielokrotnie odsyłały do ustaw zwykłych – świadczy to o ramowości Małej Konstytu-
cji, której tekst był kilkakrotnie nowelizowany.

Nowa kategoria aktów prawnych Sejmu Ustawodawczego – ustawy konstytucyjne jako akty nadrzędne nad
ustawami zwykłymi (w tym: Mała Konstytucja).

Zasady naczelne sformułowane w Małej Konstytucji:

Zasada zwierzchnictwa narodu – Sejm Ustawodawczy – „organem władzy zwierzchniej Narodu Pol-

skiego”,

Zasada trójpodziału władz – przyjęta formalnie:
- Sejm Ustawodawczy – w zakresie ustawodawstwa,
- Prezydent, Rada Państwa i rząd – w zakresie władzy wykonawczej,

niezawisłe sądy - w zakresie wymiaru sprawiedliwości

W praktyce ustrojowej zasada trójpodziału władz była realizowana w ograniczonym zakresie przede
wszystkim ze względu na:
- szczególne stanowisko Sejmu Ustawodawczego jako organu przedstawicielskiego,
- ustanowienie terenowych organów jednolitej władzy państwowej (w 1950 r.) –także rady narodowe uzy-
skały charakter organów przedstawicielskich,
- usytuowanie Rady Państwa wśród organów władzy wykonawczej.
Rada Państwa:

nie pochodziła z wyborów,

skład – prezydent, marszałek i wicemarszałek Sejmu, Naczelny Dowódca WP (na czas wojny)

kompetencje – w szczególności:

- nadzór nad radami narodowymi,
- zatwierdzanie dekretów z mocą ustawy
- wprowadzenie stanu wojennego i wyjątkowego na wniosek rządu.

Mała Konstytucja z 1947 r. – wprowadzała ustrój parlamentarno-gabinetowy.

Prezydent – pochodzący z wyboru Sejmu Ustawodawczego nie ponosił przed nim odpowiedzialności poli-

tycznej

Akty prezydenta – wymagały dla swej ważności kontrasygnaty przez premiera i odpowiedniego ministra.

Prezydent podlegał odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu w wypadku:
- dopuszczenia się zdrady kraju,
- pogwałcenia ustawy zasadniczej,
- popełnienia przestępstwa karnego.

Funkcje władzy wykonawczej prezydent sprawował za pośrednictwem odpowiedzialnych ministrów.

Stan prawny nie znajdował potwierdzenia w praktyce ustrojowej - z powodu naruszenia apolityczności i
neutralności prezydenta

Wzmocnienie pozycji prezydenta przez:

- personalne połączenie ze stanowiskiem przewodniczącego Rady Państwa,
- sprawowanie przez Bieruta funkcji sekretarza generalnego → przewodniczącego KC PPR.

Rzeczywista rola Prezydenta RP – nie znajdowała uzasadnienia w treści postanowień Małej Konstytucji.

Mała Konstytucja – częściowo konstytucją fikcyjną:

nie odzwierciedla zmieniających się stosunków politycznych,

zapowiedź przywrócenia wszystkich swobód demokratycznych z Manifestu PKWN – spełniona w uchwale
Sejmu Ustawodawczego – Deklaracja w przedmiocie realizacji praw i wolności obywatelskich z 22 lutego
1947 r, - w praktyce nie zrealizowana – zwłaszcza w miarę głoszenia tezy o wojnie domowej i nasilającej
się walce klasowej.

PRACE PRZYGOTOWAWCZE NAD KONSTYTUCJĄ POLSKI LUDOWEJ

Prace przygotowawcze nad nową konstytucją przeciągały się, gdyż:
- żadna partia nie miała sprecyzowanego stanowiska wobec kształtu nowej konstytucji,

- negatywne skutki utworzenia Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (15 grudnia 1948),
- sytuacja międzynarodowa niekorzystnie wpływała na proces reform wewnętrznych w Polsce.

1951 – początek oficjalnych prac nad projektem nowej konstytucji.

Wcześniej – prace partyjnych komisji konstytucyjnych

8 września 1950 – Projekt Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – wynik prac komisji partyjnych
– ściśle poufny.

Istotne zapisy Projektu

Nowa nazwa państwa –PRL

Odmienna koncepcja ustroju:

- w miejsce trójpodziału władz- zasada jednolitej władzy państwowej
- Prezydent – z wyboru jednoizbowego parlamentu
- znacznie zwiększenie składu Rady Państwa

Od połowy 1950 – coraz większe wzorowanie się na postanowieniach stalinowskiej konstytucji radziec-
kiej z 1936 r.

26 maja 1951 ustawa konstytucyjna O trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Polski Ludowej –

powołanie Komisji Konstytucyjnej (Bierut przewodniczącym)

Styczeń 1952
- gotowy wstępny projekt konstytucji
- projekt skierowany do „ogólnonarodowej dyskusji”, wielka kampania propagandowa partii.

