HISTORIA ADMINISTRACJI SKRYPT


I. Cechy charakterystyczne i podstawowe zasady organizacji nowożytnej administracji państwowej.

ZASADA RESORTOWOŚCI

Wykształciła się we Francji w okresie panowania Ludwika XIII i XIV. Polegała on na tym , że wykonywanie administracji państwa podzielono pomiędzy niezależne od siebie struktury organizacyjne zwane resortami.

Do pierwszych resortów możemy zaliczyć:

Później dołączono do tego sprawy wyznaniowe i oświatowe. W każdym z resortów dochodziło do wykształcenie się metod i form wykonywania administracji, związanych ze specyfiką prowadzonej działalności. Postępująca od XIX wieku rozbudowa struktur resortowych prowadziła często do skomplikowania i zawiłości w obrębie aparatu centralnego, dublowania wielu czynności, a w rezultacie do sporów kompetencyjnych pomiędzy poszczególnymi organami państwa. Przeciwdziałać temu miało koordynowanie działań różnych resortów na szczeblu centralnym, natomiast w terenie - zespolenie agend kilku ministrów w ręku jednego i tego samego pionu organizacyjnego (admi­nistracja zespolona) oraz tworzenie odrębnych pionów administra­cji, podporządkowanych hierarchicznie poszczególnym ministrom (ad­ministracja niezespolona, administracja specjalna). Zasada ze­spolenia pozwalała zmniejszać ujemne skutki skrajnej resortowości, podczas gdy zasada specjalizacji prowadziła do silniejszego związania pionów administracji specjalnej z administracją centralną, zwiększała stopień fachowości i koncentracji na specyficz­nym przedmiocie działania. Nowy resortowy system organizacyjny administracji państwowej przyjął się w większości państw europejskich już w XVIII w. po Francji oparły się na nim Prusy, Austria, inne państwa niemieckie, księstwa włoskie, Belgia, Holandia, kraje skandynawskie, Rosja, a także Polska w II połowie XVIII stulecia. Założona pierwotnie równość wszystkich resortów nie przetrwała długo. Dominującą rolę zaczął odgrywać resort skarbu i spraw wewnętrznych. Prowadziło to do powstawania tzw. państw policyjnych, w których poddany pozbawiony był gwarancji respektowania swoich praw podmiotowych.

ZASADA CENTRALIZACJI

Oznacza podporządkowanie się organów niższego stopnia organom nadrzędnym oraz skupianie decyzji w organach centralnych i naczelnych. Centralizacja zakłada brak samodzielności organów niższego szczebla i ścisłe ich uzależnienie od struktur nadrzędnych, które kierują ich pracą. Na pojęcie centralizacji składają się zależności: osobowa i służbowa. Zależność osobowa związana była m.in. z decydowaniem o przyjęciu do służby. Zależność służbowa wiązała się z upoważnieniem do wydawania poleceń służbowych. Zasada centralizacji stosowana była w absolutnych państwach policyjnych

ZASADA DECENTRALIZACJI

Oznacza brak podległości organów niższego rzędu organom wyższego rzędu i rozkład uprawnień decyzyjnych pomiędzy władze centralne i lokalne (terytorialne).Przyjmuje się tu domniemanie samodzielności i niezależności podmiotów. Organ taki nie może być adresatem poleceń służbowych, a jego decyzje nie mogą być zmieniane w trybie nadzoru. W XIX w podstawową formę decentralizacji stanowił samorząd, którego istotą było powierzenie zarządu zrzeszeniu obywateli.

ZASADA KONCENTRACJI I DEKONCENTRACJI W ADMINISTRACJI.

Zasady koncentracji i dekoncentracji zostały wykształcone na gruncie niemieckiej nauki prawa w XIX w.

Koncentracja - z koncentracją mamy do czynienia, gdy kompetencje przyznane administracji państwowej mają być spełniane przez szczeble wyższe, zwłaszcza przez szczebel centralny. następuje wówczas skupienie decyzji z reguły w jednych rękach ( np.: ministra, wojewody itp.).

Dekoncentracja - polega na powierzeniu kompetencji także organom terenowym, zwłaszcza szczebla podstawowego, co prowadzi do rozłożenia prawa decyzji i odpowiedzialności pomiędzy różne czynniki. Najczęściej obie te zasady wzajemnie się przenikają i w praktyce o koncentracji i dekoncentracji w organizacji administracji mówimy wówczas, gdy mamy do czynienia z przewagą jednego z tych elementów. Zdecentralizowany układ organizacyjny administracji państwowej związany jest ściśle z dekoncentracją. Koncentracja natomiast występuje wyłącznie w powiązaniu z zasadą centralizacji.

ZASADA KOLEGIALNOŚCI I JEDNOOSOBOWEGO KIEROWNICTWA W ADMINISTRACJI.

Kolegialność i jednoosobowość rozpatrywać należy w dwu aspektach: strukturalnym i funkcjonalnym. Pierwszy ma charakter ilościowy i różnicuje pojęcia w zależności od liczby osób tworzących dany organ: gdy na czele stoi grupa osób, mówimy o strukturze kolegialnej, gdy jednostka - o organie jednoosobowym. Drugi odnosi się do uzależnienia podejmowania decyzji od aktywności grupy lub jednostki.

Zasada kolegialności - stanowiła charakterystyczną cechę administracji XVII i XVIII w. Decyzje podejmowane były większością głosów członków obecnych na posiedzeniu organu administracyjnego. System taki zapewnia samokontrolę osób wchodzących w skład kolegium, utrudnia działania sprzeczne z prawem. Zgodnie z tą zasadą kształtowana była administracja w monarchiach absolutnych a także w XVIII- wiecznych republikach.

Zasada jednoosobowości - wprowadzona została w początkach XIX w. Polegała na ześrodkowaniu całego zakresu przekazanej władzy oraz powierzeniu wyłącznego prawa podejmowania decyzji jednej osobie. Zaletą tej zasady była niewątpliwie szybkość i sprawność działania, jak również wyraźnie określenie osoby odpowiedzialnej za wydaną decyzję. Zasadę jednoosobowości za napoleońską Francją przyjęły: Rosja w latach 1802-1811, Prusy w 1808 roku, Bawaria w latach 1799-1808, Wirtembergia w 1805 roku, natomiast Austria i Dania dopiero w roku 1848.

ZASADA HIERARCHICZNEGO PODPORZĄDKOWANIA W ADMINISTRACJI

Najwcześniej wykształconą zasadą organizacyjną była zasada hierarchicznego podporządkowania. Początków jej stosowania dopatrywać się można w starożytności, zwłaszcza w despotach wschodnich gdzie panujący posiadał pełnie władzy nad podległym sobie aparatem terenowym. W czasach nowożytnych stosowano tę zasadę w monarchiach absolutnych. Panujący lub upoważnieni przez niego urzędnicy decydowali tu o obsadzie stanowisk, awansach, karach, odpowiedzialności służbowej. Cechą charakterystyczną był brak prawnej niezawisłości organów podległych w stosunku do nadrzędnych. System administracji oparty na zasadzie hierarchicznej zależności był zarazem systemem centralistycznym. Wiązał się także ściśle z zasadą koncentracji. System ten był charakterystyczny szczególnie dla Francji napoleońskiej oraz krajów czerpiących z niej wzory ustrojowe, zwłaszcza Księstwa Warszawskiego.

ZASADA BIUROKRATYZMU

Pojawiła się w okresie monarchii absolutnej. Stanowiła ona hierarchiczną organizację, opartą na zależności służbowej między zwierzchnikiem a podwładnym. Cechą charakterystyczną stanowiło pobieranie przez personel stałego wynagrodzenia pieniężnego. Przy obsadzie stanowisk kierowano się kryterium kwalifikacji, co powodowało powierzenie urzędów także osobom nie należącym do warstw uprzywilejowanych. Pozwalało to jednocześnie władcom umocnić swą pozycję wobec arystokracji. Z drugiej strony podkreślić należy, że sprawowanie urzędu wiązało się często z nabyciem szlachectwa, co prowadziło do wykształcenia się warstw tzw. szlachty urzędniczej. Samo pojęcie biurokratyzmu sformułowane zostało we Francji w 1747 roku przez Vincenta de Gournay. Wiązało się ono początkowo z systemem biuralizmu, czyli oparcia administracji na biurach złożonych z urzędników. Biurokracja w znaczeniu funkcjonalnym oznaczała zatem „rządy urzędników”. Biurokratyzm łączył się ściśle z centralizmem i hierarchiczną strukturą władz. Od XIX wieku biurokracja nierozerwalnie wiąże się z administracją publiczną.

Na przełomie XIX i XX Max Weber sformułował neutralne rozumienie biurokracji.

Przypisywał on następujące cechy:

II. Narodziny nowożytnej administracji i początki myśli administracyjnej w dobie państwa absolutnego.

1. REFORMY ZARZĄDU WE FRANCJI W OKRESIE MONARCHII ABSOLUTNEJ.

Monarchia Absolutna charakteryzowała się skupieniem w jednym ręku pełni władzy. Klasyczny reprezentant tej formy ustrojowej Ludwik XIV miał wyrazić tę zasadę w formie „państwo to ja” Władca absolutny był jednocześnie najwyższym ustawodawcą, wykonawcą prawa i sędzią. Administracja publiczna oparta została na dwóch podstawowych zasadach: centralizmu i biurokratyzmu.

Centralizm związany był z obowiązkiem podporządkowania się organu niższego organowi wyższemu, a ostatecznie z podporządkowaniem całej struktury władzy monarsze. Wiązała się z nią zasada koncentracji i wszystkich decyzji w ręku organów centralnych i ograniczeniem do minimum uprawnień władczych organów terytorialnych

Zasadę biurokratyzmu cechował natomiast zawodowy charakter administracji i profesjonalizm jej przedstawicieli, czyli urzędników, podległych zarówno osobowo jak i służbowo.

Stopniowo kształtowały się wówczas dalsze zasady organizacji aparatu władzy, takie jak:

  1. resortowość - polegała na podziale kompetencji wykonawczych administracji pomiędzy niezależne od siebie piony organizacyjne tzw. resorty, na czele których stali ministrowie

  2. hierarchiczne podporządkowanie - wiązała się ściśle z zasadą centralizacji. Urzędnik wyższego szczebla stawał się bezpośrednim przełożonym urzędnika zajmującego niższe stanowisko.

  3. kolegialność - jedna z najistotniejszych cech administracji XVII i XVIII wieku. Przy wieloosobowym składzie kolegiów decyzje podejmowane były większością głosów obecnych na posiedzeniu. Wzajemna samokontrola członków kolegium utrudniała skorumpowanie administracji, czy jej działalności sprzeczną z prawem. Przy podejmowaniu decyzji brano pod uwagę zdanie większej liczby osób, poprzedzone dyskusją, a tym samym bardziej zobiektyzowane.

We Francji już od końca XV wieku władza królewska stawała się coraz silniejsza. Wiek XVI przyniósł jednocześnie pierwsze uzasadnienia teoretyczne absolutyzmu monarszego, szczególnie w dziale Jana Bodina „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej ” z 1576. Ostateczne określenie zakresu władzy królewskiej nastąpiło w XVII wieku..

Najbardziej znani praktycy, a zarazem teoretycy francuskiego absolutyzmu to:

Wszyscy oni wypowiadali się za pełną władzy monarszej, niczym ani przez nikogo nie limitowanej, dającej władcy prawo nieograniczonej reglamentacji życia poddanych. Państwo przypominało bowiem ich zdaniem organizm chorego, którego jedynym lekarzem może być monarchia.

1.1 Władza królewska

Władza króla była nieograniczona, nie poddawano jej żadnej kontroli, zaś sam władca nie podlegał żadnym prawom, poza boskimi, nie był też przed nikim odpowiedzialny. Król stanowił jedyną władzę w państwie. Wyrażano to w postaci reguły „ to, co podoba się władcy, ma moc prawa”. Sam podejmował wszelkie istotne decyzje, a podległe mu organy miały jedynie głos doradczy. Ukształtowana wówczas teoria tzw. Prawa policyjnego uzasadniała w imię dobra powszechnego wkraczanie przez panującego we wszystkie dziedziny poddanych. Miało to zapobiec grożącym społeczeństwu niebezpieczeństwom, od których uchronić mógł jedynie władca. Hierarchicznie zorganizowany aparat administracji zależny był wyłącznie od panującego. Urzędnicy podlegali władcy, nie zaś państwu.

1.2 Organy centralne

  1. Urzędy ministerialne

  2. Rady królewskie

Ad.1

Do urzędów ministerialnych zaliczani kanclerza, generalnego kontrolera finansów oraz 4 sekretarzy stanów.

Ad. 2

Instytucja Rady Królewskiej wywodziła się ze średniowiecza. Skład jej oraz kompetencje zostały dokładniej sprecyzowane w XVI wieku. Wtedy zaczęto wyodrębniać poszczególne sekcje rady.

