61.Urzędy centralne w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

marszałek wielki i jego zastępca marszałek nadworny

- zarządzał dworem królewskim

- był mistrzem ceremonii na dworze królewskim

- dbał o porządek i bezpieczeństwo na sejmie i w miejscu pobytu króla, w tym celu ustanawiał własne przepisy prawa - artykuły marszałkowskie (przepisy o charakterze karno - porządkowym), np. zakaz wyciągania broni na sejmie

- dysponował jednostką policyjną, strażą marszałkowską, miał jedną a później dwie chorągwie wojska

- miał kompetencje sądownicze - sądził tych, którzy naruszali bezpieczeństwo

- ustalał ceny na żywność w miejscu pobytu króla i na sejmie

- uchodził za ważnego urzędnika w kraju

kanclerz i podkanclerzy:

podkanclerz nie był zastępcą kanclerza

mieli jednakowe kompetencje (prowadzili politykę zagraniczną, korespondencja zagraniczna, polityka wewnętrzna)

w kancelarii sporządzano różne przywileje, nadania królewskie

każdy akt króla musiał mieć pieczęć kanclerza lub podkanclerza dla swej ważności; pieczęcie różniły się średnicą, kanclerz miał wielką, ale moc urzędowa była identyczna

metryka - spis aktów, które opuściły kancelarię królewską, metryka była koronna i litewska; na Litwie był kanclerz wielki litewski i podkanclerz litewski

kanclerz koronny - prowadził politykę zagraniczną z Europą Zachodnią

kanclerz litewski - prowadził politykę ze Wschodem i Rosją

jeżeli kanclerz był osobą świecką, to podkanclerz musiał być osobą duchowną i odwrotnie

kanclerz stał na czele sądu cesarskiego

podskarbi wielki i jego zastępca podskarbi nadworny:

zajmowali się finansami państwa

byli kontrolowani, podskarbiowie musieli składać sprawozdania ze swego zarządzania co 2 lata na sejmie, nie lubili tego robić i chcieli tego uniknąć poprzez symulowanie ataku padaczki, bo wtedy przerywano obrady sejmu

kontrola sejmu nad podskarbimi była nieudana, łatwo oszukiwali sejm

w 1590 r. doszło do rozdzielenie skarbu publicznego (pospolitego) i prywatnego króla i tym samym rozdzieliły się kompetencje podskarbich, podskarbi nadworny nie był już zastępcą podskarbiego wielkiego.

hetman wielki i jego zastępca hetman polny:

hetman wielki nie był naczelnym wodzem, naczelnym wodzem był król,

hetman wielki dowodził wojskami zaciężnymi (najlepsze wojska, zawodowi żołnierze, wojska te decydowały o przebiegu walk)

hetman polny wykonywał polecenia hetmana wielkiego

Kompetencje:

ustanawiali własne przepisy prawne - artykuły hetmańskie (kodeks karny żołnierzy zaciężnych)

na podstawie artykułów hetmańskich hetman sądził żołnierzy (za zdradę była kara śmierci)

mieli prawo przedstawiania do nobilitacji zasłużonych żołnierzy (na posiedzeniu sejmu)

Jan Zamojski (hetman wielki) uzyskał pewne kompetencje w polityce zagranicznej - mógł utrzymywać swoich przedstawicieli w krajach graniczących z polską na południowym wschodzie (Turcja i jej podległe 3 kraje: Mołdawia, Wołoszczyzna i Krym)

hetman nadworny - pojawia się w II połowie XVI w.

ministrowie - nazwa zastrzeżona dla takiego urzędnika, który zasiadał w senacie ministrami byli:

marszałek wielki i jego zastępca marszałek nadworny

kanclerz i podkanclerzy

podskarbi wielki

regimentarze- urzędnicy powoływani w razie potrzeby do dowodzenia wojskiem, gdy hetmani nie mogli sprawować swoich funkcji, np. dostali się do niewoli.

71.Władza ustawodawcza w Konstytucji 3-go Maja.

art. V - „Trzy władze rząd narodu Polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą, to jest władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i straży i władza sądownicza...”

Postanowienia Konstytucji dot. Sejmu rozwijały następne akty: ustawa o sejmie z 16 V 1791 r. oraz Prawo o sejmikach z października 1791 r.

Kompetencje sejmu: ustawodawstwo, ustrojodawstwo, nakładanie podatków, ratyfikacja traktatów międzynarodowych, kontrola władzy wykonawczej.