Stalin – zgłosił kilkadziesiąt poprawek, w tym o znaczeniu ustrojowym – uwzględnione przez Komisję

Konstytucyjną

30 kwietnia 1952 – ostateczny projekt ustawy zasadniczej przesłany do marszałka Sejmu Ustawodawcze-

go.

18 lipca 1952 – początek debaty sejmowej – referat Bieruta, mówiącego ze Stalinem: „ Konstytucja win-

na być podsumowaniem, bilansem, uwieńczeniem dokonanych już przemian społecznych, politycz-
nych i gospodarczych, które stanowią podstawę ustrojową stosunków społecznych w państwie”.

22 lipca 1952 - po 8 latach od Manifestu PKWN – jednomyślnie uchwalenie Konstytucji PRL

Józef Cyrankiewicz (1911-1989)
Działacz PPS i PZPR
Premier RP – PRL (1947-52 i 1954-70)
Przewodniczący Rady Państwa (1970-72)
Bolesław Bierut – premier rządu PRL (1952-1954)

Statut Tymczasowy KRN oraz ustawa z 11 września 1944 r.

– podstawami uczynienia z rad narodowych

podstawowego ogniwa w systemie organów państwa.

Z koncepcji tej – wzorowanej na rozwiązaniach radzieckich – zrezygnowano pod koniec 1944 r.

Powrócono do niej w 1950 r., gdy zreorganizowano całkowicie aparat terenowy, opierając go na syste-

mie rad.

Początkowo terenowy aparat administracyjny tworzyć mieli – oprócz rad – pełnomocnicy PKWN.

Od sierpnia 1944 r. przystąpiono do odbudowy organów administracji rządowej, opierając się na

przedwojennej strukturze oraz do częściowego przywracania mocy obowiązującej dotyczących ich
przepisów ustrojowych:
-

dekretem PKWN z 23 listopada 1944

r. restytuowano instytucję samorządu terytorialnego powiąza-

nego z radami narodowymi, którym przyznano zadania organów uchwałodawczych samorządu teryto-
rialnego.

Nowość stanowiło wprowadzenie samorządu terytorialnego na szczeblu województwa

Rozwiązania wprowadzone w 1944r. doprowadziły w okresie 1944-1950 do dualizmu władzy i admi-
nistracji – istnienia obok siebie:
- pionu administracji rządowej
- pionu administracji samorządowej i rad narodowych

Terenowymi organami administracji rządowej zespolonej – zgodnie z Dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia
1944 r. o trybie powołania władz administracji I i II instancji – wojewodowie oraz starostowie. Podlegali oni:

- służbowo i organizacyjnie – Ministrowi Administracji Publicznej,
- rzeczowo – poszczególnym ministrom resortowym, w zależności od rodzaju sprawy.

Wojewodów początkowo mianował PKWN, a następnie Rada Ministrów na wniosek Ministra Administra-

cji Publicznej, zaopiniowany przez wojewódzką radę narodową

Starostów mianował Minister Administracji Publicznej, na wniosek wojewody, zaopiniowany przez po-
wiatową radę narodową.

W porównaniu z okresem przedwojennym zmianie uległ zakres kompetencji wojewodów i starostów:

ich urzędy utraciły charakter polityczny,

z zakresu działania administracji ogólnej wyłączono:
- Milicję Obywatelską (podlegała resortowi bezpieczeństwa publicznego, choć pierwotnie planowano
podporządkować ją radom narodowym),
- sprawy kontroli publikacji i wydawnictw,
- przeprowadzenia reformy rolnej

1945-1981 – Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk

(1981-1990 – Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk).

Wojewodów i starostów powiązano z odpowiednimi radami narodowymi, które przedstawiały opinie w
sprawie powołania na te stanowiska

Mogły one także wystąpić z wnioskiem o odwołanie wojewody lub starosty

Ponadto, podlegali oni radom w sprawach należących do zakresu samorządu terytorialnego

Społeczną kontrolę nad organami administracji rządowej powierzono prezydiom odpowiednich rad naro-
dowych.

ADMINISTRACJA NIEZESPOLONA

Struktura administracji niezespolonej – w porównaniu z okresem przedwojennym – uległa rozbudowaniu

Szczególną propozycję zajmowały wśród nich wojewódzkie i powiatowe organy Bezpieczeństwa Pu-
blicznego i Milicji Obywatelskiej.

Instytucja samorządu terytorialnego – przywrócona w 1944 r. otrzymała specyficzne uprawnie: radom na-
rodowym nadano charakter reprezentacji samorządu

Służyć to miało upowszechnieniu obcej ustrojowo instytucji rad

Uważane to było za przejaw sowietyzacji kraju

Do 1954 r. członkowie rad nie pochodzili z wyboru:

- prawo ich powoływania przysługiwało określonym organizacjom politycznym i społecznym;
- rady mogły dokooptować do swego składu osoby szczególnie zasłużone;
- rady niższego szczebla delegowały swych przedstawicieli do rad szczebla wyższego.

Pozwalało to władzy ludowej na odpowiedni „klasowo” dobór radnych, zapewniając decydujący wpływ
na ich oblicze PPR-PZPR oraz ugrupowaniom sojuszniczym.