W XVIII wieku rady przestały pełnić rolę głównych instytucji, na których forum monarcha podejmował wszystkie zasadnicze decyzje. W miejsce zebrań rad, coraz częściej dochodziło do bezpośrednich konferencji króla z poszczególnymi ministrami, co prowadziło już ku jednoosobowości zarządu.

1.3 Zarząd lokalny

Administracja lokalna została oparta na zasadach centralizmu, biurokratyzmu i podporządkowania w całości organom naczelnym. Do urzędów wywodzących się jeszcze ze średniowiecza zaliczyć należy:

Podstawowym urzędem powołanym do realizacji celów państwa absolutnego w terenie byli tzw. Intendenci. Od połowy XVII wieku byli oni mianowani przez króla na wniosek generalnego kontrolera finansów i w każdej chwili mogli zostać odwołani. Intendenci sprawowali władzę w okręgach generalnych. Reprezentowali osobę króla i byli wykonawcami jego woli. Kompetencję ich obejmowały; administrację, skarbowość, niektóre sprawy wojskowe, wymiar sprawiedliwości. W dziedzinie sądownictwa sprawowali nadzór nad sądami.

Niższym szczeblem zarządu byli rezydujący w głównych miastach okręgu subdelegaci mianowani i odwoływani przez intendenta , a także przed nim wyłącznie odpowiedzialni. Zasięg ich działania obejmował określoną część okręgu.

2. REFORMY ADMINISTRACJI W PAŃSTWACH OŚWIECONEGO ABSOLUTYZMU.

Rozwijająca się w XVIII stuleciu, szczególnie we Francji, myśl Oświeceniowa niosła ze sobą szereg nowych poglądów, zawierających krytykę istniejącego systemu władzy absolutnej.

Wybitni przedstawiciele myśli politycznej:

Rosnąca krytyka klasycznego absolutyzmu spowodowała w niektórych krajach reakcję w postaci próby przystosowania tej formy władzy do nowych warunków. Tak narodził się absolutyzm oświecony. Rozwinął on się najpierw w Prusach za panowania Fryderyka II Wielkiego , w Austrii Marii Teresy i Józefa II, w państwach skandynawskich, częściowo w Hiszpanii i Portugalii a także w Rosji pod panowaniem Katarzyny II . Ominął natomiast Francję.

2.1 Reformy terezjańsko - józefińskie w monarchii habsburgów.

Posiadłości Habsburgów obejmujące rozległe terytoria (kraje alpejskie, królestwo Czech wraz z Morawami i Śląskiem, królestwo Węgier wraz z Chorwacją, Słowenią, Banatem i Siedmiogrodem, a po 1772 roku także część ziem polskich nazywanych Galicją) nie posiadały jednolitej administracji. Zarząd oparty był na instytucjach powstałych jeszcze przed zjednoczeniem tych ziem przez Habsburgów. Moment przełomowy stanowiła, wydana w 1713 roku przez Karola VI tzw. Sankcja pragmatyczna. Poza uregulowaniem porządku dziedziczenia na zasadzie primogenitury ( najstarszy potomek), z dopuszczeniem do tronu, w braku linii męskiej, kobiet, sankcja uznawała całą monarchię habsburską za „nierozerwalna i niepodzielną całość”. Umożliwiało to wprowadzenie jednolitej (z wyjątkiem Węgier) organizacji władz państwowych. Miało to miejsce za panowania następczyni Karola VI cesarzowej Marii Teresy (1740 - 1780) oraz jej syna Józefa II (1780 - 1790). Przeprowadzone reformy określa się w związku z tym mianem reform terezjańsko - józefińskich. Administracja oparta została oparta na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. Wprowadzono także wyraźny rozdział pomiędzy administracją a sądownictwem.

2.1.1. Administracja centralna

Zarząd centralny powierzono pięciu kolegialnie zorganizowanym instytucjom resortowym, z których część istniała już wcześniej. Były to:

  1. Nadworna Rada Wojenna - utworzona w XVI wieku, zajmowała się sprawami zarządu wojskiem. W połowie XVIII wieku podzielona została na 3 wydziały:

- ds. rekrutacji, kwaterunku, zaopatrzenia w żywność

- ds. sądowniczych

- ekonomiczny

Przewodniczył radzie prezydent.

  1. Nadworna Izba Skarbowa - także istniejąca od XVI wieku, zajmowała się sprawami finansów państwa, czyli tzw. zarządem skarbu.

  2. Kancelaria Stanu - utworzona w 1742 roku, sprawowała zarząd dworu monarszego oraz spraw zagranicznych (przewodniczył jej kanclerz stanu0

  3. Najwyższa Izba Sprawiedliwości - Utworzona w 1749 roku, pełniła funkcję naczelnego zarządu wymiaru sprawiedliwości, a zarazem sądu najwyższego. Początkowo przewodniczył jej kanclerz, później prezydent. Składała się z kilkudziesięciu radców obradujących w trzech senatach.

  4. Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko - Austriacka - wyodrębniła się w 1761 roku Był to organ zajmujący się sprawami zarządu wewnętrznego, czyli administracji, podzielony na 13 departamentów. Przewodniczył mu pierwszy kanclerz wraz z dwoma zastępcami (kanclerzem i podkanclerzem).

2.1.2. Administracja lokalna

Reformy terezjańsko - józefińskie wprowadziły także w 1763 roku jednolity zarząd na szczeblu lokalnym (oprócz Węgier) Kraj podzielony został na:

  1. Gubernie - w liczbie 6, na czele których stali mianowani przez władzę gubernatorzy. Podlegali Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej. Gubernie dzieliły się na:

Przeprowadzone reformy zarządu służyły przede wszystkim interesem państwa absolutnego. Wiązało się to zarazem z wprowadzeniem pod koniec rządów cesarzowej Marii Teresy, stałego wynagrodzenia dla urzędników, płatnego z budżetu państwa. Zakazano tym samym (w 1752 roku). System opłacania urzędników ze skarbu publicznego utrzymania się odtąd na stałe. Położenie materialne stanu urzędniczego pozostawiało jednak wiele do życzenia. Poziom płac był niski . Wprowadzono w prawdzie uposażenia emerytalne oraz rentowe. Ograniczona była także stabilizacja zawodowa, zwłaszcza z uwagi na istniejące od czasów Józefa II tzw. Listy zachowania. Były to tajne sprawozdania, oceniające gorliwość urzędnika, jego przydatność zawodową, subordynację, moralność oraz przekonania polityczne.

2.2 Reformy zarządu w Prusach w xviii wieku.

Posiadłość Hohenzollernów od początku XVII wieku rozległe terytorialnie, nie stanowiły zawartej całości i nie posiadały jednolitej i scentralizowanej administracji. Zunifikowanie zarządu państwem umożliwiło dopiero powstanie Królestwa Prus, co nastąpiło w 1701 roku. Głównymi autorami reformy administracyjnej państwa byli kolejni władcy:

- Fryderyk Wilhelm I ( 1713 - 1740)

- Fryderyk II Wielki ( 1740 - 1786)

Administracja oparta na nowej zawodowej kaście urzędników, rekrutowanych także spoza stanu szlacheckiego, zorganizowana została zgodnie z założeniami epoki: sprawna, szybka w działaniu i fachowa. Stała się ona wzorem dla wielu państw niemieckich, a zarazem wzorem państwa policyjnego.

2.2.1 Administracja centralna.

Król w Prusach sprawował rządy osobiste. Koordynował całą działalność podległych mu ministrów. Przyjmował ich raporty, lecz decyzje podejmował sam w formie tzw. Nakazów gabinetowych, bądź marginaliów, będących odręcznymi decyzjami władcy. Fryderyk Wilhelm I, odegrał znaczącą rolę w procesie rozwoju nowoczesnej administracji pruskiej. Zyskał nawet epitet ojca pruskiego. Zwalczał konsekwentnie nadużycia, marnotrawstwo i bałagan w strukturach zarządu państwa. Dewizą jego rządów stało się powiedzenie „ słuchać, a nie rezonować”. Jego syn Fryderyk II znany ze swej benedyktyńskiej wręcz pracowitości starał się zawsze wnikać w najdrobniejsze szczegóły działalności, starając się w rezultacie najwyższym biurokratą swego kraju. Pozbawiając inicjatywy podległych mu urzędników, osobiście o wszystkim decydował, sprowadzając cały podległy mu aparat zarządu do roli ślepych wykonawców poleceń monarchy.

Przez pewien czas funkcjonowała w Prusach u boku króla Tajna Rada Stanu, jednak z uwagi na niechęć monarchy do wsłuchiwania się w głosy doradców, poczęło szybko tracić na znaczeniu i ostatecznie została zniesiona przez Fryderyka II. Centralne, kolegialnie zorganizowane instytucje resortowe, oparte zostały także i tu na zasadach centralizmu i biurokratyzmu,. Nie utworzono jednego organu rządowego, lecz na początku XVIII wieku powołano 3 ministerstwa:

  1. Generalny Dyrektoriat - utworzony w 1723 roku . Obradujący pod przewodnictwem króla, zajmował sie sprawami administracji, wojska oraz finansów. Wewnętrznie dzieliły się na 5 tzw. Realnych departamentów, na których czele stali ministrowie.

  2. Ministerstwo Gabinetowe - utworzone w 1728 roku, zajmowało się sprawami zagranicznymi.

  3. Ministerstwo Sprawiedliwości - wyodrębnione w 1728 roku, działające pod przewodnictwem kanclerza i kilku ministrów, zajmowało się sprawami związanymi z wymiarem sprawiedliwości oraz sprawami wyznaniowymi.

2.2.2. Administracja lokalna

Scentralizowana i ujednolicona była również od XVIII wieku administracja szczebla lokalnego, której struktura podporządkowana została potrzebom armii. W latach 1713 - 1723 terytorium państwa podzielono na:

  1. Departamenty Kamer - na których czele stały organy kolegialne - Kamery Wojny i Domen, ściśle podporządkowane Generalnemu Dyrektorium. Do ich kompetencji, należały sprawy administracji, wojska, policji bezpieczeństwa, podatkowe, leśne, zarządu dóbr państwowych oraz sądownictwo w sprawach skarbowych, budowlanych, policyjnych i innych. Przewodniczyli Kamerom mianowani przez króla prezydenci.

  2. Powiaty na czele z landratami (starostami). Landrat reprezentował interesy monarchii i interesy zgłaszającej go do urzędu szlachty. Organem nadzorującym miasta byli mianowani przez króla radcy skarbowi. Kontrolowali oni całość.

2.3 Reformy zarządu w Rosji za Piotra I i Katarzyny II

Panowanie Piotra I wprowadziło Rosję do grona mocarstw europejskich. Przeprowadzonym reformom towarzyszyły sukcesy militarne, odnoszone w toku wojny północnej, jak również zapoczątkowany jeszcze w XVII wieku rozrost terytorialny. Rozpoczęte przez cesarza reformy administracyjne, kontynuowała Katarzyna II, wprowadzając Rosję do kręgu monarchii oświeconych.

2.3.1 Cesarz i administracja centralna.

Po zakończeniu wojny północnej w 1721 roku, senat ogłosił Piotra imperatorem (cesarzem)Wszechrosji. Tym samym Rosja stała się cesarstwem. Cesarz był monarchą samowładnym, nie ponosił przed nikim odpowiedzialności, nie podlegał żadnemu prawu i niczyjej kontroli. Nawet w zakresie sukcesji tronu posiadał prawo mianowania swego następcy, co odbiegało od zasad przyjętych w innych monarchiach absolutnych. Cesarz stał także na czele Kościoła prawosławnego. Podobnie jak w pozostałych monarchiach absolutnych, administracja oparta została na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. W 1711 roku utworzony został Senat Rządzący początkowo jako organ doradczy cesarza. Składał się z 9 senatorów oraz „obersekretarza”, a po 1718 roku w skład senatu weszli ponadto prezydenci kolegiów w liczbie 12. Kompetencje senatu obejmowały zakres spraw: finanse i skarbowość, kontrolę wykonywania ustaw, a przede wszystkim kontrolę nad administracją i sądownictwem oraz funkcję sądu najwyższego. Przez pewien czas senat sprawował ponadto zastępczo rządy w czasie nieobecności cesarza. Senat posiadał własną kancelarię, a także osobne urzędy. Należał do nich urząd fiskałów, sprawujących nadzór nad urzędnikami wszystkich szczebli. W 1722 roku zorganizowano przy senacie prokuraturę z mianowanym przez cesarza generał - prokuratorem na czele. Urzędnik ten pełnił funkcję „ oka monarchy”, sprawując nadzór nad działalnością senatu i wykonywaniem jego zarządzeń. Katarzyna II w 1763 roku w celu usprawnienia pracy oraz szybszego załatwienia zaległych spraw, zreorganizowała senat dzieląc go na sześć departamentów, ustanawiając przy każdym departamencie osobnego ober - prokuratora. Po śmierci Piotra I funkcjonowała ponadto Najwyższa Tajna Rada. Piotr I utworzył w latach 1717 - 1720 centralne instytucje, zwane kolegiami. Kolegów początkowo było 9 a później wzrosła do 16. Na czele kolegium stał prezydent. Każde kolegium miało swoją kancelarię, urząd fiskała i prokuratora. Kolegia przetrwały do 1802 roku , kiedy to zostały przez Aleksandra I zniesione.