Sejm pozostał dwuizbowy i utrzymał swój stanowy charakter

Izba Poselska: 204 posłów wybieranych na sejmikach, w obradach uczestniczyło też 24 plenipotentów miast, wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziałowe - jako członkowie komisji rządowych mieli prawo zabierania głosu w sprawach miejskich oraz przemysłu i handlu, obradom przewodniczył marszałek (wchodził w skład Straży Praw dla czuwania nad wykonaniem ustaw).

Senat - liczył 102 senatorów świeckich (wojewodowie i kasztelanowie), poza tym ministrowie, biskupi diecezjalni oraz kijowski metropolita unicki, obradom przewodniczył mu król. Wg ustawy o sejmie, po śmierci Stanisława Augusta król miał powoływać senatorów spośród podwójnej liczby kandydatów przedstawianych przez sejmiki.

Organizacja sejmu:

− posłowie byli przedstawicielami całego narodu, nie wiązały ich instrukcje uchwalane przez sejmiki,

− sejm miał być zawsze gotowy, kadencja - 2 lata, sesje zwyczajne miały odbywać się co dwa lata i trwać 70 dni (z możliwością przedłużenia do 100), w każdej chwili król lub marszałek mógł zwołać sejm na sesję nadzwyczajną dla załatwienia pilnych

spraw państwowych, co 25 lat miał odbywać się sejm konstytucyjny dla rewizji konstytucji,

− zniesiono liberum veto wprowadzając zasadę większości głosów; prostej i kwalifikowanej (2/3 lub 3/4) w ważniejszych

sprawach,

− w celu usprawnienia obrad powoływano komisje (deputacje) które zajmowały się pracami szczegółowymi, na posiedzeniach plenarnych tylko przyjmowano, odrzucano lub odsyłano projekty do komisji,

− co trzeci sejm nadal miał odbywać się w Grodnie.

Pozycja obu izb była nierównorzędna, na niekorzyść Senatu. Senat nie miał prawa inicjatywy ustawodawczej. W zakresie praw politycznych, cywilnych i karnych Senat miał tylko prawo weta zawieszającego (do następnego sejmu), w sprawach mniejszej wagi głosy posłów i senatorów obliczano łącznie. Obie izby obradowały razem w celu kontroli rządu.

Uprawnienia króla w zakresie ustawodawstwa: inicjatywa ustawodawcza (razem z Strażą Praw), w jego imieniu miały być ogłaszane ustawy, zwoływał sejm (ale w określonych przypadkach mógł się również zbierać z mocy prawa oraz na zarządzenie marszałka sejmu).

Sejmiki - uprawnieni do głosowania tylko pełnoletni (po ukończeniu 18 lat) szlachcice posesjonaci, wpisywani byli do osobnych ksiąg ziemiańskich. Każdy sejmik miał wybierać dwóch posłów.

83.Represje ustrojowo-polityczne wobec Królestwa Polskiego po upadku powstania styczniowego.

- po powstaniu styczniowym w Królestwie nastąpiły jeszcze silniejsze i liczniejsze represje niż po powstaniu listopadowym:

- z katorgą i zesłaniem łączyły się konfiskaty majątków

- po 1874 władze rosyjskie zaczęły nazywać Królestwo Polskie - Krajem Nadwiślańskim

-rusyfikacji podlegało szkolnictwo, administracja i sądownictwo

- podział na 10 guberni

- likwidacja resztek autonomii Królestwa -zastąpienie urzędu namiestnika urzędem generała - gubernatora

- likwidacja Banku Polskiego (1885)

- uniemożliwianie działań stowarzyszeń

- dążyli do zniszczenia tkanki instytucji społecznych -utrudnianie kontaktów biskupów ze Stolicą Apostolską

- zakazano działalności zakonów

- Rosjanie objęli urzędy i posady nauczycielskie

- tylko religia w języku polskim

- likwidacja szlachty zaściankowej

- zakaz kupna ziemi

60.Ustrój naczelnych władz państwowych Polski odrodzonej od rządu lubelskiego do małej konstytucji.

Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej

1) rząd utworzony w nocy z 6 na 7 listopada 1918 w Lublinie z inicjatywy piłsudczykowskiego Konwentu Organizacji A, zrzeszającego partie socjalistyczne i lewicowe byłego Królestwa Polskiego i Galicji, z udziałem Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych.

Stanowisko premiera i ministra spraw zagranicznych objął socjalista I. Daszyński, poszczególne ministerstwa: S. Thugutt (sprawy wewnętrzne), J. Moraczewski (komunikacja), G. Dubiel (oświata), J. Poniatowski (rolnictwo), B. Ziemięcki (przemysł), T. Arciszewski (praca i opieka społeczna), M. Malinowski (roboty publiczne), M. Downarowicz (skarb i kooperatywa). Komendantem wojsk polskich mianowano E. Rydza-Śmigłego (J. Piłsudski przebywał w więzieniu niemieckim).

