CENTRALNE ARCHIWUM WOJSKOWE (CAW)

W okresie międzywojennym istniały dwie instytucje pod nazwą Archiwum Wojskowe

jedna miała charakter cywilny a druga wojskowy.

Archiwum wojskowe mające charakter cywilny zgromadziło 2011 m.b. akt oraz 146

skrzyń z aktami. W pierwszym okresie działalności na jego czele stał Andrzej Wojtkowski.

Do 1930 roku na czele archiwum stało jeszcze 4 dyrektorów. Dopiero w 1930 roku zostało

ono przekształcone na Archiwum Akt Nowych na czele, którego stał dr Józef Stojanowski.

Początki działalności archiwum wojskowego datuje się na rok 1916. Powstała wtedy

Sekcja Naukowa Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. Początkowo gromadzeniem

dokumentacji wojskowej zajmował się Wydział Spraw Ogólnych Komisji.

Dopiero w 1918 roku zostało powołane C.A.W. działało one w ramach Instytutu Historyczno

Wojskowego. Do jego zadań należało:

- gromadzenie, inwentaryzacja i przechowywanie akt, posiadających znaczenie dla historii

wojskowości polskiej,

-rejestracja akt wojskowych, znajdujących się w innych archiwach, bibliotekach i u osób

prywatnych,

- wydawanie katalogów akt wojskowych i wydawnictw specjalnych,

- sprawowanie nadzoru merytorycznego nad registrami wojskowymi i opracowywanie dla

nich przepisów i instrukcji,

- załatwianie kwerend dla władz, urzędów i osób prywatnych,

-wydawanie uwierzytelnionych odpisów i wyciągów z akt.

Do 1939 roku archiwum przechodziło kilka reorganizacji wewnętrznych, lecz realizowało ono

takie zadania, jakie nałożono na nie w chwili powołania.

Początkowy zasób Archiwum stanowiły akta General Gouvernement Warschau, I Korpusu

Wschodniego, Polskiej Siły Zbrojnej oraz (pozyskana na początku 1919 r.) dokumentacja

Legionów Polskich i Polskiego Korpusu Posiłkowego.

W okresie międzywojennym zasób ulegał systematycznemu powiększeniu. Obok rozkazów,

akt operacyjnych i organizacyjnych polskich władz wojskowych, dokumentacji polskich

formacji i związków wojskowych pochodzących z okresu przed I wojną światową i lat

wojennych, gromadzono także akta władz wojskowych byłych państw zaborczych oraz

wycinki z periodyków poświęcone sprawom wojska. Wielkość zgromadzonego zbioru w

latach 1920-1921 liczyła 100 000 fascykułów (wiązek akt), 10 wagonów, 126 skrzyń oraz 83

paczek. W latach 1921-1928 placówka przejęła akta z rozwiązanych zarządów archiwalnych

przy Dowództwach Okręgów Korpusów oraz archiwum Wojskowego Biura Historycznego.

Od 1929 r. systematycznie gromadzono dokumentację centralnych instytucji wojskowych

wytworzoną w latach 1918-1928.

Przejmowane archiwalia podzielono na cztery grupy akt. Grupę pierwszą tworzyły:

- materiały proweniencji wojskowej wytworzone przed 1863 r.,

- dokumentacja wojskowych organizacji przedwojennych, formacji polskich z okresu I wojny

światowej oraz pozostałe archiwalia mające związek z tym okresem.

Grupa druga obejmowała akta:

- wojskowych władz okupacyjnych,

- pozyskaną podczas działań zbrojnych dokumentację wojskową władz ukraińskich,

litewskich, niemieckich oraz poszczególnych republik radzieckich.

W grupie trzeciej umieszczono akta:

- wojskowe pochodzące z okresu Polski Odrodzonej.

Ostatnią część zasobu tworzyły kolekcje. Pod koniec lat 30 zbiór archiwum liczył 7 tys. m.b.

akt około 7 tys. tomów woluminów i ok. 2 tys. roczników woluminów.

Po rozpoczęciu działań wojennych w 1939 roku personel archiwum przystąpił do jego

ewakuacji. Ewakuacja była przeprowadzona w kilku etapach różnymi środkami transportu.

Najcenniejsze dokumenty były wywożone w 2 turach. W pierwszej turze zostały ewakuowane

tajne akta Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych do Brześcia a następnie transportem

kolejowym były przewożone na kresy. Jednak pomimo wielu starań część archiwaliów

została nieodwracalnie zniszczona przez naloty i bombardowania. Ocalałe akta udało się

przewieść na granicę polsko-rumuńską. Transport kolejnych cennych akt bez żadnego

uszczerbku trafił do Baile Herculane. Niektóre akta udało się wywieść do Wielkiej Brytanii i

USA. Znajdują się one tam do dnia dzisiejszego w Instytutach związanych z Polską.