2.3.2 Administracja lokalna

Reforma tego szczebla administracji była jedną z pierwszych reform Piotra I. Zasadnicza reforma dokonała się w 1708 roku. Kraj podzielony został na 8 ( później 20) wielkich okręgów administracyjnych. Były to gubernie. Na ich czele stali gubernatorzy. Byli to najwyżsi przedstawiciele władzy centralnej w terenie. W 1719 roku wprowadzono podział guberni na prowincje(50) na czele których stali wojewodowie. Podlegali gubernatorom. Najniższa jednostką administracyjną były dystrykty zarządzane przez komisarzy ziemskich. Podlegali wojewodom i gubernatorom. To ogniwo administracji lokalnej funkcjonowało tylko do 1727 roku.

Kolejna reforma administracji lokalnej przeprowadzona została przez Katarzynę II. W 1775 roku wydała ona „ Ordynację o administracji guberni” zwiększając ich liczbę do 51. Gubernatorzy podporządkowani zostali bezpośrednio monarsze i senatowi. Poszerzono zakres ich władzy. Powołano też doradczo - wykonawcze organy kolegialne przy gubernatorach, tzw. Zarządy gubernialne (w skład wchodzili gubernator, dwaj radcy i prokurator gubernialny). Dla kilku szczególnie przygranicznych guberni ustanowiono generał - gubernatorów. Gubernie podzielono na powiaty (na czele stali ziemscy isprawnicy) tworząc wraz z dwoma asesorami tzw. Niższy sąd ziemski. W 1782 roku wydana została „ Ustawa dobrego porządku: określająca zakres działania policji i sądownictwa politycznego.

W 1785 roku powołany został przez Katarzynę II samorząd szlachecki, którego organami byli: gubernialne i powiatowe zgromadzenia szlachty.

Wspomnieć należy, że już Piotr I wprowadził w stosunku do szlachty przymus służby państwowej. Służba ta podejmowana była od najniższego stopnia już w 15 roku życia i w zasadzie pełniono ja dożywotnio. Wydana w 1722 roku „Tabela o rangach” określała hierarchię stopni w służbie cywilnej i wojskowej (były to tzw. czyny, których ustanowiono 14). Każdy bez względu na pochodzenie, zobowiązany był do przechodzenia przez wszystkie szczeble kariery urzędniczej. Tabela przetrwała do 1917 roku.

  1. Administracja i myśl administracyjna w Polsce w okresie kształtowania się monarchii konstytucyjnej.

1. POCZĄTKI POLSKIEJ MYŚLI ADMINISTRACYJNEJ ORAZ REFORMY ZARZĄDU W RZECZYPOSPOLITEJ W LATACH 1764 - 1775

Administracja Rzeczypospolitej ukształtowana jeszcze w dobie monarchii stanowej przetrwała bez wiekszych zmian do połowy XVIII wieku. Była ona z jednej strony silnie zdecentralizowana, ze znaczacą pozycją organów samorządu szlacheckiego, z drugiej strony zaś wyraźnie anachroniczna i odbiegająca od rozważań stosowanych w tym czasie w innych państwach europejskich. W dobie odrodzenia w Polsce pojawiły się potrzeby usprawnienia administracji.

Jan Ostroróg domagał się w swym „Memoriale o urządzeniu Rzeczypospolitej” centralizacji zarządu państwa oraz wprowadzenia nadzoru państwa nad stanem i bezpieczeństwem dróg, nad cenami, systemem miar i wag.

Podobne poglądy głosił Filip Buonaccorsi zwany Kallimachem.

Jednak najpełniej o reformie zarządu wypowiadał się Andrzej Frycz - Modrzewski, w traktacie „O poprawie Rzeczypospolitej”. Występował on przeciwko dożywotności w sprawowaniu urzędów, domagając się stworzenia fachowej kadry urzędniczej. Postulował również przekazanie w ręce administracji państwowej nadzoru nad obyczajami, handlem, budownictwem, komunikacja itp.

Praktyczna realizacja postulatów zgłaszanych przez publicystę polityczną najwcześniej objęła administrację publiczną, bowiem już lata 1764 - 1775 przyniosły wiele zmian w jej funkcjonowaniu.

W1764 roku powołano do życia Komisję Skarbową i Komisję Wojskową. Ich organizacja opierała się na zasadzie kolegialności. Przewodniczyli komisjom z urzędu: skarbowym - podskarbiowie, wojskowym odpowiednio - hetmani. Członków obu komisji wybierał sejm na okres 2-óch lat. Do zadań Komisji Skarbowej - obok funkcji fiskalnych i gospodarki - należały prace nad rozbudową komunikacji i transportu. W zakresie uprawnień wchodziło także sądownictwo w sprawach skarbowych i handlowych.

Komisji Wojskowej powierzono sprawy organizacji, zaopatrzenia i szkolenia sił zbrojnych oraz sądownictwo ds. osób wojskowych i cywilnych przeciw wojskowym.

Utworzona w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej skupiała funkcje administracyjnej władzy oświatowej, podporządkowując sobie prawie wszystkie szkoły i wprowadzając jedność ich zarządu w całym kraju. W związku z tym podzielono szkoły na:

- parafialne

- podwydziałowe

- wydziałowe

- Szkoły główne

Ujednoliceniu uległy programy nauczania. Komisja Edukacji Narodowej pełniła także pewne funkcje sądownicze oraz gospodarcze.

Druga powołana w 2 lata później, centralna instytucja administracyjna - Rada Nieustająca - miała pełnić funkcje rządu centralnego. Liczyła ona (oprócz króla) 36 członków, tzw. Konsyliarzy, powoływanych co 2 lata przez sejm. Oprócz zebrań plenarnych, Rada nieustająca prowadziła prace w pięciu departamentach:

Z wyjątkiem pierwszego, pozostałe departamenty liczyły po ośmiu członków. Na ich czele stali odpowiedni ministrowie . Wszystkie decyzje, zgodnie z zasadą kolegialności, zapadać miały absolutną większością głosów. Do Rady należało kierownictwo i nadzór nad administracją w państwie. Rada i jej departamenty miały obradować 2 razy w tygodniu, choć w praktyce obradowano rzadziej.

Wspomnieć także należy o powołanej w 1775 roku Komisji nad Szpitalami.

Do jej zadań należało:

Lecznictwo miało być oparte na zasadzie powszechności świadczeń, z możliwością usług bezpłatnych dla najuboższych.

  1. REFORMY ADMINISTRACJI NA SEJMIE CZTEROLETNIM.

W okresie panowania Stanisława Augusta coraz pełniej dostrzegano precyzowano cele i zadania administracji państwowej. Wstępna reorganizacja aparatu wykonawczego wykazała konieczność przeprowadzenia dalszych reform. Przypadły one na okres Sejmu Czteroletniego. Do głównych promotorów reformy państwa należy zaliczyć w tym okresie:

Uchwalona 3 maja 1791 roku konstytucja, stworzyła nowoczesną strukturę administracji państwowej szczebla centralnego. Administracja lokalna, pozostająca dotychczas w rękach organów samorządowych, została wówczas w znacznym stopniu przekazana władzy rządowej. Jedynie administrację wiejską pozostawiono w gestii właścicieli dóbr wiejskich.

    1. Administracja centralna

Na czele władzy wykonawczej postawiono Straż Praw. W skład jej wchodzili: król jako przewodniczący i szef rządu, prymas jako głowa duchowieństwa polskiego, a zarazem przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej. Straż Praw stał na czele całej administracji publicznej. Podlegały jej formalnie komisje rządowe.

2.2 Administracja lokalna

W 1789 roku powołano do życia komisje porządkowe cywilno - wojskowe, działające w danej ziemi, województwie, powiecie.

Nowy podział administracyjny wprowadzała ustawa z 2.11.1791 roku, ale nie tworzyła w pełni nowoczesnego podziału administracyjnego państwa. Kraj został wówczas podzielony na województwa i powiaty. Nie wprowadzono również władz administracyjnych I i II instancji, komisjom wojewódzkim nie podlegały bowiem odpowiednie komisje powiatowe. Do kompetencji komisji porządkowych należały: niektóre sprawy wojskowe, kontrola ruchu ludności, prowadzenie wykazów statystycznych, udzielanie porad z zakresu rolnictwa itp. Wprowadzając rejestry ludności, komisje zaczęły tworzyć świeckie akta stanu cywilnego.

  1. USTRÓJ ADMINISTRACYJNY W USTAWODAWSTWIE SEJMU GRODZIEŃSKIEGO 1793 ROKU I W CZASIE INSUREKCJI KOŚCIUSZKOWSKIEJ.

3.1 Sejm grodzieński

Zawiązana W maju 1792 roku konfederacja targowicka podjęła działania zamierzające do obalenia dzieła Sejmu Wielkiego. Ostatecznie mimo obalenia Konstytucji 3 maja i przywróceniu dawnych rozwiązań ustrojowych.

Ustawodawstwo sejmu grodzieńskiego ponownie postanowiło wprawdzie na czele administracji zniesioną w 1789 roku Radę Nieustającą - złożoną z króla i 24 członków, wybieranych przez sejm na 4 lata, przez nikogo niekontrolowaną władzę w okresie między sejmami. W zakresie administracji lokalnej zastosowano równy podział administracyjny kraju.

3.2 Insurekcja kościuszkowska

Ostatnia próba ratowania państwa, insurekcja kościuszkowska z 1794 roku. Naczelna władza rządowo - administracyjna została złożona początkowo w ręce Rady Zastępczej Tymczasowej, zaś od końca maja 1794 roku przejęła ją Rada Najwyższa Narodowa. Rada Najwyższa dzieliła się na 8 wydziałów. W jej skład wchodzili: Naczelnik, 8 członków i 32 zastępców.

  1. Kształtowanie się nowoczesnej administracji i nauk administracyjnych pod wpływem przeobrażeń rewolucji francuskiej.

1. REFORMY ADMINISTRACJI WE FRANCJI W DOBIE WIELKIEJ REWOLUCJI BURŻUAZYJNEJ.

W wyniku kryzysu społecznego i politycznego, u schyłku XVIII wieku doszło we Francji do obalenia monarchii absolutnej. Podstawę owych przeobrażeń stanowiła uchwalona w sierpniu 1789 roku „Deklaracja praw człowieka i obywatela” wg. Której tworzono nowy system prawa państwowego oraz podwaliny ustroju demokracji burżuazyjnej. Było to także moment zwrotny w rozwoju nowoczesnej administracji. Wprowadzenie zasady praworządności spowodowało konieczność oparcia zarówno działalności, jaki i struktury organów administracyjnych na prawie. Jednocześnie uregulowanie przepisami prawa stosunków pomiędzy obywatelem a organem administracji.

Administracja centralna we Francji kształtowana była różnie w poszczególnych konstytucjach czasu rewolucji.

Pierwsza konstytucja z 1791 roku, powierzała władzę wykonawczą w ręce króla. Mianował on ministrów, którzy ponosili odpowiedzialność prawną przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. Ponieważ monarcha pozostał nietykalny i nieodpowiedzialny, wszystkie jego akty wymagały dla swej ważności kontrasygnaty ministerialnej.

Konstytucja z 1793 roku stawiała na czele władzy wykonawczej 24 - osobową Radę Wykonawczą, powoływana przez Ciało Prawodawcze na 2 lata i przed nim odpowiedzialną. Ponieważ konstytucja ta nie weszła ostatecznie w życie, rzeczywistą władzę sprawował Komitet Ocalenia Publicznego.

Konstytucja z 1794 roku powierzała władze wykonawczą Dyrektoriatowi, kolegialnej instytucji, złożonej z 5 dyrektorów wybieranych na 5 lat przez wyższa izbę ciała ustawodawczego i zmieniających się, co roku - po jednym.

Konstytuanta powołana do życia 9.07.1789 roku, której głównym zadaniem było uchwalenie pierwszej konstytucji, w tym samym jeszcze roku podjęła prace nad reformą administracji terytorialnej. Miała to być zatem administracja prosta i jednolita, oparta na racjonalizmie nie zaś na tradycji, pozbawiona różnic wynikających z przywilejów partykularyzmów lokalnych. Istotną cechą nowej administracji była idea suwerenności ludu i demokracji bezpośredniej. W konsekwencji nacechowana ona była niesłychanie mocno elementami decentralizacji i samorządności. Wprowadzony wówczas model zarządu terytorialnego nie zdał egzaminu i nie przetrwał długo. Zmieniony został całkowicie przez Napoleona Bonapartego w 1800 roku.