W ogłoszonym 7 listopada 1918 Manifeście proklamował utworzenie Polskiej Republiki Ludowej i zapowiadał zwołanie jeszcze przed końcem roku Sejmu Ustawodawczego. Wprowadzał równouprawnienie wszystkich obywateli bez różnicy narodowości i wyznania oraz przyznawał wolność słowa, zgromadzeń, zrzeszeń i prawo do strajku. Ustalał 8-godzinny wymiar czasu pracy w przemyśle, rzemiośle i handlu. Deklarował natychmiastowe przystąpienie do reorganizacji organów samorządu terytorialnego i utworzenie milicji ludowej.

TRL zobowiązywał się wnieść do Sejmu Ustawodawczego projekty reform dotyczących: przymusowego wywłaszczenia i zniesienia wielkiej i średniej własności rolnej, przeprowadzenia reformy rolnej, upaństwowienia kopalń, niektórych działów przemysłu i komunikacji, udziału robotników w administrowaniu prywatnymi przedsiębiorstwami, wprowadzenia prawa o ubezpieczeniach i ochronie pracy oraz powszechnego, obowiązkowego i bezpłatnego świeckiego nauczania w szkołach.

Ponadto TRL domagał się opuszczenia ziem polskich przez wojska niemieckie, zwolnienia więźniów z Piłsudskim na czele i powrotu robotników polskich z Niemiec. Wyrażał wolę rozwiązania wszystkich sporów terytorialnych z sąsiadami na zasadzie wspólnych negocjacji. TRL rozwiązał się 14 listopada 1918 na żądanie Piłsudskiego.

2) 18 listopada 1918 J. Piłsudski powołał w Warszawie nowy rząd o podobnym składzie i takiej samej nazwie z J. Moraczewskim jako premierem. Cztery dni później Moraczewski i Piłsudski wydali wspólny Dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej, mianujący Piłsudskiego Tymczasowym Naczelnikiem Państwa do czasu powołania Sejmu Ustawodawczego.

Rząd Moraczewskiego obejmował swą władzą jedynie obszar byłego Królestwa Polskiego, nie był uznawany przez zwycięskie mocarstwa. 5 stycznia 1919 został zdymisjonowany przez Piłsudskiego i 16 stycznia zastąpiony przez ogólnonarodowy gabinet I.J. Paderewskiego.

3) Dekret z 22 XI 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej

określał tymczasowy ustrój państwa na okres przejściowy (do czasu zwołania sejmu ustawodawczego)

władza najwyższa została przyznana Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa - J. Piłsudskiemu

Tymczasowy Naczelnik Państwa powoływał i odwoływał rząd (prezydent ministrów +ministrowie)

władza ustawodawcza - Tymczasowy Naczelnik Państwa + Rada Ministrów

wydane przez Radę Ministrów i zatwierdzone przez Tymczasowego Naczelnika Państwa dekrety traciły moc obowiązującą w wypadku nie przedstawienia ich do zatwierdzenia na pierwszym posiedzeniu Sejmowi Ustawodawczemu

20 II 1919r. Piłsudski przekazał swoją władzę sejmowi Ustawodawczemu

20 II 1919 r. uchwała o powierzeniu J. Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa → Mała Konstytucja

powierzenie stanowiska Naczelnika Państwa J. Piłsudskiemu

stanęła na stanowisku koncentracji władzy państwowej w Sejmie Ustawodawczym

wyposażenie Sejmu we władzę suwerenną, w nieokreśleniu jego kadencji i uzależnieniu od niego organów wykonawczych (Naczelnik Państwa + ministrowie)

główne zadanie Sejmu to uchwalenie ustawy zasadniczej - Konstytucji

sejm miał wyłączne prawo uchwalania ustaw, które były ogłaszane przez marszałka sejmu za kontrasygnata prezydenta ministrów i właściwego ministra

Naczelnik Państwa i ministrowie podporządkowani Sejmowi

Naczelnik Państwa: reprezentacja w stosunkach międzynarodowych, stał na czele administracji cywilnej i wojskowej

Naczelnik Państwa ponosił odpowiedzialność przed Sejmem

każdy akt Naczelnika Państwa dla swej ważności wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra

po porozumieniu z Sejmem Naczelnika Państwa powoływał rząd

odpowiedzialność przed sejmem ministrów była indywidualna, a rządu solidarna

61. Główne postanowienia konstytucji marcowej z 1921 r.

Geneza konstytucji 17 marca 1921

Komisja Konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego zaczęła pracować od razu po zwołaniu sejmu, wykorzystując projekty zgłoszone przez rząd, partie polityczne, a nawet osoby prywatne. Projekt konstytucji przedstawiła sejmowi w 1920, projekt oparty był głównie na rozwiązaniach III republiki Francuskiej, po burzliwych obradach i przyjęciu postanowień kompromisowych konstytucje zatwierdzono 17 III 1921.