Organy wykonawcze samorządu terytorialnego poszczególnych szczebli:
- wydział wojewódzki – kierowany z urzędu przez wojewodę lub jego zastępcę,
- wydział powiatowy – z urzędu kierowany przez starostę,
- zarząd miejski – kierowany przez prezydenta lub burmistrza miasta
- zarząd gminny – pod przewodnictwem wójta.
Członków zarządów – z wyjątkiem wojewody i starosty – wybierały rady narodowe.
Poszczególne wydziały i zarządy:
- przygotowywały materiał do decyzji podejmowanych przez – radę narodową,
- realizowały te decyzje,
- podejmowały decyzje w sprawach niezastrzeżonych dla rady lub jej prezydium
Istniały ponadto organy jednoosobowe:
- prezydent
- burmistrz
- wójt

Nadzór nad organami wykonawczymi samorządu terytorialnego sprawowały:
- organy administracji rządowej
- organy wykonawcze samorządu wyższego stopnia oraz rad narodowych

 Wydziały wojewódzkie oraz zarządy miejskie w Warszawie i Łodzi nadzorował Minister Administra-

cji Publicznej.

 Wydziały powiatowe oraz zarządy miejskie w miastach wydzielonych podlegały nadzorowi wydziału

wojewódzkiego

 Zarządy gminne i miasta niewydzielone podlegały nadzorowi wydziału powiatowego.

Nadzór nad czynnościami w zakresie funkcji zleconych samorządowi realizowali wojewodowie i staro-
stowie

Każdy organ wykonawczy samorządu podlegał jednocześnie kontroli rady narodowej wyższego stop-
nia, która mogła wstrzymać jego uchwałę w wypadku uznania jej niecelowości, sprzeczności z prawem lub
zasadniczą linią działalności KRN

Funkcje organów uchwałodawczych samorządu terytorialnego spełniały rady narodowe odpowiedniego

szczebla, wykonującym także inne uprawnienia w zakresie planowania i kontroli administracji rządowej.

Zadania rad narodowych

wykraczały poza tradycyjną rolę samorządu terytorialnego, co podkreślano wy-

raźnie w noweli do

ustawy ze stycznia 1946 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych

Uznano je wówczas za terenowe organy przedstawicielskie, będące:
- organami planowania działalności publicznej i kontroli,
- wykonującymi zadania organów uchwałodawczych samorządu

Rady narodowe – nie były zatem organami tradycyjnego samorządu terytorialnego ani organami admini-
stracji rządowej

 Rozwiązanie to pozwalało władzy ludowej kontrolować wszystkie ogniwa administracji rządowej i samo-

rządowej w terenie

 Bardzo rozległy i szczegółowo określony nadzór nad działalnością rad i kierunkami ich działania sprawo-

wały rady stopnia wyższego, wszystkie zaś podlegały KRN (od stycznia 1945 r. Prezydium KRN)

 Większość uchwał wymagała zatwierdzenia przez prezydium rady wyższego szczebla, które mogło także

wstrzymać każdą uchwałę rady niższego szczebla lub jej organu wykonawczego.

 W 1944 r. wprowadzono zmiany w administracji większych miast:

- prezydenci przejęli funkcje należące w okresie przedwojennym do starostów grodzkich ( w Warsza-

wie do komisarza rządu) i podlegali w tym zakresie wojewodom.

 Od 1945 r. nowe zasady organizacji administracji terytorialnej stopniowo wprowadzano także na ziemiach

zachodnich i północnych (proces ten trwał do 1950 r., gdy usunięto tam ostatnie odrębności w stosunku
do reszty kraju)

 Tereny te wyłączono wówczas z zakresu działania Ministerstwa Administracji Publicznej i przekazano

utworzonemu w listopadzie 1945 r. Ministerstwu Ziem Odzyskanych (istniało do stycznia 1949r.)

 MZO oprócz zadań własnych koordynowało działalność innych ministerstw na tych terenach, z wyjątkiem

Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Żeglugi i Handlu Zagranicznego

 Kierował nim Władysław Gomułka (1945-1949)

Organy administracji rządowej zespolonej na Ziemiach Odzyskanych były wyposażone w szerokie kompeten-
cje: okręgowi i obwodowi pełnomocnicy rządy, których zaczęto nazywać wojewodami i starostami

Podporządkowano im także organy administracji niezespolonej

Z opóźnieniem, wynikającym z małej początkowo liczby ludności polskiej na tych terenach, tworzono tam
rady narodowe.

Lata 1948-1950 – przeprowadzono likwidację tradycyjnych organów administracji
W ich miejsce tworzono jednolity system administracji terytorialnej, oparty na zasadzie koncentracji

władzy w rękach rad

Nowe funkcje państwa, oprócz tradycyjnych zadań administracyjnych obejmowały także zadania gospo-
darcze oraz organizatorsko-wychowawcze

Był to wynik wprowadzenia w życie zasady centralizmu demokratycznego.