Reforma administracji terytorialnej, wprowadzona dekretem z 22.12.1789 roku, tworzyła nowy, oparty na kryteriach racjonalistycznych, 4 - stopniowy podział administracyjny państwa na:

Władze administracyjne działały zgodnie z zasadą kolegialności wszyscy członkowie byli wybierani przez obywateli posiadających czynne prawo wyborcze. Brak było całkowicie elementów biurokratycznych.

Na czele poszczególnych szczebli podziału administracyjnego stały wieloosobowe rady :

Wybory organów departamentalnych i dystryktowych były pośrednie. Radnych wybierano na dwuletnią kadencję lecz co roku odnawiano połowę składu rady. Rady departamentalne zbierały się jedynie raz w roku, podczas gdy municypalne co miesiąc.

2. ADMINISTRACJA FRANCUSKA W XIX WIEKU.

2.1 Administracja Publiczna we Francji Napoleońskiej.

Po objęciu rządów przez gen. Napoleona Bonapartego w charakterze pierwszego konsula, rozpoczął się nowy etap w dziejach Francji. Po kilku latach dyktatorskich rządów nastąpił kres republiki, a Napoleon przyjął tytuł cesarza Francuzów (1804) Ministrowie mianowani przez Napoleona, przed nim też ponosili odpowiedzialność. Okres rządów Napoleona charakteryzował się licznymi reformami wewnętrznymi: administracji lokalnej, sądownictwa, kodyfikacja prawa. Wiele przyjętych wówczas rozwiązań przetrwało do dnia dzisiejszego.

Nowa administracja wprowadzała ustawa z 17 lutego 1800 roku. Cała administracja oparta została na zasadach: centralizmu, biurokratyzmu, podziału resortowego, hierarchiczności struktur, a także po raz pierwszy zastosowano zasadę jednoosobowości. Wprowadzono podział kraju na: departamenty, okręgi, kantony, gminy

    1. Na czele departamentu stał prefekt, któremu podlegała niemal cała administracja, co prowadziło do zespolenia administracji. Prefekt mianowany był przez pierwszego konsula. Prefekci mianowani byli na czas nieokreślony. Przy prefekcie utworzono radę prefekturalną do której należało sądownictwo administracyjne. Ponadto działała w departamencie rada departamentalna.

    2. Na czele okręgu stał mianowany przez pierwszego konsula podprefekt, podległy służbowo perfektowi i posiadający w związku z tym ograniczony zakres samodzielnego działania. U jego boku działała rada okręgowa zajmująca się rozkładem podatków na gminy. Znaczenie tych rad było mocno ograniczone.

    3. Na czele gminy postawiono mera, który mianowany był przez pierwszego konsula lub perfekta, początkowo na czas nieokreślony, później na 5 lat.. Załatwiał on sprawy administracji gminnej i pełnił funkcję urzędnika stanu cywilnego. Do pomocy miał radę gminną (municypalną) podejmująca uchwały w sprawach dochodów i wydatków gminy.

3. ADMINISTRACJA KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO.

Zwycięstwo Napoleona nad Prusami i zawarty z imperatorem Rosji Aleksandrem I traktat w Tylży z 1807 roku, rozbudziły nadzieje Polaków na odzyskanie utraconej niepodległości. Utworzone wówczas z ziem byłego zaboru pruskiego Księstwo Warszawskie.

Ustawa konstytucyjna Księstwa podpisana została przez Napoleona w Dreźnie 22 lipca 1807 roku.

3.1 ADMINISTRACJA CENTRALNA

3.1.1 Król

Najwyższa władza wykonawcza w państwie powierzona została królowi. W istocie wprowadzona została monarchia ograniczona, bowiem konstytucja formułowała zasadę suwerenności monarchy.

Wg Konstytucji korona książęca należała dziedzicznie do króla saskiego. Król obsadzał wszystkie stanowiska w apartamencie państwowym, miał też prawo zwalniania wszystkich urzędników z wyjątkiem mianowanych dożywotnio.

3.1.2 Ministrowie

Na czele głównych działów administracji krajowej stali ministrowie: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych, wojny, przychodów i skarbu oraz policji a także minister sekretarz stanu będący szefem kancelarii królewskiej. Władza ministrów w Księstwie Warszawskim była jednoosobowa. Każdy z nich był odpowiedzialny za całą działalność swego resortu.

3.1.3 Rada ministrów

Powołano tez do życia Radę ministrów. W skład jej wchodzili wszyscy ministrowie z osobnym prezesem na czele. Początkowo Rada Ministrów pojmowała swą rolę jako zastępcy króla. Dopiero dekret z 24 grudnia 1807 roku uregulował jej stanowisko zgodnie z konstytucją. Pozbawiona funkcji kierowniczych.

3.1.4 Rada Stanu

Konstytucja Księstwa przewidywała także powołanie Rady Stanu jako stałego pomocniczego organu władzy królewskiej. Wg konstytucji, Rada Stanu składała się z ministrów, miała więc skład identyczny z Radą Ministrów. Dekretem z 12 sierpnia 1808 roku król powiększył liczbę jej członków, mianując 6 radców stanu, nieprzewidzianych w konstytucji. W związku z przyłączeniem do Księstwa Galicji liczbę radców stanu zwiększono do 12, później pojawiła się też kategoria ministra stanu - członka Rady. Wprowadzono także podział Rady na sekcje. Po 1810 roku Rada Stanu zaczęła na znaczeniu politycznym, stając się organem przede wszystkim sądowym.

4. ADMINISTRACJA KRÓLESTWA POLSKIEGO 1815 - 1830

Po klęsce Napoleona, z części ziem byłego Księstwa Warszawskiego utworzone zostało na kongresie wiedeńskim w 1815 roku - Królestwo Polskie.

    1. CENTRALNE WŁADZE ADMINISTRACYJNE

4.1.1Król

Najwyższą władzą wykonawczą wg konstytucji był król. Wyłącznie do niego pochodziła wszelka władza administracyjna. Posiadał prawo nominacji urzędników oraz dostojników kościelnych. Kierował siłą zbrojną i posiadał wyłączne prawo wypowiadania wojny oraz zawierania traktatów i umów. Znaczący był jego udział w ustawodawstwie. Tron Królestwa Polskiego miał pozostać dziedziczny w rodzinie Romanowów.

4.1.2 Namiestnik

Zastępca króla był wg konstytucji namiestnik, spełniający swe czynności pod nieobecność monarchy w Królestwie. Został nim gen. Napoleoński Józef Zajączek. Po jego śmierci stanowisko to nie zostało obsadzone, a funkcje namiestnika przelano na Radę Administracyjną. Do najważniejszych zadań należało: prezydowanie w Radzie Stanu, wydawanie kontrasygnowanych ministerialnie postanowień

w Radzie Administracyjnej, prawo mianowania urzędników.

4.1.3. Rada Stanu

Centralnym organem władzy i administracji była Rada Stanu. Dzieliła się na

- Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu (Radą Stanu) - w jej skład poza namiestnikiem byli ministrowie, członkowie kolegiów resortowych, referendarze stanu.

- Radę Administracyjną - składała się z ministrów oraz innych osób powołanych przez króla. Rozpatrywała w szczególności sprawy przekraczające wyłączność poszczególnych szefów resortów. W 1826 roku na czele Rady stanął prezes mianowany przez króla. Od tego momentu Rada Administracyjna staje się najwyższym organem władzy wykonawczej i administracyjnej.

4.1.4. Komisje Rządowe

Zarząd kraju należał do Komisji Rządowych podległych Radzie Administracyjnej. Były to organy kolegialne, działające jednak pod indywidualnym kierownictwem ministrów, ponoszących odpowiedzialność konstytucyjną. Utworzono 5 Komisji:

- Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

- Sprawiedliwości

- Spraw Wewnętrznych i Policji

- Wojny

- Przychodów i Skarbu

Działania komisji dzieliły się na

  1. ściśle wykonawcze, obejmujące egzekucje aktów prawnych wyższego szczebla

  2. naradcze, polegające na uchwalaniu projektów i instrukcji, układaniu raportów itp.

Komisjom Rządowym podlegały różnego rodzaju dyrekcje generalne.

V. Administracja publiczna i nauka administracji w dobie kształtowania się państwa prawnego

  1. REFORMY ADMINISTRACJI PRUSKIEJ W XIX WIEKU.

Stworzony w Prusach w XVIII wieku system państwa policyjnego wymagał gruntownych reform. Tworzący się ustrój burżuazyjny, a także przemiany, jakie następowały w Europie po rewolucji francuskiej, niosły ze sobą konieczność przebudowania państwa. Pierwszy etap reform zarządu centralnego i administracji lokalnej przeprowadzony został z inicjatywy pruskich ministrów: Karla von Steina i Karla Augusta von Hardenberga. W rezultacie Prusy dopiero po Wiośnie Ludów, z chwilą otrzymania konstytucji w 1850 roku, stały sie państwem prawnym.

    1. Administracja centralna

Wprowadzono zasadę jednoosobowości. W 1808 roku powołano 5 odpowiedzialnych ministrów, stojacych na czele resortów: spraw zagranicznych, wojny, skarbu, sprawiedliwości i spraw wewnetrznych. W roku 1850 dokonano reorganizacji , tworząc 9 resortów. Ministrowie sami kierowali resortami i byli za nie odpowiedzialni. W 1810 roku wprowadzono urząd kanclerza. Od roku 1814 stał on na czele rady ministrów, zawanej Ministerstwem Państwa, w skład której wchodzili wszyscy ministrowie. W 1817 roku utworzono Radę Państwa, będącą jedynie organem doradczym króla.

1.2. Administracja lokalna i samorząd

W 1815 roku wprowadzono jednolity system administracji terytorialnej. Kraj podzielono na (podział administracyjny):

1. Prowincje na czele których stali nadprezydenci. Prowincji było 10 (1918 roku 12). Przy nadprezydencie utworzono radę prowincjonalną.

2. Rejencje z mianowanymi przez króla prezydentami rejencji na czele. Z prezydentem rejencji współdziałał wydział obwodowy.

3. Powiaty na czele stali landraci. Podlegali im wszystkie sprawy administracji i policji powiatu. Stali tez na czele organów wykonawczych samorządu powiatowego. Podstawowym organem samorzadu był sejmik powiatowy złożony z 25 członków.

4. Gminy wiejskie i miejskie. Organami gminy wiejskiej byli: przełożony gminy wraz z ławnikami oraz przedstawicielstwo gminne. Przedstawicielstwo gminne wybierane było przez mieszkańców gminy. Ono z kolei wybierało naczelnika i ławników. Samorząd miejski - organami była rada miejską, burmistrz wybierany przez radę miejską oraz powołany przez tę radę magistrat złożony z burmistrza i ławników. Kompetencje samorządu podzielono na własne i poruczone.

  1. USTRÓJ ADMINISTRACYJNY AUSTRII I AUSTRO - WĘGIER W XIX WIEKU.

W 1806 roku doszło do likwidacji Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. W ten sposób doszło do utworzenia odrębnego Cesarstwa Austrii. Do 1848 roku w Austrii pozostawiono ustrój administracyjny wprowadzony w ramach reform terezjańsko - józefińskich. Monarchia austriacka nadal rządzona była absolutnie. Całością spraw państwowych kierował cesarz, odbywający konferencje z urzędnikami tworzącymi ścisły gabinet. Na początku XIX wieku gabinetowi zaczął przewodniczyć minister. Utrzymano wszystkie istniejące wcześniej kolegialne instytucje.

25 kwietnia 1848 roku została ogłoszona przez cesarza konstytucja, a potem ordynacja wyborcza. Jednakże i ta ustawa zasadnicza została uchylona przez cesarza po czym nastąpił nawrót do rządów absolutnych, określony jako tzw. era Bacha. Upadek rządów absolutnych nastąpił dopiero w 1859 roku. Na stanowisko ministra stanu powołany został Gołuchowski, z którego inicjatywy wydany został tzw. Dyplom październikowy. Tworzył on podstawy autonomii krajów koronnych poprzez wprowadzenie instytucji sejmów krajowych. W skutek zmiany kursu polityki wewnętrznej Dyplom październikowy zastąpiony został wydanym Patentem lutowym. Od tego momentu w Austrii wprowadzone zostały rządy konstytucyjne. W 1866 roku doszło do przekształcenia Austrii w dualistyczną monarchię austro - węgierską.

2.1 Administracja centralna

W 1848 roku uległy dawne urzędy centralne. Utworzono w to miejsce ministerstwa wraz z Radą Ministrów, na której czele stał prezes Rady Ministrów. Stworzony został system rządów gabinetowych.

Po 1867 roku powołano 2 odrębne rządy - dla krajów austriackich i węgierskich. Jedynie 3 resorty pozostawiono wspólne. Pozostałe działy administracji miały osobną hierarchię. Wszyscy ministrowie byli powoływani i odwoływani przez cesarza.

    1. Rządowa administracja lokalna

Austriacka część monarchii podzielona została na 17 krajów koronnych. Na czele zarządu kraju stał początkowo gubernator, a następnie namiestnik. W mniejszych krajach władzę powierzono prezydentom krajowym. Namiestnik był reprezentantem cesarza. Podlegał rządowi centralizmu.

