POWSZECHNA HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA

1)Zagadnienia Wstępne :
a)Ramy chronologiczne i terytorialne przedmiotu
b)Pojęcia podstawowe - państwo ,prawo ,stratyfikacja społeczeństwa - klasy i stany ,formacja
społeczno - ekonomiczna ,układ ,typ i forma państwa ,asynchronizm

2)Epoka Przedfeudalna :
a)Germanowie :
b)Słowianie :

3)Państwo feudalne :
a)Państwo frankońskie:

• rys historyczny :

o

panowanie Merowingów :

ƒ 496 - Klodwik przyjmuje katolicyzm
ƒ podział państwa na 3 części: Neustria, Burgundia, Austrazja
ƒ królowie tracili władzę na rzecz arystokracji i majordomów
ƒ 687 - Pepin Heristal (majordom) przywrócił jedność państwa
ƒ 732 - bitwa pod Poitiers (syn Pepina Karol Martel odpiera najazd Arabów)
ƒ 751 - syn Karola Pepin Mały koronuje się na króla Franków

o

panowanie Karolingów :

ƒ 800 - Karol Wielki zostaje cesarzem rzymskim
ƒ tendencje odśrodkowe ,najazdy Normanów
ƒ 843 - traktat w Verdun (podział państwa na 3 części

• warunki i ustrój społeczno - gospodarczy :

o

upadek handlu wskutek odcięcia Europy od Bliskiego Wschodu przez Arabów

o

brak znaczenia gospodarczego miast

o

brak możliwości ingerencji państwa w gospodarkę

o

rozwój wielkiej własności ziemskiej :

ƒ rodzaje wielkiej własności :

• własność królewska - dawne królewskie domeny , majątki władców

podbitych ,grunty niczyje

• własność kościelna - nadania monarchy i wielkich właścicieli

ziemskich ,od Pepina Małego dziesięcina (cała ludność)

• majątki świeckich możnowładców - nadania królewskie, bezprawne

zabory ,pochłanianie drobnej własności prywatnej (prekaria -
dobrowolne oddawanie się wolnych chłopów pod opiekę wielkich
właścicieli ; chłop oddawał swemu panu swoją ziemię na własność i
otrzymywał ją z powrotem w użytkowanie w zamian za pewne
świadczenia ,pan natomiast zapewniał chłopu bezpieczeństwo)

ƒ organizacja wielkiej własności - system dominialny - grunty seniora dzieliły

się na grunty uprawiane na własny rachunek przez pana i na grunty
użytkowane przez chłopów

ƒ immunitet - przywilej nadawany na rzecz wielkiego właściciela, w którym

król wzbraniał swym urzędnikom wkraczania - w zakresie określonym w
przywileju - na dobra immunizowane dla pobierania podatków lub
wykonywania sądownictwa

o

społeczeństwo dzieliło się na ludzi wolnych oraz półwolnych i niewolnych

o

ustrój lenny - dotyczy wzajemnych powiązań pomiędzy feudałami oraz ich stosunku
do monarchy ;poszczególni feudałowie mieli określone miejsce w hierarchii
feudalnej jako wasale dzierżący od króla albo od innych seniorów ziemię w zamian
za służbę wojskową oraz jako seniorzy w stosunku do własnych wasali :

ƒ stosunek wasalny był stosunkiem osobistym ;wolni oddawali się pod opiekę

króla lub innych możnych i zobowiązywali się wobec nich pod przysięgą do
wiernej dożywotniej służby jako ich wasale (komendacja); kapitularz z

Mersen (847) - nakazywał wszystkim wolnym wybrać sobie seniorów ,a
wszystkim seniorom nakazywał stanie się wasalami królewskimi

ƒ stosunek beneficjalny - stosunek rzeczowy pomiędzy feudałami ; nadanie

ziemi w użytkowanie dla wynagrodzenia lub pozyskania sobie wasala
;początkowo dożywotnie później dziedziczne

• władza królewska :

o

państwo frankońskie było związkiem szczepowym (związkiem osobowym) , więc
król tytułował się rex Francorum - król Franków

o

król miał początkowo obowiązki jedynie wobec Franków (inne ludy były tylko
ludami podbitymi) ,od czasów Karola Wielkiego władza królewska rozciągała się na
wszystkich poddanych

o

monarchia miała charakter patrymonialny - królowie traktowali ziemię ,którą władali
jako swoją własność prywatną (nadawali immunitety ,rozdawali ziemię)

o

następstwo tronu :

ƒ godność królewska stała się dziedziczna
ƒ państwo podlegało podziałom między członków królewskiego rodu

(prowadziło to do wojen dynastycznych)

ƒ po traktacie w Verdun (843) monarchia stała się elekcyjna (prawo wyboru

króla miała wąska grupa możnych świeckich i duchownych)

o

zakres władzy królewskiej :

ƒ sprawy wojny i pokoju ;w jego ręku spoczywa władza wojskowa
ƒ król był strażnikiem pokoju ;czuwał nad utrzymaniem miru królewskiego (za

złamanie groziły wysokie kary) ;

ƒ posiadał zwierzchnictwo sądowe - król mógł powołać przed swój sąd każdą

sprawę ,której rozsądzeniem był zainteresowany

ƒ posiadał władzę wykonawczą (bannus) - prawo wydawania rozkazów (za

złamanie rozkazu groziły wysokie kary)

ƒ posiadał władzę ustawodawczą - miał prawo do wydawania kapitularzy (na

wzór rzymski)

o

stosunki władcy z Kościołem :

ƒ Kościół popierał królów frankońscy ponieważ ci ułatwiali im walkę z herezją

(przede wszystkim arianizmem i islamem) ,królowie frankońscy
potrzebowali pomocy Kościoła w organizowaniu administracji państwowej i
dla celów politycznych

ƒ 751 - koronacja Pepina Małego na króla przez papieża
ƒ 800 - koronacja Karola Wielkiego na cesarza przez papieża ;cesarz miał

chronić chrześcijaństwo ,zabezpieczać pokój i sprawiedliwość ; królowie od
Karola tytułowali się królami z Bożej łaski (król jest odpowiedzialny tylko
przed Bogiem ,a wystąpienie przeciwko niemu może nastąpić tylko w
momencie nie przestrzegania przez króla prawa bożego)

• organy centralne o charakterze kolegialnym :

o

Pola Marcowe (ewentualnie Pola Majowe) - zgromadzenia ludowe obejmujące
wszystkich wojowników zbierające się raz na rok w okresie panowania Merowingów
decydowały o ważnych sprawach państwowych ;w okresie panowania Karolingów
ich znaczenie zmalało i przekształciły się w przeglądy wojskowe

o

Placita - w okresie panowania Karolingów organ mający początkowo uprawnienia
doradcze ,zbierający się regularnie ,który składał się z arystokracji duchownej i
świeckiej ;od połowy IX zdobyło sobie prawo do decydowania w sprawach
państwowych

• organy sądowe :

o

zgromadzenie ludowe - sądziło w okresie początkowym ;obradowało pod
przewodnictwem wybieranego przez przewodniczącego urzędnika (thunginusa) ;w
okresie panowania Merowingów hrabia przewodniczył zgromadzeniu ludowemu i
ogłaszał wyrok w otoczeniu 7 mężów (rachimbergów) powoływanych przez
zgromadzenie ludowe ; rachimbergowie proponowali wyrok ,który zgromadzenie
ludowe mogło wyrok przyjąć ,bądź nie ;w okresie panowania Karolingów w miejsce
rachimbergów pojawili się powoływania przez hrabiego jego stali pomocnicy -

ławnicy ;w okresie po Karolu Wielkim zgromadzenie ludowe brało udział w
sądzeniu tylko 3 razy w roku ;nie istniało odwołanie się od wyroków sądów

o

proces :

ƒ zasady stosowania prawa :

• do X wieku stosowano zasadę osobowości prawa - każdy odpowiadał

przed prawem ludu do którego należał

• od X wieku stosowano zasadę terytorialności prawa - na określonym

terytorium stosuje się tylko jeden system prawny

• źródła prawa :

o

ustawy królewskie - rozporządzenia królów i cesarzy frankońskich nazywa się
kapitularzami :

ƒ kapitularze dodane do spisów prawa
ƒ kapitularze dla wysłanników królewskich
ƒ kapitularze właściwe

o

spisy praw :

ƒ spisy prawa rzymskiego :

• Prawo rzymskie Burgundów
• Prawo rzymskie Wizygotów

• edykt Teodoryka (Ostrogoci)

ƒ spisy prawa germańskiego :

• Prawo Salickie
• spisy prawa zwyczajowego Burgundów i Wizygotów

• prawo longobardzkie

• prawo Sasów

o

dokumenty praktyki prawnej - akty spisane dla poświadczenia dojścia do skutku
jakiejś czynności prawnej (np. nadanie lenna ,immunitetu)

• organy centralne :

o

majordom - w okresie panowania Merowingów był pierwszą osobą po królu ; urząd
był dziedziczny ;został zlikwidowany przez Pepina Małego ,który jako majordom
zagarnął sobie władzę królewską

o

seneszel - sprawował główne funkcję na dworze w okresie panowania Karolingów

o

koniuszy

o

cześnik

o

komornik

o

palatyn - zajmował się sądownictwem

o

kanclerz - z reguły duchowny ; redagował wszystkie pisma i kapitularze podpisane
przez króla i był odpowiedzialny za ich ekspedycje

o

wysłannicy królewscy (missi dominici) - w okresie panowania Karolingów ;
wykonywali w regularnych okresach czasu kontrolę w swych okręgach
inspekcyjnych ;działali we dwójkę (biskup i hrabia) ;odwiedzali hrabstwa , zbierali
skargi ,czuwali nad stosowaniem prawa i zdawali raporty ze swoich inspekcji

• urzędy lokalne :

o

hrabstwa (comes) :

ƒ władzę administracyjną i wojskową w hrabstwach sprawowali hrabiowie
ƒ hrabstwa dzieliły się na wicehrabstwa ,które na czele których stał wicehrabia
ƒ od 877 - urzędy hrabiów stały się dziedziczne
ƒ hrabiowie byli wynagradzani przez króla za pomocą beneficjów

o

margrabstwa :

ƒ były to hrabstwa położone na granicach państwa
ƒ margrabia miał przyznane większe uprawnienia ,zwłaszcza wojskowe

o

księstwa :

ƒ władze sprawowali książęta ,którzy mieli podobne uprawnienia jak

margrabiowie

ƒ terytoria pokrywały się z terytoriami podbitych szczepów germańskich

b)Ogólne zagadnienia państwa feudalnego :

• stosunek poddańczy - stosunek między właścicielem ziemskim a ludnością wiejską :

o

chłop nie miał ziemi na własność ,miał tylko jej posiadanie i prawa użytkowe ; jego
prawa do gruntu były ograniczone ;własność podzielona - pomiędzy pana i chłopa

o

chłop poddany w zamian za użytkowanie gruntu pańskiego świadczył należności
,które tworzyły dochód jego pana (tzw. rentę feudalną) :

ƒ pańszczyzna
ƒ świadczenia w naturze
ƒ świadczenia w pieniądzu

o

właściciele posiadali władzę sądową nad chłopami ,wiele uprawnień ekonomicznych
(monopole)

• kontrakt lenny - umowa zawierana pomiędzy dwiema osobami ,które wchodziły ze sobą w

stosunek lenny

o

umowa w której senior nadawał wasalowi pewną nieruchomość w lenno w zamian
za pewne świadczenia ,przy czym obie strony zobowiązywały się do lojalności

o

przedmiotem lenna była z reguły ziemia

o

kontrakt lenny był zawierany w symbolicznej formie :

ƒ hołd lenny - składał go wasal klęcząc przed seniorem ,z odkrytą głową ,mając

ręce złożone w jego dłoniach ,składał przysięgę wierności

ƒ inwestytura - senior wręczał wasalowi jakiś przedmiot symbolizujący

przedmiot będący lennem

o

obowiązki wasala i seniora :

ƒ obowiązki wojskowe - służba w wyprawie wojennej seniora (do 40 dni w

roku) ,kawalkada (krótka wyprawa zbrojna) ,służba garnizonowa

ƒ obowiązek rady - przejęcie przez wasali w imieniu seniora sądownictwa i

administracji na terenie seniorii

ƒ świadczenie finansowe - jednorazowe opłaty z okazji odnowienia lenna,

zmiany w osobie wasala ,pasowania na rycerza seniora lub jego syna ,ślub
córki lub siostry seniora ,wykupienie seniora z niewoli , wyruszenie seniora
na krucjatę

o

czas trwania stosunku lennego - początkowo dożywotnio ,później był dziedziczny :

ƒ stosunek lenny mógł wygasnąć w przypadku bezdzietnego lenna - wracało

ono do seniora lub felonii

o

sankcje :

ƒ jeżeli wasal nie dopełnił obowiązków wobec seniora jako wasal winny felonii

był sądzony przez sąd parów na dworze seniora i mógł być pozbawiony lenna
przez konfiskatę

ƒ jeżeli senior nie dopełnił obowiązków wobec wasala stosunek lenny mógł

ulec rozwiązaniu ,ale wasal pozostawał na swoim miejscu w hierarchii lennej

• hierarchia lenna :

o

była wielostopniowa ,na jej szczycie był król a na dnie chłopi którzy byli związani z
seniorem stosunkami poddańczymi

o

obowiązywała zasada :"Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem"

o

zasada hommagium ligium - wasal zastrzegał się ,że będzie w pierwszej kolejności
obsługiwał jednego seniora w przypadku wojny pomiędzy seniorami któremu
podlega

o

ustrój lenny przyczynił się do dezintegracji państwa ,pogłębienia anarchii

• rodzaje własności feudalnej :

o

własność podzielona (zwierzchnia)

o

własność alodialna - własność wolna .którą wasal mógł dysponować na wypadek
śmierci

• stany społeczne :

o

szlachecki

o

mieszczański

o

duchowny

• rodzaje następstwa tronu :

o

system elekcyjności tronu

o

system dziedziczności tronu

o

system mieszany (elekcyjny w dynastii)

• formy państwa feudalnego :

o

monarchia wczesnofeudalna

o

rozdrobnienie feudalne

o

monarchia stanowa

o

monarchia absolutna

c)Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego :

• stosunki społeczno - gospodarcze :

o

rozkwit handlu spowodowany krucjatami i przywróceniem kontaktów Europy z
Bliskim Wschodem

o

rozwój miast i rolnictwa

o

wykształcenie się stanów :

ƒ stan szlachecki - o przynależności do stanu zaczęło decydować pochodzenie

,a nie stan posiadania (1275 - król ustalił zasadę ,że nabycie lenna przez
nieszlachcica nie oznacza wejścia do szlachty) , szlachectwo stało się
zamkniętą dziedziczną grupą

ƒ stan duchowny - wyodrębnił się na mocy przyznanych przywilejów :

• wyłączne prawo do korzystania z beneficjów kościelnych

• osoby duchowne podlegały osobnemu sądownictwu kościelnemu
• duchowieństwo było wolne od podatku

• duchowieństwo było zwolnione od służby wojskowej

ƒ stan mieszczański - był to stan dziedziczny ,można było do niego wejść przez

przebywanie przez 1 rok i 1 dzień w mieście bądź przez otrzymanie
obywatelstwa od władz miejskich ,wyróżniamy 3 grupy mieszczaństwa
:patrycjat ,pospólstwo ,biedota

o

położenie ludności wiejskiej - wyróżniamy 2 podstawowe kategorie ludności
wiejskiej :

ƒ poddani :

• osobiści - byli przywiązani do ziemi ,której nie mieli prawa opuścić

;świadczyli specjalny podatek oraz byli w sposób dowolny obciążani
świadczeniami przez pana ;nie mieli prawa występować w sądzie jako
świadkowie ;nie mogli bez zgody pana wchodzić do stanu
duchownego ;mogli zawierać małżeństwo za zgodą pana ;nie mogli
dysponować na wypadek śmierci swym majątkiem

• gruntowi - mogli oni wyzwolić się z poddaństwa opuszczając grunt

obciążony

ƒ chłopi czynszownicy - świadczyli rentę feudalną w określonej wysokości

o

powstanie miast :

ƒ na podstawie przywileju stawały się nową instytucją prawną wyodrębnioną od

reszty kraju :

• miasta prewotalne - miały mały zakres samorządu ,władzę sprawował

przedstawiciel pana miasta - prewot ,sądownictwo sprawował prewot
z udziałem ławników wybieranych spośród mieszczan

• miasta komunalne - miały rozległy samorząd ,było niezależne od pana

miasta (jego urzędnicy nie przebywali w mieście) , głównym organem
było zebranie obywateli ,które miało władzę prawodawczą i
wybierało władze miejskie ,władze administracyjną sprawowali
ławnicy z merem na czele wybierani na określoną kadencję

• miasta konsularne - podobne swobody jak miasta komunalne , ustrój

na wzór miast włoskich ,ogólne zgromadzenie obywateli powoływało
władze miejskie (konsulów) na rok

• władza królewska :

o

król posiadał dwa rodzaje uprawnień :

ƒ na terenie swojej domeny posiadał i wykonywał władzę jako książę Franków

(miał władzę podobną do tej jaką posiadali wielcy seniorzy w swoich
włościach)

ƒ jako król Francji przysługiwały mu zwierzchnie uprawnienia na terenie całego

królestwa wobec władców ,którzy uważali się za suwerennych w swoich
senioriach

o

królowie francuscy byli koronowani w katedrze w Reims

o

król - najwyższy zwierzchnik lenny :

ƒ król stał na czele hierarchii lennej - podlegali mu wszyscy władcy senioralni
ƒ przysługiwały mu prawa senioralne jako największemu seniorowi :

• prawo do lenn bezdzietnych
• prawo do lenn skonfiskowanych (Filip August odebrał królowi

angielskiemu lenna francuskie i inkorporował ja do domeny
królewskiej)