20 marca 1950

– ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej – zasadnicza reforma

administracji

Reforma oznaczała całkowite odejście od tradycji polskich na rzecz wzorców radzieckich

Ustawa nosiła dotychczasowy dualizm administracji terenowej – zlikwidowany został samorząd teryto-

rialny, uznany za sprzeczny z istotą centralizmu demokratycznego

Na własność państwa przejęto majątek dotychczasowych związków samorządu.

Zniesiono niektóre orany administracji niezespolonej, podległe resortowi finansów, oświaty, a także tere-

nowe jednostki Komisji Planowania Gospodarczego

Ich kompetencje przejęły wewnętrzne zreorganizowane rady narodowe.

Grudzień 1954 – pierwsze powszechne wybory do nowych rad

Na szczycie systemu rad – Rada Państwa (1947 – 1989), od r. 1952 – wyłaniana przez Sejm

Rady niższego szczebla stały się terenowymi jednolitymi organami władzy państwowej w wojewódz-
twach i powiatach, dzielnicach większych miast, miastach i gminach

Rady działały zgodnie z zasadą podwójnego podporządkowania:
- poziomego – organy wykonawcze podlegały organom uchwałodawczym: prezydia podporządkowano ich
radom;
- pionowego – organy niższego stopnia podlegały organom hierarchicznie wyższym: prezydium rady niż-
szej podporządkowano prezydium rady wyższego szczebla.

W praktyce istotną rolę odgrywało jedynie podporządkowanie pionowe, przybierające formy pełnej zależ-
ności służbowej

Był to efekt ogólnych tendencji centralizacyjnych

Zadania rad obejmowały m.in.:
- kierowanie działalnością gospodarczą, społeczną, kulturalną, ochrona porządku publicznego, własności spo-
łecznej i praw obywateli
- uchwalanie terenowych budżetów i planów gospodarczych oraz nadzorowanie ich wykonania,
- współdziałanie w obronności państwa
Rady obradowały na sesjach:

 zwyczajnych, w terminach wynikających z ustawy,
 nadzwyczajnych, zwoływanych decyzją samej rady.

Organami wewnętrznymi rad – powoływane i kierowane przez nie komisje.

Prezydia rad narodowych

- były organami wykonawczymi i zarządzającymi rad
- były wybierane przez rady – działały kolegialnie
- sprawowały na podległym terenie wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowe, wykonujące
uchwały rad oraz zarządzenia i polecenia władzy zwierzchniej

Pracami prezydium kierował przewodniczący

Prezydia dzieliły się na wydziały, zarządzające poszczególnymi dziedzinami spraw rady narodowej.

Reformie terenowych organów władzy państwowej towarzyszyły zmiany w podziale terytorialnym kraju
- utworzono nowe województwa,
- zreorganizowano strukturę i zasady działania aparatu wymiaru sprawiedliwości.

25 września 1954

Ustawa o zmianie Konstytucji PRL

– dotyczyła gromadzkich rad narodowych powołanych w miejsce rad

gminnych

Ustawa o reformie podziału administracyjnego wsi – zniesienie gmin, gminnych rad narodowych i in-
stytucji sołtysa oraz powołanie gromadzkich rad narodowych i instytucji zebrań wiejskich

Ustawa o osiedlach i radach narodowych osiedli
Ustawa – ordynacja wyborcza do rad narodowych – „Prawo zgłaszania kandydatów na członków rad

narodowych przysługuje organizacjom politycznym, zawodowym i spółdzielczym, Związkowi Samopo-
mocy Chłopskiej, Związkowi Młodzieży Polskiej, jak również innym masowym organizacjom społecz-
nym ludu pracującego”.

W miejsce dotychczasowych gmin i gromad wprowadzono nowe gromady, w których miały działać gro-
madzkie rady narodowe, pochodzące z wyborów

Ich zadania obejmować miały zwłaszcza aktywizowanie produkcji rolnej

Ustawa przewidywała istnienie obok gromad – tzw. wsi ustawowych – jednostek podziału pomocniczego
posiadających własne organy w postaci zebrań wiejskich i sołtysa

Gromady były jednostkami trzykrotnie mniejszymi od zlikwidowanych gmin, , a jednocześnie większymi
od poprzednich gromad, stanowiących do 1954 r. jednostki podziału pomocniczego

Słabe gospodarczo gromady nie spełniły swojej roli, w konsekwencji w następnych latach wyraźna była
tendencja do zmniejszenia ich liczby (1955- 8789, 1962 – 5245, 1970 – 4313).