Zasady ustroju politycznego

Zasada ciągłości państwa Polskiego - Rzeczpospolita nie była państwem nowym lecz wskrzeszonym, czego przejawem był wstęp nawiązujący do konstytucji 3 maja i mówiący o półtorawiekowej niewoli.

Republikańska forma ustroju p0olitycznego - Art. 1 mówił, ze Polska jest Rzeczpospolitą

Zasada zwierzchnictwa narodu - Art. 2 „Władza zwierzchnia Rzeczpospolitej należy do narodu”

Zasada Demokracji reprezentacyjnej - naród jako dzierżyciel władzy zwierzchniej nie sprawował jej bezpośrednio, ale przekazywał ją obieralnym organom.

Zasad podziału władz - Organami państwa w zakresie ustawodawczym jest sejm i senat, wykonawcza prezydent z ministrami, sprawiedliwość niezawisłe sądy.

System rządów parlamentarnych - stosunki między władzą wykonawcza i ustawodawczą konstytucja określała jako system rządów parlamentarnych, rząd sprawował swoja funkcję tak długo jak długo cieszył się zaufaniem większości parlamentu.

Zasada państwa liberalnego - Państwo zostało stworzone dla ochrony interesów indywidualnych. Cele jednostkowe uważano za nadrzędne w stosunku do państwa.

Zasada jednolitości państwa - Rzeczpospolita była w zasadzie państwem jednolitym poza Śląskiem posiadającym autonomię(głównie przejawiającą się w sejmie śląskim - wydawanie ustaw we wszystkich dziedzinach administracji z wyjątkiem wojskowych i administracyjnych).

Sejm i Senat

Czynne prawo wyborcze - 5 przymiotnikowe w wyborach do sejmu każdy obywatel, który ukończył 21 lat a do senatu 30 lat (z wyjątkiem wojskowych w służbie czynnej i osób ograniczonych w korzystaniu z praw cywilnych)

Bierne Prawo wyborcze - do sejmu posiadał każdy obywatel, który ukończył 25 lat, a do senatu 40, nie wyłączając wojskowych w służbie czynnej

Sejm - 444 posłów, kadencja: 5 lat(rozwiązanie na mocy decyzji prezydenta za zgodą 3/5 senatu)

Senat - 111 senatorów, kadencja: 5 lat(w razie rozwiązania sejmu rozwiązaniu ulegał też senat)

Kompetencje ustawodawcze - Nie ma ustawy bez zgody sejmu wyrażonej w sposób regulaminowy. Wymagano ustawy do: budżetu, nakładania podatków, ustalania składu liczebnego wojska, udzielenia amnestii, ratyfikowania traktatów i innych ważnych spraw. Inicjatywa przysługiwała sejmowi i rządowi. Senat wprowadzanie poprawek, które mogły być odrzucone przez sejm 11/20.

kompetencje kontrolodawcze - obu izbom przysługiwało prawo interpelacji, prawo pociągania ministrów do odpowiedzialności tylko sejm. Kontrola administracji pod względem finansowym powoływana była Najwyższa Izba Kontroli.

kompetencje elekcyjne - sejm i senat razem połączone w Zgromadzeni Narodowe wybierały prezydenta

Kompetencje ustrojodawcze - uprawniały sejm i senat do nowelizacji konstytucji.

Do prawomocności ustaw potrzeba była większość głosów przy przynajmniej 1/3 liczby posłów. Posłom i senatorom przysługiwał immunitet parlamentarny - wyłączał on odpowiedzialność związaną z wykonywaniem mandatu. Nietykalność poselska - mogli być podnoszeni do odpowiedzialności karnej tylko za zgodą sejmu lub senatu.

Prezydent Rzeczpospolitej

Powoływany był na 7 lat, w wypadku kiedy nie mógł sprawować urzędu zastępował go marszałek sejmu. Jego kompetencje:

mianowanie i odwoływanie rządu, musiał się liczyć ze stanowiskiem większości sejmu, mianowanie ministrów odbywało się na wniosek prezesa Rady ministrów

Obsadzał wyższe stanowiska cywilne i wojskowe

Sprawował zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi

Przyjmował przedstawicieli państw obcych i wysyłał przedstawicieli państwa Polskiego za granicę

zawierał umowy międzynarodowe

Za zgodą sejmu wypowiadał wojnę i zawierał pokuj

Prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych i zarządzeń

Zwoływał, odraczał i zawieszał sesje zwyczajne i nadzwyczajne

rozwiązywał sejm za zgodą 3/5 senatu

Podpisywał ustawy wraz z odpowiednimi ministrami i zarządzał ich ogłoszenie

mianował sędziów i decydował o prawie łaski

Rada ministrów.

Radę Ministrów tworzyli ministrowie pod przewodnictwem prezesa pady ministrów. Ministrowie byli powoływani na wniosek prezesa rady ministrów przez prezydenta. Występowała z projektami ustaw i przedstawiała coroczne zamknięcie rachunków państwowych.

Odpowiadali solidarnie za ogólną politykę rządu tj. za decyzje rady ministrów i indywidualnie za sprawy dotyczące działalności ministra.

Odpowiedzialność parlamentarna kierunek polityki rządu lub ministra(zwykła większość głosów). Odpowiedzialność konstytucyjna za działania niezgodne z konstytucją i ustawami. Poddawano kwalifikowana większością głosów. Sprawę rozpatrywał trybunał Stanu składający się z 12 członków obieranych przez sejm(8) i senat(4)spoza swego grona pod przewodnictwem I Prezesa Rady ministrów.

Prawa i obowiązki obywatelskie

Prawa

Polityczne - wyrażały i zabezpieczały demokratyczne założenia ustroju(np. prawa wyborcze, samorządy)

Obywatelskie - Stanowiły równość wobec prawa(np. prawo do ochrony życia, wolności i mienia), na obrońcę tych praw powoływała konstytucja niezawisłe sądy.

Wolnościowe - obejmowały wolność: słowa, prasy, sumienia, wyznania, nauki, nauczania, zamieszkania, wychosźctwa, nietykalność mieszkania, tajemnicę korespondencji itp.

Społeczne - czyli takie jak: prawo do ochrony pracy,zakaz pracy zarobkowej dzieci poniżej 15 lat.

Obowiązki - konstytucja zaliczała:

Wierność Rzeczpospolitej Poszanowanie prawa

Sumienne wykonywanie obowiaków publicznych

Obowiązek służby wojskowej Ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych

Wychowanie dzieci Obowiązek pobierania nauki

62.Polityczno-ustrojowe następstwa przewrotu majowego.

- jednym z częściej powtarzanych haseł było hasło walki z sejmowładztwem i partyjniactwem oraz dążenie do sanacji życia politycznego. Stąd grupę rządzącą w Polsce od maja 1926r. nazywano sanacją

- funkcje sejmu i senatu określone przepisami konstytucji marcowej poddane zostały ograniczeniom zmierzających do degradacji ich pozycji w systemie najwyższych organów państwowych. Dotyczy to zarówno uprawnień ustawodawczych, jak i roli sejmu w procesie wyłaniania rządów

- wraz z uchwaleniem noweli sierpniowej sejm i senat udzieliły prezydentowi pełnomocnictw do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w zakresie reorganizacji administracji, uporządkowania stanu prawnego w państwie, wymiaru sprawiedliwości, świadczeń społecznych i naprawy stanu gospodarczego państwa. Te pierwsze pełnomocnictwa zapoczątkowały proces ograniczenia funkcji ustawodawczych parlamentu. Sprowadziły się one głównie do uchwalania budżetu.

- prawo kontroli sejmu nad aktami ustawodawczymi zostało podważone przez odmowę rządu ogłoszenia w Dzienniku Ustaw uchwały sejmu uchylającej tzw. dekrety prasowe z 10 maja 1927r. Rząd uważał, że do uchylenia rozporządzeń prezydenta niezbędna jest forma ustawy, a więc powinien w tym procesie uczestniczyć także sejm. Sejm utracił swe dotychczasowe uprawnienia w procesie wyłaniania gabinetu

- rządy powstawały i zmieniały się niezależnie od stanowiska zajmowanego przez stronnictwa sejmowe. Zakwestionowane zostało prawo sejmu do pociągania rządu do odpowiedzialności politycznej przez swoistą jego interpelację. Sejm mógł spowodować upadek poszczególnych gabinetów, ale nie był w stanie usunąć sanacji od rządzenia państwem.

- konsolidacja opozycji doprowadziła do utworzenia w 1929r.Centrolewu, który wystąpił z programem żądającym przywrócenia poszanowania i przestrzegania przepisów konstytucji marcowej przez rządy sanacyjne i rozpoczął propagowanie swego programu w społeczeństwie.

---