• prawo dziedziczenia lenn na kobiety(hrabstwa Tuluzy i Szampani

weszły do domeny królewskiej poprzez małżeństwa z dziedziczkami
tych lenn)

• prawo do kupna lenn

o

król - strażnik pokoju :

ƒ zabezpieczał kraj przed atakami z zewnątrz i zapewniał pokój wewnętrzny
ƒ miał prawo do zwołania pospolitego ruszenia w razie zagrożenia granic (1124

Ludwik Gruby obronił Francję przed najazdem cesarza Henryka V ,a 1124
Filip August pod Bouvinas pokonał Jana bez Ziemi)

ƒ wojny prywatne :

• feudałowie mieli prawo prowadzenia wojen prywatnych
• stały się powszechnym sposobem dochodzenia praw

• kościelne sposoby przeciwdziałania wojnom prywatnym :

o

pokój boży - chronił przed wojną osoby nie prowadzące
wojny i urządzenia użyteczności publicznej

o

rozejm boży - zakaz prowadzenia wojny w ustalone dni
(święta ,niedziele) pod groźbą ekskomuniki

• 1258 - Ludwik IX zabrania wojen prywatnych
• XV - ustanie zjawiska wojen prywatnych

o

król - najwyższy sędzia :

ƒ sąd królewski był właściwy dla :

• spraw między wasalami

• spraw między wasalami a królem

ƒ sąd królewski mógł wkroczyć w kompetencje seniora ,gdy :

• sprawa dotycząca czynów skierowanych przeciw osobie króla (obraza

króla ,fałszerstwo monet)

• w przypadku odmowy przez seniora wymiaru sprawiedliwości

• apelacja :

o

początkowo w przypadku nagany sędziego przez strony
obywał się sąd boży (w XIII wieku wprowadzono zakaz
prowadzenia pojedynku w wypadku nagany sędziego)

o

od XIII wieku do sądu królewskiego wpływały apelacje

o

następstwo tronu :

ƒ początkowo tron był elekcyjny (od 987 - elekcja Hugona Kapeta) ; wyboru

dokonywali możni świeccy i duchowni

ƒ przyczyny przekształcenia się tronu elekcyjnego w dziedziczny na zasadzie

primogenitury :

• wyznaczenie przez Hugona Kapeta swojego króla jako następcę tronu

za życia (jako król desygnowany)

• Kapetyngowie w momencie zgonu mieli dorosłych synów

• Filip August jako pierwszy nie musiał wyznaczyć swojego syna na

następcę

• organy centralne o charakterze kolegialnym :

o

kuria królewska :

ƒ Kapetyngowie w celu zdobycia sobie poparcia wśród feudałów często

zwoływali Rady Nadworne (kurie) ;brali w nich udział wszyscy feudałowie
,których król życzył sobie widzieć

ƒ kuria była potrzebna królowi do pomocy w zarządzie państwem
ƒ w XIII wieku do kurii zaczęły wchodzić elementy fachowe
ƒ na przełomie XIII/XIV z kurii wyodrębniło się :

• Ścisła Rada Królewska

• Parlament (organ sądowy)
• Izba Obrachunkowa

• Stany Generalne

• organy centralne :

o

najwięksi dygnitarze koronni wywodzili się z wielkich feudałów ,a ich urzędy
zazwyczaj były dziedziczne

o

wszelkie ważniejsze akty królewskie wymagały zgody dygnitarzy

o

najważniejsze urzędy :

ƒ seneszal - stał na czele wojska i miał szerokie uprawnienia sądowe ;w 1197

Filip August zlikwidował ten urząd

ƒ kanclerz - zazwyczaj duchowny ;stał na czele kancelarii królewskiej ;po 1197

zajmował się również sądownictwem ;w 1227 zaprzestano obsadzania urzędu
kanclerza i powierzono jego funkcję strażnikowi pieczęci

ƒ konetabl - stał na czele wojska

• urzędy lokalne :

o

wprowadzono w domenach królewskich nowy podział administracyjny

o

Kapetyngowie powierzyli zarząd domeny kasztelanom ,ale w związku z
zawłaszczeniem przez nich urzędów wprowadzono nowy urząd - prewotów

o

prewoci - rekrutowali się ze sfer niższych ;mieli funkcję skarbowe ;brali urząd w
dzierżawę za określoną kwotę ,którą musieli odstawić do skarbu ,a
wygospodarowaną nadwyżkę zatrzymywali dla siebie

o

baliwaty - obszar Francji był podzielony na tzw. baliwaty zarządzane przez baliwów
;pierwotnie urząd baliwa był urzędem wędrownym ;baliwowie pobierali pensje
;posiadali szerokie uprawnienia :

ƒ sprawowali sądownictwo I instancji w sprawach drobnych .sprawach szlachty

i przyjmowali apelacje od sądów prewotalnych

ƒ ściągali należności skarbowe należne królowi
ƒ gromadzili oddziały dostarczane przez wasali

• źródła prawa :

o

podstawowym źródłem prawa było prawo zwyczajowe

o

weszła w życie zasada terytorialności prawa

o

księgi prawa zwyczajowego :

ƒ księga prawa zwyczajowego Normandii
ƒ księga prawa zwyczajowego okręgu Clermont

o

rozwój nauki prawa rzymskiego (uniwersytet w Bolonii):

ƒ szkoła glosatorów
ƒ szkoła postglosatorów

o

powstanie prawa kanonicznego :

ƒ dekret Gracjana
ƒ Corpus Iuris Canonici

d)Francja w okresie monarchii stanowej :

• rozwój społeczno - gospodarczy :

o

od połowy XIV wieku Francja przeżyła kryzys gospodarczy :

ƒ przeludnienie kraju
ƒ utrata roli głównego pośrednika między handlem śródziemnomorskim ,a

północnym

ƒ epidemie
ƒ klęski głodowe

o

druga połowa XV wieku - odrodzenie gospodarcze

o

wyodrębnienie się 3 stanów :szlachty ,duchowieństwa ,stanu trzeciego
(mieszczaństwo i chłopi)

• władza królewska :

o

zmiana charakteru władzy królewskiej w XIV wieku :

ƒ państwo zaczęto traktować jako rzecz publiczną (zakaz nadawania apanaży

synom królewskim ponieważ uznawano ,że domena królewska podlega
prawu publicznemu

ƒ władza królewska docierała do wszystkich mieszkańców królestwa
ƒ koncepcje państwa wprowadzone przez legistów (grupę wykształconych

prawników wywodzących się z mieszczaństwa ,bądź drobnej szlachty):

• "król jest najwyższym zwierzchnikiem lenn w królestwie" - zasada

uprawniała króla do kontroli wszystkich stosunków lennych ponad
głowami bezpośrednich wasali

• "król jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości" - zapewniała

sądownictwu królewskiemu zwierzchnictwo nad wszystkimi sądami
w kraju

• "król jest cesarzem w swoim królestwie" - podkreślała niezależność

króli francuskich od cesarzy ;przyznanie królowi władzy absolutnej

o

następstwo tronu :

ƒ system agnatyczny (wykluczenie kobiet) - królestwo przechodzi niepodzielnie

na najstarszego syna na zasadzie primogenitury

ƒ teoria statutowa - królowie nie mieli prawa dysponować królestwem jak

swoją własnością prywatną ,koronę objął najstarszy syn Henryka VI jako
prawowity następca tronu

ƒ regencje - następca tronu (delfin) nawet niepełnoletni stawał się królem przez

sam fakt śmierci swojego poprzednika ;rządy opiekuńcze przejmowała wtedy
zazwyczaj królowa matka ;w XVI wieku obniżono granicę pełnoletniości z
20 na 14 lat

• organy centralne o charakterze kolegialnym (kształtowanie się reprezentacji stanowej)

o

Stany Generalne :

ƒ geneza Stanów Generalnych :

• zgromadzenia feudalne przekształciły się w reprezentację stanową

• skład nie miał arystokratycznego charakteru ,brali w nich udział

również przedstawiciele miast

• osoby będące uczestnikami zgromadzeń reprezentowały interesy

stanów do których należały

• pierwsze zebranie Stanów Generalnych miało miejsce w 1302 za

panowania Filipa Pięknego w Paryżu ponieważ władca potrzebował
pomocy stanów w sporze z papieżem Bonifacym VIII

• kolejne zgromadzenie Stanów Generalnych miało miejsce w 1308

kiedy Filip Piękny potrzebował wsparcia przy likwidacji zakony
templariuszy

ƒ uprawnienia Stanów Generalnych :

• uchwalanie podatków :

o

na tym tle ukształtował się spór król - Stany ponieważ król
nalegał na wprowadzenie stałego podatku dla wszystkich na
co nie chciały się zgodzić Stany

o

1357 - podczas powstania dowodzonego przez Stefana
Marcela Stany zdobyły uprawnienia do periodycznego
zbierania się 2 razy w roku w celu kontroli nad podatkami i
wymogły na królu zgodę na wprowadzenia przedstawiciela
Stanów do ścisłej Rady Królewskiej

o

1439 - uchwalenie przez Stany stałego podatku na utrzymanie
stałej armii tzw.Taille czyli podatku stałego , bezpośrednio
pobieranego od dochodów ,płaconego przez ludność
nieszlachecką ,zastąpił od Aide Royal z 1435 (początek
upadku znaczenia politycznego Stanów)

o

1484 - Stany zebrały się po raz ostatni ,potem przez około 70
lat nie zwoływano ich (kształtowanie się monarchii
absolutnej)

• wyrażenie zgody na prowadzenie wojny
• prawo przedstawiania zażaleń i postulatów dotyczących naprawy

urządzeń państwowych

• prawo wyrażania zgody na alienację domeny

• prawo wyboru króla w przypadku wygaśnięcia dynastii

ƒ skład i organizacja Stanów :

• Stany mogły być zwoływane przez króla w miejscu i czasie przez

niego wyznaczonym

• od XV wieku obowiązywał system wyborczy :

o

baliwowie i seneszelowie zwoływali szlachtę i
duchowieństwo na zgromadzenia ,które delegowały
deputowanych na Stany Generalne

o

deputowani otrzymywali instrukcje mające charakter wiążący

• reprezentacja 3 stanów obradowała oddzielnie ,a jednomyślność

wszystkich stanów była niezbędna do podjęcia uchwały

o

Stany Prowincjonalne :

ƒ zgromadzenia o podobnym charakterze co Stany Generalne lecz zwoływane

w obrębie prowincji

ƒ były często zwoływane w celu nałożenia podatków przez króla gdyż łatwo mu

było narzucić im swoją wolę

o

Parlament :

ƒ organ wyłoniony z Rady Królewskiej w celu sądzenia w imieniu króla
ƒ składał się z wykształconych prawników ,sędziów zawodowych od XV wieku

mianowanych dożywotnio

ƒ sądził w określonych terminach i posiadał stałą siedzibę (w Paryżu na wyspie

Cite) ;później istniało 16 Parlamentów na terytorium całej Francji

ƒ w przypadku rozpatrywania spraw związanych z arystokracją sądził jako Sąd

Parów

ƒ był sądem najwyższej instancji właściwym dla wszystkich spraw
ƒ działał przede wszystkim jako sąd apelacyjny
ƒ nie było apelacji od wyroków Parlamentu ,mogła je jedynie skasować Rada

Królewska

ƒ Parlament miał prawo rejestrowania ustaw królewskich

o

Izba Obrachunkowa :

ƒ wykształciła się z Rady Królewskiej
ƒ zajmowała się kontrolą niższych organów skarbowych i sprawowała

sądownictwo w sprawach skarbowych

ƒ kontrolę nad lokalnymi organami skarbowymi sprawowali skarbnicy Francji

powoływani przez króla

• urzędy centralne - ?

• urzędy lokalne :

o

Stany Prowincjonalne :

ƒ organ powoływany przez stany

ƒ uchwalał podatki ,zajmował się ich ściąganiem i repartycją

o

poborcy - urzędnicy królewscy podporządkowani skarbnikom sprawujący lokalny
zarząd dochodów z podatków

o

generałowie finansowi i elekci - urzędy powołane przez Stany Generalne w celu
ściągania podatków nadzwyczajnych ;kraj był podzielony na okręgi skarbowe
(elekcje) podlegające kolegium 3 elektów wybieranych z każdego stanu jeden ;na
szczeblu centralnym władzę posiadało 4 generałów finansowych

e)Niemcy wczesnośredniowieczne i późnośredniowieczne :
stosunki społeczno - gospodarcze :

• kraj zróżnicowany gospodarczo ,na północy dominował handel i związany z tym rozwój

miast ,południe typowo rolnicze

• stany społeczne :

o

stan szlachecki - od XIII zakaz przyjmowania chłopów do służby rycerskiej oraz
pasowania chłopa na rycerza ,o przynależności decydowało urodzenie z ojca
szlachcica ,istniała hierarchia szlachty na bezpośrednich wasali królewskich ,wolne
rycerstwo i szlachtę krajową

o

ludność wiejska - nie wszędzie wykształciło się poddaństwo ,od XII gospodarka
czynszowa ,na obszarach zabranym Słowianom chłopi mogli się osiedlać uzyskując
wolność osobistą (np. Tyrol , Fryzja) ,istniały 2 kategorie chłopów :

ƒ poddaństwo osobiste - poddani zazwyczaj byli osadzeni na dworze pana jako

służba

ƒ poddaństwo gruntowe - poddany był dziedzicznie przywiązany do danego

gruntu i nie mógł go bez zgody pana opuścić

o

mieszczaństwo - stan był otwarty (kto schronił się w mieście przez rok i 6 niedziel
ten stawał się wolnym)

rozwój miast :

• rodzaje miast :

o

miasta cesarskie - zakładane przez królów w celu osłabiania władztw szczepowych
,podlegały bezpośrednio królowi ,były związane wobec króla do świadczeń
pieniężnych i wojskowych

o

miasta biskupie - wyzwolone spod zwierzchnictwa biskupów , podporządkowane
królowi ,miały większy samorząd niż miasta cesarskie

o

miasta krajowe - zakładane przez świeckich władców terytorialnych , pozostawali w
większej lub mniejszej zależności od swych panów

• ustrój miast :

o

system filialny - przy zakładaniu nowych miast opierano się na sprawdzonych
wzorcach i ustalano ich ustrój na podstawie ustroju miast założonych wcześniej

o

rada miejska - złożona z rajców wybieranych przez obywateli

o

burmistrz - sprawował funkcje administracyjne ,wybierany zazwyczaj na okres roku

o

wójtowie - urzędnicy pana miasta sprawujący w miastach sądownictwo ,urząd
wykupiony z czasem przez miasta

władza cesarska :

• wiek X - połowa XIII :

o

962 - król niemiecki Otton I przyjął z rąk papieskich rzymską koronę cesarską

o

królowie osobno koronowali się na króla Niemiec w Akwizgranie oraz osobno
przyjmowali koronę cesarską w Rzymie

o

koronacja Ottona I nawiązywała do starożytnej koncepcji państwa uniwersalnego -
ówczesny świat chrześcijański miał 2 zwierzchników :papieża sprawującego
uniwersalną władzę duchową i cesarza ,którego zadaniem była obrona pokoju w
świecie chrześcijańskim i walka z poganami ;doprowadziło to do 2 głównych
problemów :

ƒ cesarze uważali się za panów świata ;cesarze panowali oprócz Niemiec w

Burgundii ,Królestwie Włoskim ,a Fryderyk II panował w Królestwie Sycylii
; uważali ,że mają prawo do zwierzchnictwa nad nawróconymi ludami
pogańskimi - w imię tej teorii Fryderyk II roztoczył opiekę nad zakonem
krzyżackim w Prusach ;głosili ,że tylko oni mogą nadawać monarchom
korony królewskie

ƒ cesarze uważali się za zwierzchników Kościoła i pretendowali do prawa

obsadzenia tronu papieskiego i do prawa składania papieży z urzędu ,z kolei
papieże zmierzali do zdobycia prawa obsadzania tronu cesarskiego i
składania cesarzy z tronu - nie wykluczając możliwości odłączenia korony
cesarskiej od Królestwa Niemiec ;na tym tle wybuchł w XIII konflikt między
papieżem Innocentym III a cesarzem Fryderykiem II zakończony złożeniem
z tronu Fryderyka II i odsunięciem od władzy całej dynastii Hohenstaufów

o

król niemiecki był przedstawicielem państwa na zewnątrz (prawo do prowadzenia
polityki zagranicznej ,prawo do wypowiadania wojny i zawierania pokoju) ;był
wodzem naczelnym armii ;jego władza pochodziła od Boga co wzmacniało jego
autorytet ;posiadał liczne przywileje ekonomiczne tzw.regalia (prawa do bicia
monety, pobierania ceł ,nadawania praw targowych, regale górnicze)

o

następstwo tronu :

ƒ monarchia niemiecka była monarchią elekcyjną
ƒ królowie zwykli desygnować za życia swojego następcę i za życia

przeprowadzali jego wybór

ƒ utrwaliła się zasada ,że prawo do tronu ma syn króla i że elekcja odbywa się

w obrębie rodu co niekiedy prowadziło do podwójnej elekcji i walk o tron

• połowa XIII wieku - wiek XV :

o

nastąpił upadek władzy królewskiej w Niemczech i zmierzch uniwersalizmu
cesarskiego

o

istniały 3 teorie władzy :

ƒ teoria "kurialna" - zwierzchnictwo nad władzą świecką przysługuje władzy

kościelnej

ƒ teoria "imperialna" - głosiła równość władzy świeckiej i kościelnej z

przewagą władzy świeckiej

ƒ teoria "koncyliarna" - głosiła zwierzchność soboru nad papieżem ;

proklamowana na soborze w Konstancji (1414 -1418) ;ograniczała wpływ
Kościoła na władzę świecką ,monarchowie uzyskali wpływ na obsadzanie
biskupstw itp

o

od XV wieku cesarstwo rzymskie było już tylko "Cesarstwem Rzymskim Narodu
Niemieckiego"

o

następstwo tronu :