Osiedla liczące co najmniej 1000 mieszkańców i cechujące się zwartą zabudową, mogły być wydzielone z

obszaru gromady, jako osiedla robotnicze, uzdrowiskowe lub rybackie

Osiedla stanowiły nowy typ jednostek podziału terytorialnego

Zadania osiedlowych rad narodowych obejmowały zaspokajanie bytowych, socjalnych i kulturalnych po-
trzeb mieszkańców, szczególnie zapewnienie utrzymania i rozwoju urządzeń komunalnych

Liczba osiedli nie była nigdy duża: 47 w 1954 r., maksymalnie 148 w r. 1961

W praktyce gromady i osiedla odpowiadać miały terenom spółdzielni produkcyjnych

Grudzień 1954 - pierwsze wybory do rad narodowych

Zasada zgłaszania kandydatów w praktyce oznaczały poddanie rad narodowych kontroli PZPR i nadanie
całemu aparatowi państwowemu charakteru socjalistycznego

Uchwały komitetów partii stanowiły dla rad wiążące dyrektywy

Jedność zadań i celów rad i komitetów gwarantowała także „unia personalna”: funkcje kierownicze w pre-
zydiach rad narodowych poszczególnych stopni pełnili szefowie lub czołowi działacze komitetów PZPR.

Wykład VII

Podstawowe zasady ustrojowe

- ogólne zasady stosowane do całej administracji państwowej, charakteryzujące ją w związku z zagroże-
niami ustrojowymi państwa socjalistycznego, mające charakter nadrzędny wobec innych reguł organi-
zacji i działaniu administracji.

*Podstawowe zasady ustrojowe:
-kierowniczej roli partii
-centralizmu demokratycznego
-udziału mas pracujących
-planowej działalności
-naukowego kierownictwa

Zasady kierowniczej roli partii - w praktyce partia:
-określała program działania i wytyczne w dziedzinie polityki administracyjnej.
-kontrolowała działalność administracji
-realizowała własną politykę personalną-obsadzała kierownicze stanowiska w administracji członkami
PZPR, zobowiązanymi organizacyjnie do ścisłego przestrzegania dyrektyw partyjnych (nomenklatura)

NOWELIZACJE KONSTYTUCJI PRL Z 22 LIPCA 1952 ROKU

*Nowelizacja z 25 września 1954 r. gromady i osiedla-w miejsce gmin-jako najniższe jednostki podzia-
łu administracyjnego państwa.
*Nowelizacja z 13 grudnia 1957r. w wyniku reformy aparatu kontroli finansowej państwa przywrócono
Najwyższą Izbę kontroli, jako organ niezależny od rządu a podlegający Sejmowi.
*Nowelizacja z 22 grudnia 1960r. wprowadziła stałą liczbę posłów 460
*Nowelizacja z 19 grudnia 1963 przedłużyła kadencję rad narodowych z 3 do 4 lat ujednolicając kaden-
cje Sejmu i rad narodowych/
*Nowelizacja z 29 listopada 1972 zlikwidowała gromady i ponownie wprowadziła gminy

*Nowelizacja z 28 maja 1975r. wprowadziła- dwustopniowy podział administracyjny przez likwidację
powiatów
-49 województw
*Nowelizacja z 10 lutego 1976r. zawierała najobszerniejszy zakres zmian wynikających z założeń ide-
ologicznych
-wprowadzała zapis, że PRL "urzeczywistnia i rozwija demokrację socjalistyczną"
-konstytucjonalizowała rolę partii politycznych na czele z PZPR
określała, że Front Jedności Narodu jest "wspólną płaszczyzną działania organizacji społecznych ludu
pracującego i patriotycznego zespolenia wszystkich obywateli /.../ wokół żywotnych interesów Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej.
*Nowelizacja z 10 lutego 1976 r. c.d. - deklarowała, że PRL "umacnia przyjaźń i współpracę ze ZSRR i
innymi państwami socjalistycznymi"
-wprowadzała rozległe i w znacznej mierze niekorzystne zmiany w organizacji aparatu państwowego
zwłaszcza zaś podporządkowała NIK rządowi i nadzorowi premiera.
*Nowelizacja z 8 października 1980-uchyliła podporządkowanie NIK rządowi i ponownie podporząd-
kowała ją Sejmowi.
*Nowelizacja z 26 marca 1982 -wprowadzała Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny
*Nowelizacja z 6 maja 1987 -włączyła do ustroju politycznego formę demokracji bezpośredniej w po-
staci referendum
*Nowelizacja z 15 lipca 1987 -wprowadzała urząd Rzecznika Praw Obywatelskich
*Nowelizacja z 7 kwietnia 1989-w wyniku postanowień "okrągłego stołu" zapoczątkowała tworzenie
nowego systemu ustrojowego Polski - m.in. restytuowała Senat oraz urząd Prezydenta PRL (następnie
RP)
*Nowelizacja z 29 1989 -przywróciła nazwę państwa Rzeczpospolita Polska oraz godło państwa -orła z
koroną.