Kraje koronne dzieliły się początkowo na okręgi oraz powiaty a od 1867 roku tylko na powiaty. Na czele powiatu postawiono starostę. Był on najniższym ogniwem administracji rządowej. Organem pomocniczym starosty było starostwo powiatowe. Przekazując organom rządowym wyłącznie uprawnienia w zakresie władzy administracyjnej, przeprowadzono wówczas w pełni zasadę rozdziału administracji a sadownictwa.

2.3 Władze autonomiczne i samorządowe

Patent lutowy z 1861 roku wprowadził władze autonomiczne w poszczególnych krajach koronnych oraz samorząd powiatowy.

1. Organami autonomii krajowej był Sejmy Krajowe i Wydziały Krajowe. Jednoizbowy Sejm Krajowy składał się z wirylistów oraz posłów wybieranych w systemie kurialnym.

Kompetencje sejmu obejmowały:

- zmiany przepisów Statusu Krajowego

- sprawy kultury krajowej

- ustawodawstwo w sprawie publicznych budowli na koszt kraju

- ustawodawstwo w przedmiocie zakładów dobroczynnych utrzymywanych z funduszy krajowych

- preliminarz budżetowy kraju

Na czele Sejmu Krajowego stał marszałek krajowy. Wydział Krajowy składał się z marszałka krajowego oraz 6 członków.

2. Organami samorządu powiatowego byli:

- rada powiatowa

- wydział powiatowy

Wydział powiatowy, na czele, którego stał marszałek powiatu. Do zakresu działania rady należały sprawy komunikacji, zdrowia, bankowości itp.

3. Samorząd miejski sprawowany był przez:

- radę miejską

- magistrat na czele z burmistrzem, a w większości miastach prezydentem.

4. Samorząd gmin wiejskich należał do:

- rady gminnej (organ uchwalający i nadzorujący)

- zwierzchności gminnej (organ wykonawczo - zarządzający)

- naczelnika gminy (jako jednoosobowego kierownika zarządu)

Sprawy należące do kompetencji miast oraz gmin wiejskich obejmowały zarówno własny jak i poruczony zakres działania.

    1. Galicja

Ziemie polskie przyłączone do Austrii w wyniku rozbiorów, określone mianem Królestwa Galicji i Lodomerii stały się jednym z krajów koronnych monarchii Habsburgów. Powołano galicyjski Sejm Krajowy i Wydział Krajowy. Istniał tu także, samorząd powiatowy i gminny. W 1871 roku utworzono urząd ministra dla Galicji. W 1867 roku powołano do życia Radę Szkolną Krajową, na czele jej stał namiestnik. Kierowała ona całością szkolnictwa ludowego i średniego.

3. ADMINISTRACJA W XIX- WIECZNEJ ROSJI

Do końca XVIII wieku przetrwał w Rosji system administracyjny ukształtowany przez Piotra I i Katarzynę II. Z chwilą objęcia tronu przez Aleksandra I w 1801 roku, podjęto prace nad reformą tego systemu. Cesarz zachował władzę absolutną i nieograniczoną, przeobrażeniom poległa jednak struktura zarządu państwem.

    1. Administracja centralna

  1. Pierwszym nowym organem centralnym była utworzona w 1801 roku Rada Nieustająca składająca się z 12 członków. Był to organ doradczy cesarza, ze stale urzędującą kancelarią.

  2. W 1802 roku skasowano kolegia, tworząc w to miejsce urząd ministrów wraz z podległymi im ministerstwami. Początkowo było 8 ministerstw, później ich liczba wzrosła do 11.Dzieliły się ona na departamenty, na czele, których stali dyrektorzy.

  3. W 1812 roku zorganizowano Komitet Ministrów. Składał się on z ministrów, szefów departamentów Rady Państwa oraz kierowników urzędów centralnych. Przewodniczył mu cesarz. Od 1861 roku przewodnictwo Komitetu przekazano najstarszemu wiekiem ministrowi.

  4. W 1810 roku utworzono nowy organ - Radę P0aństwa. Także ta instytucja nie uzyskała uprawnień władczych, pozostając wyłącznie organem doradczym. Do Rady Państwa wchodzili ministrowie , kierownicy urzędów centralnych oraz osoby powołane przez cesarza. Dzieliła się ona na departamenty.

  5. W 1802 roku zreorganizowano Senat Rządzący. Oprócz funkcji sadu najwyższego o uprawnieniach kasacyjnych, powierzono mu nadzór nad wpływami z podatków z wydatkami państwowymi oraz nad wszystkimi ministrami.. Spełniał rolę trybunału administracyjnego. Dzieliły się na departamenty, przy których funkcjonowali oberprokuratorzy.

  6. Od czasów Aleksandra I działała Kancelaria Cesarska. Znaczenie jej wzrosło za następnego władcy Mikołaja I, który podzielił też kancelarię na wydziały. Kancelarii podlegały policja i żandarmeria państwowa. Po 1882 roku pozostawiono tylko Wydział I.

    1. Administracja lokalna

Do końca istnienia monarchii utrzymał się zasadniczo podział administracyjny wprowadzony w XVIII wieku. Imperium dzieliło się na gubernie, na których czele stali gubernatorzy. Włączone do cesarstwa ziemie dawnej Rzeczypospolitej otrzymały urzędową nazwę „ guberni zachodnich” Zespoły guberni tworzyły generał - gubernatorstwa podległe władzy generał - gubernatorów.

Gubernie dzieliły się na powiaty zarządzane przez tzw. sądy ziemskie złożone z naczelnika oraz 2-óch sielskich. Dwóch pierwszych wybierała szlachta, dwóch ostatnich chłopi. Powiaty dzieliły się na stany, na czele których stali prystawi. Istniała także administracja niezespolona. Całość administracji lokalnej podlegała nadzorowi ze strony władz centralnych w Petersburgu.

    1. Reforma ziemska i miejska

Reforma ziemska została przeprowadzona w 1864 roku. Wprowadziła ona ograniczony samorząd na szczeblu guberni i powiatu. Jednostkami samorządu były tzw. ziemstwa.

Organami ziemstw były:

    1. w powiatach: zgromadzenia powiatowe jako instytucje uchwałodawcze oraz zarządy powiatowe jako organy wykonawcze.

    2. w guberniach: odpowiednio zgromadzenia i zarządy gubernialne

Zgromadzenia zbierały się na sesje 2 razy w roku pod przewodnictwem marszałków szlachty. Zarządy składały się z przewodniczącego i 2-óch członków wybieranych spośród radnych na 3 lata. Istotny wpływ na działalność ziemstw mieli gubernatorzy oraz minister spraw wewnętrznych. Nie wszędzie samorząd ziemski został utworzony.

W 1870 roku powołano do życia samorząd miejski. Organami jego były: wybierana na 2 lata duma miejska, składająca się z kilkudziesięciu radnych, kilkuosobowy zarząd miejski i prezydent.

Kompetencje samorządu miejskiego obejmowały:

W 1892 roku kompetencje samorządu miejskiego zostały ograniczone.

    1. Samorząd wiejski

Samorząd wiejski wprowadzono w 1864 roku. Najniższą jednostką podziału administracyjnego była gromada. Organami samorządu były tu:

W skład zgromadzenia wchodzili wszyscy właściciele domów, a przewodniczył mu starosta. Zajmowało się ono rozdziałem podatków, sprawami gruntowymi oraz wyborem organów wykonawczych gromady i delegatów na zgromadzenia gminne.

Kilka gromad tworzyło gminę, której organami były:

W 1861 roku wprowadzony został nadzór nad gromadami ze strony tzw. mirowych pośredników.

W 1874 wprowadzono w ich miejsce urzędy do spraw chłopskich, a po ich zniesieniu nadzór powierzono naczelnikom ziemskim oraz urzędom gubernialnym.

    1. Królestwo Polskie po 1831 roku

3.5.1. Lata 1831 - 1864

Po upadku powstania listopadowego doszło do faktycznego zawieszenia konstytucji Królestwa Polskiego. Stan ten trwał do wydania przez cara Mikołaja I, 14 lutego 1832 roku, Statusu Organicznego, ogłoszono jako rzekomo legalna zmiana konstytucji, a w rzeczywistości znoszącego dawną konstytucję. W odniesieniu do rządu nastąpiły istotne zmiany.

Radzie Administracyjnej przewodniczyć miał z urzędu mianowany przez cesarza namiestnik. Rada Stanu podporządkowana została Radzie Państwa Rosyjskiego.

Pozostawiono jedynie 3 Komisje Rządowe:

- Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego

- Sprawiedliwości

- Przychodów i Skarbu

Na ich czele postawiono - w miejsce ministrów - dyrektorów głównych. W zakresie administracji terenowej utrzymano czasowo dawny podział terytorialny na województwa, obwody, powiaty, gminy. Taki stan przetrwał jednak do 1837 roku kiedy to województwa przemieniono na gubernie, a w 1842 roku obwody na powiaty, zaś powiaty na okręgi.

3.5.2. Lata 1864 - 1914

Ukazem cesarskim z 25 lutego z 25 lutego 1864 roku utworzony został Komitet do Spraw Królestwa Polskiego, którego celem było przygotowanie ostatecznej inkorporacji Królestwa do Cesarstwa oraz likwidacja odrębności w administracji. Nadzór nad realizacją reform powierzono Komitetowi Urządzającemu. Rezultatem prac obu Komitetów było zniesienie Rady Administracyjnej, Rady Stanu oraz Komisji Rządowych (zlikwidowana w 1876 roku). Zreorganizowaną wg wzorów rosyjskich administrację terenową podporządkowano właściwym resortowo ministrom w Petersburgu. W 1864 roku językiem urzędowym w administracji Królestwa stał się język rosyjski. Przetrwała wprawdzie formalnie nazwa „ Królestwo Polskie” lecz coraz częściej zastępowano ją określeniem „ gubernie Kraju Nadwiślańskiego” później nazwą „ Priwislinski Kraj).

VI. Administracja drugiej Rzeczypospolitej.

Aparat administracyjny w pierwszych latach II Rzeczypospolitej. Początki unifikacji.

Aparat administracji publicznej w II Rzeczypospolitej tworzyły różne organy. Ze względu na zasięg terytorialny działania dzieliły się na administrację centralną oraz terytorialną. Administracja centralna wykonywana była przez Rade Ministrów i ministrów. Administracja terytorialna dzieliła się na administrację rządową i samorząd.

Administracja centralna

Od początku organy centralne, wyróżniane wg kryterium rzeczowego nazywano ministerstwami. Na ich czele stali kierownicy resortów - ministrowie. Tworzyli oni kolegialne Radę Ministrów pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów.

Administracja terytorialna

  1. Administracja rządowa

Administracja zespolona przed unifikacją

OBSZAR

OPIS

Z. rosyjski

- 1919 - powiaty z komisarzami ludowymi reprezentującymi MSW;

- Przekształcenie powiatów na starostwa ze starostami

Całokształt administracji państwowej oraz nadzór nad samorządem w ramach obejmowanego terytorium

- VIII.1919 - utworzenie 5 województw - wojewodowie mianowani przez naczelnika państwa;

Pomocniczo urząd wojewódzki oraz rada wojewódzka

- Odrębna administracja w Warszawie, Łodzi i Lublinie - na ich czele stali komisarze rządowi

Z. austriacki

- 1919 - urząd Generalnego Delegata Rządu dla byłej Galicji - kompetencje byłego namiestnika;

- 1920 - podział na 4 województwa, w ramach których funkcjonują powity

Z. pruski

- Już od 1918 roku polscy starości zaczęli przejmować niektóre kompetencje od Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej

- po traktacie wersalskim utworzono 2 województwa - poznańskie i pomorskie; dzieliły się na powiaty;

- Ministerstwo byłej dzielnicy Pruskiej działało do 1922 roku;

G. Śląsk

- VII/1920 - specjalna autonomia dla tego obszaru; posiada własny organ ustawodawczy - Sejm Śląski (48 posłów) oraz wykonawczy (Radę Wojewódzką z wojewodą i 5 członkami). Utworzono wreszcie Skarb Śląski

  1. Samorząd terytorialny

Samorząd gminny.

W chwili odzyskania niepodległości samorząd gmin wiejskich istniał na terenie całego kraju.

Pierwsze zmiany wprowadzono w 1918. Nową instytucję stanowiła rada gminna z wójtem na czele. Rada (12 członków) wybierana była przez zgromadzenie gminne w tajnym głosowaniu. Rada gminna stanowiła organ zarządzający i kontrolujący działalność wójtów. Gminy miały nadal charakter gmin zbiorowych, zaś struktura gromad nie uległa zmianie.

Samorząd gmin miejskich istniał na wszystkich ziemiach. Największe zmiany w jego organizacji wprowadzono na terenach byłego Królestwa Polskiego. Na mocy dekretu wprowadzono pojęcie gminy jako samodzielnej jednostki terytorialnej, wyposażonej w osobowość prawa publicznego. Członkami gminy stali się wszyscy obywatele polscy. Organami uchwałodawczymi i kontrolującymi samorządu miejskiego były rady miejskie wybierana na 3 lata. Organ wykonawczy stanowił magistrat. W jego skład wchodzili: burmistrz, jego zastępcy, ławnicy.

