219

ROZDZIAŁ IV. WIELOŚĆ

DŁUŻNIKÓW

LUB

WIERZYCIELI

§ 1. Uwagi wstępne

Po stronie zobowiązanej (dłużnika) bądź po stronie uprawnionej

(wierzyciela) może występować więcej niż jeden podmiot i to zarów-
no od początku zobowiązania, jak i wskutek zdarzeń późniejszych.

Ze względu na wpływ, jaki wielość dłużników albo wierzycieli

wywiera na stosunek obligacyjny, kodeks cywilny wyróżnia trzy spo-
soby ukształtowania tego stosunku. W zależności od tego czy przed-
miotem stosunku zobowiązaniowego jest świadczenie podzielne, czy
niepodzielne, kodeks cywilny rozróżnia zobowiązania podzielne
i niepodzielne. Dodatkowo kodeks cywilny normuje zobowiązania
solidarne, które wyróżniają się szczególnego rodzaju właściwościami
niezależnie od tego czy jego przedmiotem jest świadczenie podzielne
czy niepodzielne.

§ 2. Zobowiązania solidarne

Solidarność stanowi wyjątek od zasady podzielności zobowiązań,

bowiem zobowiązanie dzieli się na tyle odrębnych i niezależnych od
siebie zobowiązań ilu jest dłużników lub wierzycieli.

Solidarność charakteryzuje się tym, że zarówno odpowiedzialność

każdego z dłużników jak i uprawnienie każdego z wierzycieli mają za
przedmiot cały dług i całą wierzytelność, całość świadczenia jest na-
leżna każdemu z wierzycieli od każdego z dłużników. Zarówno soli-
darność bierna, jak i czynna ma na celu ochronę interesów wierzycie-
la. W odniesieniu do solidarności biernej ochrona polega na tym, że
każdy z dłużników odpowiada za cały dług, co zmniejsza ryzyko nie-
ściągalności i zarazem ułatwia realizacje wierzytelności. W odniesie-

Zdzisław Gawlik

220

niu do solidarności czynnej realizacja wierzytelności jest ułatwiona
poprzez możliwość poszukiwania wierzytelności przez każdego z wie-
rzycieli.

1. Solidarność bierna

I. Solidarność bierna, zwana także solidarnością dłużników (art. 366

k.c.) polega na tym, że wierzycielowi przysługuje wierzytelność
o spełnienie jednego świadczenia, do spełnienia którego zobowiąza-
nych jest kilku dłużników. Wierzyciel może według własnego wyboru
żądać spełnienia całości lub części świadczenia od wszystkich dłużni-
ków łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie
wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych.
Każdy z dłużników odpowiada za całość długu, aż do zupełnego za-
spokojenia wierzyciela. Wierzyciel ma prawo decydować od kogo
i w jakim rozmiarze chce dochodzić zaspokojenia. Całkowite zaspo-
kojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników solidarnych
zwalnia tego i wszystkich pozostałych z zobowiązania i umarza je.

II. Solidarność bierna ma miejsce wówczas, gdy wynika to ze

szczególnej podstawy prawnej, którą stanowią:

– wyraźne postanowienia ustawy, np. odpowiedzialność kilku

osób za szkodę wyrządzona czynem niedozwolonym, odpo-
wiedzialność wspólników za zobowiązania spółki cywilnej,
odpowiedzialność współspadkobierców za długi spadkowe;

– odpowiednie postanowienia czynności prawnej z reguły zawar-

te w umowach;

– przepisy prawne, które łączą powstanie odpowiedzialności so-

lidarnej z określonymi umowami np. kilka osób zaciągnęło zo-
bowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia, gdy kilka osób
podjęło się w umowie kontraktacji wytworzenia produktów
rolnych w ramach wspólnego gospodarstwa rolnego, gdy kilka
osób dało lub przyjęło zlecenie, odpowiedzialność poręczyciela
i dłużnika głównego.

Szczególny przypadek powstania solidarności biernej z ustawy,

opartej na domniemanej woli stron reguluje art. 370 k.c. Jeżeli bo-
wiem kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego

Wielość dłużników lub wierzycieli

221

mienia, są one zobowiązane solidarnie, chyba że strony w umowie
postanowią inaczej. Zobowiązanie to może zostać zaciągnięte zarów-
no przez czynność prawną jednostronną, jak i dwustronną. Dla po-
wstania solidarności konieczne jest spełnienie następujących dwu
przesłanek: zobowiązanie musi dotyczyć wspólnego mienia dłużni-
ków oraz powstaje na skutek czynności dokonanej przez osoby posia-
dające udział we wspólnym mieniu.