*25 stycznia 1958 ustawa o radach narodowych podstawa korekty systemu rad narodowych w okresie
tzw. decentralizacji
-zwiększała formalnie kompetencje rad narodowych przekazując im wszystkie sprawy niezastrzeżone na
rzecz innych organów (domniemanie kompetencji)
-nadawała charakter terenowych organów administracji państwowej o dużym stopniu samodzielności
wydziałom prezydiów rad narodowych: ich kierownicy mogli samodzielnie podejmować bieżące decy-
zje indywidualne
-przywracała urząd sołtysa, zlikwidowany z 1954
-zwiększyła i rozbudowywała nadzór nad radami i ich organami.
*28 czerwca 1963-ustawa o zmianie ustawy o radach narodowych
-wzmocniła pozycję komisji rad narodowych
-zapewniła radnym ochronę prawna w zakresie sprawowanego mandatu
*Podział terytorium kraju istniejący od 1954 oraz odpowiadająca mu struktura rad narodowych utrzy-
mały się do 1972

REFORMA ADMINISTRACJI TERENOWEJ 1972-1975
Pierwszy etap zasadniczej zmiany systemu administracyjnego
*29 listopada 1972 ustawa o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych
-dotychczasowe gromady przekształcono w gminy,
-zlikwidowano osiedla-nadając im status miasta lub włączając do odpowiedniej gminy
-gminne rady narodowe pozostały terenowymi organami władzy państwowej,
-stając się jednocześnie podstawową organizacją samorządu społecznego

*Odróżniało to miało samorządność socjalistyczna od tradycyjnego modelu samorządu terytorialnego,
który wciąż poddawano krytyce

*Ustawa z 1972r.-powołała nowe, jednoosobowe terenowe organy administracji państwowej - naczelni-
ków gmin;

-mianowali ich na czas nieoznaczony przewodniczący prezydiów WRN a od 1973 roku wojewodowie
-naczelnicy działali za pomocą aparatu zorganizowanego-urzędów gminy
-prezydium gminnej rady narodowej było kolegialnym organem wewnętrznym rady gminy organizują-
cym jej pracę i reprezentującym ja na zewnątrz
-gminom przekazano wiele kompetencji, należących dotychczas do powiatów
-uczyniło to z powiatów jedynie ogniwo pośrednie między władzami wojewódzkimi a gminami

Drugi etap -1973- zmiany w wyższych jednostkach podziału terytorialnego
*22 listopada 1973 ustawa o zmianie ustawy o radach narodowych: -rozszerzyła zasady organizacji rad
narodowych określone w ustawie z 1972 na wyższe jednostki podziału terytorialnego
-charakter terenowych organów administracji państwowej uzyskali wojewodowie, naczelnicy lub prezy-
denci miast a przejściowo do roku 1975 naczelnicy powiatów
-podporządkowano im aparat wykonawczy-urzędy wojewódzkie, powiatowe (od 1975 roku) i miejskie.

Drugi etap reformy administracji 1973 cd
22 listopada 1973 ustawa o zmianie ustawy o radach narodowych cd
-wojewodów, prezydentów miast, naczelników powiatu lub naczelników miast stanowiącego powiat
oraz naczelników dzielnicy w mieście wyłączonym z województwa powoływał prezes Rady Ministrów
po zaopiniowanym przez odpowiednia rade narodową
-pozostałe organy powoływał wojewoda, także po uzyskaniu opinii właściwej rady narodowej

Drugi etap reformy administracji 1973cd
*Organy administracji terytorialnej podporządkowano (pionowo) powołanemu w 1975 urzędowi Mini-
stra Administracji, Gospodarki Terenowej i Środowiska.
*Podobnie jak w latach 1944-1950 rady narodowe miały nadawać kierunek ich działalności, sprawować
kontrolę.. opiniować kandydatów na stanowiska (podporządkowanie poziome)
*Prezydia rad narodowych wyższego stopnia-analogicznie do prezydiów rad gminnych-stanowiły orga-
ny wewnętrzne swoich rad reprezentowały je na zewnątrz
*Prezydia utraciły charakter organów administracji państwowej wobec powołania osobnych terenowych
organów administracji zespolonej

Drugi etap reformy administracji 1973c.d.
*1973 Konferencja Krajowa PZPR ustaliła, że funkcje przewodniczących rad narodowych powierzano I
sekretarzom odpowiednich ogniw partyjnych (komitetów wojewódzkich, powiatowych, gminnych)
*W składzie prezydium mieli sie znaleźć także szefowie odpowiednich instancji sojuszniczych stron-
nictw politycznych
Był to jeden z form realizacji zasady kierowniczej roli PZPR z praktyki tej zrezygnowano w 1980
*Odebranie radom funkcji administracyjnych służyć miało wzmocnieniu ich roli, jako organów władzy
państwowej oraz ognie samorządu społecznego- wyeksponować ich funkcję kontrolną
*W praktyce nowy system sprzyjał centralizacji w koncentracji decyzji charakterystycznej dla lat sie-
demdziesiątych

Trzeci etap reformy 1975
*28 maja 1975 ustawa o dwustopniowym podziale administracyjnym oraz o zmianie ustawy o radach
narodowych:
-wprowadzała nowy, dwustopniowy podział administracji Polski

Trzeci etap reformy 1975c.d.