ƒ została unormowana w 1356 przez cesarza Karola IV w Złotej Bulli i

obowiązywała do końca istnienia Rzeszy w 1806

ƒ określono liczbę elektorów (kurfirstów) na 7 - 4 stanowili książęta świeccy

(król czeski ,palatyn Renu ,margrabia Magdeburski ,książę saski) i 3
kościelnych(arcybiskupi Moguncji ,Kolonii i Trewiru)

ƒ wybór króla miał mieć miejsce we Frankfurcie nad Menem
ƒ elektorzy wybierali "króla niemieckiego mającego zostać cesarzem"

spór o inwestyturę i dominium mundi :

• 962 - przyjmuje się za umowny początek sporu o inwestyturę ;Otton I wydał dokument w

którym stwierdzał ,że każdy papież ma być wybierany za zgodą cesarza a koronę cesarską
mogą nosić tylko władcy niemieccy

• reformy kluniackie (od opactwa w Cluny) :

o

Kościół zarządził wybór opatów bez czynnika zewnętrznego

o

bezwzględne posłuszeństwo zakonników opatowi i papieżowi

• papież Grzegorz VII (1075 - "Dictatus papae") :

o

decyzji papieża nikt nie może zmieniać

o

nie można sądzić papieża

o

tylko papież może nadawać inwestyturę duchownym

o

tylko papież dysponuje koroną cesarską

o

papież nie może zwolnić poddanych z przysięgi wierności władcy

• 1077 - cesarz ukarza się przed papieżem
• 1084 - Henryk IV detronizuje papieża Grzegorza VII i tronizuje papieża Klemensa III, który

nadaje mu koronę cesarską

• kolejny papież Urban II detronizuje Henryka IV

• 1122 - konkordat w Wormacji :

o

Kościół dostaje prawo do obsadzania biskupstw przez wybory kanoniczne

o

cesarze mają prawo jedynie do nadania uposażenia biskupiego

o

król miał możliwość odmowy nadania inwestytury przyszłemu biskupowi

• cesarze uważali się za zwierzchników Kościoła i pretendowali do prawa obsadzenia tronu

papieskiego i do prawa składania papieży z urzędu ,z kolei papieże zmierzali do zdobycia
prawa obsadzania tronu cesarskiego i składania cesarzy z tronu - nie wykluczając
możliwości odłączenia korony cesarskiej od Królestwa Niemiec ;na tym tle wybuchł w XIII
konflikt między papieżem Innocentym III a cesarzem Fryderykiem II zakończony złożeniem
z tronu Fryderyka II i odsunięciem od władzy całej dynastii Hohenstaufów

• Wielkie Bezkrólewie (1254 - 73) - władza cesarka przestała faktycznie istnieć ,a Niemcy

rozpadły się na drobne księstwa ;zakończyła się elekcją Rudolfa I Habsburga

kształtowanie się władztw terytorialnych :

• od X wieku odrodziły się na terytorium Niemiec dawne księstwa szczepowe na których

czele stali książęta (hercogowie) ;książęta wybierali ze swojego grona króla niemieckiego

• królowie posiadali tzw. regale targowe - zakładali miasta cesarskie na terytoriach państw

szczepowych ,aby rozbijać ich integralność ;miasta cesarskie podlegały bezpośrednio
królowi ;w okresie rozkładu państwa uzyskały wiele przywilejów :prawa mennicze ,celne
,targowe ,zwierzchnictwo sądowe i wojskowe ;miasta były zobowiązane wobec cesarza do
świadczeń wojskowych i pieniężnych

• 1180 - walki o tron pomiędzy dynastią Welfów (Henryk Lew) i Hohenstaufów (Fryderyk I)

zakończona zwycięstwem Fryderyka I ;cesarze w celu osłabienia sił odśrodkowych w
postaci księstw szczepowych rozdawali ich terytoria w postaci lenn swoim zaufanym
wasalom ;w ten sposób powstała klasa książąt Rzeszy dzierżących ziemie jako lenna
bezpośrednio od króla

• lenna książęce przekształcały się w coraz bardziej niezależne terytoria tzw. zwierzchnictwa

terytorialne (Landeshoheit) dzięki przywilejom wymuszanych na cesarzach :

o

przywileje Fryderyka II :

ƒ 1220 - wydany tylko dla książąt duchownych ;cesarz zrzekał się

wykonywania niektórych regaliów na obszarze księstw ,prawa zakładania
nowych miast na ich terenie

ƒ 1232 - poszerzenie przywilejów na wszystkich książąt Rzeszy

o

Złota Bulla Korola IV z 1356 :

ƒ regulowała sprawy elekcji królewskiej
ƒ król zrzekał się na obszarze władztw książąt elektorów wszystkich regaliów

;uznał najwyższe sądownictwo elektorów ,zakazując apelacji od sądów
elektorskich do sądów królewskich oraz znosząc królewskie prawo ewokacji
;wprowadziła dziedziczność godności elektorskich według zasady
primogenitury i niepodzielność terytoriów elektorskich

Hoftag :

• był to nadworny zjazd wasali królewskich

• zjazd powoływał wedle uznania król wyznaczając miejsce ,termin i listę osób powołanych
• od 1180 uczestniczyli w nich wszyscy książęta terytorialni i bezpośredni wasale Rzeszy ,od

XIII wieku zaczęto też powoływać przedstawicieli miast cesarskich ; reprezentowali oni
swoje terytoria - zjazd miał charakter organu federacyjnego

• uczestnicy reprezentowali swoje księstwa lub miasta

• Hoftag nie miał uprawnień ustawodawczych
• uchwała Hoftagu była wymagana w 3 kwestiach :

o

podjęcia przez króla wyprawy koronacyjnej do Rzymu

o

powołania książąt Rzeszy na wyprawę wojenną

o

nałożenia podatków ogólnopaństwowych

urzędy centralne i lokalne :

• urzędy centralne :

o

był to sztab urzędów nadwornych ,jak urząd kanclerza ,cześnika ,marszałka ; urzędy
te z czasem stały się urzędami dziedzicznymi i były związane z lennami

o

funkcje nadworne w praktyce sprawowali ministeriałowie ,czyli osoby rekrutujące
się z ludności niewolnej ,którym królowie i możnowładcy powierzali funkcje takie
jak swoim wasalom (byli nagradzani pieniędzmi lub nadaniami ziemskimi
,pozostawali w zależności od swojego pana)

o

niektórzy władcy terytorialni zorganizowali własny ,dworski aparat państwowy :

ƒ rada nadworna - tworzyli ją zazwyczaj ochmistrz dworu i kanclerz

• urzędy lokalne :

o

urzędy królewskie :

ƒ w związki z powiększeniem się władztw terytorialnych nastąpił zanik

królewskiej administracji

ƒ landwójtowie - sprawowali zarząd dóbr koronnych ;wykonywali sądownictwo

w imieniu króla

ƒ palatyni - urząd wprowadzony przez Ottona I dla sprawowania kontroli nad

księstwami szczepowymi i pilnowania interesów króla na ich terenie (urząd
uległ feudalizacji)

ƒ burgrabiowie - urzędy królewskie w miastach dla kontroli wykonywania

przez mieszczan obowiązków wobec króla

ƒ langrawaty - księstwa terytorialne powstające z nadań dla urzędników

królewskich

o

urzędy książęce we władztwach terytorialnych :

ƒ amtmani - nowi urzędnicy lokalni (sprawowali władzę w zastępstwie wójtów)

o

urzędy stanowe we władztwach terytorialnych :

ƒ Landtagi - sejmiki krajowe :

• uchwały przedstawicieli poszczególnych stanów zapadały w

osobnych kolegiach (szlachta ,duchowieństwo ,ieszczaństwo , chłopi
bardzo rzadko - ale np w Tyrolu)

• posłowie byli uważani za reprezentantów swojego stanu

• stany miało prawo oporu wobec władzy księcia we władztwie

terytorialnym

• najważniejszą funkcją było uchwalanie podatków ,ich ściąganie i

administracja (w ten sposób powstał w Niemczech dualizm
podatkowy)

• Lantagi miały udział w zarządzie kraju i ustawodawstwie władztwa

terytorialnego np. prawo wyrażania zgody na prowadzenie wojny i
zawarcie pokoju ,wpływ na obsadę urzędników

źródła prawa :

• rozwój lokalnych praw zwyczajowych
• prawo było zróżnicowane dla różnych stanów :

o

prawo ziemskie - właściwe dla szlachty ,Eike von Repkow "Zwierciadło Saskie" -
spis prywatny ,najstarszy ,po łacinie i po niemiecku - początek niemieckiego języka
prawniczego

o

prawo miejskie - zwyczajowe prawo lokalne stosowane w mieście ,dzięki systemowi
filialnemu miasta miały takie same systemy prawne ,źródła prawa : wyroki sądowe
,porady prawne ,ustawodawstwo miejskie ,akty praktyki sądów miejskich

o

prawo lenne - normowało stosunki lenne ,wynikające z kontraktu między seniorem a
wasalem

o

prawo dworskie - normowało stosunki prawne chłopskiej ludności poddańczej

o

prawo górnicze

• XIV - XV wiek :

o

rozwój ustawodawstwa w księstwach terytorialnych

o

proces przenikania do Niemiec prawa rzymskiego i kanonicznego

f)Anglia w epoce wczesnośredniowiecznej :
Anglia w okresie anglo - saksońskim :

• historia :

o

podbój Brytani przez ludy germańskie (Anglowie i Sasowie) :

ƒ V w.n.e - istniało kilka państw plemiennych na terytorium Brytani (Wessex ,

Essex , Sussex , Kent ,East Anglia ,Marcia ,Nortumbria - tzw. heptarchia)

ƒ VI w.n.e - przyjęcie chrześcijaństwa (arcybiskupstwo Canterbury)
ƒ IX w.n.e - zjednoczenie państwa przez Alfreda Wielkiego króla Wessexu

o

XI w.n.e - podbój Brytani przez Danie (Kanut Wielki)

• struktura feudalna :

o

tenowie - możni właściciele ,którzy dzierżyli swoje posiadłości od króla (czasowo
lub odwołalnie) ;posiadali oni liczne immunitety od króla

o

witenagemot - zgromadzenia na których król i tenowie podejmowali najważniejsze
decyzję

o

państwo dzieliło się na hrabstwa (na czele ealdormanowie) ,a te na setnie ;w
hrabstwach i setniach istniały zgromadzenia ludowe zajmujące się sądownictwem

cechy systemu lennego w państwie anglo - normandzkim :

• rozdrobnienie ziem pojedynczych feudałów na terenie całego królestwa

• zapobieganie łączenia urzędów z lennami (na terenie hrabstw władzę sprawowali urzędnicy

królewscy - szeryfowie)

• królewska ochrona przed nieprawym zawłaszczeniem ziem przez feudałów (Domesday

Book - spis ludności

• dwustopniowa hierarchia lenna :bezpośredni wasale królewscy i wasale lenników

królewskich

• królowie utrzymali zwierzchnictwo nad wszystkimi wasalami (nie obowiązywała zasada

"wasal mojego wasala nie jest moim wasalem")

• hierarchia lenna służyła przede wszystkim do organizacji wojskowej kraju (ale utrzymał się

równolegle system pospolitego ruszenia)

• feudałowie mieli obowiązek uiszczać świadczenia pieniężne w razie wyprawy wojennej

(tarczowe)od wasali chcących się uchylić od stawiennictwa wojskowego

• swobodna alienacja lenn (lenno mogł nabyć oprócz rycerzy także wolny chłop czy

mieszczanin)

stosunki społeczne :

• feudałowie :

o

bezpośredni wasale korony - możnowładcy :

ƒ podlegali sądowi równych im bezpośrednich wasali korony (sąd parów)
ƒ wchodzili w skład Izby Lordów
ƒ należy do nich zaliczyć wyższe duchowieństwo

o

pośredni wasale korony :

ƒ prawo obsadzania Izby Gmin

• ludność wiejska :

o

wolni chłopi - zwierzchnia własność ziemi należała do pana i jemu musieli
świadczyć rentę ,mieli prawo opuszczać ziemię i alienować ją ,od XVI wieku wolni
posiadacze ziemscy

o

willani - byli przywiązani do ziemi i podlegali podobnym ograniczeniom jak
osobiści poddani w Niemczech ,od XVI dzierżawcy wieczyści gruntów pańskich

• miasta i mieszczanie :

o

XIII - XIV wiek - miasta zaczęły uzyskiwać osobowość prawną

o

miasta musiały świadczyć swojemu panu rentę ,miały przyznany samorząd
(sądownictwo) ,mogły wysyłać soich przedstawicieli do Izby Lordów

władza królewska :

• był właścicielem całej ziemi angielskiej

• był najwyższym zwierzchnikiem lennym (cała ludność musiała mu złożyć przysięgę

wierności np. przysięga w Salisbury - 1086)

• źródła dochodów króla :

o

wpływy z dóbr królewskich

o

dochody z regaliów

o

danina składana przez całą ludność

o

dochody z lenn i tarczowe

• był najwyższym strażnikiem pokoju
• sprawował nadzór nad sądownictwem królewskim

• był podporządkowany prawu boskiemu i prawu lennemu (dopiero od 1215 istniało prawo

oporu - tak zdetronizowano Edwarda II i Ryszarda II)

• następstwo tronu :

o

tron był dziedziczny w obrębie rodu

o

do sukcesji dopuszczone były także kobiety ,ale jedynie w przypadku braku
męskiego potomstwa (system kognatyczny)

o

od 1301 następca tronu angielskiego nosił tytuł księcia Walii

o

1445 - 1448 rozegrała się wojna sukcesyjna (wojna Dwóch Róż) - tron przejął
Henryk Tudor jako Henryk VII zapoczątkowując nową dynastię)

urzędy centralne :

• seneszel (steward) ,cześnik (buttler) ,komornik (chamberlain) , konetabl (constabl)

• do XIII wieku wielki justycjariusz - główny pomocnik i zastępca króla

• od XIV wieku kanclerz - sprawował pieczęć (kontrola nad dokumentami wychodzącymi z

kancelarii królewskiej) , powierzono mu sąd kanclerski

• kuria królewska :

o

dygnitarze nadworscy i bezpośredni wasalowie wezwani przez króla na naradę

o

miała charakter doradczy

o

wykonywała sądownictwo w sprawach między wasalami korony

o

wyróżniano Wielką Radę i Radę Zwyczajną

o

organy wywodzące się z kurii królewskiej :

ƒ Exchequer - najwyższy organ skarbowy ;był kasą skarbową ,instytucją

kontrolującą rachunki ,trybunałem sądowym dla spraw skarbowych

ƒ Sąd Ławy Królewskiej i Sąd Spraw Pospolitych
ƒ Parlament
ƒ Rada Zwyczajna (od XII wieku ;skupiał grupę wyższych urzędników , blisko

współpracujących z królem i przez niego powoływanych)

Wielka Karta Wolności 1215 :

• wolność osobista - żaden wolny człowiek nie może być uwięziony ani pozbawiony mienia

,wyjęty spod prawa czy wygnany ,inaczej jak tylko na podstawie prawomocnego wyroku
równych mu lub z mocy prawa krajowego

• przywileje miast

• dla nałożenia podatków potrzebna jest zgoda Rady Królestwa (w jej skład wchodzili

bezpośredni wasale króla)

• prawo oporu w przypadku nie przestrzegania przez króla postanowień Karty

kształtowanie się i kompetencje parlamentu :

• geneza :

o

od 1213 królowie powoływali Wielką Radę w rozszerzonym składzie wzywając na
nią wyznaczonych przez szeryfów przedstawicieli rycerstwa

o

1254 -1264 - delegaci przestawali być wybierani przez szeryfów ,a zaczęli być
wybierani w hrabstwach

o

1265 - po zwycięstwie Szymona de Montfort nad Henrykiem III (pod Lewis) do
Wielkiej Rady weszli także przedstawiciele miast

• skład :

o

Izba Wyższa (Izba Lordów) - w jej skład wchodzili przedstawiciele Kościoła ,
możnowładcy (bezpośredni wasale króla) oraz osoby wprowadzone do Izby nadając
im godność para)

o

Izba Niższa (Izba Gmin) :

ƒ w jej skład wchodzili przedstawiciele rycerstwa (hrabstw) i

uprzywilejowanych miast

ƒ byli powoływani w drodze wyborów :

• hrabstwa i miasta delegowały po 2 posłów

• czynne prawo wyborcze - mieli właściciele ziemscy posiadający

określone wysokie dochody i mieszczanie posiadający odpowiednio
wysokie dochody

• bierne prawo wyborcze - z hrabstwa wybierać można było tylko

szlachcica ,w miastach decydowały dochody

ƒ funkcję przewodniczącego sprawował przedstawiciel rycerstwa (szlachty)
ƒ większość w Izbie Niższej posiadały miasta
ƒ do XV wieku posłowie byli związani instrukcjami poselskimi ,ale od XV

wieku traktowano ich jako reprezentacje narodową

ƒ posłowie byli chronieni mirem królewskim

• uprawnienia Parlamentu :

o

sądownictwo :

ƒ najwyższa instancja sądowa
ƒ instytucja sądzenia przestępstw popełnionych przez lordów (parów)
ƒ sądzenie spraw na podstawie impeachment (wniesienie skargi przez Izbę

Gmin przeciw osobom oskarżonym o nadużycie władzy)

ƒ act of attainder - Parlament mógł uchwalić taką ustawę orzekającą karę

śmierci lub wygnanie w stosunku do jakiegoś przedstawiciela władzy bez
żadnego postępowania sądowego

o

finanse :

ƒ 1297 - Parlament musiał wydać zgodę na wprowadzenie przez króla nowych

podatków

o

ustawodawstwo :

ƒ XIV - żadna ustawa nie może być ważna bez zgody króla, Izby Lordów i

Izby Gmin

ƒ projekt ustawy (bill) musiał być uchwalony kolejno przez obie Izby ,a

następnie był przesyłany królowi do zatwierdzenia

ƒ król miał w Parlamencie stanowisko równorzędne z Izbą Lordów i z Izbą

Gmin

ƒ król miał inicjatywę ustawodawczą
ƒ Parlament był zwoływany tylko na żądanie króla i to on decydował o miejscu

,w którym będą prowadzone obrady (zazwyczaj opactwo Westminsterskie)

• cechy parlamentaryzmu :

o

parlament był dwuizbowy (Izba Wyższa - możnowładcy ,Izba Niższa -
mieszczaństwo i szlachta) ;prawa wyborcze oparte na cenzusie majątkowym

o

podejmowanie przez Parlament uchwał w drodze kolejnego rozpatrywania spraw
przez obie izby

o

król miał stanowisko równorzędne z obiema izbami Parlamentu

o

impeachment - forma kontroli Parlamentu nad organami władzy królewskiej

o

posłowie byli reprezentantami narodu i podlegali ochronie (nietykalność poselska)

zarząd lokalny :

• Anglia dzieliła się na hrabstwa ,które były nadawane dziedzicznie jako lenna wybitnym

wasalom (lennik hrabstwa nosił tytuł hrabiego)

• faktyczną władzę w hrabstwach sprawowali nominowani przez króla szeryfowie , którzy

pobierali uposażenie z części zebranych podatków

• królowie nominowali sędziów pokoju (8 w hrabstwie) - zajmowali się sądownictwem i

administracją ,musieli pochodzić z hrabstwa i płacić odpowiednio wysoki podatek

• hrabstwa podzielone były na setnie
• w miastach rozpowszechniony był samorząd - o obsadzie urzędów decydowało

zgromadzenie mieszkańców

sądownictwo :

• rozwinięte sądownictwo królewskie

• 1295 - Statuty Westminsterskie - król zrzekał się dalszego rozszerzania zakresu działalności

swoich

• funkcje sądowe wykonywała w imieniu króla kuria królewska podzielona na :

o

Izba Lordów - sąd najwyższej instancji odwoławczej oraz uprawnienia do sądzenia
Lordów

o

Sąd Spraw Pospolitych - sprawy cywilne

o

Sąd Ławy Królewskiej - sprawy karne

o

Sąd Exchequeru - rozpatrywał skargi przeciw koronie w dziedzinie skarbowej

• Sąd Kanclerski - załatwiał petycje kierowane do króla według zasad słuszności - equity

• Sąd koronny delegowany - podział Anglii na 6 okręgów sądowych ,pełnił funkcje

objazdowe i rozpatrywał sprawy cywilne i karne

• Sądy przysięgłych - instytucja procesowa ze szczególną formą udziału czynnika ludowego

,przysięgły musiał wybrany spośród ziemian zamieszkałych w hrabstwie i płacących
odpowiedni podatek ,istniały 3 rodzaje Sądów przysięgłych :

o

Wielka Ława - składała się z 23 przysięgłych ,decydowała czy sprawę należy
umorzyć czy nadać jej dalszy bieg

o

Ława orzekająca dla spraw karnych - składała się z ławy przysięgłych która
decydowała o winie i fachowych sędziów nominowanych którzy decydowali o karze

o

Ława dla spraw cywilnych - składała się z ławy przysięgłych którzy orzekali o stanie
faktycznym i sędziów fachowych którzy decydowali o karze

g)Państwo kijowskie :
powstanie państwa kijowskiego :

• VI wieczni pisarze bizantyjscy piszą o Słowianach ,że dzielą się na plemiona posiadające

swoich przywódców ,a najważniejsze sprawy rozstrzygane są na wiecach

• VIII - IX - powstanie organizacji plemiennych

• IX - początek jednoczenia się plemion spowodowany :

o

dogodnym położeniem na szlakach handlowych

o

zagrożenie zewnętrznymi atakami

• IX - powstanie dwóch ośrodków państwowych :Nowogrodu i Kijowa ;zjednoczenia państw

po pokonaniu przez władcę Nowogrodu - Olega Kijowa

• okres 879 - 1054 w dziejach państwa kijowskiego był okresem umacniania się państwa :

o

podbito państwo Chazarów

o

obrona przed najazdem Pieczyngów

o

nawiązano stosunki handlowe z Bizancjum

o

988 - przyjęto chrzest z Bizancjum

• 1054 - podział państwa przez Jarosława pomiędzy synów doprowadził do walk pomiędzy

potomkami o władcę zwierzchnią

• XII - zjednoczenie państwa przez Włodzimierza Monomacha

stosunki społeczno - gospodarcze :

• rozwój gospodarczy nastąpił wskutek korzystnego położenia na szlakach handlowych

• struktura społeczna :

o

wolni chłopi (smerdowie) - posiadali własne gospodarstwa ,w XI wieku ta grupa
zaczęła zanikać wskutek uzależniania się od panów

o

niewolni - rekrutowali się z jeńców wojennych ,osadzano ich na roli w zamian za
rentę feudalną

o

chłopi poddani

o

panowie feudalni - bojarzy ,posiadali wielkie własności ziemskie ,byli zobowiązani
do służby wojskowej ,przysługiwały im immunitety

władza książęca :

• uprawnienia :

o

książę miał bardzo silną władzę :był najwyższym wodzem ,miał najwyższą władzę
sądową ,administracyjną oraz ustawodawczą

o

państwo miało charakter patrymonialny

o

król posiadał Drużynę składającą się z rycerzy ,którzy w ramach zapłaty dostawali
ziemię - w ten sposób wykształcili się bojarzy

o

początkowo wielcy książęta kijowscy zarządzali bezpośrednio tylko księstwem
kijowskim ,a na innych ziemiach (podbitych) rządzili ich namiestnicy

o

w połowie X wieku usunięto miejscowe książęta (nadano państwu jednolity
charakter)

• następstwo tronu :

o

obowiązywały 3 zasady sukcesji tronu :

ƒ zasada senioratu - prawo do tronu miał najstarszy z rodu
ƒ zasada ojcowizny - prawo do tronu miali tylko potomkowie w lini prostej
ƒ elekcja

urzędy centralne :

• urzędnicy rekrutowali się z dworu książęcego :

o

dworski - zarządca gospodarstwa królewskiego

o

wojewoda - dowódca sił wojskowych

• zjazdy feudalne - zwoływane przez władcę w wyjątkowo ważnych sprawach ; obradowali

na nich najważniejsi bojarzy (np .Lubacz ,Witiczew)

urzędy lokalne :

• posadnicy (wołostielowie) - urzędnicy królewscy rezydujący w grodach ;posiadali fynkcje

sądowe ,wojskowe ,skarbowe ;ich pomocnikami byli ciwunowie

źródła prawa :

• prawo sądowe rozwijało się jako prawo zwyczajowe

• X wiek - dogowory (traktaty) zawarte pomiędzy książętami kijowskimi i cesarzami

bizantyjskimi dotyczące stosunków handlowych między państwami (zawarte są w nich
przepisy prawa karnego ,prywatnego ,procesowego i prawa międzynarodowego
prywatnego)

• XI - Ruska Prawda (spis prawa zwyczajowego) :

o

spisany w języku ruskim najstarszy słowiański zbiór prawa

o

można wyróżnić 2 redakcje :

ƒ Krótką Prawdę - powstała później ,za panowania Jarosława i jego synów

;skrócona wersja Obszernej Prawdy

ƒ Obszerna Prawda - zawiera systematyczny zbiór przepisów zawartych w

Krótkiej Prawdzie oraz szereg ustaw wydanych przez książąt kijowskich od
czasów panowania Włodzimierza Monomacha

o

zawiera przepisy z dziedziny prawa sądowego :prawo karne ,procesowe i prywatne

o

obrazuje ówczesne stosunki pomiędzy stanami (na przykład za zabicie szlachcica
groziła sroższa kara niż za zabicie chłopa)

o

ugruntowała zasadę terytorialności prawa

o

przejęła dużo z prawa rzymskiego (przez Bizancjum)

h)Rosyjska monarchia stanowa :

• rys historyczny :

o

okres zjednoczenia Rosji :

ƒ początek XVI - dołączenie Pskowa i księstwa Riazańskiego
ƒ rozbicie Złotej Ordy i zdobycie Chanatu Kazańskiego i Astrachańskiego
ƒ koniec XVI - panowanie rosyjskie sięga po Ural i Ob ,od połowy XVII - po

morze Ochockie

o

1598 - wygasa dynastia Rurykowiczów (okres walk o tron ,dymitriada)

• stosunki gospodarczo - społeczne :

o

rozwój gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej

o

poddaństwo

o

bojarowie :

ƒ monarchia podjęła walkę z możnowładztwem (bojarami)
ƒ w walce przeciw bojarom monarcha szukał poparcia w warstwie średniej

szlachty

ƒ opricznina - część terytorium państwa z której wysiedlono bojarów ,by

osiedlić ich w innych okręgach ,a ziemie rozdać dworianom

o

ludność wiejska :

ƒ panowie mieli prawo do samodzielnego wyznaczania pańszczyzny
ƒ chłopu przysługiwał 2 tygodniowy termin w roku w którym mógł opuścić

wieś pana

ƒ pan mógł sprzedać chłopa bez ziemi ,chłop nie mógł zawrzeć małżeństwa bez

zgody pana ,nie mógł wnosić przed sądem skargi przeciw panu

ƒ powstania chłopskie :Bołotnikowa ,Riazina

o

mieszczaństwo :

ƒ goście - godność nadawana przez cara najbogatszym kupcom - nie musieli

płacić podatków ,mogli nabywać ziemie

ƒ zróżnicowane majątkowo

• ustrój państwa :

o

władza carska - była bardzo silna ,praktycznie nieograniczona

o

Sobór Ziemski :

ƒ w skład Soboru wchodziły :Duma Bojarska ,Święty Sobór , przedstawiciele

dworiaństwa ,ludności miejskiej i strzelców

ƒ poszczególne stany obradowały osobno i podejmowały decyzje ,które nie

były wiążące dla cara

ƒ stany dokonywały wyboru cara (zasada dziedziczności tronu w rodzinie

Romanowów ustaliła się w końcu XVII wieku)

ƒ sobory uchwalały nowe podatki ,rozstrzygały sprawy wojny i pokoju ,

uchwalały ważne ustawy

o

Duma Bojarska :

ƒ organ doradczy cara
ƒ wchodziły do niej osoby powołane przez cara (utrata arystokratycznego

charakteru)

ƒ współdziałała z carem przy załatwianiu najważniejszych spraw państwowych
ƒ miała uprawnienia sądowe jako instancja odwoławcza i sąd I instancji w

sprawach o przestępstwa polityczne

• podział administracyjny :

o

Prikazy - organa centralne powołane do zarządzania określonymi resortami zarządu
centralnego ;na czele prigazów stał bojar ,który współpracował z grupą urzędników -
diaków

o

podział kraju na powiaty ,w których władzę sprawowali namiestnicy został zniesiony
przez Iwana IV ,który wprowadził organy samorządowe :

ƒ samorząd gubny - obejmował funkcje sądowe w zakresie ścigania i sądzenia

rozbójników ;gubny starosta musiał być szlachcicem ,gubni przysięgli
chłopami ,samorząd wybierał ogół mieszkańców

ƒ samorząd ziemski - miał uprawnienia sądowe (sądził sprawy tylko

mieszczan),skarbowe ,gospodarcze i policyjne ,wybierani przez ogół
mieszkańców

• źródła prawa :

o

Sudiebnik - 1497 - prawo powszechne dla całego państwa ,przepisy dotyczą głównie
sądownictwa i procesu

o

Carski Sudiebnik - 1550 - rozszerzona wersja z 1497 ,zawierała przepisy także z
prawa karnego i cywilnego

o

Sobornoje Ułożenije - 1649 - około 1000 artykułów ze wszystkich dziedzin prawa
,obowiązywał do XIX wieku

i)Francuska monarchia absolutna :
rys historyczny :

• trwały od Ludwika XI (1461) do Ludwika XVI (1789)

• francuska monarchia absolutna przechodziła 3 okresy kryzysu :

o

druga połowa XVI wieku - reformacja

o

połowa XVII wieku - walki możnowładztwa o władzę ,zwycięstwo Ludwika XIII
(kardynał Richelieu) ,Ludwik XIV (Mazarin) wchodzi na tron jako władca absolutny

o

druga połowa XVIII wieku - panowanie Ludwika XV i Ludwika XVI

o

stosunki społeczno - gospodarcze :

• stosunki gospodarcze :

o

rozwój kapitalizmu przy ciągłych strukturach feudalnych

o

merkantylizm - miarą bogactwa kraju jest ilość posiadanego złota i srebra (przewaga
eksportu nad importem)

o

fizjokratyzm - prymat rolnictwa w życiu gospodarczym ,domagali się zniesienia
wszelkich ograniczeń życia gospodarczego

• stosunki społeczne :

o

duchowieństwo - podporządkowani sądownictwu kościelnemu ,wolność podatkowa
,od XVI spełniali na rzecz państwa określone przez siebie świadczenia ,podział na
duchowieństwo niższe i wyższe

o

szlachta - monarchia absolutna otworzyła dostęp do stanu szlacheckiego :

ƒ szlachta rodowa :

• szlachta dworska - arystokracja ,potomkowie dawnych feudałów

• szlachta prowincjonalna - mieszkająca na stałe na wsi i czerpiąca

dochody ze swoich dóbr

ƒ szlachta urzędnicza - osoby nobilitowane ,zazwyczaj pochodzenia

mieszczańskiego

o

stan trzeci (mieszczaństwo ,chłopi) :

ƒ mieszczaństwo - wzrost znaczenia wskutek bogacenia się miast
ƒ chłopi - istnieli chłopi poddani i chłopi czynszowi

król :

• król nie jest ograniczony w swojej władzy i nie podlega żadnym prawom ,poza prawami

boskimi ,nie jest przed nikim odpowiedzialny

• władza królewska jest jedyną władzą w państwie (omnipotencja) - do króla należy władza

wykonawcza ,ustawodawcza ,sądowa

• król decydował o wojnie i pokoju ,był naczelnym dowódcą

• król sprawował zarząd krajem za pomocą centralistycznej i biurokratycznej administracji
• prawa fundamentalne monarchii (prawa którym król musiał się podporządkować) - na straży

praw fundamentalnych stał Parlament :

o

prawo następstwo tronu

o

niepozbywalność domeny królewskiej

o

król musi być katolikiem

o

władza królewska jest niezależna od władzy duchownej

• uzasadnienie władzy absolutnej - Bodinus mówi ,że władza królewska nie jest ograniczona

żadnym prawem i podległa tylko prawom boskim

urzędy centralne :

• istnieją dwie kategorie urzędów :

o

dziedziczne

o

komisaryczne - obsadzane przez króla

• administracja królewska oparta jest na urzędach obsadzanych przez króla

• Parlament :

o

posiadał prawo do rejestracji ustaw

o

mógł przesyłać królowi remonstracje (poprawki do ustaw) - rodzaj weta
zawieszającego

o

w przypadku nie przyjmowania przez Parlament ustaw królewskich król musiał udać
się osobiście do Parlamentu paryskiego i wobec sędziów nakazywał przyjęcie
ustawy lub uchwalić ustawę inną drogą (przez postanowienie Rady)

• urzędy ministerialne :

o

kanclerz - trzymał pieczęć królewską ,sprawował nadzór wszystkich dokumentów
królewskich ,był zwierzchnikiem sądów ,nadzorował funkcjonowanie wszystkich
rad królewskich ,przewodniczył Radzie Stron (sprawy sądowe)

o

sekretarze stanu - wywodzili się z notariuszy kancelarii królewskiej ;ich kompetencje
były różne w zależności od okresu ,w XVI wieku wyróżniano resorty spraw
zagranicznych ,spraw wojny ,spraw marynarki ,spraw dworu

o

Generalny kontroler finansów - zajmował się sprawami finansowymi (budżet ,
podatki) ,roboty publiczne ,rolnictwo ,handel ,przemysł

o

Ministeriat - kanclerz ,sekretarze stanu (4) ,generalny kontroler finansów :

ƒ ministrowie nie tworzyli żadnego kolegium ,współpracowali bezpośrednio z

królem lub na posiedzeniach Rady Królewskiej

ƒ nie mieli prawa do podejmowaniu decyzji w swoim imieniu (decyzja należała

zawsze do króla)

ƒ byli odpowiedzialni tylko przed królem

• Rady Królewskie :

o

Rada Stron Procesowych - przewodniczył kanclerz ,brali w niej udział 4 sekretarze
stanu ,arystokraci i 30 radców reprezentujących wszystkie trzy stany, pełniła funkcje
sądowe - sąd kasacyjny ,trybunał kompetencyjny , stanowiła prototyp sądu
administracyjnego

o

Rada Stanu - przewodniczył jej król ,w skład wchodziło kilka osób powołanych
przez króla ,członków Rady nazywano ministrami stanu ,Rada zajmowała się
najważniejszymi sprawami państwowymi

o

Rada Depesz - obradowała pod przewodnictwem króla z udziałem wszystkich
ministrów członków Rady Stanu i właściwych ministrów ,przedmiotem jej obrad
były sprawy wewnętrzne

o

Rada Finansowa - organ pomocniczy generalnego kontrolera finansowego

• Stany Generalne :

o

ostatni raz zwołane w 1614 przez Marię Medici po śmierci Henryka IV (odtąd
zamilkły na 175 lat)

urzędy lokalne :

• gubernatorzy - zastąpili baliwów ,rekrutowali się z arystokracji ,byli mianowani na 3 lata i

przebywali głównie na dworze królewskim ,a na teren swoich prowincji mogli się udawać
tylko za zgodą króla (chodziło o nie prowokowanie tendencji separatystycznych w
państwie) ,ich uprawnienia przejęli intendenci