III. Pomiędzy dłużnikami solidarnymi istnieje wspólna więź w sto-

sunku do wierzyciela. Więź ta przejawia się w tym, że zaspokojenie
w jakikolwiek sposób wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników
solidarnych zwalnia z zobowiązania pozostałych. Najczęstszym spo-
sobem zaspokojenia wierzyciela jest spełnienie przez dłużnika świad-
czenia zgodnie z treścią zobowiązania. Ten sam skutek wywołują tak-
że inne czynności któregokolwiek z dłużników, jeżeli tylko spowodu-
ją zaspokojenie wierzyciela, jak np. złożenie przedmiotu do depozytu
sądowego, świadczenie w miejsce wypełnienia, potracenie czy odno-
wienie. Zaspokojenie wierzyciela jest skuteczne, niezależnie od tego
czy następuje ono dobrowolnie, czy też w drodze egzekucji

IV. Między współdłużnikami obowiązuje zasada reprezentacji na

ich korzyść wobec wierzyciela. Dlatego odnowienie dokonane między
wierzycielem, a jednym z dłużników solidarnych zwalnia pozostałych
dłużników solidarnych, chyba że wierzyciel zastrzegł, że odnowienie
odnosi się tylko do danego dłużnika. Odnowienie bowiem nie prowa-
dzi do zaspokojenia wierzyciela i w jego interesie może leżeć również
zachowanie nadal praw względem współdłużników. Skutkiem takiego
zastrzeżenia będzie istnienie dotychczasowego zobowiązania ze stro-
ny współdłużników, a ponadto istnienie nowego zobowiązania, które-
go dłużnikiem jest kontrahent umowy odnowienia. Jeżeli świadczenie
spełni jeden z pozostałych współdłużników, to dłużnik dokonujący
nowacji zobowiązany jest do pokrycia przypadającej na niego części
świadczenia.

Zwłoka wierzyciela wobec jednego z dłużników solidarnych ma

również skutek względem pozostałych. Z chwila nastąpienia zwłoki,
każdy z dłużników solidarnych może złożyć przedmiot świadczenia

Zdzisław Gawlik

222

do depozytu sadowego oraz domagać się od wierzyciela wynagrodze-
nia szkody spowodowanej przez zwlokę.

V. Działania i zaniechania jednego z dłużników solidarnych nie

mogą szkodzić pozostałym dłużnikom. Przerwanie lub zawieszenie
biegu przedawnienia w stosunku do jednego z dłużników solidarnych
nie ma skutku względem współdłużników, co oznacza, iż jeżeli
w stosunku do jednego lub niektórych z dłużników solidarnych bieg
przedawnienia zostanie przerwany lub zawieszony, to jednak w sto-
sunku do współdłużników roszczenie, jeżeli upłynie termin jego
przedawnienia, przedawni się. Jeżeli współdłużnicy podniosą zarzut
przedawnienia wierzyciel nie będzie mógł w stosunku do nich sku-
tecznie dochodzić roszczenia. Również zwolnienie z długu lub zrze-
czenie się solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużni-
ków solidarnych nie ma skutku względem pozostałych współdłużni-
ków.

Konsekwencją zwolnienia z długu lub zrzeczenia się solidarności

przez wierzyciela względem jednego z dłużników, jest niemożność
dochodzenia roszczenia przeciwko temu dłużnikowi w ogóle (przypa-
dek zwolnienia z długu) oraz możność dochodzenia tylko tej części
długu, jaka przypada na tego dłużnika (przypadek zrzeczenia się soli-
darności).

Zrzeczenie się solidarności lub zwolnienie z długu jednego z dłuż-

ników solidarnych nie rozciąga się na pozostałych, którzy nadal od-
powiadają solidarnie za cały dług. Dłużnik zaś zwolniony z długu lub
ten w stosunku do którego wierzyciel zrzekł się solidarności jest nadal
zobowiązany do pokrycia przypadającego na niego udziału w długu
wobec współdłużnika, który zaspokoił wierzyciela.

2. Solidarność czynna

I. Solidarność czynna, zwana także solidarnością wierzycieli (art.

367 k.c.) polega na tym, że po stronie wierzyciela występuje kilka
podmiotów. Każdy z wierzycieli osobno, albo kilku z nich, albo wszy-
scy razem mogą żądać od dłużnika spełnienia świadczenia w całości
lub części, a spełnienie świadczenia do rąk któregokolwiek z wierzy-
cieli powoduje, że zobowiązanie w całości lub części wygasa w sto-

Wielość dłużników lub wierzycieli

223

sunku do wszystkich wierzycieli. Prawo wyboru wierzyciela, do rąk
którego ma być spełnione świadczenie, przysługuje dłużnikowi. Dłuż-
nik prawo wyboru traci w razie wytoczenia przeciwko niemu powódz-
twa, chociażby przez jednego z wierzycieli.