  1. STRUKTURA ADMINISTRACYJNA II RZECZYPOSPOLITEJ

    1. Administracja specjalna

Administracja wojskowa

Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do prezydenta, który w czasie pokoju sprawował je przez ministra spraw wojskowych oraz generalnego inspektora sił zbrojnych i podległe im organy. Minister dowodził siłami zbrojnymi w czasie pokoju, kierował administracją wojskową, szkoleniem, zgłaszał wnioski. Generalny inspektor sił zbrojnych w czasie wojny miał objąć stanowisko naczelnego wodza. Podlegały mu generalny Inspektorat Sił Zbrojnych oraz Sztab Główny. Dla celów administracji wojskowej kraj został podzielony na 10 okręgów korpusów. Ich administracją kierowali dowódcy okręgów korpusów. Ich administracja kierowali dowódcy okręgów korpusów przy pomocy sztabów oraz okręgowych szefów służb.

Administracja szkolnictwa

Kierownictwo należało do ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Dla celów administracji szkolnictwa kraj został podzielony na 10 okręgów szkolnych z kuratorami na czele. Okręgi dzieliły się na obwody szkolne pod kierownictwem inspektorów szkolnych jako organ I instancji w zakresie kierowania i nadzoru nad szkolnictwem powszechnym, publicznym i prywatnym.. Kuratorzy w tych sprawach stanowili organ II instancji, zaś w sprawach szkolnictwa średniego organ I instancji.

Przeprowadzona reforma podzieliła szkoły na: powszechne, średnie, wyższe. Ze względu na źródło finansowania wyróżniono szkoły publiczne i prywatne. Wprowadzono trójstopniowy podział szkół powszechnych- w zależności od programu nauczania:

- program elementarny (klasy I do IV)

- program wyższy (klasy I do VI)

- program pełny ( 7 klas)

Na średnie szkolnictwo ogólnokształcące składać miały się po reformie gimnazja oraz jako szczebel wyższy - 2 letnie licea. Szkoły wyższe dzieliły się na akademickie i nieakademickie.

Administracja wyznaniowa

Administrację wyznaniową na szczeblu centralnym sprawował minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego

Na terenie województwa sprawy te należały do kompetencji wojewody. Prawo dzieliło związki religijne na uznane ( posiadające osobowość prawną i uregulowany stosunek do państwa) i nieuznane (korzystające z prawa wolnego wyznawania wiary)

W szczególny sposób uregulowana została sytuacja Kościoła rzymskokatolickiego. Sytuację prawną Kościoła określał konkordat zawarty ze stolicą Apostolską. Gwarantował on swobodne wykonywanie władzy duchownej i jurysdykcji. Podział na prowincje i diecezje w granicach państwa miał być dokonywany w porozumieniu z rządem.

Administracja gospodarcza

  1. Administracja przemysłowa

Kierował nią minister przemysłu i handlu, obejmując zakresem swych kompetencji sprawy górnictwa, przemysłu i handlu. Struktura władz przemysłowych została oparta na zasadzie dwuinstancyjności. Instancję I stanowiły organy administracji ogólnej . Wojewodowie stanowili władzę II instancji. Administracja górnictwa powierzona została okręgowym urzędom górniczym. Powołano także specjalny organ orzecznictwa w tych sprawach - Kolegium Górnicze.

  1. Administracja rolnictwa

Ustawodawstwo o reformie rolnej zakładało zmianę istniejącej w II Rzeczypospolitej struktury własności ziemi. Nadwyżki ponad ustalone maksimum posiadania miały być za odszkodowaniem wywłaszczane, a następnie parcelowane wśród chłopów przez organy administracji rolnej, Państwowy Bank Rolny i upoważnione instytucje oraz osoby prywatne. Pociągało to konieczność zorganizowania administracji rolnej w 2-óch pionach. Na czele pionu adm. rolnej stał minister rolnictwa. Osobnym pionem administracji reform rolnych kierował Główny Urząd Ziemski, a od 1923 oku minister reform rolnych.

2. KONTROLA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

Administracja publiczna w II Rzeczypospolitej podlegała kontroli wewnętrznej oraz zewnętrznej.

2.1 Kontrola Parlamentarna

Sprawowana była przez sejm i senat. Formę kontroli parlamentarnej zwierzchników administracji stanowiła możliwość pociągnięcia ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej lub parlamentarnej. Najczęściej wykorzystywano w praktyce interpelacje. W okresie kadencji Sejmu Ustawodawczego wniesiono ich prawie 7000. Po 1935 roku przestały odgrywać większe znaczenie. Ważną formą kontroli stanowiło uchwalanie budżetu oraz kontrolowanie jego wykonania.

2.3 Kontrola państwowa. Najwyższa Izba Kontroli.

Sprawowała ją Najwyższa Izba Kontroli (NIK) oraz Izby Okręgowe Kontroli. Na czele NIK stał prezes mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów. Za swą działalność odpowiadał przed parlamentem. Kontroli podlegały wszystkie jednostki administracji państwowej, samorządowej. NIK badała działalność finansowa oraz zamknięcia rachunków państwa.

    1. Kontrola Sądowa

Sprawowana była przez sądy administracyjne: Najwyższy Trybunał Administracyjny, niższe sądy administracyjne. Od 1935 roku działał, powołany na czas przejściowy, Inwalidzki Sąd Administracyjny. Z uwagi na wybuch wojny nie zdołano utworzyć sądów ubezpieczeń społecznych.

VII. Administracja ziem polskich w czasie II wojny Światowej.

Początek II wojny światowej spowodował wprowadzenie przez Prezydenta Rzeczypospolitej stanu wojennego. Dekretem 1 września 1939 roku określone zostały uprawnienia Naczelnego Wodza, którym mianowany został generalny inspektor sił zbrojnych. Utworzono także urząd ministra - Głównego Komisarza Cywilnego, który przejął kompetencje władz naczelnych w zakresie administracji rządowej. Na szczeblu terytorialnym dowództw wojskowych powołano komisarzy cywilnych. Jednocześnie z wprowadzeniem stanu wojennego Rada Ministrów uzyskała prawo do zawieszenia konstytucyjnych swobód obywatelskich i korzystania z uprawnień wynikających z ustawy o stanie wojennym. 2.11.1939 roku prezydent rozwiązał sejm i senat, a 9 grudnia 1939 roku powołał Radcę Narodową . Rada Narodowa została rozwiązana 21 marca 1945 roku. Główną rolę wśród organów na emigracji odgrywała Rada Ministrów.

  1. 17 września 1939. Administracja ziem polskich pod okupacją radziecką.

Po 17 września 1939 roku pod okupacją radziecką znalazło się ok. połowy dotychczasowego terytorium Rzeczypospolitej. Przejściowo władzę na zajętym terytorium sprawowały Zarządy Tymczasowe. 22 października 1939 roku przeprowadzono wybory do zgromadzeń ludowych.. Zgromadzenie Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy wystąpiły o włączenie tych obszarów w skład odpowiednich republik radzieckich. Po zaakceptowaniu w dniach 1 i 2 listopada 1939 roku powyższych propozycji dekretem Najwyższej Białoruskiej SRR w Mińsku włączono do republiki białoruskiej województwa białostockie i nowogródzkie, zaś dekretem Prezydium Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR dokonano włączenia Galicji Wschodniej i Wołynia. Jednocześnie przystąpiono do wprowadzenia radzieckiego aparatu administracyjnego, wymiaru sprawiedliwości i partyjnego, a w dniu 29.11.1939 roku wszystkim mieszkańcom terenów wcielonych nadano obywatelstwo radzieckie. Nieco później wprowadzono radziecką administrację na terenie Wileńszczyzny, początkowo odstąpionej przez ZSRR Litwie. Unifikacji wcielonych ziem polskich z republikami radzieckimi służyć miały wprowadzone natomiast w stosunku do ludności polskiej represje, w tym masowe aresztowania i wymordowanie jeńców. W 1941 roku tereny polskie, znajdujące się dotychczas pod okupacją radziecką, znalazły się w rękach Niemiec i zostały włączone do Generalnego Gubernatorstwa.

Administracja ziem pod okupacją Niemiecką

2.1. Administracja ziem wcielonych do Rzeszy.

Już 1 września 1939 roku ustawę Reichstagu włączono do Rzeszy Wolne Miasto Gdańsk. Dekretem A.Hitlera wcielono: Pomorze, część województwa łódzkiego, Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, część województwa krakowskiego, warszawskiego, Suwalszczyznę. Z części wcielonego terytorium do Rzeszy utworzono 2 nowe okręgi: Gdańsk - Prusy Zachodnie, które dzieliły się na rejencje, te zaś na miejskie i wiejskie. Pozostałe ziemie włączono do istniejących prowincji niemieckich. Centralnym urzedem Rzeszy dla ziem wcielonych był minister spraw wewnętrznych. Na czele administracji okręgu Rzeszy stał namiestnik. Administracją rejencji kierował prezes rejencji, administracją powiatu wiejskiego - starosta. Szczególną pozycję w systemie organów administracyjnych na ziemiach włączonych zajmowały organy policji oraz SS. Wszystki urzedy na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy sprawowane były przez Niemców. Ludność polska poddana została przesladowaniom.

2.2 Generalne gubernatorstwo

Dekretem z dnia 12 października 1939 roku utworzone zostało Generalne Gubernatorstwo (GG). Zostało podporządkowane władzy Rzeszy, lecz nie stanowiło jej części. GG miały własną walutę (złoty) emitowaną przez Bank Emisyjny. Utrzymano w mocy przepisy prawa polskiego, jeśli nie zostały zmienione przez władze okupacyjne. Stolica był Kraków. Językiem urzędowym - j. niemiecki.

W skład GG wchodziły dystrykty: krakowski, radomski, lubelski i warszawski, a od 1941 roku także galicyjski.

Dystrykty dzieliły się na powiaty miejskie i wiejskie. Na czele GG stał generalny gubernator. Podlegały mu wszystkie działy administracji. Organem doradczym i wykonawczym generalnego gubernatorstwa był Urząd Generalnego Gubernatora, a od 1940 roku nazywany rządem. Spośród polskich organów utrzymano jedynie organy wykonawcze samorządu w miastach oraz gminach wiejskich. W GG rozbudowano zadania i struktury policji.

3. Polskie Państwo Podziemne

Jego organizację rozpoczęto jeszcze w czasie trwania kompanii wrześniowej. Struktura organów, uznających władzę rządu emigracyjnego, opierała się na dualizmie równorzędnych w zasadzie pionów: cywilno - politycznego oraz wojskowego. Tworzenie pionu wojskowego rozpoczęło się jeszcze w czasie trwania kampanii wrześniowej, od utworzenia organizacji wojskowo- politycznej Służba Zwycięstwu Polski, a następnie w grudniu w 1939 roku Związku Walki Zbrojnej. W lutym 1942 roku ZWZ przemianowano na Armię Krajową. Jej organem dowodzenia była Komenda Główna. Podziemne organy cywilne stanowili powołani pod koniec 1940 roku: delegat rządu na kraj, delegaci okręgowi oraz powiatowi. Na mocy dekretu delegat rządu uzyskał rangę ministra. Aparat pomocniczy delegata stanowiła Delegatura Rządu podzielona na resortowe departamenty. Powołano również policję w postaci Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa. Powołano również Krajową Rade Ministrów a także Krajową Radę Narodową, która opierała się na systemie terenowych rad narodowych.

VIII. Administracja w Polsce w latach 1944 - 1990

  1. Administracja centralna

    1. W latach 1944 - 1947

PKWN objął - w imieniu Krajowej Rady Narodowej - władzę na wyzwolonych terenach. Na jego czele stał przewodniczący oraz 2-óch wiceprzewodniczących. Poszczególne działy administracji nazywano resortami, którymi zarządzali kierownicy resortów. 1 grudnia 1944 dekretem PKWN zlikwidowano resorty gospodarki narodowej i finansów oraz komunikacji, poczt i telegrafów utworzono zaś resorty skarbu, przemysłu, handlu, komunikacji, poczt i telegrafów.

1.2. W latach 1947 - 1952

Uchwalenie Małej Konstytucji z 1947 roku zamykało pierwszy okres kształtowania się organów nowej władzy. Do organów państwowych działających w zakresie władzy wykonawczej zaliczano: prezydenta, Radę Państwa oraz rząd. Określono pozycję Rady Ministrów - miał nie tylko przewodniczyć Radzie Ministrów lecz także stanąć na jej czele. Mimo zapisów Małej Konstytucji , podstawową rolą odgrywał organ pozakonstytucyjny, Prezydium Rządu w których skład wchodzili: prezes i wiceprezes Rady Ministrów, podsekretarz stanu i inni członkowie rządu. Istotnych zmian w adm. Centralnej dokonano ustawą z 10 lutego 1949 roku rozbudowując system ministerstw branżowych zarządzających gospodarką narodową. Nowe zasady miały służyć realizacji tzw. planu sześcioletniego. W miejsce istniejącego Centralnego Urzędu Planowania powstała Państwowa Komisja Planowania, która scentralizowała i przejęła kompetencje w sprawach gospodarczych. Wbrew nazwie komisja była organem jednoosobowym.