• intendenci - sprawowali władzę w okręgach generalnych (było ich 30) ,nominowani przez

króla w Radzie ,podporządkowani byli bezpośrednio Radzie Królewskiej ,od ich decyzji
można się było odwołać tylko do Rady Królewskiej ,posiadali swoje biura ,na niższym
szczeblu podporządkowani byli im subdelegaci rezydujący w głównych miastach okręgu
generalnego

sądownictwo :

• sądownictwo patrymonialne - podlegało kontroli królewskiej ,senior musiał powoływać

kompetentnego sędziego ,od wyroków przysługiwała apelacja do sądów królewskich

• sądownictwo kościelne - zakres kompetencji ograniczony do wewnętrznych spraw kościoła i

do spraw małżeńskich

• sądy miejskie - zajmowały się tylko drobnymi sprawami porządkowymi

• sądownictwo królewskie :

o

delegowane :

ƒ Sądy patrymonialne
ƒ Sądy prewotalne - drobne sprawy cywilne i karne
ƒ Sądy baliwialne - sąd odwoławczy od sądów prewotalnych ,sąd I instancji dla

szlachty

ƒ Sądy prezydialne - sądy odwoławcze od sądów baliwilnych
ƒ Parlament - sąd najwyższej instancji

o

zastrzeżone - wykonywał je król osobiście albo w Radzie Stron :

ƒ Placet - petycje skierowane do króla o sprawiedliwość
ƒ Listy opieczętowane - rozkaz królewski nakazujący wydanie wyroku

skazującego bez sądu

ƒ ewokacja - prawo wniesienia przez króla każdej sprawy przed własne oblicze
ƒ Listy "committimus" i sądy komisarskie - prawo króla do przekazywania

spraw pomiędzy sądami wedle jego uznania i prawo wyznaczenia
specjalnych sędziów

ƒ Kasacja wyroku
ƒ Listy sądowe - miał prawo zmiany orzeczonej kary

stosunek państwa do wyznań :

• stosunki z Kościołem katolickim :

o

spór o obsadzanie urzędów kościelnych :

ƒ wyższe beneficja kościelne obsadzane były w drodze wyboru kanonicznego

(wybory katedralne)

ƒ 1432 - sobór w Bazylei uchwalił tezę o wyższości soboru nad papieżem
ƒ 1438 - Sankcja Pragmatyczna z Bourges - wybór kanoniczny biskupów , ale

król ma prawo zalecić elektorom własnego kandydata

ƒ 1516 - konkordat w Bolonii - król przedstawiał swojego kandydata

papieżowi ,papież nadawał mu inwestyturę kanoniczną ,po czym kandydat
składał królowi przysięgę wierności i przyjmował od niego beneficjum

o

gallikanizm - tendencje do stworzenia odrębnego francuskiego Kościoła narodowego

• stosunki z protestantami :

o

1598 - edykt nantejski ,Henryk IV - hugenoci uzyskali równouprawnienie z
katolikami i równy dostęp do urzędów ,jednak kult protestancki mogli swobodnie
uprawiać tylko prywatnie ,kult publiczny przyznano im tam gdzie kult był
poprzednio sprawowany i w miejscowościach ,które należały do pana wyznania
kalwińskiego ,przyznano im 124 miejscowości

o

1629 - kardynał Richelieu siłą odebrał hugenotom posiadane twierdze

o

1685 - Ludwik XIV odwołał edykt nantejski

źródła prawa :

• rozwój prawa zwyczajowego i wpływ prawa rzymskiego (baliwowie spisywali prawa

zwyczajowe w swoich okręgach)

• ustawodawstwo królewskie :

o

ordynans o postępowaniu cywilnym z 1667 - kodyfikacja prawa cywilnego

o

ordynans o postępowaniu karnym z 1670 -

o

ordynans o handlu z 1673

j)Niemcy w wieku XVI - XVIIII :
typy terytoriów niemieckich :

• księstwa (świeckie księstwa Rzeszy ,księstwa biskupie ,mniejsze terytoria świeckie i

kościelne)

• miasta Rzeszy

• posiadłości wolnych rycerzy

stosunki społeczno - gospodarcze :

• szlachta :

o

szlachta wyższa :

ƒ elektorzy - wchodzili w skład kolegium wybierającego cesarza
ƒ książęta - władcy na rozległych terytoriach ,którzy zasiadali w Sejmie Rzeszy

jako wiryliści

ƒ nieksiążęta - władcy na bezpośrednio zależnych od Rzeszy terytoriach ,

zasiadali w Sejmie ,ale nie mieli indywidualnych głosów

o

szlachta krajowa - szlachta osiadła we władztwach terytorialnych ,miała wpływ na
zarząd władztw ,posiadała liczne przywileje ,ale nie miała reprezentacji w Sejmie

o

wolne rycerstwo Rzeszy - rycerze bezpośrednio zależni od cesarza

• duchowieństwo - wyższe duchowieństwo nie miało własnej reprezentacji w Sejmie ,

chodzili w skład tych samych kolegiów co przedstawiciele świeccy

• mieszczaństwo

• ludność wiejska

Reichstag :

• powstał przez zreformowanie Hoftagu

• jego skład tworzyli zwierzchnicy terytorium Rzeszy i przedstawiciele miast Rzeszy (organ

miał charakter federalistyczny)

• uprawnienia Reichstagu :

o

ustawodawstwo w sprawach Rzeszy

o

decyzja o wojnie lub pokoju

o

zawieranie traktatów międzynarodowych

o

uchwały podatkowe

o

sprawy rekrutacji wojska

• uchwały Reichstagu wymagały akceptacji cesarza

• Reichstag zwoływał cesarz za zgodą elektorów i wyznaczał miejsce odbycia się sesji
• w okresie przerw między sesjami funkcjonowała wybrana przez Reichstag komisja tzw.

Deputacja ,której uchwały podlegały zatwierdzeniu przez cesarza (w 1663 Reichstag
przekształcił się w sejm nieustający z siedzibą w Regensburgu - wtedy zamiast władców
zasiadali w nim ich posłowie ,którzy byli związani instrukcjami od władcy)

• w skład Sejmu Rzeszy wchodziły 3 kolegia :

o

kolegium książąt elektorów

o

kolegium książąt Rzeszy - wchodzili wszyscy (oprócz elektorów) władcy terytorialni
bezpośrednio podporządkowani cesarzowi i posiadający tzw. stanowość państwową
;właściwi książęta świeccy i duchowni mieli głosy wirylne (94) pozostali członkowie
(141) mieli głosy razem 6 głosów kurialnych

o

kolegium miast - kolegium miast tworzyło dwie ławy (reńską i szwabską) , każde
miasto miało 1 głos

• wniosek uchwalony przez wszystkie 3 kolegia stawał się ustawą po zatwierdzeniu przez

cesarza

• wszystkie uchwały ogłoszone na jednej sesji ogłaszano jako reces cesarski

urzędy centralne i lokalne :

• reformy państwa z panowania Fryderyka III ,Maksymiliana I i Karola V :

o

1512 - podzielono Rzesze na 10 obwodów

o

1495 - wprowadzono Sąd Kameralny Rzeszy

• urzędy centralne :

o

organa doradcze cesarza (kancelaria i Rada Nadworna) stopiły się z organami
centralnymi krajów dziedzicznych (kanclerzem był nominalnie arcybiskup
Moguncji); Rada Nadworna Rzeszy ,obsadzana przez cesarza ,posiadała w XVII
wieku jedynie niektóre sądowe uprawnienia

o

administracja królewska praktycznie całkowicie zniknęła na terytorium Rzeszy,
ponieważ wiele jej terytoriów przybrało postać samodzielnych państw:

ƒ o charakterze publicznoprawnym :

• tron dziedziczony w drodze primogenitury
• zasada niepodzielności państwa jako rzeczy publicznej

• władza monarsza jest to powierzony przez Boga urząd ,a zadaniem

monarchy jest dbać o troskę ogółu

ƒ suwerenność na zewnątrz :

• pokój westfalski z 1648 przyznał państwom Rzeszy suwerenność i

prawo do prowadzenia niezależnej polityki zagranicznej (zakaz
zawierania przez książąt Rzeszy przymierzy przeciw Rzeszy i
prowadzenia wojny z cesarzem lub między sobą)

ƒ suwerenność wewnętrzna :

• monarchie stanowe - podział zwierzchnictwa państwowego między

władców i stany reprezentowane przez Landtag (Wirtembergia
,Hanower)

• monarchie absolutne - całość władzy w państwie należała do

monarchy (Prusy .Austria)

Sąd Kameralny Rzeszy :

• powołany do życia 1495 ,powstał jako trybunał dla całej Rzeszy

• kompetencje :

o

sąd pierwszej instancji - rozstrzygał spory między władcami terytorialnymi , między
osobami podlegającymi różnym władcom oraz skargi cywilne przeciw władcom
terytorialnym

o

sąd odwoławczy - rozpatrywał apelacje w sprawach cywilnych od wyroków sądów
władców terytorialnych jeśli wartość przedmiotu sporu wynosiła > 400 talarów
(działalność jako sądu odwoławczego malała ponieważ część władców posiadało
privilegium de non appelando)

• cesarz nie miał żadnego wpływu na działalność Sądu Kameralnego Rzeszy

• skład :

o

król powoływał przewodniczącego i 4 przewodniczących senatów sądowych

o

stanowiska asesorów 16 - 50 wybierały stany ;połowa miała pochodzić z
mieszczaństwa ,a połowa ze szlachty

o

sądził na podstawie ustaw Rzeszy i prawa powszechnego (rzymskiego)

źródła prawa :

• recepcja prawa Rzymskiego

• Carolina :

o

ogłoszona przez Karola V w 1532

o

doprowadziła do zjednolicenia prawa karnego w Niemczech

o

miał charakter posiłkowy w stosunku do praw obowiązujących w księstwach

o

zawiera przepisy z zakresu prawa karnego materialnego i formalnego

o

wprowadzenie postępowania inkwizycyjnego

k)Anglia - monarchia absolutna :

• władza królewska i Parlament :

o

Izba Lordów - zasiadała w niej grupa możnowładców i przedstawiciele nowej
kreowanej przez króla arystokracji i nominowani przez niego biskupi

o

Izba Gmin - zasiadali przedstawiciele średniej szlachty i mieszczaństwo

o

Henryk VIII całkowicie podporządkował sobie Parlament

o

1539 - Act of Proclamation - ustawa uprawniała króla do wydawania w szerokim
zakresie proklamacji ,rozporządzeń ,które miały moc obowiązującą na równi z
ustawami uchwalanymi przez Parlament

• organa centralne :

o

Rada Królewska została zreformowana przez Henryka VIII i przybrała nazwę Tajnej
Rady - mianował ją król ,w jej skład wchodzili :Lord Kanclerz , Kanclerz
Szachownicy ,Sekretarze Stanu (było ich 2 ,kompetencje mieli oddzielone
terytorialnie)

o

Sąd Izby Gwieździstej - wyłonił się z Rady Królewskiej ,sąd wyjątkowy pierwszej i
ostatniej instancji ,rozpatrywał przestępstw przeciw państwu

• stosunek do wyznań :

o

oderwanie od Rzymu i powstanie Kościoła anglikańskiego - król stał się jego głową i
do niego należała nominacja biskupów

o

Sąd Wysokiej Komisji :

ƒ powstał za Elżbiety I
ƒ sąd inkwizycyjny ,który stał na czele czystości wiary oraz przepisów

Kościoła anglikańskiego i w imię tego ścigał protestantów występujących
przeciw władzy absolutnej

l)Absolutyzm w Rosji :

• reformy gospodarcze Piotra I :

o

zdobycie krajów nadbałtyckich co umożliwiło eksport płodów rolnych i stworzenie
przemysłu

o

rozwój przemysłu

o

reformy społeczne

o

reformy zmierzające do pełnego wykorzystania szlachty do służby państwu

• szlachta - powstał jeden zamknięty stan szlachecki - dworiaństwo :

o

sposobem nabycia szlachectwa było urodzenie z ojca szlachcica ,przez nadanie
cesarskie lub przez osiągnięcie pewnej rangi wojskowej lub cywilnej(Tabela o
rangach - 1733)

o

szlachta za Piotra I straciła wyłączność na nabywanie dóbr ziemskich (odwołany
przez Katarzynę II)

o

szlachta miała obowiązek sprawowania służby państwowej (cywilnej lub wojskowej)
od 15 roku życia dożywotnio

• chłopi :

o

pańszczyźniani prywatni

o

pańszczyźniani państwowi

o

chłopi posesyjni -siła robocza w manufakturach

• ustrój :

o

władza cesarska - 1721 - Senat ogłosił Piotra I cesarzem Wszech Rosji ,jako
samowładnego monarchę ,wolnego od składania komukolwiek sprawozdania ze
swojej działalności ,cesarz nie podlegał żadnemu prawu - nawet prawu sukcesji
tronu, stanął na czele Kościoła prawosławnego (zarząd cerkwią podporządkowany
został Świętemu Synodowi)

o

organa centralne :

ƒ Senat Rządzący - utworzony w 1711 był organem doradczym cesarza i

sprawował rządy w razie jego nieobecności ;sprawował kontrolę nad
administracją ;pełnił rolę sądu najwyższego

ƒ kolegia (na miejsce dawnych prikazów) - istniało kolegium ds. zagranicznych

, wojskowych ,dochodów

o

zarząd lokalny :

ƒ kraj dzielił się na gubernie ,na czele stali gubernatorzy podlegli bezpośrednio

Senatowi ,gubernatorzy mieli uprawnienia sądowe , skarbowe .wojskowe i
administracyjne

ƒ gubernie dzieliły się na prowincje z wojewodami
ƒ najmniejszą jednostką administracyjną były dystrykty - ziemscy komisarze
ƒ

4)Państwo burżuazyjne :
a)Anglia w XVII i XVIII wieku :
przyczyny rewolucji :

• okres schyłkowy monarchii Stuartów :

o

163 - początek rządów Jakuba I ,rzadko zwoływał Parlament i prowadził ostrą
politykę przeciw niemu

o

1628 - Karol I odwołał się do Parlamentu w celu nałożenia nowych podatków ; w
zamian musiał przyjąć Petycje prawa - Parlament był wyłącznym organem zdolnym
do uchwalania wszelkich podatków i opłat ,zabraniała samowolnego więzienia
kogokolwiek bez podstawy prawnej

o

1940 - Karol I rządził bez Parlamentu przez 11 lat ,ale w związku z klęską
poniesioną w wojnie ze Szkocją musiał go ponownie powołać (Parlament przeszedł
do historii jako "Długi Parlament") ;Parlament doprowadził w drodze Act of
attainder do ścięcia królewskiego ministra hrabiego Strafforda ; Parlament uchwalił
ustawy ograniczające władzę królewską :

ƒ król nie mógł rozwiązać ani odroczyć Parlamentu bez zgody samego

Parlamentu ,najwcześniej po upływie 50 dni od jego zebrania się

ƒ Parlament musi być zwołany nie później niż w terminie 3 lat od ostatniej

sesji rozwiązanego Parlamentu

ƒ zniesiono Sąd Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej Komisji

o

nie uznanie przez króla ustaw doprowadziło do wojny domowej w 1943 ,którą król
przegrał z wojskami Parlamentu (Cromwell)

przemiany ustrojowe w okresie rewolucji :

• okres formalnej współpracy Cromwella z Długim Parlamentem

(1649 - 1653) :

o

stanowisko wojska doprowadziło do powstania w Parlamencie większości
independenckiej (przeciwstawiające się prezbiteriańskim dążeniom do ugody z
królem)

o

powołanie Najwyższego Trybunału Sprawiedliwości - wydał w 1649 wyrok
skazujący na króla

o

Parlament przekazał władzę wykonawczą w państwie przez siebie powołanej i od
siebie uzależnionej Radzie Stanu (Cromwell)

o

Parlament zniósł Izbę Lordów

o

19 V 1649 - akt proklamujący Anglię republiką i wolnym państwem

o

1653 - Cromwell dokonał zamachu stanu i rozpędził Kadłubowy Parlament

• okres dyktatury Cromwella :

o

XII 1653 - Instrument Rządzenia (jedyna w dziejach Anglii spisana konstytucja) :

ƒ władza wykonawcza należy do Lorda Pretora (Cromwell) i do Rady Stanu

składającej się z członków mianowanych dożywotnio przez Lorda Protektora
spośród kandydatów przedstawionych mu przez Parlament

ƒ władza ustawodawcza należy do jednoizbowego Parlamentu (ale Lord

Protektor posiada weto zawieszające)

ƒ prawa wyborcze ograniczone wysokim cenzusem majątkowym
ƒ pod koniec swojego życia przekształcił urząd Lorda Protektora w urząd

dziedziczny z prawem wyznaczenia następcy

ustrój Anglii w okresie Restauracji :

• okres restauracji Stuartów :

o

syn Cromwella Ryszard zrzekł się swej godności ,a władzę przejęli generałowie
(gen. Monk - stanął po stronie monarchii)

o

1660 - zebrał się Parlament w składzie obejmującym posłów ,którzy zasiadali w
Długim i Kadłubowym Parlamencie ;Parlament uchwalił nowe wybory

o

nowy Parlament zadecydował przywrócenie na tron dynastii Stuartów i powołał na
tron Karola II (syna Karola I)

o

przywrócono dwuizbowy Parlament z Izbą Lordów i Izbą Gmin ,przywrócono
Petycję prawa i ustawy z 1641

o

1679 - Habeas Corpus Act - uznanie przez Karola II nietykalności osobistej jednostki
(o pozbawieniu wolności jednostki mógł decydować tylko sąd)

o

Karol II i Jakub II zmierzali do przywrócenia absolutyzmu korzystając z praw :

ƒ dyspensa - król nie naruszając ogólnej mocy jakiegoś przepisu prawnego ,w

drodze przywileju uchylał jego stosowanie

ƒ suspensa - król całkowicie zawieszał moc ustawy w stosunku do wszystkich

osób

o

Jakub II był gorliwym katolikiem ;z obawy przed przywróceniem katolicyzmu
Parlament wezwał na tron córkę króla Marię i jej męża Wilhelma Orańskiego

o

1688 - Wilhelm Orański ląduje w Anglii i przejmuje władzę ("chwalebna "
rewolucja)

• okres rządów dynastii orańskiej i hanowerskiej :

o

1689 - ustawa o tolerancji religijnej :

ƒ swoboda wyznania wszystkim protestanckim sektom religijnym
ƒ każdy poseł do Izby Gmin i każdy król musiał być protestantem

o

1689 - Bill o Prawach :

ƒ określa nadużycia władzy dokonane przez Jakuba II i Karola II (13 punktów)

oraz mówi jak zapobiec na przyszłość takim nadużyciom

ƒ uznał za nielegalne wykonywanie przez króla suspensy bez zgody

Parlamentu i potępił nadużywanie dyspensy

ƒ odmówił królowi prawa nakładania podatków bez zgody Parlamentu
ƒ sformułował postulat częstego zwoływania Parlamentu

o

1701 - ustawa sukcesyjna :

ƒ określiła zasady sukcesji tronu i przewidywał ewentualną sukcesje dynastii

hanowerskiej

ƒ monarcha związany jest prawem
ƒ niezawisłość sędziowska (sędzia może być usunięty jedynie za zgodą obu

izb)

ƒ zasada konstytucyjnej odpowiedzialności ministrów za króla

b)Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki:
ustrój koloni angielskich w Ameryce Północnej:

• każda kolonia była rządzona oddzielnie i każda była bezpośrednio zależna od metropolii
• na czele kolonii stał gubernator ,rada gubernatora i zgromadzenie ogólne

• koloniści korzystali z prawa common law i korzystali z swobód takich jakie mieściły się w

angielskim samorządzie lokalnym

• o wszystkich sprawach kolonii decydował rząd angielski lub Parlament
• apelacje od wyroków sądowych szły do Londynu

• kolonie nie miały przedstawicieli w Izbie Gmin

przyczyny buntu przeciw metropolii:

• brak przedstawicielstwa kolonii w Izbie Gmin
• ścisłe podleganie kontroli metropolii i uciążliwa polityka fiskalna metropolii

• bezpośrednią przyczyną wojny spór herbaciany (w końcu 1773 wyrzucono w Bostonie

ładunek indyjskiej herbaty do morza) ;Parlament angielski ogłosił 3 ustawy represyjne;
Kongres w Filadelfii wystosował notę do Parlamentu domagając się zniesienia ustaw ;
Parlament ich nie przyjął)

• V 1775 - II Kongres w Filadelfii :

o

powołano na naczelnego wodza Jerzego Waszyngtona

o

1776 - ogłoszona Deklaracje Niepodległości

o

1777 - uchwalono Artykuły Konfederacji i Wieczystej Unii między stanami

Deklaracja Niepodległości:

• autorem był Tomasz Jefferson
• ogłoszono niepodległość wszystkich stanów jako wolnych od posłuszeństwa od korony

angielskiej

• proklamowała równe prawa wszystkich ludzi do życia ,wolności i dążeń do szczęścia

• przeciw rządowi naruszającemu prawo obywatel ma prawo oporu

spory o kształt ustrojowy powstającego państwa:

• projekt konfederacji zaproponowany przez Beniamina Franklina - Artykuły Konfederacji i

Wieczystej Unii został przyjęty w 1781 przez wszystkie 13 stanów , które przyjęły nazwę
Zjednoczonych Stanów Ameryki

• Artykuły Konfederacji określają Zjednoczone Stany Ameryki jako luźne połączenie stanów

w związek państw dysponujący wspólnym organem uchwałodawczym ,w którym każdy stan
ma 1 głos i nie dysponujący wspólnym organem wykonawczym

• spory dotyczyły ścisłości związania wszystkich stanów w jeden organizm państwowy

ustrój Stanów Zjednoczonych na podstawie konstytucji z 1787:

• 1797 - Kongres powołał do Filadelfii Konwent przedstawicieli wszystkich stanów w celu

uchwalenia konstytucji

• 1788 - 1790 - ratyfikowanie konstytucji przez wszystkie stany

• Stany Zjednoczone otrzymały charakter państwa związkowego ;Stany Zjednoczone stały się

federacją - państwa składowe posiadają własną konstytucję i własne federalne urządzenia
państwowe dla spraw wspólnych całej federacji

• zakres spraw wspólnych dla całej federacji :

o

sprawy zagraniczne i siły zbrojne

o

sprawy naturalizacji

o

sprawy handlu zagranicznego i międzystanowego

o

sprawy skarbowe

• konstytucja była normą nadrzędną w stosunku do wszystkich innych ustaw :

o

wszystkie ustawy muszą być zgodne z konstytucją

o

konstytucja podlega zmianie w odmienny sposób niż ustawa (trudniej ją zmienić) -
nowelizacja konstytucji nie pociąga zmianę całego tekstu konstytucji ,lecz nowele
stanowią nowele dodatkowe do konstytucji

• władza ustawodawcza :

o

stanowił ją Kongres złożony z Senatu i Izby Reprezentantów :

ƒ Senat - składał się z senatorów wybieranych na 6 lat przez ciała

ustawodawcze poszczególnych stanów ,po 2 senatorów z każdego stanu, co 2
lata ustępowało 1/3 senatorów ,przewodniczył w Senacie wiceprezydent
Stanów

ƒ Izba Reprezentantów - składała się z posłów wybieranych bezpośrednio

przez ludność na 2 lata w proporcjonalnych wyborach ,przewodniczy
wybrany przez posłów speaker

o

uchwały Kongresu przedstawiane są do podpisu prezydentowi ,któremu przysługuje
prawo weta zawieszającego

o

ma prawo impeachmentu - może podać w stan oskarżenia prezydenta ,
wiceprezydenta ,sędziów i wyższych urzędników ;sądzi ich Senat ,wyroki padają
przez głosowanie (2/3 głosów)

o

Senat ma prawo udzielania zgody większością 2/3 głosów na traktaty
międzynarodowe zawierane przez prezydenta i dokonywane przez niego nominacje
na ambasadorów ,konsulów ,sędziów

• władza wykonawcza :

o

prezydent jest wybierany na okres 4 lat w głosowaniu dwustopniowym
(poszczególne stany wyłaniały najpierw elektorów ,w drugim głosowaniu elektorzy
wybierali prezydenta i wiceprezydenta)

o

prezydent miał w swoim ręku pełnię władzy wykonawczej w sprawie spraw
wspólnych federacji

o

prezydent ma prawo weta zawieszającego w ciągu 10 dni do ustaw uchwalonych
przez kongres (Kongres może złamać weto przy 2/3 głosów w obu izbach
oddzielnie)

o

nie posiada inicjatywy ustawodawczej

o

nie może odroczyć ,ani rozwiązać Kongresu

o

jest nieusuwalny

• władza sądowa :

o

sprawuje ją Najwyższy Sąd Federalny oraz niższe sądy federalne powoływane przez
Kongres

o

sądy federalne są kompetentne w sprawach określonych przez ustawę ;resztę spraw
załatwiają sądy stanowe

c)Francja w dobie rewolucji i dyktatury napoleońskiej:
przyczyny rewolucji :

• droga do rewolucji :

o

wzrastający kryzys polityczno - społeczny związany z narastaniem kapitalistycznych
sił wytwórczych pozostających w sprzeczności z feudalnymi stosunkami
produkcyjnymi i opartą na nich strukturą feudalną państwa

o

rozwój filozofii racjonalistycznej i doktryny prawa natury :

ƒ Monteskiuszowska teoria podziału władzy - system ,który ma zabezpieczyć

prawa naturalne człowieka do wolności

ƒ Rousseau oparł swą teorię na koncepcji umowy społecznej - suwerenność w

państwie należy do ludu ,który przekazuje władzę swoim reprezentantom

o

szkoła fizjokratów - głosiła wolność gospodarczą i była przeciwna ograniczaniu
praw własności

• kryzys monarchii absolutnej 1770 - 1789 :

o

okres po 1770 był okresem silnego kryzysu gospodarczego we Francji ,który
spowodował racjonalizację nastrojów społecznych

o

spór na linii król - Parlament ;Parlament odmawiał rejestracji królewskich ustaw o
nowych podatkach

o

w 1789 król Ludwik XVI zwołał Stany Generalne (po 175 latach przerwy) ,aby
przyjęły podatki - umowny początek Rewolucji

o

Stany Generalne ogłosiły się Zgromadzeniem Narodowym

o

9 VII 1789 Stany Generalne ogłosiły się Konstytuantą

ƒ unieważniono instrukcje poselskie - posłowie są reprezentantami całego

narodu

ƒ ustalono ,że Konstytuanta nie może zostać rozwiązana ,ani rozwiązać się

sama zanim nie uchwali nowej konstytucji

ƒ posłowie są nietykalni i nie mogą być pociągani do odpowiedzialności

politycznej

o

14 VII 1789 - zdobycie Bastylii

o

okres Wielkiej Trwogi - Rewolucja ogarnia całą Francję ;początek organizowania
władz rewolucyjnych

o

VIII 1789 - pierwsze uchwały Konstytuanty :

ƒ Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
ƒ reformy zarządu terytorialnego
ƒ reformy sądownictwa
ƒ uchwały w sprawie likwidacji feudalizmu
ƒ reformy stosunków wyznaniowych

o

okres od 5 V 1789 do 10 VIII 1792 nazywa się okresem monarchii ograniczonej

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1791 :

• uchwalona w sierpniu była rewolucyjnym aktem prawnym ,który stworzył podstawę

nowego systemu prawno - państwowego i legła u podstaw ustroju demokratycznego

• stanowiła program polityczny bogatego mieszczaństwa ;otworzyła pole do potęgowania się

nierówności gospodarczej (np.nie tworzyła podstaw do wolności zrzeszeń robotniczych)

• zasady dotyczące organizacji politycznej państwa :

o

zasada suwerenności ludu :"wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój
bierze z woli ludu" (Deklaracja nie określa ,czy władza ma być pełniona
bezpośrednio przez lud czy przez jego reprezentantów)

o

teoria podziału władzy Monteskiusza (prawo ludu do wyrażenia zgody na obciążenia
podatkowe ,odpowiedzialność władzy przed ludem

• zasady dotyczące praw osobistych człowieka :

o

Deklaracja wprowadziła pojęcie podmiotowych praw publicznych - poddany stał się
obywatelem ,oprócz obowiązków wobec państwa uzyskał ściśle określone prawa
publiczne ,w obronie których mógł wystąpić wobec państwa jako strona w sądzie

o

równość wobec prawa (równość praw politycznych ,niwelacja różnic i przywilejów
stanowych ,równy dostęp do urzędów ,równe dla wszystkich sądy, równość ciężarów
podatkowych)

o

wolność jest to możność czynienia wszystkiego co nie szkodzi drugiemu ,

ƒ zasada nietykalności osobistej - nikt nie może być oskarżony , aresztowany

,więziony - inaczej niż w wypadkach określonych przez prawo i w sposób
przez prawo przewidziany

ƒ rodzaje wolności osobistych :

• wolność sumienia :odcięcie od nietolerancji religijnej ,wolność

wyrażania przekonań w słowie i piśmie

• wolność gospodarcza :nienaruszalność prawa własności prywatnej

(naruszenie własności prywatnej jest dopuszczalne jedynie w
wypadkach podyktowanych potrzebą powszechną i pod warunkiem
pełnego odszkodowania)

Konstytucja 3.IX.1791:
główne zasady ustroju Francji :

• opierała się na założeniach Deklaracji z 1789 ,która była wstępem do konstytucji

• suwerenność należy do narodu i do narodu należy cała władza

• naród może wykonywać swoją władzę tylko przez delegację i dlatego deleguje władzę

ustawodawczą Zgromadzeniu Ustawodawczemu ,władzę wykonawczą królowi ,a władzę
sądową sędziom wybranym przez lud

władza wykonawcza :

• sprawował król (nosił tytuł króla Francuzów)

• król mianował ministrów (wszystkie akty królewskie wymagały kontrasygnaty

odpowiednich ministrów :

o

ministrowie byli odpowiedzialni konstytucyjnie (mogli zostać powołani przez
Zgromadzenie w stan oskarżenia i byli sądzeni przez Najwyższy Trybunał
Narodowy) ,ale nie byli odpowiedzialni politycznie (chociaż w 1792 król zmienił
skład ministerialny pod naciskiem Zgromadzenia Ustawodawczego)

• był nietykalny i nieodpowiedzialny
• król nie miał prawa sankcji wobec uchwał Zgromadzenia Ustawodawczego (miał jedynie

prawo weta zawieszającego ,które mogło być uchylone poprzez uchwalenie tego samego
projektu przez dwie następne legislatywy)

• król nie miał inicjatywy ustawodawczej i nie mógł rozwiązać Zgromadzenia

Ustawodawczego

władza ustawodawcza :

• sprawowało jednoizbowe Zgromadzenie Ustawodawcze wybierane na okres 2 lat :

o

wybory pośrednie ,dwustopniowe :

ƒ prawa wyborcze mieli tylko mężczyźni > 25 roku życia płacący podatek

bezpośredni o określonej wysokości (był wysoki)

ƒ uprawnieni do głosowania wybierali na tzw. zgromadzeniach

pierwiastkowych elektorów - po jednym na 100 obywateli (w stosunku do
elektorów cenzus majątkowy był znacznie wyższy)

ƒ elektorzy tworzyli zebrania zgromadzenia elektoralne na których wybierano

posłów

o

ministrowie nie mogli być członkami Zgromadzenia Ustawodawczego

o

Zgromadzenie Ustawodawcze miało wyłączną inicjatywę ustawodawczą

o

Zgromadzenie Ustawodawcze nie mogło usunąć króla ani ministrów (ministrów
mogło usunąć tylko za naruszenie konstytucji)

władza sądownicza :

• wprowadzano równe dla wszystkich sądownictwo powszechne
• ustanowiono odrębne instytucje sądowe w sprawach cywilnych i karnych :

o

sądownictwo cywilne :

ƒ dwustopniowe sądownictwo :sądy pokoju i trybunały dystryktu (można się od

nich odwołać do innych trybunałów dystryktów)

o

sadownictwo karne (charakterystyczny był udział ław przysięgłych - zatwierdzała
oskarżenia od sędziego pokoju i decydowała czy przekazać je do wyższej instancji
,czyli trybunału dystryktu):

ƒ sądy policji municypalnej
ƒ sąd policji poprawczej
ƒ trybunał dystryktu (zajmował się głównie ciężkimi sprawami karnymi ; od

wyroków nie było apelacji)

• sąd kasacyjny - w razie stwierdzenia naruszenia prawa lub procedury przez sąd mógł

uchylić zaskarżony wyrok i odesłać sprawę do innego trybunału dystryktu dla jej
ponownego rozpatrzenia

• sędziowie byli obsadzani w drodze wyborów ;musieli mieć odpowiedni wiek i z wyjątkiem

sędziów pokoju wykształcenie prawnicze

• niezawisłość sądownictwa poprzez jego oddzielenie od władzy administracyjnej i władzy

wykonawczej (problemem było to ,że sądy nie miały prawa interweniowania w sprawy
administracyjne - spowodowało to powstanie sądownictwa administracyjnego)

inne reformy pierwszych lat rewolucji :

• reforma rolna :

o

zniesienie przywilejów szlachty i powinności chłopów wobec panów

o

wyróżniono 2 formy feudalizmu :

ƒ feudalizm dominujący - prawa związane z poddaństwem ,sądownictwo

patrymonialne ,pańszczyzny ,monopole dworskie

ƒ feudalizm kontraktujący - prawo do poboru czynszów i świadczeń od

chłopów

o

chłopi zostali zwolnieni ze świadczeń ze sfery feudalizmu dominującego a ze
świadczeń ze sfery feudalizmu kontraktującego mogli się wykupić

o

1792 - chłopi byli zobowiązani do płacenia czynszów jedynie tam gdzie panowie
będą w stanie udowodnić prawo ich pobierania za pomocą dokumentu

o

1793 - zniesienie wszystkich praw feudalnych bez odszkodowania

o

likwidacja wielkiej własności ziemskiej :

ƒ ustawa o konfiskacie dóbr kościelnych
ƒ ustawa o konfiskacie szlacheckich dóbr ziemskich ,należących do emigrantów
ƒ skonfiskowane dobra uznano za dobra narodowe - przeznaczono je do

sprzedaży ;głównymi kupcami byli chłopi i arystokracja

• reformy zarządu terytorialnego :

o

kraj podzielono na 83 departamenty ,które dzieliły się na dystrykty ,a te na kantony
,które z kolei składały się z gmin wiejskich i miejskich

o

administrację powierzono obieralnym samorządowym organom ;obywatele
wybierali rady ;rady ze swego grona wybierały merów :

ƒ municypalne w gminach
ƒ dystryktowe
ƒ departamentowe

o

wybory podlegały dużym ograniczeniom cenzusowym co spowodowało ,że
administracja przeszła w ręce bogatego mieszczaństwa

• reformy stosunków wyznaniowych :

o

nadanie obywatelstwa francuskiego protestantom i Żydom

o

stosunek państwa do Kościoła katolickiego :

ƒ konfiskata dóbr kościelnych i ich przekształcenie w dobra narodowe
ƒ kasata zakonów
ƒ Konstytucja cywilna kleru :

• zniesiono dotychczasowy podział diecezjalny i wprowadzono nowy

odpowiadający podziałowi państwa (w każdym departamencie
utworzono po jednej diecezji ,a na wyższy szczeblu utworzono 10
prowincji z arcybiskupami metropolitami na czele)

• arcybiskupi ,biskupi i proboszczowe byli wybierani przez

odpowiednie zebrania elektorskie

• zniesiono wszystkie poza seminariami instytucje kościelne

ƒ 1792 - obowiązek ślubów cywilnych ,dopuszczenie rozwodów , sądownictwo

w sprawach małżeńskich przekazano sądom państwowym

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1793 :

• po wejściu w życie konstytucji 3.IX.1791 Konstytuanta rozwiązała się ;dokonano wyborów

do Zgromadzenia Ustawodawczego

• wybory wygrali Żyrondyści (bogate mieszczaństwo ,przywódcy pochodzili z rejonu

Gironde) ,w Zgromadzeniu znalazło się tylko 3 chłopów i 4 rzemieślników

• nastąpił bunt drobnomieszczaństwa ;10 VIII 1792 prowadzony przez przedstawicieli

drobnomieszczaństwa lud Paryża (Komuna Paryska) doprowadził do aresztowania króla

• Zgromadzenie Ustawodawcze uchwaliło do zawieszenia króla w jego prawach (obowiązki

władzy wykonawczej przejęła powołana przez Zgromadzenie ze swego składu Tymczasowa
Rada Wykonawcza)

• Zgromadzenie ustąpiło miejsce zwołanemu Konwentowi Narodowemu (1792 - 1793):

o

wybory do Konwentu miały demokratyczny charakter

o

zniesiono cenzus majątkowy i przyznano prawa wyborcze wszystkim mężczyznom >
21 roku życia

• 22 IX 1792 - Konwent proklamuje republikę (wprowadzenie nowego kalendarza : 1792 to

pierwszy rok I Republiki Francuskiej)

• 1793 - zawiązanie się I Koalicji przeciw Francji
• jakobini decydują osądzić króla (zostaje ścięty I 1793)

• spór żyrondystów z jakobinami zakończony zwycięstwem jakobinów i przejęciem przez

nich władzy

• 24 VI 1793 - uchwalenie przez Konwent konstytucji (nigdy nie weszła w życie) ; zmieniono

treść Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela :

konstytucja jakobińska :

• główne zasady ustroju :

o

wysunięto na pierwsze miejsce zasadę równości wszystkich obywateli (konstytucja
gwarantowała prawo do pracy i do opieki publicznej oraz prawo do wykształcenia)

o

prawo własności określono ,jako przysługujące każdemu obywatelami "prawo do
korzystania i swobodnego dysponowania swoimi rzeczami i dochodami , trudem
swej pracy i swej przedsiębiorczości"

o

za najważniejsze prawo ludu uznano prawo oporu ,kiedy rząd będzie gwałcił prawo

• organ ustawodawczy - skład ,kompetencje :

o

cała władza miała spoczywać w ręku jednoizbowego Ciała Ustawodawczego :

o

wybierane na 1 rok w wyborach powszechnych ,równych ,bezpośrednich i jawnych
(prawa wyborcze mają wszyscy mężczyźni > 21 roku życia ,na zebraniach
pierwiastkowych miano bezpośrednio wybierać posłów do Ciała Ustawodawczego

• inne organy państwowe :

o

Rada Wykonawcza - miała sprawować funkcje wykonawcze :

ƒ była podporządkowana Ciału Ustawodawczemu
ƒ składała się z 24 członków wybieranych przez Ciało Ustawodawcze na 2 lata

(ale co roku połowa składu musiała ustąpić)

• instytucje demokracji bezpośredniej :

o

zebrania pierwiastkowe :

ƒ wybierały posłów ,urzędników ,sędziów ,przedstawiały Ciału

Ustawodawczemu kandydatów na członków Rady Wykonawczej

ƒ musiały wyrazić zgodę na podjęte przez Ciało Ustawodawcze uchwały

(wykształciła się zasada referendum ludowego)

okres dyrektoriatu :

• 27 lipca 1794 (9 termidora 1794) - zamach ,stracenie Robespierre

• 1795 - Konwent uchwala nową konstytucję i rozwiązuje się

• Konstytucja dyrektorialna :

o

Deklaracja Niepodległości ograniczała katalog wolności (tylko wolność wobec
prawa) i wprowadzała listę obowiązków obywatelskich

o

władza ustawodawcza :

ƒ 2 izbowe ciało ustawodawcze :

• Rada Pięciuset - wybierane na okres 3 lat ,co rok 1/3 składu była

odnawiana przez nowe wybory ,wybory pośrednie , wyborcy
wybierali elektorów a ci posłów ,cenzus majątkowy i wieku

• Rada Starszych - wybierane na okres 3 lat ,co rok 1/3 składu była

odnawiana przez nowe wybory ,wybory pośrednie , wyborcy
wybierali elektorów a ci posłów ,cenzus majątkowy i wieku

ƒ inicjatywa ustawodawcza należała tylko do Rady Pięciuset

o

władza wykonawczą powierzono Dyrektoriatowi ,który składał się z 5 Dyrektorów

wybieranych na 5 lat (każdy sprawował urząd przez 1 rok) przez Radę Pięciuset

;dyrektorzy sprawowali niepodzielnie władzę wykonawczą ,powoływali
ministrów

o

podział władzy na władzę wykonawczą i ustawodawczą był bardzo rygorystyczny

okres dyktatury Napoleona :

• 9 listopada 1799 (18 brumaire'a) - zamach stanu dokonany przez Napoleona
• konstytucja konsularna z 1799 :

o

nie zawierała Deklaracji praw

o

wybory pośrednie - wszyscy obywatele > 21 roku życia wybierali swoich
przedstawicieli na listy :okręgowe ,departamentalne i narodowe ,a pierwszy konsul
wybierał ze składu list :okręgowej i departamentalnej funkcjonariuszy na szczeblu
okręgowym i departamentalnym ,natomiast Senat wybierał ze składu listy narodowej
konsulów i członków zgromadzeń ustawodawczych

o

ustawodawstwo :

ƒ Rada Stanu - nominowała przez pierwszego konsula ,opracowywała

przedstawiane przez niego projekty ustaw

ƒ Trybunat - przeprowadzał dyskusję nad projektem ustaw
ƒ Ciało Ustawodawcze - uchwalało ustawy
ƒ Senat - pierwszy skład pochodził z nominacji pierwszego konsula ,a później

uzupełniał się w drodze kooptacji ,badał zgodność ustaw z konstytucją
,prawo inicjatywy w razie rewizji konstytucji ,dokonywał wyboru konsulów
,członków Trybunatu i Ciała Ustawodawczego oraz Sądu Kasacyjnego

o

władza wykonawcza - powierzona 3 konsulom ,z których 2 posiadało jedynie głos
doradczy ,konsul miał pełnię władzy wykonawczej ,miał prawo wypowiadania
wojny i zawierania pokoju ,inicjatywę ustawodawczą ,ogłaszał ustawy ,nominował i
odwoływał członków Rady Stanu ,ministrów , ambasadorów ,członków
administracji lokalnej i prawie wszystkich sędziów ; ministrowie byli
odpowiedzialni przed pierwszym konsulem

• reformy wewnętrzne :

o

reforma zarządu terytorialnego - podział na departamenty (prefekt) ,okręgi
(podprefekt) i gminy (mer) ;urzędnicy byli nominowani ,odpowiedzialni przed
swoimi przełożonymi ;rady miały doradczy charakter ;kantony pozostawiono jedynie
jako jednostki organizacji sądowej i skarbowej

• reformy sądownictwa :

o

hierarchia sądowa :

ƒ sędziowie pokoju - na szczeblu kantonu
ƒ trybunał dla spraw cywilnych - na szczeblu okręgu
ƒ trybunał apelacyjny
ƒ trybunał kasacyjny

o

zmiany :

ƒ zniesiono ławę przysięgłych oskarżającą
ƒ zniesiono obieralność sędziów (nominacja)

• stosunki z Kościołem - konkordat z 1801 - zniósł przedrewolucyjny podział diecezjalny

Francji i wprowadził nowy odpowiadający nowej strukturze administracyjnej ;nominacja
biskupów przez I Konsula ,a nadanie inwestytury kanonicznej przez papieża ;papież uznał
konfiskatę dóbr kościelnych

• kodyfikacje Napoleońskie :

o

kodeks cywilny - 1804 :

o

kodeks procedury cywilnej - 1806 :

o

kodeks handlowy - 1806 :

o

kodeks postępowania karnego - 1808 :

o

kodeks karny - 1810 :

d)Francja w XIX i XX wieku:
okres restauracji Burbonów ;

• charakter karty konstytucyjnej :

o

po upadku Napoleona senat francuski proklamował koniec cesarstwa i uchwalił
nową konstytucję oraz wezwał na tron Ludwika XVIII

o

Ludwik XVIII nie przyjął konstytucji senatu i nadał (oktrojował) nową konstytucję -
Kartę Konstytucyjną w 1814

o

w okresie 100 dni Napoleona Ludwik XVIII ponownie opuścił kraj ,a Napoleon
wprowadził liberalną konstytucję - Akt dodatkowy do konstytucji cesarstwa w 1815

o

po klęsce Napoleona pod Waterloo Ludwik XVIII wrócił na tron i przywrócił Kartę
Konstytucyjną ;konstytucja była nadana przez króla jako akt łaski królewskiej ;
Ludwik XVIII podkreślał ,że jego władza pochodzi z woli Opatrzności (legitymizm)

o

cechy Karty Konstytucyjnej :

ƒ nawiązywała do teorii przedrewolucyjnych :odrzucenie teorii suwerenności

ludu i przywrócenie niektórych instytucji przedrewolucyjnych (szlachectwo)

ƒ Karta Konstytucyjna miała charakter obywatelski ,ponieważ gwarantowała :
ƒ równość wszystkich wobec prawa
ƒ wolność osobista
ƒ wolność wyznania (ale religia katolicka była religią panującą)
ƒ wolność prasy
ƒ nieodwołalność sprzedaży dóbr narodowych
ƒ wykluczenie możliwości przywrócenia przywilejów stanowych
ƒ nawiązywała do konstytucji angielskiej

• pozycja króla :

o

na czele państwa stał dziedziczny król

o

powoływał ministrów ,którzy tworzyli Radę Ministrów (ministrowie mogli być
członkami jednej lub drugiej izby parlamentu i mogli zabierać głos w obu izbach ,
odpowiedzialność karna przed Izbą Parów na podstawie oskarżenia przez Ibe
Deputowanych)

o

był nieodpowiedzialny (wszystkie akty królewskie wymagały kontrasygnaty
odpowiednich ministrów)

o

miał prawo zwoływać i rozwiązywać izby

o

miał prawo jedynej inicjatywy ustawodawczej

o

miał prawo sankcji i prawo ogłaszania ustaw

o

miał prawo wydawania ordynansów "koniecznych dla wprowadzenia w życie ustaw
lub dla bezpieczeństwa państwa"

• władza ustawodawcza :

o

sprawował dwuizbowy organ parlamentarny składający się z Izby Parów i Izby
Deputowanych Departamentalnych

o

Izba Parów miała skład arystokratyczny ,członkowie byli dożywotni i dziedziczni
,dowolnie mianowani przez króla

o

Izba Deputowanych była wybierana co 5 lat w wyborach (wysoki cenzus majątkowy
,od 1820 najbogatsi mogą dwukrotnie głosować i sami wybierają 2/5 Izby
Deputowanych ,czynne prawo wyborcze miało tylko 100 000 wyborców)

okres Monarchii Lipcowej :

• upadek Burbonów :

o

polityka Karola X dążącego do przywrócenia rządów absolutnych w oparciu o
arystokrację

o

Karol X rozwiązał Izbę Deputowanych ,zarządził nowe wybory ,zniósł wolność
prasy i zmienił ordynacje wyborczą

• w lipcu 1830 wybuchła rewolucja lipcowa ,tron objął Ludwik Filip ks.Orleanu

• nowa konstytucja była powtórzeniem Karty konstytucyjnej z 1814 ,ale wprowadzono w niej

zmiany :

o

król był wprowadzany na tron zgodnie z teorią suwerenności ludu

o

król tytułował się jako "król Francuzów" ,przyjęto trójkolorowy sztandar

o

z Izby Parów usunięto dziedzicznych członków

o

zreformowano system wyborczy (obniżenie cenzusu majątkowego i cenzusu wieku
,zniesiono system pluralnego głosowania)

o

król nie miał prawa wydawania ordynansów

o

przyznano Izbom inicjatywę ustawodawczą

o

przyjęła się zasada ,że minister musi cieszyć się zaufaniem zarówno izb i króla (król
i izby mogły swobodnie odwołać ministra)

• w lutym 1848 doszło do rewolucji robotniczej

Okres II Republiki :

• w 1848 proklamowano republikę i utworzono Rząd Tymczasowy do którego wchodzili

socjaliści

• powołano Komisję Luksemburską ,w której skład wchodzili przedstawiciele związków

robotniczych i przedsiębiorcy - komisja miała działać w interesie robotników (skróciła max
czas pracy)

• Rząd Tymczasowy zarządził wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego ,które przejęło od

niego władzę

• przeciwko Konstytuancie wystąpili robotnicy lecz ich powstanie zostało stłumione przez

gen.Cavaignaca ,któremu Konstytuanta powierzyła władzę dyktatorską

• Konstytuanta opracowała nową Konstytucję :

o

władza ustawodawcza - powierzona jednoizbowemu Zgromadzeniu Narodowemu
obieranemu na 3 lata w demokratycznych ,równych , powszechnych ,bezpośrednich
i tajnych wyborach

o

władza wykonawcza - należała do prezydenta wybieranego na okres 4 lat w
wyborach powszechnych ,bezpośrednich i tajnych ;wprowadzała zasadę
odpowiedzialności ministrów i prezydenta (odp. konstytucyjna) ;akty prezydenta
musiały mieć kontrasygnatę ministrów ;prezydent miał słabe weto zawieszające
wobec Zgromadzenia

• prezydentem został wybrany ks. Ludwik Napoleon Bonaparte ,który 2 XII 1851 dokonał

zamachu stanu ,rozwiązał Zgromadzenie ,uchylił konstytucję i objął władzę dyktatorską
(cieszył się poparciem społecznym) ;zorganizował plebiscyt w którym ludność Francji
powierzyła mu opracowanie nowej konstytucji ,nowa konstytucja przyznawała Ludwikowi
Napoleonowi urząd prezydencki z dyktatorskimi uprawnieniami na okres 10 lat ;1852 -
Senat uchwalił nadanie Napoleonowi dziedzicznej godności cesarza

Okres II Cesarstwa :

• konstytucja cesarstwa :

o

na czele państwa stał dziedziczny cesarz ,który miał w swym ręku prawie całą
władzę ,mianował ministrów którzy byli od niego zależne

o

organy ustawodawcze (tylko Ciało Ustawodawcze pochodziło z wyborów) :

ƒ Rada Stanu - przygotowywała ustawy
ƒ Ciało Ustawodawcze - dyskutowało i uchwalało ustawy
ƒ Senat - badał zgodność ustaw z konstytucją

• II Cesarstwo upadło po porażce doznanej z Niemcami w 1870

Francja w okresie III Republiki :

• powstanie III Republiki :

o

Francja w czasie wojny 1870 i Komuna Paryska :

ƒ 1870 - wybuch wojny francusko - pruskiej
ƒ na wiadomość na klęskę pod Sedanem i wzięciu przez Prusaków do niewoli

cesarza Napoleona III wybuchły zamieszki w Paryżu

ƒ 4 września proklamowano w Paryżu republikę ,a władzę powierzono Rządowi

Obrony Narodowej

ƒ 28 stycznia 1871 rząd skapitulował ,ale Paryż nadal walczył
ƒ 12 lutego zebrało się w Bordeaux Zgromadzenie Narodowe ,które powołało

na szefa władzy wykonawczej L.Thiersa i przyjęło pokój (utrata Alzacji
,części Lotaryngii oraz kontrybucja - 5 miliardów franków w złocie)

ƒ lud Paryża nie chciał się podporządkować nowym władzom ,wiec powołał

Centralny Komitet Federacji Gwardii Narodowych; przeprowadzono wybory
do Rady Komuny Paryża jako nowych władz miasta

ƒ 2 kwietnia 1782 wojska francuskie spacyfikowały bunt Paryża

o

spór o republikę :

ƒ trwał 4 lata
ƒ monarchiści mieli przewagę w Zgromadzeniu Narodowym nad republikanami

, ale byli podzieleni na 2 stronnictwa :

• legitymiści - starsza linia Burbonów ,kandydat w osobie hrabiego

Chambort , zwolennicy silnych rządów monarchy (biały sztandar
Francji przedrewolucyjnej)

• orleaniści - wysuwali na tron wnuka Ludwika Filipa ,hrabiego Paryża

, byli zwolennikami monarchii parlamentarnej ,godzili się z zasadą
suwerennością ludu (trójkolorowy sztandar)

• w 1873 roku prezydentem tymczasowej republiki został E.Mac

Mahon

• w 1875 przegłosowano 1 głosem wniosek posła Wallona o

wybieralności prezydenta Republiki przez połączone w Zgromadzenie
Narodowe Senat i Izba Deputowanych - przesądziło to o utworzeniu
republiki

• charakter konstytucji :

o

na konstytucję III Republiki składały się 3 ustawy :

ƒ "O organizacji władz publicznych"
ƒ "O organizacji Senatu"
ƒ "O stosunkach między władzami publicznymi"

o

do końca III Republiki w 1940 wprowadzono tylko kilka zmian w konstytucji :

ƒ 1884 - reforma Senatu (wyeliminowanie senatorów dożywotnich)
ƒ 1879 - przeniesienie stolicy państwa do stolicy

• główne zasady konstytucji :

o

konstytucja ,która wprowadzała do ustroju republikańskiego zasady
monarchistycznej konstytucji angielskiej

• ustrój państwa przewidziany w konstytucji :

o

władza ustawodawcza :

ƒ należała do 2 izb :Senatu i Izby Deputowanych
ƒ Senat i Izba Deputowanych obradowały razem jako Zgromadzenie Narodowe

w celu rewizji konstytucji i wyboru prezydenta

ƒ Senat :

• liczył 300 senatorów :

o

75 nieusuwalnych i dożywotnich ,którzy uzupełniali
wakujące miejsce w drodze kooptacji

o

225 powoływano w drodze wyborów dokonywanych przez
kolegia wyborcze ,w skład których wchodzili elektorowie z
tytułu piastowanej funkcji albo jako przedstawiciele rad
departamentalnych itp.

• senatorowie musieli mieć > 40 lat

• wybierani na 9 lat ,ale co 3 lata zmieniał się skład 1/3 wybieralnych

senatorów

• miał uprawnienia równorzędne z Izbą Deputowanych w zakresie

ustawodawstwa (każda ustawa musiała być uchwalona przez Izbę
Deputowanych i przez Senat) ,miał on uprawnienia sądowe do
sądzenia przestępstw popełnionych przez prezydenta lub ministrów z
oskarżenia Izby Deputowanych oraz do sądzenia niektórych
najcięższych przestępstw politycznych

• zgoda Senatu była potrzebna do rozwiązania przez prezydenta Izby

Deputowanych przed upływem jej kadencji

ƒ Izba Deputowanych :

• liczyła 600 posłów ,wybieranych na 4 lata w wyborach

powszechnych (brak cenzusu majątkowego ,>21 lat ,bez wojskowych
w służbie czynnej i bez kobiet)

o

władza wykonawcza :

ƒ prezydent :

• wybierało na 7 lat Zgromadzenie Narodowe absolutną większością

głosów

• kierował polityką zagraniczną i wewnętrzną państwa ,ponosił

odpowiedzialność konstytucyjną (mógł zostać oskarżony przez Izbę
Deputowanych i sądzony przez Senat)

• mianował ministrów i przewodniczył Radzie Ministrów

• miał prawo inicjatywy ustawodawczej
• miał prawo weta zawieszającego w stosunku do uchwał parlamentu

(mógł zwrócić się do Izb o ponowne rozpatrzenie ustawy)

• mógł za zgodą Senatu rozwiązać Izbę Deputowanych

ƒ Rada Ministrów :

• odpowiadali za działalność prezydenta (ich kontrasygnata była

konieczna na każdym podpisywanym przez prezydenta akcie)

• odpowiadali tak jak prezydent przed Senatem

• praktyka konstytucyjna a treść konstytucji :

o

1877 - 1879 - spór prezydenta Mac Mahona z Izbą Deputowanych zakończony
podaniem się do dymisji prezydenta

o

żaden prezydent po Mac Mahonie nie próbował rozwiązać Izby Deputowanych

o

rola prezydenta zeszła na drugi plan ,a władza wykonawcza skoncentrowała się w
rękach rządu (instytucja premiera dopiero w 1876) ,który zależał od parlamentu
(praktyka interpelacji poselskich - wotum nieufności dla rządu i częste odwoływanie
go)

o

rządy we Francji były rządami koalicyjnymi i dlatego były krótkotrwałe (najdłużej
rząd utrzymał się 3 lata) ,ale nie doprowadziło do chaosu w państwie ponieważ :

ƒ ministrowie rekrutowali z wąskiego grona posłów (A.Briand)
ƒ zmiana na stanowisku ministra nie wywoływała zaburzeń w biurokratycznym

aparacie resortu sprawowanego przez fachowych i doświadczonych
urzędników

• administracja :

o

utrzymał się wprowadzony przez Napoleona podział administracyjny

o

Rada Stanu :

ƒ wywodziła się z Rady Królewskiej
ƒ była organem opiniodawczym do projektów ustawodawczych
ƒ była władzą administracyjną :

• wypowiadała opinie do rozporządzeń wykonawczych
• miała wpływ na interpretację ustaw

• decydowała o sposobie wykonywania ustaw

ƒ była najwyższym trybunałem administracyjnym
ƒ na czele stał minister sprawiedliwości ,członkowie byli mianowani przez

prezydenta i byli nieusuwalni

Okres IV Republiki :

• 21 X 1945 - odbyły się wybory do konstytuanty (przyznano prawa wyborcze kobietom i

wojskowym) połączone z referendum co do kształtu przyszłego państwa (opowiedziano się
przeciw III Republice)

• wybory wygrali socjaliści co doprowadziło do konfliktu z de Guealle'em , przedstawiony

przez nich projekt konstytucji nie przeszedł przez referendum ; przeprowadzono ponowne
wybory i uchwalono nową konstytucję

• władza była niestabilna (przez 12 lat istniało 20 rządów) ,po konflikcie algierskim IV

Republika upadła

Francja w okresie V Republiki :

• w V 1958 konflikt algierski doprowadził do rozpadu IV Republiki
• Zgromadzenie Narodowe przelało władzę wykonawczą na generała de Gaulle 'a i

powierzono mu opracowanie nowej konstytucji z zachowaniem zasad :

o

wyborów powszechnych

o

podział władzy

o

odpowiedzialność polityczna gabinetu

o

niezawisłość sądownictwa

• 4 X 1958 została przyjęta w referendum i ogłoszona nowa Konstytucja (początek V

Republiki) :

o

miała charakter republiki prezydencjalnej

o

poprawka do konstytucji z 1962 :prezydent ma być wybierany przez całą ludność na
7 lat w wyborach bezpośrednich ,władza wykonawcza została wysunięta na pierwszy
plan

e)Niemcy w XIX i XX wieku :
ustrój Związku Północnoniemieckiego

• Związek Północnoniemiecki był federacją ,państwem związkowym (w skład Związku

weszły państwa poprzednio wchodzące w skład państw Związku Niemieckiego oprócz
Austrii , Bawarii ,Wirtembergii ,Badenii i Hesji)

• na czele Związku stał król - mianował on kanclerza ,który sprawował władzę wykonawczą

• do organów Związku należały 2 ciała ustawodawcze ,zatwierdzenie ustawy musiało przejść

przez oba organy :

o

Parlament (Reichstag)

o

Rada Związkowa (Bundesrat) - w jej skład wchodzili przedstawiciele państw
związkowych

zjednoczenie Niemiec:

• w toku zwycięskiej wojny z Francją Bismarck zawarł z Bawarią ,Wirtembergią i Badenią

umowy ,które dotyczyły przystąpienia tych państw do Związku

• 1 I 1871 powstaje II Rzesza

• 18 I 1871 proklamowano króla Prus Wilhelma cesarzem niemieckim w Wersalu

ustrój Cesarstwa :

• konstytucja 1871 niewiele różniła się od konstytucji Związku Północnoniemieckiego :

o

poszerzono terytorium państwa

o

król pruski stał na czele federacji jako dziedziczny cesarz niemiecki ,a nie jako
przewodniczący federacji

o

ustanowiono Trybunał Rzeszy w Lipsku jako jedyny najwyższy sąd Rzeszy ,był
instytucją rewizyjną

• władza wykonawcza :

o

na czele "związku ,zwanego Cesarstwem Niemieckim stał dziedziczny cesarz
niemiecki - król pruski z dynastii Hohenzollernów

o

reprezentował Rzesze na zewnątrz ,dowodził siłami zbrojnymi ,mianował i
odwoływał urzędników ,zwoływał i zamykał posiedzenia izby ustawodawczych
,przygotowywanie i ogłaszanie ustaw (nie posiadał jednak prawa sankcji)

o

mianował kanclerza ,który kierował polityką wewnętrzną i zagraniczną ,stał na czele
administracji i był odpowiedzialny wyłącznie przed cesarzem

• władza ustawodawcza :

o

Rada Związku :

ƒ w skład wchodzili pełnomocnicy państw członkowskich (58)

o

Sejm Rzeszy (Reichstag) :

ƒ w skład wchodzili posłowie wybierani na 3 lata (397) w wyborach

powszechnych ,równych ,bezpośrednich i tajnych (jednak podział na okręgi
wyborcze przeprowadzono tak ,aby przewagę miały okręgi wiejskie ,bardziej
konserwatywne)

• obie izby miały równorzędne stanowisko ,posiadały inicjatywę ustawo konstytucja określała

zakres spraw wspólnych dla całej Rzeszy :

o

polityka zagraniczna

o

cła

o

waluta i sprawy gospodarcze

o

podatki na wspólne cele

o

wojsko

o

ustawodawstwo w sprawie sądownictwa

o

poczta

upadek Cesarstwa i powstanie Republiki Weimarskiej:

• 9 XI 1918 - proklamowano w Berlinie republikę ,a cesarz Wilhelm II abdykował
• 10 XI 1918 - Rada Robotnicza i Żołnierska przejęła władzę w Berlinie i przekazała ją

Radzie Pełnomocników Ludowych

• 11 XI 1918 - kapitulacja Niemiec

• 28 VI 1918 - Traktat Wersalski
• styczeń 1919 - tymczasowy rząd - Rada Pełnomocników Ludowych powołała w Weimarze

Zgromadzenie Narodowe ,które 11 II 1919 powołało Rząd Tymczasowy i prezydenta

• 5 VIII 1919 - Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową konstytucję

ustrój Republiki Weimarskiej:

• Niemcy miały kształt państwa związkowego - stały się republiką federalną ,która łączy 21

krajów niemieckich

• konstytucja stanęła na gruncie suwerenności narodu ;czerpała z konstytucji USA i Francji

(republika parlamentarna)

• prezydent :

o

stał na czele państwa

o

wybierany na 7 lar w wyborach powszechnych i bezpośrednich

o

mianował kanclerza oraz na jego wniosek innych ministrów - każdy akt prezydenta
wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra ,ministrowie byli odpowiedzialni
politycznie

o

w stosunku do zawetowanej przez Rade ustawy ,która nie została ponownie
uchwalona 2/3 głosów przez Sejm miał możliwość odwołać się do referendum
ludowego

o

w przypadku wotum nieufności Reichstagu do rządu prezydent w jego obronie może
się odwołać do narodu - odwołać Reichstag i zarządzić nowe wybory

o

praktyka konstytucyjna wzmocniła rządy osobiste prezydenta ,który korzystał z
pełnomocnictw danych mu przez Reichstag

• władza ustawodawcza :

o

Rada Rzeszy :

ƒ w skład wchodzili przedstawiciele wszystkich krajów w liczbie

proporcjonalnej do liczby mieszkańców (ale nie przekraczającej 40 % izby)

ƒ miała weto zawieszające do ustaw Sejmu (ale jeśli Sejm ponownie uchwalił

ustawę 2/3 głosów to wchodziła ona w życie)

o

Reichstag (Sejm) :

ƒ posłowie pochodzili z powszechnych wyborów
ƒ czynne prawo wyborcze mieli obywatele Rzeszy > 20 roku życia
ƒ uchwalał ustawy
ƒ mógł odwołać ministrów (wotum nieufności)
ƒ mógł usunąć prezydenta przez referendum ludowe

• ustrój krajów Republiki Weimarskiej :

o

konstytucje republikańskie

o

jednoizbowy parlament powoływany w drodze wyborów

o

na czele krajów stali prezydenci

o

rząd powoływany był przez prezydenta lub przez izbę ustawodawczą

f)Prusy w XIX i XX wieku :
g)Austria w XIX i XX wieku :
h)Wielka Brytania w XIX i XX wieku :
i)Stany Zjednoczone w XIX i XX wieku :

j)Rosja w XIX i XX wieku do Wielkiej Rewolucji Październikowej:
a)reformy Aleksandra I :

• 1807 - Aleksander I powierzył opracowanie projektu reform Michałowi Sperańskiemu :

o

zniesienie poddaństwa

o

reorganizacja organów centralnych państwa (wprowadzenie Dumy jako organu
przedstawicielskiego)

o

nowy kodeks cywilny

• wprowadził Radę Państwa :

o

przewodniczył jej cesarz ,w jej skład wchodzili wszyscy ministrowie oraz powołani
przez cesarza urzędnicy

o

miała charakter organu doradczego

o

układała i opiniowała projekty ustaw

o

spełniała rolę komisji kodyfikacyjnej

• skasował kolegia pełniące funkcje ministerstw i wprowadził na ich miejsca ministrów i

podlegające im ministerstwa :

o

ministrowie byli odpowiedzialni przed cesarzem i jemu podlegli ;cesarz obsadzał
ministrów

o

każdy z ministrów składał cesarzowi raporty i otrzymywał rozkazy bezpośrednio od
cesarza

o

1812 - zorganizowano Komitet Ministrów do którego cesarz pował ,obok
właściwych ministrów ,sekretarza państwa i przewodniczących departamentów

• zreorganizował Senat Rządzący :

o

sprawował funkcję sądu najwyższego

o

nadzór nad ministerstwami

o

trybunał administracyjny

o

ogłaszał ustawy

• własna Kancelaria Cesarska :

o

utworzona przez Aleksandra I ,za Mikołaja I zaczęła zyskiwać na znaczeniu i dzielić
się na wydziały

o

Wydział III - sprawy policji (przestępstwa polityczne)

o

Wydział V - do spraw Królestwa Polskiego

b)reformy Aleksandra II :

• reformy wiejskie (ustawa z 19 II 1861) :

o

chłopi zyskali wolność osobistą ,mogli zawierać samodzielne umowy , przechodzić
do stanu mieszczańskiego ;chłop nie miał prawa zrzec się przyznanego nadziału
ziemi przez 9 lat od ogłoszenia reformy

o

chłopi zostali poddani sądownictwu powszechnemu ,w sprawach drobnych mieli
własne sądownictwo - sądownictwo wołostne

o

zniesiono własność pana nad ziemiami chłopskimi oraz zlikwidowano powinności
jakie chłop był obowiązany płacić na rzecz pana

o

chłop musiał spłacać własną ziemię :podpisując umowę o wykup chłop musiał
zapłacić panu 20 % ceny gotówką ,resztę wypłacało za niego państwo , natomiast
chłopi resztę sumy spłacali państwu

• reforma ziemska (1864) :

o

powołała do życia samorząd :ziemstwa w guberniach i powiatach

o

do ziemstw należały lokalne sprawy gospodarcze ,utrzymanie budynków
użyteczności publicznej ,dróg ,mostów itp.

o

prawa wyborcze do samorządów były ograniczone przez wysoki cenzus majątkowy i
wybory kurialne (według stanów)

• reforma miejska (1870) :

o

opierał się na wybieranych dumach miejskich ,które wybierały ze swojego grona
zarząd miejski i prezydenta (musiał być zaakceptowany przez gubernatora)

o

wybory do dumy były ograniczone przez wysoki cenzus majątkowy i podział
kurialny (według podatków)

• reforma sądownictwa (1864) :

o

3 ustawy :o ustroju sądów ,o procedurze karnej ,o procedurze cywilnej

o

wprowadzono sądownictwo powszechne ,teoretycznie niezależne od administracji

o

struktura sądowa :

• sądy pokoju - właściwe dla drobnych spraw cywilnych i karnych ; sędziowie

byli wybieralni (cenzus majątkowy i wykształcenia )

• sady okręgowe - sądy I instancji ,dzieliły się na wydziały spraw cywilnych i

spraw karnych ,w sprawach karnych sądy sądziły przy udziale ław
przysięgłych

• izby sądowe - sąd apelacyjny w sprawach cywilnych i karnych ,wydział

karny działał jako sąd I instancji (zwłaszcza przestępstwa przeciw państwu)

• sąd kasacyjny - skargi kasacyjne rozpatrywał departament Senatu do spraw

karnych lub do spraw cywilnych

• sąd doraźny - dział w okresie stanów wyjątkowych poza normalnym tokiem

instancji

o

system prokuratorów - prokurator to organ powoływany do ścigania przestępstw

• wojskowość (1974) :

o

powszechny obowiązek służby wojskowej dla wszystkich mężczyzn > 21 roku życia

o

corocznie ustalano kontyngent wojskowy i w drodze losowania powoływano
odpowiednią liczbę mężczyzn

o

służba trwa od 6 do 7 lat

o

jedynacy i najstarsi synowie byli zwolnieni od służby

o

oficerowie rekrutowali się ze szkół kadeckich do których przyjmowano niemal
wyłącznie szlachtę

• kodyfikacja prawa (Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego)

c)reformy Mikołaja II :

• Manifest październikowy (17 X 1905) :

o

wydany z powodu oburzenia i rozruchów w narodzie jaki spowodowały zasady
powołania Dumy bułyginowskiej (Duma miała tylko doradczy charakter)

o

zapowiadał nadanie ludności praw obywatelskich ,nietykalności osobistej , wolności
sumienia ,słowa ,zgromadzeń i zrzeszania się

o

rozszerzał prawa wyborcze

o

wprowadził zasadę ,że żadna ustawa nie może wejść w życie bez zgody Dumy

• 1906 - konstytucja mikołajowska :

o

cesarzowi przysługuje absolutna władza ,miał prawo sankcji wobec ustaw , posiadał
inicjatywę ustawodawczą i prawo do wydawania ustaw pomiędzy sesjami

o

Rada Ministrów - kolegium skupiające ministrów pod przewodnictwem premiera
,którego mianował cesarz spośród ministrów ,ministrowie byli odpowiedzialni przed
carem

o

dwuizbowy parlament :

ƒ Duma Państwowa - składała się z 524 członków wybieranych przez naród

(ale cenzus majątkowy ,system kurialny)

ƒ Rada Państwa - odgrywała rolę izby wyższej ,składała się w połowie z

członków mianowanych przez cesarza ,w połowie wybieranych przez kolegia
(gubernie ,zgromadzenia ziemskie ,kolegia wyznaniowe)

ƒ obie izby miały równorzędny charakter

k)Charakterystyka rozwoju państwa burżuazyjnego :