Akta, których nie udało się ewakuować zostały przejęte przez okupanta i przewiezione

do Gdańska Oliwy. Liczyły one 15 tys. m.b. akt. Wśród nich znajdowały się dokumenty

instytucji centralnych polskiego Ministerstwa Spraw Wojskowych, rodzajów wojsk i

zakładów wojskowych. Akta te zostały zinwentaryzowane i przygotowane dla potrzeb władz

okupacyjnych. Na przełomie 1944-1945 władze niemieckie przewiozły te akta do Poczdamu i

Berlina. Zostały one jednak przejęte przez żołnierzy radzieckich i przewiezione do ZSRR.

W czasie wojny część przedwojennego zasobu Archiwum Wojskowego została

przejęta przez organa administracji sowieckiej. Po kilkunastu latach, w 1964 r. strona

radziecka w ramach rewindykacji zwróciła ok. 400 m.b. akt, przy czym ok. 10 000 j.a.

pozostało w Ośrodku Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentacyjnych w Moskwie.

W 1944 roku Archiwum Wojskowe wznowiło swoją działalność. Pierwszą jego

siedzibą był Lublin a następnie Łódź. Do jego zadań należało: przejmowanie akt wszystkich

instytucji i jednostek Wojska Polskiego z okresu międzywojennego, dokumentacji, LWP,

oddziałów konspiracyjnych z okresu II wojny światowej oraz materiałów pookupacyjnych. W

1945 roku zostało powołane Centralne Archiwum Wojskowe z rozkazu Naczelnego

Dowództwa WP nr 0194/Org. z 5 sierpnia, 1945r. podlegało ono początkowo Głównemu

Zarządowi Polityczno-Wychowawczemu Wojska Polskiego. W 1947 roku zostało

podporządkowane Głównemu Zarządowi Informacji. A w 1951 roku powołano CAW w

Warszawie, rozformowując jednocześnie istniejącą dotychczas placówkę w Oliwie. W

kolejnych latach Centralne Archiwum Wojskowe ulegało wielu reorganizacjom. Obecnie

C.A.W. podlega Ministrowi Obrony Narodowej.

Kształtowanie zasobu Centralnego Archiwum Wojskowego po II wojnie światowej

przebiegało dwutorowo. Starano się scalić rozproszone na terenie kraju oraz wywiezione

poza granice zbiory przedwojennego Archiwum Wojskowego. Przejmowane materiały

proweniencji wojskowej pochodziły m.in.:

- Centralnego Archiwum Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego,

-Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych,

-Archiwum Wydziału Historii Partii KC PZPR oraz archiwów państwowych.

Akcja scaleniowa objęła ponadto akta Wojska Polskiego z lat 1943-1945. Zasadniczą formę

kształtowania zasobu Archiwum stanowiło gromadzenie dokumentacji wytworzonej przez

instytucje i jednostki wojskowe po 1945 r. Jednocześnie przejmowano archiwa rozwiązanych

formacji wojskowych.

W latach 70 placówka przejęła 1475 mb. akt archiwum Sztabu Generalnego,

dokumentacje archiwum b. Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz liczące ok. 1100

mb. materiały Komendy Głównej Terenowej Obrony Przeciwlotniczej z lat 1945-1965. Z

końcem lat 80 placówka otrzymała z CA MSW akta II Oddziału Sztabu Głównego i

samodzielnych referatów informacyjnych Dowództw Okręgów Korpusów z okresu

międzywojennego.

Po 1989 r. zasób archiwum został wzbogacony o kserokopie dokumentów

przechowywanych w kilkunastu placówkach archiwalnych Rosji, Litwy, Białorusi i Ukrainy.

Zgromadzone materiały, w ilości ponad jednego miliona stu tys. stron, stanowiły efekt

kwerendy przeprowadzonej przez członków Wojskowej Komisji Archiwalnej w latach 1992-

1997.

Centralne Archiwum Wojskowe obejmuje zasięgiem działania komórki organizacyjne

ministerstwa i jednostki organizacyjne podległe lub nadzorowane przez Ministra Obrony

Narodowej, wraz z podległymi im jednostkami organizacyjnymi, funkcjonujące w kraju i za

granicą oraz archiwa wyodrębnione.

Wojskowy zasób archiwalny przechowywany jest w sieci archiwów, którą tworzą:

- Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie

- Archiwum Ministerstwa Obrony Narodowej w Modlinie Archiwum Ministerstwa Obrony

Narodowej obejmuje zasięgiem działania komórki organizacyjne ministerstwa i jednostki

organizacyjne stacjonujące w Warszawie, z wyłączeniem Dowództwa Sił Powietrznych wraz

z podległymi jednostkami oraz jednostek organizacyjnych.

- Archiwum Wojskowe w Oleśnicy obejmuje zasięgiem działania jednostki organizacyjne

stacjonujące na obszarze Śląskiego Okręgu Wojskowego, w granicach województwa

dolnośląskiego, lubuskiego, łódzkiego, opolskiego, śląskiego, lubelskiego, małopolskiego,

podkarpackiego i świętokrzyskiego, z wyłączeniem jednostek organizacyjnych, których

materiały archiwalne wchodzą do zasobu archiwalnego Centralnego Archiwum Wojskowego,

a także jednostek organizacyjnych podległych dowódcy Sił Powietrznych i jednostek

organizacyjnych.

- Archiwum Wojskowe w Toruniu Archiwum obejmuje zasięgiem działania jednostki

organizacyjne stacjonujące na obszarze Pomorskiego Okręgu Wojskowego, z wyłączeniem

jednostek organizacyjnych, których materiały archiwalne wchodzą do zasobu archiwalnego

Centralnego Archiwum Wojskowego i Archiwum Ministerstwa Obrony Narodowej, a także

jednostek organizacyjnych podległych dowódcom Sił Powietrznych i Marynarki Wojennej

oraz jednostek organizacyjnych.

-Archiwum Marynarki Wojennej w Gdyni obejmuje zasięgiem działania Dowództwo

Marynarki Wojennej oraz jednostki organizacyjne podległe dowódcy Marynarki Wojennej,

jak też inne jednostki organizacyjne funkcjonujące w obszarze działania Marynarki Wojennej,

z wyłączeniem jednostek organizacyjnych, których materiały archiwalne wchodzą do zasobu

archiwalnego Centralnego Archiwum Wojskowego i jednostek organizacyjnych.

-Archiwum Sił Powietrznych w Modlinie Archiwum Sił Powietrznych obejmuje zasięgiem

działania Dowództwo Sił Powietrznych oraz jednostki organizacyjne podległe dowódcy Sił

Powietrznych, jak też inne jednostki organizacyjne funkcjonujące na obszarze działania Sił

Powietrznych, z wyłączeniem jednostek organizacyjnych, których materiały archiwalne

wchodzą do zasobu archiwalnego Centralnego Archiwum Wojskowego i jednostek

organizacyjnych

Działalność archiwalną w zakresie powierzonego wojskowego zasobu archiwalnego

prowadzą również:

-Żandarmeria Wojskowa

- Agencja Mienia wojskowego

- Wojskowa Agencja Mieszkaniowa

- Służba kontrwywiadu Wojskowego

- Służba Wywiadu Wojskowego

- Centralna Biblioteka Wojskowa

- Muzeum Wojska polskiego

- Uczelnie Wojskowe

Do

zakresu

działania

Centralnego

Archiwum

Wojskowego,

należy:

1)

kształtowanie

zasobu

archiwalnego

w

wojskowej

sieci

archiwalnej;

2) gromadzenie, ewidencja, przechowywanie, opracowanie i zabezpieczenie materiałów

archiwalnych pozostających w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego oraz

przekazanych

przez

archiwa

wyodrębnione

i

jednostki

organizacyjne

3) prowadzenie działalności informacyjnej w zakresie zgromadzonego zasobu archiwalnego;

4) opiniowanie projektów aktów prawnych w sprawach archiwalnych, w szczególności

mających wpływ na organizację i zakresy działania archiwów wyodrębnionych i archiwów

wyodrębnionych

jednostek

organizacyjnych;

5) opracowywanie projektów resortowych aktów prawnych w sprawach archiwalnych;

6) prowadzenie poszukiwań w kraju i za granicą polskich archiwaliów we współpracy z

Naczelnym

Dyrektorem

Archiwów

Państwowych;

7) opracowywanie wniosków w zakresie organizacji wojskowej sieci archiwalnej;

8) organizowanie i prowadzenie kontroli postępowania z materiałami archiwalnymi

i dokumentacją niearchiwalną w komórkach organizacyjnych i jednostkach organizacyjnych,

9) prowadzenie ekspertyz akt i udzielanie zgody na brakowanie dokumentacji niearchiwalnej

10) wydawanie uwierzytelnionych odpisów, wypisów, wyciągów i reprodukcji

przechowywanych materiałów archiwalnych oraz zaświadczeń na podstawie tych materiałów;

11) prowadzenie prac naukowych, popularyzatorskich i wydawniczych w dziedzinie

archiwistyki

oraz

dziedzinach

pokrewnych;

12) udostępnianie materiałów archiwalnych należących do jego zasobu,

13) wykonywanie usług archiwalnych dla jednostek organizacyjnych i obywateli w zakresie

wyszukiwania, prowadzenia kwerend, kopiowania, fotokopiowania i konserwacji materiałów

archiwalnych, według przepisów

14) gromadzenie, ewidencja, przechowywanie, opracowywanie i zabezpieczanie materiałów

archiwalnych przekazanych przez archiwa wyodrębnione

15) organizowanie i prowadzenie kontroli w archiwach wyodrębnionych

LITERATURA

- Zarządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 05 marca 2005 r.

-Archiwa okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych w wojskowej sieci archiwalnej

Elżbieta Młynarska –Kondrat Zygmunt Kozak

- Dziennik Urzędowy CAW

http://archiwumcaw.wp.mil.pl/archiwum/historia_caw.htm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Archiwum_Wojskowe

Http: //pl.wikipedia.Org/wiki/Centralne_Archiwum_Wojskowe

http://www.caw.wp.mil.pl/plik/file/biuletyn/b30/b30_6.pdf