*Nowy podział administracyjny obejmował:
-jednostki stopnia podstawowego (gminy, miasta, dzielnice większych miast)
-jednostki stopnia wojewódzkiego (województwa, miasto stołeczne Warszawa, Kraków, Łódź, Wro-
cław)

*Likwidacji uległy powiaty-w wielu działach administracji niezespolonej utrzymały sie odpowiadające
im tzw. rejony
*Zrezygnowano z dotychczasowego podziału na miasta stanowiące powiaty i niestanowiące ich.

Trzeci etap reformy 1975 c.d.
*W miejsc dotychczasowych 17 województw oraz 5 miast wydzielonych z województw utworzono.
-49 nowych województw
-810 miast
-21 dzielnic (w miastach stopnia wojewódzkiego)
-2327 gmin
*Równocześnie dokonano nowelizacji Konstytucji oraz utworzono urząd Ministra Administracji, Go-
spodarki Terenowej i Ochrony Środowiska

Reforma 1972-1975
-odchodziła od dotychczasowego jednolitego modelu na rzecz rozwiązań znanych z okresu 1944-1950
-nawiązano częściowo do wzorów przedwojennych (nazewnictwo: wojewodowie, prezydenci miast,
gmina)
-nadała gminom charakter podstawowej jednostki podziału terytorialnego
-stworzono nowy system organów administracji państwowej-prezydia raz narodowych wszystkich
szczebli uzyskały odmienny status.

*1980-1982-deklaracje władz państwowych i partyjnych o podjęciu prac doskonalących system rad na-
rodowych
*20 lipca 1983 ustawa o systemie narodowych i samorządu terytorialnego
-nie przywróciła samorządu terytorialnego
-nawiązywała jednak do niektórych rozwiązań sprzed 1950 (podział zadań rad narodowych na własne i
zlecone)
-a także zawartych w ustawie z 1958 o radach narodowych
*Rady utrzymywały funkcje właściwe władzy państwowej- uniemożliwiające realizację istoty samorzą-
du,
*Maj 1990 rady zakończyły działalność w połowie kadencji w związku z wejściem w życie kolejnej re-
formy administracji terenowe.

ZMIANY W ADMINISTRACJI TERENOWEJ PO 1989 ROKU

*8 marca 1990 Sejm "kontraktowy" uchwalił ustawę o samorządzie terytorialnym
*22 marca 1990: -ustawa o terenowych organach rządowej administracji ogólnej
-ustawa o pracownikach samorządowych
*18 maja 1990 ustawa o ustroju samorządu miasta stołecznego Warszawy

*Powyższe ustawy stworzyły podstawy prawne nowego systemu administracji terenowej
*Został on oparty na dualizmie wykonywania administracji publicznej w terenie-podzielonej miedzy: -
administrację rządową
-i samorząd terytorialny, przywrócony na szczeblu gminy

*Gmina, działając poprzez swoje organy: -radę gminy i zarząd pod przewodnictwem wójta lub burmi-
strza (prezydenta) miasta
-wykonywać zaczęła -zadania własne oraz powierzone (zlecone) z zakresu administracji rządowej.

*1990 jednocześnie komunalizacja przejęcie przez gminy na własność mienia należącego do:
-działających na ich terenie rad narodowych
-terenowych organów administracji państwowej stopnia podstawowego

-niektórych przedsiębiorstw i zakładów

*Utrzymano dwustopniowy zasadniczy podział terytorialny -rejony- jednostki podziału pomocniczego
*Administracja rządowa-na poziomie województwa-wojewodowie, -uzupełniona w terenie przez stwo-
rzenie tzw. rejonów (łącznie 267 na czele kierownicy urzędów rejonowych)
*Reaktywowanie samorządu terytorialnego na szczeblu gminy pierwszym etapem zasadniczej reformy
ustroju administracji publicznej.

*1999-rozbudowa samorządu terytorialnego połączona z przywróceniem trójstopniowego podziału tery-
torialnego-reforma Buzka
*1 stycznia 1999- wejście w życie ustaw
-z dnia 5 czerwca 1998 o samorządzie powiatowym, samorządzie województwa
-z dnia 24 lipca 1998 w wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorium państwa
-z dnia 5 czerwca 1998 o administracji rządowej w województwie
*Powyższe ustawy- zgodnie z zasadą decentralizacji władzy publicznej- zawartej w Konstytucji RP z
1997 stanowią podstawę ustroju organów administracji publicznej w terenie.

*Nowe zasady ustrojowe-modyfikacja wielu instytucji prawa administracyjnego w tym kontroli admini-
stracji
*Nacisk na tzw. kontrolę społeczna wykonywaną
-bezpośrednio przez obywateli instytucja skarg i wniosków
-za pośrednictwem organów przedstawicielskich pochodzących z wyboru a takze0
-kontrola sprawowana przez powołane do tego organy państwowe
*W systemie socjalistycznym nie było miejsca na tradycyjną formę kontroli administracji-sądownictwo
administracyjne.

