ABC typografii

file:///F|/Piotr/Info%20przydatne/Ksiega%20kodow/Typografia/ABC%20typografii.htm[2011-04-30 21:29:27]

FONT.ORG

/ ABC typografii /

* ABC typografii *

1.

Wstęp

2.

Budowa litery

3.

Terminologia

4.

Miary

5.

Krótka historia pisma

6.

Systematyka krojów

7.

Autor

1. Wstęp

Terminologia typograficzna była jeszcze do niedawna sanskrytem zarezerwowanym dla wybrańców -- typografów,
zecerów, drukarzy, korektorów, redaktorów technicznych, dziennikarzy... Był to język specjalistów.
Jednak gdy coraz popularniejsze stały się komputery domowe o sporej mocy obliczeniowej, ceny drukarek
laserowych osiągnęły przyzwoity poziom, zaś w Polsce pojawiły się pierwsze naświetlarki postscriptowe i całkiem
niezłe maszyny drukarskie, okazało się, że po pierwsze wydawaniem wszelkiego rodzaju publikacji zajęli się ludzie,
którzy do tej pory nie mieli z tą "działką" nic wspólnego, a po drugie -- nawet zwykłe biuletyny informacyjne czy
biurowe raporty zaczęły osiągać taki poziom edytorski, o jakim parę lat temu nie mogły pomarzyć
średnionakładowe czasopisma.
Niestety -- nie wspierana fachową literaturą wiedza ludzi parających się DTP szybko osiągnęła poziom bardzo
schematyczny, wiele rzeczy zaczęto wykonywać intuicyjnie bądź zgoła po amatorsku, w najlepszym wypadku
przenosząc na polski grunt zupełnie nam obce, anglosaskie wzorce.
Działo się to głównie dlatego, iż olbrzymia większość programów Do Tworzenia Publikacji ;-) (DTP -- DeskTop
Publishing) pochodzi ze Stanów Zjednoczonych. A jedynym ukłonem tamtejszych programistów w stronę naszego
kontynentu było (a i to nie zawsze) wprowadzenie europejskiej jednostki miary (milimetr zamiast cala) i
najpopularniejszego formatu papieru (A4 zamiast US Letter lub Legal). Inne normy -- nie tak rażąco różne --
pozostały często nie zmienione.
Klika lat temu zaczęły pojawiać się w pakietach DTP narzędzia przystosowujące te programy do języka polskiego.
Chodziło głównie o moduły poprawnego dzielenia na sylaby i przenoszenia wyrazów, a także słowniki ortograficzne.
Dziś, wraz z pojawieniem się na rynku pierwszych w pełni spolszczonych pakietów DTP, sytuacja ta ulega zmianie.
Jednak minione lata mimo wszystko spowodowały olbrzymie zamieszanie w przemyśle wydawniczo-
poligraficznym. Ludzie zajmujący się zawodowo DTP bardzo rzadko znają dziś prawidłową terminologię, zasady
składania i łamania tekstów w języku polskim, normy i miary typograficzne, systematykę krojów pism. Chciałbym
więc przybliżyć Czytelnikom te zagadnienia.

2. Budowa litery

Wszystkie litery alfabetów wywodzących się z alfabetu łacińskiego mają podobną budowę. Zawierają się pomiędzy
tzw. liniami pisma, z których najważniejszą jest bazowa linia pisma (ang. baseline), styczna do dolnej krawędzi
liter małych i wielkich bez wydłużeń dolnych (np. A, H, k, m). Odległość między linią akcentów a linią dolną
nazywana jest stopniem pisma.

* ABC typografii *

ABC typografii

file:///F|/Piotr/Info%20przydatne/Ksiega%20kodow/Typografia/ABC%20typografii.htm[2011-04-30 21:29:27]