1.3 Po 1952 roku

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) z roku 1952 odrzucając tradycyjny trójpodział władzy, wprowadziła nowy system organizacji aparatu państwowego. Organy państwowe podzielone zostały na organy: władzy państwowej, administracji państwowej oraz sądowe. Konstytucja wprowadziła pojęcie naczelnych organów administracji. Rada Ministrów jako naczelny wykonawczy i zarządzający organ administracji państwowej, posiadała funkcje kierowniczo - koordynacyjne. Kierownicza rola prezesa Rady Ministrów w stosunku do pozostałych organów administracji podkreślona została w nowej noweli z 1976 roku do konstytucji PRL, traktując go jako naczelny organ administracji. Prezes, wiceprezesi Rady Ministrów wchodzili w skład Prezydium Rządu. Od połowy lat 80 status naczelnego organu administracji wchodzącego w skład Rady Ministrów uzyskał także minister - Szef Urzędu Rady Ministrów. Ministrów powoływał i odwoływał sejm. Ministrom podlegały ministerstwa. U boku ministerstw do lat 1958 -1959 działały centralne zarządy poszczególnych branż. Ich miejsce zajęły następnie zjednoczenia przedsiębiorstw państwowych. W 1956 roku w miejsce zlikwidowanej Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego utworzono Komisję Planowania przy Radzie Ministrów. Administrację centralna tworzyły także urzędy centralne.

1.4 Projekty reformy administracji centralnej po roku 1989

Dokonujące Się w Polsce przemiany ustrojowe w 1989 roku nie poniosły natychmiastowych zmian w dziedzinie organizacji i zasad działania administracji centralnej. Powołano Pełnomocnika Rady Ministrów ds. Reformy Administracji Publicznej

  1. Administracja terenowa

2.1 Administracja terenowa w latach 1944 - 1950

Początkowo terenowy aparat administracyjny tworzyć mieli pełnomocnicy PKWN. Od sierpnia 1944 roku przystąpiono do odbudowy organów administracji rządowej. Dekretem PKWN restytuowano instytucję samorządu terytorialnego. Rozwiązania wprowadzone w 1944 roku doprowadziły w okresie 1944 - 1950 do dualizmu władzy i administracji, przejawiającego się w istnieniu obok siebie pionu administracji rządowej oraz pionu administracji samorządowej i rad narodowych. Terenowymi organami administracji rządowej zespolonej byli wojewodowie oraz starostowie. Struktura administracji niezespolonej uległa rozbudowaniu. Szczególną pozycję zajmowały wśród nich wojewódzkie i powiatowe organy Bezpieczeństwa Publicznego i Milicji Obywatelskiej. Organami wykonawczymi samorządu terytorialnego poszczególnych szczebli były: wydział wojewódzki, wydział powiatowy, zarząd miejski oraz zarząd gminny. Oprócz wymienionych kolegialnych organów wykonawczych samorządu terytorialnego, istniały organy jednoosobowe: prezydent, burmistrz, wójt. Nadzór nad organami wykonawczymi powierzono organom administracji rządowej, organom wykonawczym samorządu wyższego stopnia oraz radom narodowym. Funkcje organów uchwałodawczych samorządu terytorialnego powierzono radom narodowym.

2.2 Administracja Terenowa w latach 1950 - 1990

2.2.1. Lata 1950 - 1950/1975

W latach 1948 -1950 w krajach bloku radzieckiego dochodziło do likwidacji tradycyjnych organów administracji. W ich miejsce realizując zasadę tzw. centralizmu demokratycznego, tworzono jednolity system administracji terytorialnej, oparty na zasadzie koncentracji władzy w rękach rad.

W Polsce zasadnicza reforma, oznaczająca całkowite odejście od tradycji polskich okresu międzywojennego na rzecz wzorców radzieckich, przeprowadzona została ustawą z dnia 20 marca 1950 roku terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Zlikwidowany został samorząd terytorialny. Zniesiono istniejące dotąd organy administracji rządowej zespolonej, likwidując stanowiska wojewodów, wicewojewodów, starostów i wójtów. Rady stały się terenowymi jednolitymi organami władzy państwowej. Na szczycie hierarchicznie zbudowanego systemu rad działała istniejąca od 1947 roku Rada Państwa. Rady działały zgodnie z zasadą podwójnego podporządkowania: poziomowego oraz pionowego. Organami wykonawczymi i zarządzającymi rad były prezydia. Pracami prezydium kierował przewodniczący. Prezydia dzieliły się na wydziały. Ustawą z dnia 25 września 1954 roku w miejsce dotychczasowych gmin i gromad wprowadzono nowe gromady, w których miały działać gromadzkie rady narodowe.

2.2.2. Administracja terenowa po reformie lat 1972 - 1975

Istniejący od 1954 roku zasadniczy podział terytorialny kraju oraz odpowiadająca mu struktura rad narodowych utrzymały się od czasu reformy przeprowadzonej ustawą z dnia 29 listopada 1972 roku o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych.

W drugim etapie w 1973 roku dokonano odpowiednich zmian w wyższych jednostkach podziału terytorialnego. Etap trzeci reformy stanowiło wprowadzenie w 1975 roku zasadniczego dwustopniowego podziału terytorialnego.

W 1972 roku dotychczasowe gromady zostały przekształcone w gminy. Rady narodowe pozostały terenowymi organami władzy państwowej. Ustawa z 1972 roku powołała nowe, jednoosobowe terenowe organy administracji państwowej - naczelników gmin. Prezydium gminnej rady narodowej było kolegialnym organem wewnętrznym rady gminy,

W drugim etapie reformy ustawa z 22 listopada 1973 roku o zmianie ustawy o radach narodowych rozszerzyła zasady organizacji narodowych. Charakter terenowych organów administracji państwowej uzyskali wojewodowie, naczelnicy lub prezydenci miasta.

Prezydia rad narodowych wyższego stopnia, analogicznie do prezydiów stanowiły organy wewnętrzne swoich rad. Prezydia utraciły charakter organów administracji państwowej.

Trzeci etap reformy systemu administracji stanowiło wprowadzenie nowego, dwustopniowego podziału administracyjnego. Dokonano niezbędnej nowelizacji konstytucji oraz utworzono urząd Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska. Nowy podział administracji obejmował jednostki stopnia podstawowego oraz jednostki stopnia wojewódzkiego.

Zrezygnowano z dotychczasowego podziału na miasta stanowiące powiaty i niestanowiące ich. W miejsce dotychczasowych 17 województw oraz 5 miast wydzielonych z województw utworzono 49 nowych województw.

2.2.3 Zmiany w administracji terenowej po 1989 roku

Wybrany w czerwcowych wyborach w 1989 roku sejm uchwalił w dniu 8 marca ustawę o samorządzie terytorialnym, w dniu 22 marca 1990 roku o terenowych organach rządowej administracji ogólnej oraz o pracownikach samorządowych. Stworzyły one podstawy prawne nowego systemu administracji terenowej. Został on oparty na dualizmie. Gmina działając poprzez swoje organy wykonywać zaczęła zadania własne oraz powierzone z zakresu administracji rządowej. W 1990 roku nastąpiła komunalizacja.

  1. Kontrola administracji w Polsce po II wojnie światowej.

Oparcie ustroju państwowego na nowych zasadach powodowało istotne przeobrażenia wielu instytucji prawa administracyjnego. Zmianie uległy zasady kontroli administracji. Założenia teoretyczne socjalizmu kładły nacisk na tzw. kontrolę społeczną.

3.1 Kontrola parlamentarna

Zgodnie z przepisami Małej Konstytucji kontrola sejmu nad rządem sprawowana była na sesjach plenarnych poprzez komisje stałe i nadzwyczajne. Poza występującymi w poprzednim okresie formami kontroli plenarnej wzbogacono ją w 1972 roku o tzw. zapytania poselskie.

3.2 Kontrola prokuratorska.

Podstawowym ogniwem państwowej kontroli przestrzegania prawa stała się prokuratura. W 1950 roku wprowadzono nową jej organizację i powierzono nowe zadania. Prokuratura wyodrębniona została osobny organ państwowy. Uprawnienia w ramach prokuratorskiej kontroli przestrzegania prawa obejmowały możliwość badania poza postępowaniem sądowym legalności działania organów administracji, przedsiębiorstw państwowych, instytucji, organizacji.

    1. Kontrola państwowa. Najwyższa Izba Kontroli (NIK).

Mimo tradycji okresu międzywojennego, początkowo nie reaktywowano Najwyższej Izby Kontroli. Do czasu jej zreorganizowania funkcje kontroli państwowej wykonywać miało Biuro Kontroli Prezydium Krajowej Rady Narodowej. Mała Konstytucja z 1947 roku przewidywała powstanie NIK. Do czasu wejścia w życie powołującej ją ustawy z dnia 9 marca 1949 roku o kontroli państwowej działało Biuro Kontroli przy Radzie Państwa, stanowiące kontynuację Biura Kontroli Prezydium (KRN).

    1. Rzecznik Praw Obywatelskich.

W latach 80 doszło w Polsce do istotnych przekształceń systemu kontroli, w tym w 1987 roku Rzecznika Praw Obywatelskich. W 1991 roku ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich został w znacznej części znowelizowana. Instytucja ta przewidziana została po raz pierwszy w 1809 roku przez konstytucję Szwecji, powołują ombudsmana, przyjmującego skargi obywateli na działalność wszystkich organów administracji z wyjątkiem rządu. Rzecznik Praw Obywatela powoływany przez sejm na 5 lat postawiony został na straży prawa i wolności człowieka i obywatela.

3.5. Kontrola Sądowa

3.5.1 Ogólne sądownictwo administracyjne

Ogólne sadownictwo administracyjne reaktywowane zostało w 1980 roku, gdy utworzono Naczelny Sąd Administracyjny.

3.5.2. Trybunał Konstytucyjny

W 1986 roku rozpoczął działalność Trybunału Konstytucyjny wprowadzony do konstytucji PRL jeszcze w 1982 roku. Orzeczenie Trybunału, uznające ustawę za niezgodną z konstytucją wymagało akceptacji sejmu. Trybunał był pierwszą w okresie powojennych instytucja kontrolującą legalność aktów normatywnych administracji.

    1. Kontrola społeczna

Kontrola społeczna w państwie socjalistycznym stanowić miała formę realizacji podstawowej zasady ludowładztwa. Pojęciem tym zaczęto określać kontrolę sprawowaną przez rady narodowe. Rady narodowe sprawowały kontrolę na sesjach plenarnych lub poprzez komisje kontroli. W formie niezorganizowanej kontrola społeczna funkcjonowała w postaci instytucji skarg i wniosków.

    1. Kontrola wewnętrzna

      1. Kontrola międzyresortowa

Kontrolę tą sprawowały różne inspekcje specjalne. Przeprowadzały kontrolę określonego rodzaju działalności. Między innymi od 1954 roku działała Państwowa Inspekcja Sanitarna, w roku 1958 powołano Państwową Inspekcję Handlową, zaś w 1981 roku Państwową Inspekcję Pracy.

3.7.2. Kontrola resortowa

Jej szczególną formę stanowiła kontrola instancyjna, , będąca instytucją postępowania administracyjnego. Do końca 1960 roku jej zasady regulowały przepisy utrzymanego w mocy rozporządzenia o postępowaniu administracyjnym. Z dniem 1 stycznia 1961 roku wszedł w życie nowy kodeks postępowania administracyjnego.

IX. Sądownictwo administracyjne

  1. Sądownictwo administracyjne we Francji.

    1. Początki sądownictwa Administracyjnego.

Wyłączenie kontroli sądów zwyczajnych w stosunku do aktów władczych administracji stanowiło jedną z konsekwencji podporządkowania we Francji w okresie absolutyzmu całej administracji państwowej monarsze. W niewielkim stopniu kontrola ta została powierzona sądom szczególnym. W pozostałych wypadkach poddany mógł jedynie zwrócić się z prośbą organu do rady królewskiej. Doktryna Wielkiej Rewolucji Francuskiej wysunęła postulat poddania działalności administracyjnej prawu, które wiązałoby dwustronnie państwo i obywatela. Deklaracja praw człowieka i obywatela wprowadziła pojęcie podmiotowych praw publicznych, dając im gwarancję konstytucyjną. Za chwilę narodzin francuskiego sądownictwa administracyjnego uważa się reformy Napoleona Bonapartego z lat 1799-1800, powołujące do życia Radę Stanu oraz rady prefekturalne.

    1. Organizacja

Francuskie sadownictwo administracyjne zorganizowane zostało jako dwuinstancyjne.

      1. Rada Stanu

Genetycznie instytucja ta wywodziła się ze zlikwidowanej Rady Królewskiej, a dokładnie Rady Prywatnej.

Rada Stanu pełniła następujące funkcje:

Członków Rady Stanu mianował I konsul, następnie cesarz oraz prezydent republiki. Budowa niezawisłości Rady Stanu polegała na stopniowym wykluczaniu z jej grona osób ściśle powiązanych z aktywną administracją. Kolejny etap stanowiły wprowadzenie zmiany postępowania przed Radą Stanu, polegające na wprowadzeniu zasad ustności. Do roku 1872 wyroki Rady Stanu podlegały zatwierdzeniu przez głowę państwa. Rada Stanu dzieliła się na 6 sankcji, z których jedynie 5 i 6 tworzyły sąd administracyjny.

1.2.2. Rady prefekturalne

W tym samym czasie co Rada Stanu powołane zostały rady prefekturalne, działające na szczeblu departamentów. W skład rady wchodziło 2-5 członków. Rady stanowiące organy doradcze u boku prefekta sprawowały sądownictwo administracyjne w I instancji.

    1. Właściwości

Początkowo rady prefekturalne w I instancji, a Rada Stanu w II instancji rozpatrywały. Spory administracyjne, do których zaliczano główne spory majątkowe między obywatelem a państwem. Sprawy te przyznane zostały na ogół sadom powszechnym. W czasach Napoleona Rada Stanu wykształciła praktykę rozpatrywania skarg. Radzie stanu powierzone zostało także sądownictwo komptencyjne.

2. Sądownictwo administracyjne w Księstwie Warszawskim.

2.1 Organizacja.

Zasady organizacji francuskiego sądownictwa administracyjnego zostały recypowane w Księstwie Warszawskim. Sądownictwo to było dwuinstancyjne i połączone z organami administracji.

  1. Choć konstytucja Księstwa Warszawskiego nie mówiła wprost o wprowadzeniu sadownictwa administracyjnego to zapowiadała utworzenie w każdym departamencie rady interesów spornych, składającej się z 3-5 radców mianowanych przez króla. Rady prefekturalne sprawowały sądownictwo administracyjne w I instancji.

  2. Instancję II, stanowiła Rada Stanu. Konstytucja Księstwa Warszawskiego przyznała jej prawo decydowania, zaś funkcje Rady jako sądu administracyjnego II instancji określił dekret z 19 września 1810 roku.

    1. Właściwości. Zasady postępowania..

Recepcja francuskiego wzorca sądownictwa administracyjnego ograniczyła się wyłącznie do przejęcia jego zasad organizacji. Nie przejęto natomiast, Rady Stanu. Podlegające właściwości sądownictwa administracyjnego w Ksiestwie Warszawskim tzw. spory administracyjne dotyczyły głównie spraw majątkowych. Do właściwości rad prefekturalnych jako sadów I instancji należały następujące kategorie spraw:

  1. Sądownictwo administracyjne w Prusach


Cechą charakterystyczną sądownictwa administracyjnego w Prusach było powiązanie niższych instancji z samorządem terytorialnym.
I instancja 1872 - wydziały powiatowe, będące jednocześnie organem wykonawczym samorządu powiatowego.
II instancja 1883 - wydziały obwodowe, mimo że na czele wydziału stał prezes rejencji to jego obradom przewodniczył sędzia zawodowy.
III instancja 1875 - Wyższy Trybunał Administracyjny z siedzibą w Berlinie. Jako jedyny organ w strukturze pruskiego sądownictwa nie był powiązany z administracją, oddzielony był także od pionu sądownictwa zwyczajnego. Trybunał stanowił organ fachowy, połowa sędziów posiadać musiał kwalifikacje sędziowskie, połowa zaś kwalifikacje potrzebne do zajmowania wyższych stanowisk w administracji. Na czele Trybunału stał prezydent, sam trybunał dzielił się na senaty na czele których stali prezydenci senatów.

Właściwość: metoda mieszana (klauzula enumeratywna uzupełniona klauzulą generalna w sprawach policyjnych i skarbowych). Wszystkie pruskie sądy administracyjne orzekały merytorycznie a nie tylko kasacyjnie.

4.Sądownictwo administracyjne w Austrii.


I instancja - Trybunał Administracyjny (1875), z siedzibą w Wiedniu, zasięgiem swojego działania obejmował teren całej Austrii bez Węgier. W skład Trybunału wchodzili: pierwszy i drugi prezydent, prezydenci senatów, oraz sędziowie mianowani dożywotnio przez Cesarza. Trybunał orzekał kolegialnie w senatach złożonych z przewodniczącego oraz 4 lub 6 sędziów, a w sprawach w których zmienił stanowisko zawarte we wcześniejszych orzeczeniach - w pełnym składzie. Wśród sędziów Trybunału wiedeńskiego znajdowali się również Polacy - w sumie 11 na 107 sędziów. Wysoką pozycje wśród sędziów zajmował Adam Budwiński, od 1909 r. prezydentem jednego z senatów był Jan Sawicki, późniejszy pierwszy prezes polskiego Najwyższego Trybunału Administracyjnego w Warszawie.

Właściwość : klauzula generalna. Celem austriackiego sądownictwa była ochrona praw podmiotowych publicznych. Skargę można było wnieść dopiero po wyczerpaniu toku instancji administracyjnych. Trybunał Administracyjny posiadał wyłącznie uprawnienia kasacyjne. Austriacki model sądownictwa administracyjnego miał decydujący wpływ na kształt organów sądowej kontroli administracji w II Rzeczypospolitej.

Trybunał Państwa
Stanowił drugi obok Trybunału Administracyjnego sąd prawa publicznego. Jako sąd administracyjny Trybunał Państwa orzekał w sprawach roszczeń o charakterze publicznoprawnym poszczególnych krajów do państwa jako całości i odwrotnie, krajów między sobą, roszczenia gmin, korporacji i obywateli do państwa oraz w sprawach skarg obywateli przeciwko naruszeniom konstytucyjnie zagwarantowanych praw politycznych.


5. Sądownictwo administracyjne w II Rzeczypospolitej.

5.1 Utworzenie Najwyższego Trybunału Administracyjnego (NTA).

NTA powołany został na mocy ustawy z 3 sierpnia 1922 r. o Najwyższym Trybunale Administracyjnym. Wzorowany był na rozwiązaniach austriackich zawartych w ustawie o wiedeńskim Trybunale Administracyjnym. Właściwość NTA, jako jedynego ogólnopolskiego organu sądowej kontroli administracji, o składzie wyłącznie fachowym i uprawnieniach kasacyjnych, określała klauzula generalna.


5.2 Problem niższych instancji.

Budowę sądów niższego szczebla ze względów finansowych i braku odpowiedniej kadry odłożono na później. Aby nie powiększać kosztów tworzenia zupełnie nowej struktury w przyszłości pozostawiono obecną strukturę organizacyjną sądownictwa administracyjnego na ziemiach byłego zaboru pruskiego. Planowana budowa niższych instancji nie nastąpiła, to też w II RP funkcjonowały równolegle dwa typy sądownictwa administracyjnego: oparty na jednoinstancyjnym modelu austriackim na ziemiach byłych zaborów austriackiego i rosyjskiego, oraz na trójinstancyjnym modelu pruskim na dawnych ziemiach tego zaboru. Organizacyjnie połączone były na szczeblu Najwyższego Trybunału Administracyjnego.

    1. Najwyższy trybunał administracyjny

      1. Organizacja


NTA: składał się z pierwszego prezesa, prezesów izb oraz sędziów. Mianował ich prezydent na wniosek prezesa Rady Ministrów. Ustawa o NTA nakazywała by wszyscy członkowie Trybunału posiadali wykształcenie prawnicze a połowa ponadto kwalifikacje sędziowskie. Sędzią NTA mogła zostać osoba o 10-letnim stażu na stanowisku sędziego, prokuratora, lub na stanowisku referendarskim w administracji państwowej, albo piętnastoletnim stażem w adwokaturze. NTA dzielił się na izby według kryterium rzeczowego rozpatrywanych spraw. U boku NTA działał sekretariat prawniczy i kancelaria.

5.3.2 Właściwości. Zasady działania

Właściwość: NTA określała klauzula generalna. Zgodnie z nią kontroli NTA podlegała legalność aktów administracyjnych wydawanych przez organy administracji rządowej i samorządowej. Ustawa o NTA wyłączała spod właściwości Trybunału enumeratywnie wyliczone kategorie spraw. I tak np. wyłączone z pod kontroli zostały decyzje wydane na podstawie swobodnego uznania. NTA miał jednak prawo badać czy organ administracji w ogóle mógł w konkretnym przypadku decyzje opartą na swobodnym uznaniu oraz nie przekroczył granic swoich uprawnień.
- uprawnienia kasacyjne, Trybunał nie prowadził odrębnego postępowania dowodowego, lecz orzekał na podstawie stanu faktycznego.
- klauzula generalna
- wyroki ostateczne
- skarga wnoszona po wyczerpaniu toku instancji, termin do jej wniesienia wynosił 2 miesiące od doręczenia stronie zaskarżonej decyzji.
- kontrola legalności o charakterze następczym, mogła nastąpić dopiero po wydaniu decyzji administracyjnej. Uniemożliwiało to skorzystanie ze skargi w razie bezczynności administracji.
Skarga do NTA musiała odpowiadać wymogą formalnym, po nowelizacji ustawy o NTA z 1926 r. istniał również przymus adwokacki, skarga musiała być podpisana przez adwokata, chyba że wnoszący skargę posiadał wykształcenie prawnicze. NTA rozpatrywał skargi na rozprawie lub posiedzeniu niejawnym. Orzeczenie zapadały w tzw. składach zwykłych lub pełnym składzie (na Zgromadzeniu Ogólnym). Uchwały Zgromadzenia Ogólnego od 1932 r. wpisywano za wzorem Sądu Najwyższego do księgi zasad prawnych.


5.3.3 Sądownictwo administracyjne na ziemiach byłego zaboru pruskiego

System trójinstancyjny sądowej kontroli administracji:
I instancja - wydziały powiatowe
II instancja - wojewódzkie sądy administracyjne (w Toruniu, Poznaniu i Katowicach)
III instancja - Najwyższy Trybunał Administracyjny w Warszawie jako instancja III rewizyjna


8.4 Inwalidzki sąd administracyjny ISA


Na podstawie ustawy z dnia 26 marca 1935 r. na okres przejściowy u boku NTA utworzony został Inwalidzki Sąd Administracyjny, organizacyjnie z nim powiązany. Miał on odciążyć Trybunał przejmując orzecznictwo w sprawach skarg na decyzje o zaopatrzeniu emerytalnym i rentowym inwalidów wojennych i wojskowych. Inwalidzki Sąd Administracyjny składał się z przewodniczącego i sędziów oddelegowanych przez pierwszego prezesa NTA, oraz ławników. Postępowanie przed ISA toczyło się według przepisów obowiązujących przed NTA. Nie obowiązywał jednak przymus adwokacji, zaś sam sąd posiadał uprawnienia rewizyjne.


8.5 Sądy ubezpieczeń społecznych


Rozwój prawa ubezpieczeń społecznych spowodował konieczność zorganizowania odrębnych sądów ubezpieczeń społecznych. Ustawa wprowadzająca system sądów ubezpieczeń został podjęta tuż przed wybuchem II wojny światowej 28 lipca 1939 r. Dwuinstancyjny system tworzyć miały okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych oraz Trybunał Ubezpieczeń Społecznych.


8.6 Trybunał Kompetencyjny


Dla rozstrzygania sporów o właściwość (sporów kompetencyjnych) między organami administracji a sądami administracyjnymi lub innymi sądami utworzony został w 1925 r. Trybunał Kompetencyjny z siedzibą w Warszawie. Część członków Trybunału Kompetencyjnego stanowili sędziowie NTA, część - Sądu Najwyższego, część zaś wywodziła się z grona znawców prawa (wskazywanych przez wydziały prawa uniwersytetów państwowych). TK rozpatrywał zarówno pozytywne jak i negatywne spory o właściwość.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Historia administracji. Skrypt. Dodatkowe, 61
historia administracji skrypt wstęp
Historia administracji. Skrypt, 1
historia administracji skrypt zakończenie
Historia administracji skrypt
historia administracji absolutyzm oświecony
Prawo administracyjne skrypt 27
administarcja skrypt I sem
Administracja skrypt
HISTORIA POLSKI SKRYPT WYKŁADY
administracja, Historia Administracji, WYKLAD 1
Wady oświadczenia woli, Administracja, Skrypty prawo cywilne, spadkowe, zobowiązania itd
Historia administracji publicznej
Zagadnienia egzaminacyjne z historii administracji (1), Studia
Historia Kosciola skrypt semest Nieznany
Postepowanie administracyjne - SKRYPT
Historia Administracji - dr Gałędek, Historia 15.10

więcej podobnych podstron