Solidarność czynna powstaje wyłącznie z mocy czynności praw-

nej, a nie z mocy prawa, ponieważ nie ma przepisów szczególnych
kreujących ten rodzaj zobowiązania.

II. Między współwierzycielami obowiązuje zasad wzajemnej re-

prezentacji na ich korzyść wobec dłużnika. Oznacza to, iż zwłoka wie-
rzyciela, któremu dłużnik zaofiarował świadczenie odnosi skutek
względem wszystkich wierzycieli, także tych, którzy wcześniej żądali
spełnienia świadczenia, a nie wytoczyli powództwa przeciwko dłużni-
kowi. Jeżeli dłużnik zaofiaruje świadczenie jednemu z wierzycieli,
wówczas wyłączone jest popadnięcie dłużnika w opóźnienie w sto-
sunku do wszystkich wierzycieli, także tych którzy uprzednio żądali
spełnienia świadczenia. Przerwanie lub zawieszenie biegu terminu
przedawnienia, które nastąpiło wobec jednego z wierzycieli solidar-
nych ma skutek wobec pozostałych.

§ 3. Roszczenia regresowe

I. W odniesieniu do zobowiązań solidarnych, dla wzajemnych sto-

sunków między współzobowiązanymi lub współuprawnionymi istotne
znaczenie mają roszczenia regresowe (zwrotne), które mają miejsce
wówczas, gdy jeden z kilku dłużników zaspokaja wierzyciela, lub gdy
jeden z kilku wierzycieli otrzymuje świadczenie zamiast wszystkich.

Istnienie i zakres roszczeń regresowych między dłużnikami soli-

darnymi uzależnione jest od treści wiążącego ich stosunku wewnętrz-
nego, który może być określony w umowie, ustawie, bądź wynikać
z orzeczenia sądu..

II. Przesłanką powstania roszczenia regresowego jest spełnienie

przez jednego z dłużników solidarnych przynajmniej takiej części
świadczenia należnego wierzycielowi, która według treści stosunku
prawnego istniejącego między dłużnikami przekracza część, do której
był zobowiązany ten dłużnik. Jeżeli z treści stosunku prawnego istnie-

Zdzisław Gawlik

224

jącego pomiędzy dłużnikami solidarnymi nie są wyłączone roszczenie
regresowe między nimi i z treści tego stosunku nie wynika zakres
roszczeń regresowych, dłużnik, który spełnił świadczenie, może żądać
od pozostałych dłużników zwrotu w częściach równych tj. w części
odpowiadającej wysokości spełnionego świadczenia, jaka wynika
z jego podziału przez liczbę dłużników. Przedmiotem roszczenia
zwrotnego jest w zasadzie to, co dłużnik uiścił wierzycielowi tytułem
wykonania zobowiązania. Dłużnik uprawniony do roszczeń regreso-
wych może domagać się zwrotu odsetek z tytułu zwłoki, jedynie od
współdłużników, którzy również znajdowali się w zwłoce; zwrotu zaś
kosztów procesu i postępowania egzekucyjnego jedynie od tych dłuż-
ników, którzy znajdując się w zwłoce wiedzieli o wytoczeniu procesu
i postępowaniu egzekucyjnym.

III. Jeżeli jeden z dłużników solidarnych zaspokoił wierzyciela

przez spełnienie innego świadczenia, o wartości wyższej od świad-
czenia do którego był zobowiązany, roszczenie regresowe ograniczo-
ne jest do wartości świadczenia pierwotnego. Jeżeli dłużnik zaspokoił
wierzyciela tylko częściowo, może się jedynie domagać zwrotu nad-
wyżki ponad część przypadająca na niego.

Między współdłużnikami zobowiązanymi do zaspokojenia rosz-

czenia regresowego nie zachodzi odpowiedzialność solidarna.

Podobnie sytuacja przedstawia się w przypadku, gdy świadczenie

na rzecz wierzyciela spełni kilku z dłużników solidarnych.

IV. Jeżeli jeden lub dłużników solidarnych jest niewypłacalnych,

należna wierzycielowi część świadczenia, przypadającą na jego część
rozkłada się na wszystkich pozostałych, i to w takim stosunku, w ja-
kim mają się między sobą rozliczać. Współdłużnik staje się niewypła-
calny, wówczas gdy jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie rosz-
czenia zwrotnego. Jeżeli stan majątkowy niewypłacalnego dłużnika
ulegnie zmianie, współdłużnicy którzy pokryli jego udział, mogą
przeciwko niemu kierować roszczenie o zwrot, pomimo bowiem swej
niewypłacalności pozostaje ona nadal wobec nich zobowiązany z tytu-
łu regresu.

V. Roszczenia regresowe między wierzycielami solidarnymi nor-

muje art. 378 k.c. O istnieniu i ich wysokości rozstrzyga wewnętrzny

Wielość dłużników lub wierzycieli

225

stosunek prawny istniejący pomiędzy wierzycielami solidarnymi. Je-
żeli współwierzyciele nie uregulowali w umowie wzajemnych rozli-
czeń, wówczas zgodnie z postanowieniami art. 378 k.c. wierzyciel
solidarny, który otrzymał świadczenie, jest zobowiązany do zaspoko-
jenia pozostałych wierzycieli w częściach równych. Jeżeli wierzyciel
otrzymał świadczenie jedynie częściowo, obowiązany jest wydać
współwierzycielom stosunkowe części.

Odpowiedzialność wierzyciela solidarnego względem współwie-

rzycieli powstaje z chwilą przyjęcia przez niego całego świadczenia
lub jego części.

VI. Roszczenia regresowe przedawniają się z upływem lat dziesię-

ciu, a gdy jest to związane z prowadzeniem działalności gospodarczej
z upływem lat trzech, chyba że istniejący między wierzycielami sto-
sunek prawny uzasadnia przyjęcie innego terminu przedawnienia.
Jeżeli z treści stosunku prawnego nie wynika co innego, bieg terminu
rozpoczyna się od dnia spełnienia świadczenia przez dłużnika w przy-
padku solidarności biernej, zaś w przypadku solidarności czynnej od
dnia, w którym wierzyciel przyjął świadczenie.

§ 4. Solidarność nieprawidłowa (in solidum)

I. Solidarność nieprawidłowa (określana również mianem solidar-

ności niewłaściwej, przypadkowej, pozornej, niezupełnej, in solidum)
ma miejsce wówczas, gdy jednej i tej samej osobie przysługuje wie-
rzytelność o to samo świadczenie do dwóch lub więcej osób z różnych
tytułów prawnych, a z przepisów ustawy, ani z umowy nie wynika
aby istniała miedzy nimi solidarność bierna. Każdy z dłużników od-
powiada wówczas wobec wierzyciela wg ogólnych zasad za całość
świadczenia, a zaspokojenie wierzyciela przez jednego z dłużników
umarza długi pozostałych (np. roszczenie przysługujące pracodawcy
przeciwko pracownikowi na podstawie umowy o pracę z tego powo-
du, że nie dopełnił on obowiązku pieczy nad jego mieniem, a ponadto
ma drugie roszczenie przeciwko złodziejowi rzeczy należącej do pra-
codawcy; odpowiedzialność za szkodę, w której jedna osoba odpo-
wiada ex contractu, a druga ex delicto, odpowiedzialność za szkodę

Zdzisław Gawlik

226

w której jedna osoba odpowiada ex delicto, a druga jako ubezpieczy-
ciel).

II. W odniesieniu do solidarności nieprawidłowej na zasadzie ana-

logii można stosować przepisy art. 371–373 k.c. odnoszące się do
skutków działań jednego ze współdłużników solidarnych oraz prze-
rwania i zawieszenia biegu przedawnienia w stosunku do jednego
z dłużników solidarnych, zwolnienia z długu lub zrzeczenia się soli-
darności przez wierzyciela w stosunku do jednego ze współdłużni-
ków. Pozostałe przepisy odnoszące się do solidarności biernej, nie
mają analogicznego zastosowania do solidarności niewłaściwej.

III. W odniesieniu do roszczeń regresowych, w przypadku speł-

nienia świadczenia przez jednego z dłużników zastosowanie będą
miały ogólne reguły prawa cywilnego, bądź też przepisy szczególne
odnoszące się do poszczególnych stosunków zobowiązaniowych np.
odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem
pojazdów mechanicznych.

§ 5. Zobowiązania podzielne i niepodzielne

I. Podstawę do rozróżnienia świadczeń podzielnych i niepodziel-

nych stanowi charakter świadczenia. Podział na świadczenia podziel-
ne i niepodzielne odnosi się do wszelkich świadczeń zarówno tych
w których da się wyróżnić przedmiot świadczenia (np. zapłata ozna-
czonej sumy pieniężnej, wydanie rzeczy, wykonanie dzieła) jak i do
tych w których jest to niemożliwe (zaniechanie wykonywania okre-
ślonych czynności).

II. Świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częścio-

wo bez istotnej zmiany przedmiotu świadczenia lub jego wartości.

Świadczenie pieniężne jest zawsze podzielne. Świadczenie, które-

go przedmiotem są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, jest z regu-
ły podzielne. Na ogół niepodzielne są świadczenia, którego przedmio-
tem są rzeczy oznaczone co do tożsamości oraz świadczenia polegają-
ce na zaniechaniu dokonywania określonych czynności.

Wielość dłużników lub wierzycieli

227

W przypadku, gdy świadczenie jest podzielne, a po stronie dłużni-

ków lub wierzycieli występuje wiele osób i nie zachodzi solidarność
bierna lub czynna, zarówno dług jak i wierzytelność dzielą się na tyle
niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników lub wierzycieli
(art. 379 § 1 k.c.).

III. Jeżeli jest kilku wierzycieli lub dłużników, a zobowiązanie

dzieli się na części, każdy z wierzycieli może żądać od każdego
z dłużników, tylko tej części jaka na niego przypada. W przypadku
powstania niewypłacalności jednego z dłużników, wierzyciel nie mo-
że dochodzić przypadającej nań części od pozostałych dłużników.
Ryzyko związane z powstaniem niewypłacalności jednego z dłużni-
ków obciąża wierzyciela.

Jeżeli świadczenie jest niepodzielne, a po stronie dłużników lub

wierzycieli występuje wiele podmiotów, wówczas stosuje się przepisy
o solidarności biernej oraz zasady roszczeń regresowych pomiędzy
dłużnikami solidarnymi (art. 380 k.c.). Wierzyciel świadczenia niepo-
dzielnego może żądać całości świadczenia od wszystkich dłużników
łącznie, od niektórych z nich lub od każdego z osobna. Zaspokojenie
wierzyciela przez jednego z dłużników, zwalnia pozostałych

IV. Jeżeli źródłem powstania zobowiązania jest umowa wzajemna,

a przedmiotem świadczenia po stronie dłużników jest świadczenie
podzielne, a po stronie wierzyciela lub wierzycieli świadczenie niepo-
dzielne, za spełnienie takiego świadczenia dłużnicy odpowiadają soli-
darnie, mimo że jest ono podzielne (np. zobowiązanie współnajemców
do zapłaty czynszu, nabywców rzeczy oznaczonej co do tożsamości
do zapłaty ceny kupna).

V. Jeżeli przedmiotem stosunku zobowiązaniowego jest świadcze-

nie niepodzielne, a po stronie wierzyciela występuje kilka podmiotów,
każdy z wierzycieli może bez zgody i wiedzy pozostałych żądać speł-
nienia całego świadczenia do jego rąk, a dłużnik obowiązany jest za-
stosować się do tego żądania. W przypadku, gdy żaden z wierzycieli
nie wystąpi z takim żądaniem dłużnik może spełnić świadczenie we-
dług swego wyboru, do rąk któregokolwiek z nich. W przypadku
zgłoszenia sprzeciwu, chociażby przez jednego z wierzycieli, dłużnik
może wykonać zobowiązanie jedynie poprzez świadczenie łącznie

Zdzisław Gawlik

228

wszystkim wierzycielom, albo poprzez złożenie przedmiotu świad-
czenia do depozytu sądowego. Jeżeli dłużnik, wiedząc o sprzeciwie
spełni całe świadczenie na rzecz jednego z wierzycieli, to ponosi wo-
bec pozostałych odpowiedzialność za szkodę spowodowaną nienale-
żytym wykonaniem zobowiązania.

Współwierzyciele uprawnieni do świadczenia niepodzielnego są

wzajemnie upoważnieni do żądania i odebrania świadczenia przez
jednego wierzyciela, jak również do skutecznego względem wszyst-
kich podejmowania przez każdego z nich czynności korzystnych dla
wszystkich współwierzycieli. Upoważnienie to nie obejmuje nato-
miast czynności dla wierzycieli niekorzystnych. Do ich podjęcia ko-
nieczna jest zgoda wszystkich współwierzycieli. Zwolnienie dłużnika
z długu przez jednego z wierzycieli nie ma skutku względem współ-
wierzycieli. Mimo więc zwolnienia pozostali wierzyciele mogą do-
chodzić przeciwko dłużnikowi spełnienia świadczenia.

Jeżeli jeden ze współwierzycieli uprawnionych do świadczenia

niepodzielnego przyjmie świadczenie, jest on odpowiedzialny wzglę-
dem pozostałych wierzycieli, którym przysługuje roszczenie regreso-
we według takich samych zasad jak wierzycielowi solidarnemu.