Wszystkie litery muszą być równo "osadzone" na linii pisma, tzn. dolne laseczki (np. litery n lub H) oraz proste
odcinki (np. dolny element E) muszą przylegać do niej, natomiast łuczki (np. O, e czy u) zwykle minimalnie
wystają poniżej tej linii. Podobnie ma się sprawa z linią górną -- aby litery miały optycznie równą wysokość, łuki
muszą wystawać minimalnie powyżej i poniżej prostych.
Równie ważnymi kwestiami są odstępy międzyliterowe i międzywierszowe. Właściwy dobór tych odstępów
powinien zapewnić efekt jednolitej szarej płaszczyzny tekstu, gdy jest on oglądany z większej odległości.
Tu warto wspomnieć o trzech pojęciach, często pojawiających się w systemach DTP: leading, kerning i tracking.
Leading jest pojęciem funkcjonującym w typografii anglosaskiej, pokrewnym polskiemu "odstępowi
międzywierszowemu" lub "interlinii". Różnica jest następująca: odstęp międzywierszowy to odległość pomiędzy
linią dolną jednego wiersza a linią akcentów wiersza następnego (tzw. interlinia), zaś leading to odległość
pomiędzy liniami pisma kolejnych wierszy (zob. rys. 2)

Dwa kolejne pojęcia, kerning i tracking, orkeślają sposoby regulacji tzw. świateł międzyliterowych. Słowo
kerning zadomowiło się już w polszczyźnie. Oznacza ono dosuwanie do siebie par liter, które po wykorzystaniu
zwyczajnych metod regulacji odstępu wyglądają na nazbyt od siebie odsunięte (tzw. kerning ujemny czyli
podcinanie) bądź też -- odwrotnie -- odsuwanie od siebie liter znajdujących się nazbyt blisko siebie (kerning
dodatni).
Zastosowanie kerningu jest wręcz konieczne, gdy mamy do czynienia z dużym stopniem pisma (np. ponad 12
punktów). Niektóre programy pozwalają na automatyczny, półautomatyczny i ręczny kerning. Dla przykładu --
Adobe PageMaker oferuje kerning półautomatyczny (Tekst / Kerning...) dla fontów Type 1, a także kerning
automatyczny i ręczny (poprzez Control palette) dla wszystkich fontów.

ABC typografii

file:///F|/Piotr/Info%20przydatne/Ksiega%20kodow/Typografia/ABC%20typografii.htm[2011-04-30 21:29:27]

Tracking jest to zasada zmniejszania odstępu międzyliterowego wraz ze wzrostem stopnia pisma. Przykładowy
wykres zależności stopnia pisma (w punktach) od odstępu (w %), pochodzący z Adobe PageMakera (Usługi /
Rozszerzenia / Edycja świateł...) ilustruje zasadę trackingu.

3. Terminologia

Jeżeli chodzi o tzw. materiał literniczy (czyli po prostu pismo), istnieje kilka pojęć, często ze sobą mylonych i
stosowanych niepoprawnie.
Krój pisma (ang. typeface) -- jest to obraz pisma drukarskiego o wspólnych cechach graficzno-strukturalnych,
np. Times, Helvetica, Univers, Palatino.
Odmiana kroju pisma (ang. typestyle) -- pismo danego kroju o określonych cechach:

grubość (bardzo cienkie -- extra light, cienkie -- light, zwykłe -- regular, normal, book, półgrube --
semibold lub demi, grube -- bold i bardzo grube -- extra bold lub heavy);
szerokość (bardzo wąskie -- extra condensed, wąskie -- condensed, normalne, szerokie -- extended, bardzo
szerokie);
nachylenie (proste; pochyłe w prawo -- italic, oblique; pochyłe w lewo -- backslant).

Istnieją także odmiany konturowe (outline), cieniowane (shadow) i zdobione w inny sposób. Niektóre kroje mają po kilkanaście odmian a np. Univers

ABC typografii

file:///F|/Piotr/Info%20przydatne/Ksiega%20kodow/Typografia/ABC%20typografii.htm[2011-04-30 21:29:27]

projektu Adriana Frutigera aż 21!

Wszystkie odmiany danego kroju pisma zwane są rodziną pism. Podsumujmy więc: przykładem kroju pisma
może być np. Helvetica, zaś jego odmianą Helvetica Bold Condensed albo też: krojem może być ITC Zapf
Chancery, a odmianÄ… ITC Zapf Chancery Medium Italic.
Czcionka -- prostopadłościan wykonany np. z ołowiu, na którym odlany jest wizerunek litery (i tylko to -- nie
używajmy terminu czcionka w odniesieniu do cyfrowej definicji kroju pisma -- tu właściwszy będzie neologizm
font).
Font -- zbiór, plik komputerowy, w którym zakodowana jest informacja o danym kroju pisma. Jeden font
przedstawia zwykle wybrany zestaw znaków, określonej odmiany danego kroju pisma lub też całej rodziny krojów.
Font może opisywać krój pisma w postaci:

rastrowej (bitmap font) -- o ustalonym stopniu (wysokości) pisma, gdzie każdy znak przedstawiony jest
jako mozaika kropek; postać ta, wychodząca już z użycia, występuje m.in. w formatach FON czy BDF;
wektorowej (skalowalnej, vector font) -- gdzie przedstawiony jest obrys każdego znaku (w postaci figury
opisanej przez krzywe, łamane i odcinki prostych); postać ta występuje najczęściej w dwu formatach: Type 1
(opracowanym przez firmÄ™ Adobe -- pliki PFB, PFM i AFM) oraz TrueType (autorstwa Apple i Microsoft --
pliki TTF); na horyzoncie pojawia się również trzeci format, OpenType, który łączy w sobie Type 1 i
TrueType;
wektorowej polimorficznej (technologia Adobe Multiple Master) -- gdzie przedstawione sÄ… obrysy
najbardziej ekstremalnych odmian danego kroju, zaś odpowiedni program (Adobe Type Manager, a także od
niedawna Adobe Illustrator 7.0) tworzy automatycznie wersje pośrednie. Dla przykładu -- zdefiniowane
mogą być odmiany light i extra bold, zaś ATM utworzy nam z nich odmianę demi.

4. Miary

Aby ujednolicić czcionki drukarskie, kilkaset lat temu opracowano tzw. systemy miar typograficznych.
Jako pierwszy system taki przygotował Anglik William Caslon. Jego system (zwany dziś systemem Pica) jest
używany do dziś w krajach anglosaskich -- USA i Wielkiej Brytanii. Również większość programów DTP używa
tego systemu -- jeżeli jednak istnieje możliwość przełączenia (z tzw. "picas, points" na "points"), należy zrobić to
jak najszybciej!
W systemie Pica (czyt. pajka) podstawowÄ… jednostkÄ… jest tzw. "punkt pica" (ang. point)
1 pt = 0,351 mm =1/72 cala
1 pica =12 pt =1/6 cala
W Europie (a także w Polsce) przyjął się system opracowany przez François Didota i udoskonalony przez
Hermanna Bertholda. W układzie tym podstawową jednostką miary jest punkt typograficzny.
1p = 0,376065 mm
Większe jednostki to cycero (1 cyc. = 12p) i kwadrat (1 kw.= 4 cyc.)
Wprawdzie w cyfrowej typografii coraz częściej zastosowanie znajduje system metryczny (tzn. stopnie pisma
podawane są w milimetrach lub mikrometrach), jednak znajomość zarówno miar drukarskich jak i różnic
pomiędzy poszczególnymi systemami jeszcze długo pozostanie ważna dla osób zajmujących się DTP "na poważnie".

5. Krótka historia pisma

Pismo powstawało bardzo powoli, a celem jego powstania i rozwoju była chęć przekazania informacji.
Przekształcało się ze znaków pamięciowych (stosy kamieni usypane przy drodze, płyty na grobach itp.) w rysunki, a
potem symbole przedmiotów, które z biegiem czasu przyjmowały nowe znaczenia -- czynności, zjawiska, pojęcia
abstrakcyjne. Powstało pismo wyrazowe, potem sylabowe i wreszcie -- alfabetyczne, którym posługujemy się do
dziÅ›.
Pierwszymi alfabetami były: starosemicki, dalej -- fenicki, grecki, łaciński.
Równolegle z rozwojem pisma zaczęto doskonalić metody jego utrwalania, a potem również powielania. Druk jako
taki wynaleziono w Chinach w VI w. n.e.
Całe stronice były wykuwane w kamieniu lub ryte w drewnie, na formę taką nanoszono farbę i odbijano na
tkaninie lub papierze. Metoda ta funkcjonowała aż do średniowiecza.
Dopiero około roku 1440 Johann Gensfleisch z Moguncji, znany bardziej jako Gutenberg, skonstruował