*1980-reaktywowanie sadownictwa administracyjnego w Polce
*26 marca 1982 nowelizacja Konstytucji PRL wprowadzała Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny
*29 kwietnia 1985 ustawa o Trybunale Konstytucyjnym
*1986 rozpoczęcie działania Trybunału Konstytucyjnego

Jerzy Adam Stępnień - prezes TK

*Sejm PRL funkcję kontrolną wykonywał.
-bezpośrednio - w stosunku do Rady Państwa, rządu
-pośrednio np. przez Radę Państwa w stosunku do rad narodowych
*Ponadto w formie:
-kontroli plenarnej
-interpelacjami poselskimi
-komisjami zwyczajnymi
-komisjami nadzwyczajnymi(w sejmach PRL instytucja martwa)
-zapytaniami poselskimi (od 1972)
*Rzeczywista rola kontrolna Sejmu PRL - przejściowo rosła na krótko po kolejnych falach wstrząsów
społecznych -1956,1970,1980

KONTROLA PROKURATORSKA

*Podstawowym organem kontroli państwowej - prokuratura
*1950 nowa organizacja prokuratury powierzono jej nowe zadania zgodne z tzw. leninowska koncepcja
prokuratury
*1952- Prokuratura-osobnym organem państwowym podporządkowanym
-formalnie głowie państwa Radzie Państwa a nie ministrowi sprawiedliwości

-faktycznie PZPR a do 1954 także służbie bezpieczeństwa

*Do 1967 uprawnienia w ramach prokuratorskiej kontroli przestrzegania prawa oficjalnie tzw. nadzór
ogólny obejmowały:
-możliwość badania poza postępowaniem sądowym legalności działania organów administracji, przed-
siębiorstw państwowych, instytucji, organizacji
*Od 1967 w zakresie wykonywanych przez nie funkcji administracji państwowej lub innych zleconych
przez ustawy
*W trybie nadzoru ogólnego kontroli podlegały także uchwały rad narodowych (z wyjątkiem Rady Pań-
stwa)

*Obligatoryjnej kontroli, sprawowanej przez NIK pod katem legalności gospodarowania, celowości i
rzetelności, podlegała działalność gospodarcza, finansowa, organizacyjno-administracyjna organów ad-
ministracji państwowej, podporządkowanych im przedsiębiorstw oraz jednostek organizacyjnych
*NIK mogła także kontrolować organizacje i związki spółdzielcze organizacje społeczne i jednostki go-
spodarki nieuspołecznionej
*Konstytucja RP z 1997 określiła NIK, jako naczelny organ kontroli państwowej działający na zasadzie
kolegialności i podległy sejmowi

Obecny przez NIK Jacek Jezierski (od 2007 koniec kadencji 2013)

KONTROLA SADOWA - OGOLNE SADOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

*1980 REAKTYWOWANO OGOLNE SADOWNICTWO administracyjne: utworzono Naczelny Sad
Administracyjny początkowo o niewielkich kompetencjach
Obecny prezes NSA prof. dr hab. Janusz S. Trzciński (od 2004)

*Kontrola społeczna w państwie socjalistycznym-forma realizacji podstawowej zasady ludowładztwa
*Faktycznie kontrola sprawowana przez rady narodowe zdominowane przez komunistów
*Rady narodowe sprawowały kontrole: -na sesjach plenarnych
-lub poprzez komisje kontroli

*1947 w ramach tzw. "bitwy o handel" społeczne komisje kontroli cen wspierały działalność- Komisji
Specjalnej do walki z Nadużyciami i Szkolnictwem Gospodarczym i jej terenowych delegatur (1945-
1954)
*Kontrole społeczną, zlecona przez państwo, wykonywały także organizacje społeczne, rady zakładowe
związków zawodowych działających w imieniu związków zawodowych inspektorzy pracy
*W formie niezorganizowanej kontrola społeczna funkcjonowała w postaci instytucji skarg i wniosków,
składanych przez osoby fizyczne i prawne
*Przykładem "społecznego" organu kontroli - powołana w 1984 przez PZPR Inspekcja Robotniczo -
Chłopska potocznie IRCHa

KONTROLA MIEDZYRESORTOWA
*Kontrola międzyresortowa - sprawowana przez inspekcje specjalne. Przeprowadzały kontrole określo-
nego rodzaju działalności niezależnie od tego, kto ja podejmował
*1954 powołano Państwowa Inspekcje sanitarna
*1958 powołano Państwową Inspekcję Handlową
*1981 powołano Państwową Inspekcję Pracy

KONTROLA RESORTOWA
*mogła być sprawowana przez jednostkę nadrzędną organizacyjnie lub funkcjonalnie nad jednostka
kontrolowana przybierając formę kontroli resortowej

*szczególną formę kontrola instancyjna, będąca instytucją postępowania administracyjnego wykonywa-
nia przy okazji rozpatrywania środków zaskarżających organów niższego stopnia
*do końca zasady regulowały przepisy utrzymanego w mocy (ze zmianami) rozporządzenia z 1928 o
postępowaniu administracyjnym
*1 stycznia 1961 wszedł w życie nowy kodeks postępowania administracyjnego (ustawa z dnia 14
czerwca 1960)