ABC typografii

file:///F|/Piotr/Info%20przydatne/Ksiega%20kodow/Typografia/ABC%20typografii.htm[2011-04-30 21:29:27]

przyrząd pozwalający na wytworzenie dowolnej ilości stempli z rysunkiem oczka litery. Stemple takie --
gdzieniegdzie jeszcze dziÅ› wytwarzane ze specjalnego stopu drukarskiego -- nazywamy czcionkami.
Co się zaś tyczy rozwoju samego pisma -- dzisiejsze wywodzi się z alfabetu łacińskiego. Był to tzw. kapitel
rzymski (majuskuła romańska) -- pismo składające się tylko z wielkich liter. Przez szybkie pisanie ręczne
wykształciła się z niego kursywa, potem pojawiła się minuskuła czyli małe litery.
Około 800 roku powstała minuskuła karolińska, będąca mieszaniną stylu romańskiego i germańskiego, z niej
zaś -- w średniowieczu -- kroje gotyckie (tekstura, rotunda, szwabacha i fraktura). Pod koniec wieku XV we
Włoszech pojawiła się antykwa, będąca kontynuacją pisma romańskiego.
Wraz z nastaniem kolejnych epok historycznych pojawiają się też jej kolejne modyfikacje -- antykwy
renesansowe, barokowe i klasycystyczne (te ostatnie na przełomie XVIII i XIX wieku). Również w XIX
wieku powstaje antykwa linearna czyli groteska -- pismo jednoelementowe (bez pogrubień i przewężeń w
rysunku litery) bezszeryfowe (bez zakończeń liter w formie zwężających się kresek czyli szeryfów) oraz egipcjanka
(również jednoelementowa, ale z szeryfami).
Na przełomie wieku XIX i XX powstają także pisanki (pisma wzorowane na piśmie odręcznym, kaligraficznym), a
także nie dające się zaszeregować odmiany antykwy oraz liczne kroje reklamowe i ozdobne.
W połowie lat osiemdziesiątych pojawiła się także, trwająca do dziś, moda na kroje "antyestetyczne", utrzymane w
stylu postmodernizmu, której prekursorami są m.in. Neville Brody i David Carson.

6. Systematyka krojów

Aby sklasyfikować i pogrupować różne kroje pism drukarskich, wprowadzono podział na style. Podział ten
przedstawiają zamieszczone tabele. W tabeli 2 proszę zwrócić uwagę na kształt litery "M" (szeryfy, układ i
proporcje elementów pionowych) oraz "a" pisanego kursywą. Gdy zaobserwujecie ich cechy charakterystyczne,
łatwiej Wam będzie zaliczyć dany krój pisma do odpowiedniej grupy.

ABC typografii

file:///F|/Piotr/Info%20przydatne/Ksiega%20kodow/Typografia/ABC%20typografii.htm[2011-04-30 21:29:27]

Na koniec jedna ważna uwaga. W "ABC typografii" przedstawiłem Wam jedynie najważniejsze aspekty sztuki
drukarskiej. W związku z tym -- szczególnie osobom zajmującym się zawodowo Desktop Publishing i wszelkiego
typu technikami wydawniczymi -- polecam lekturę specjalistyczną -- książki (np. "Pismo i styl" Tibora Szántó czy
"Studentenfutter" Erika Spiekermanna) i czasopisma fachowe (np. "Poligrafika" a także ukazujący się w RFN
"Page").
Zaznaczam, że najwłaściwsze będzie tu korzystanie z literatury polskiej lub niemieckiej. Po pierwsze dlatego, iż
drukarstwo polskie od wieków czerpie wzorce właśnie zza Odry (a co za tym idzie, również terminologia i normy są
podobne), po drugie Niemcy są kolebką drukarstwa europejskiego w ogóle (a także największą w tej dziedzinie
światową potęgą -- największe firmy produkujące maszyny drukarskie, materiały poligraficzne czy choćby fonty
komputerowe to właśnie firmy niemieckie).
Nie należy korzystać z literatury brytyjskiej czy amerykańskiej, gdyż ma ona z typografią europejską niewiele
wspólnego i kształcenie się w operciu o nią mogłoby przynieść więcej szkód niż pożytku.
W tym miejscu kończę apelując: pozostawmy kreowanie słowa drukowanego specjalistom -- plastykom,
typografom. Samemu zaś zabierajmy się do tego tylko po gruntownym przeszkoleniu, mając pewność, że tego, co
stworzymy, nie będziemy się musieli wstydzić.
Polecam też przeczytanie tekstu Janusza Mariana Nowackiego

"Zasady składania w języku polskim"

(dostępnego w formacie Acrobat PDF

z Niemiec

lub

z Polski

)

Adam TWARDOCH
mailto:[e-mail]?Subject=ABC typografii

Copyright © 1997-1998 by Adam Twardoch (

[e-mail]

)

Last update: