Efektywne i innowacyjne chłodzenie i klimatyzacja w budynkach.

Zastosowanie Gruntowych Wymienników Ciepła.

Poradnik dla właścicieli i administratorów budynków.

The sole responsibility for the content of this publication lies with the authors. It does not represent the opinion of the
Community. The European Commission is not responsible for any use that may be of the information contained therein.

1 Wstęp

Drogi Czytelniku

Liczymy na to, że ten poradnik dotrze do Ciebie i spotka się z Twoim zainteresowaniem.

Do kogo się zwracamy

Do milionów właścicieli , zarządców i deweloperów budynków. Do tych, którzy już mają budynki i
zamierzają je modernizować i podnosić standard ich użytkowania, ale również do tych, którzy dopiero
będą budować budynki mieszkalne, usługowe, użyteczności publicznej itd. Zdajemy sobie sprawę, że
nie wszędzie można racjonalnie wykorzystać innowacyjne technologie dla celów klimatyzacji, pewnie
nie wszyscy zdecydują się na taki krok. Jest jednak coraz więcej zastosowań, nie tylko
wprowadzonych przez entuzjastów, ale również przez tych, którzy podejmują ekonomiczne decyzje.

Dlaczego zachęcamy do stosowania energooszczędnych i innowacyjnych technologii chłodniczych w
budynkach

Rośnie nasza świadomość ekologiczna, coraz bardziej jesteśmy przekonani, że zrównoważony roz-
wój świata, krajów, miast i wsi to nasza potrzeba i obowiązek na rzecz przyszłych pokoleń.

Zasoby paliw kopalnych: węgla, gazu ziemnego, ropy naftowej itp. wystarczą jeszcze na 40 – 50 lat –
węglowodorowe i na 200 – 300 lat węgiel. Ale zużywamy coraz więcej energii, w tym w coraz więk-
szym stopniu na klimatyzację pomieszczeń naszych

domów, biur, punktów usługowych. Dodatkowo tworzone, przez różne niezależne instytucje, prognozy
pokazują, że zapotrzebowanie to będzie stale wzrastać, zwłaszcza w rozwijających się w tym obsza-
rze krajach Europy Centralnej. Tymczasem wszelkie działania zmierzające do ograniczenia zapotrze-
bowania na energię do celów klimatyzacji na etapie projektów, budowy czy gruntownej modernizacji
budynków mają bardzo niski priorytet i są znane jedynie niewielkiej grupie ekspertów i jeszcze mniej-
szej grupie właścicieli i administratorów budynków. Poprzez niniejszą publikację oraz włączenie się w
realizację projektu COOLREGION chcemy ten stan rzeczy zmienić.

Które technologie i urządzenia w budynkach

Poradnik skupia się na tych technologiach i urządzeniach, które z punktu widzenia technicznego mo-
gą być zastosowane w budynkach, a z punktu widzenia ekonomicznego dzisiaj lub w przyszłości
mogą być opłacalne w praktyce.

2 Na co zwrócić uwagę na etapie projektowania

Ciągle rosnące ceny energii oraz paliw, wymuszają ich oszczędność, a z kolei zmniejszanie zużycia
energii, paliw i ich racjonalne wykorzystanie bezpośrednio wpływają na ochronę klimatu.

Aby budynek energooszczędny w optymalny sposób spełniał swoje funkcje, należy znaleźć dla niego
odpowiednią lokalizację. Przy wyborze działki pod budowę powinniśmy kierować się możliwością zbu-
dowania budynku zorientowanego na południe (odchylenia od kierunku południowego o kilkanaście
stopni są dopuszczalne). Ważne, aby szerokość działki pozwalała na takie zaprojektowanie układu
funkcjonalnego pomieszczeń w budynku, aby wszystkim pomieszczeniom mieszkalnym dostarczyć
południowego światła, natomiast pomieszczenia pomocnicze (łazienka, kuchnia, garderoba, pomiesz-
czenia gospodarcze i techniczne, klatki schodowe, korytarze itp.) znajdowały się od strony północnej.

Bryła budynku powinna być jak najbardziej zwarta. Każde załamanie ścian zewnętrznych jest miej-
scem, w którym może powstać mostek termiczny, ale również należy pamiętać, że metr kwadratowy
izolacji takiego budynku sporo kosztuje, a więc im mniej powierzchni do ocieplenia tym lepiej.

Bardzo ważnym elementem w domach pasywnych i energooszczędnych jest elewacja południowa,
która praktycznie stanowi autonomiczny system, którego zadaniem jest z jednej strony zapewnienie
zacienienia w okresie letnim, a z drugiej pozyskanie jak największych zysków od słońca w miesiącach
zimowych. Aby spełnić te dwa pozornie wykluczające się założenia, należy sprostać kilku problemom
natury projektowej. Po pierwsze trzeba zapewnić odpowiednie umocowanie elementów zacieniają-
cych, nie konstruując przy tym mostków termicznych. Problematyczne jest też mocowanie jakichkol-
wiek elementów do ściany z grubą warstwą izolacji. Poza odpowiednimi przeszkleniami, systemem
zacienień i izolacją, można wykorzystać także kolektory słoneczne albo baterie fotowoltaiczne.

Wszystkie przegrody zewnętrzne budynku, a więc: ściany, dach, okna czy podłoga na gruncie posia-
dają bardzo niski współczynnik przenikania ciepła. Jest on odpowiednio 2 – 3 krotnie mniejszy niż w
przypadku budownictwa standardowego (w rozumieniu obecnych wymogów stawianych budynkom
nowobudowanym).

oprór cieplny

wsp. przenikania
ciepła

oprór cieplny

wsp. przenikania
ciepła

oprór cieplny

R [m

2.

K/W]

U [W/m

2.

K]

R [m

2.

K/W]

U [W/m

2.

K]

R [m

2.

K/W]

ściana zewnętrzna T

i

> 16

o

C

3,33

0,30

4,00

0,25

ściana zewnętrzna T

i

< 16

o

C

1,25

0,80

4,00

0,25

stropodach

4,00

0,25

4,50

0,22

6,67

≥

0,15

okna

0,59

1,70

0,59

1,70

1,25

≥

0,80

drzwi zewnętrzne

0,38

2,60

bw

bw

0,91

≥

1,10

bw - bez wymagań

0,15

6,67

wsp. przenikania
ciepła

U [W/m

2.

K]

≥

wymagania Rozporządzenia

Ministra Infrastruktury w sprawie

warunków technicznych jakim

powinny odpowiadać budynki i ich

usytuowanie

wymagania Rozporządzenia

Ministra Infrastruktury z dn. 14

lutego 2008 r. w sprawie

szczegółowego zakresu i formy

audytu energetycznego

standard budynku pasywnego

rodzaj przegrody

Cechą wyróżniającą domy pasywne jest sposób ich ogrzewania oraz chłodzenia. Budynki pasywne

nie są bowiem wyposażone w typowe instalacje grzewcze i chłodnicze, z jakimi zwykle mamy do czy-
nienia. Chłodzenie i ogrzewanie budynku jest realizowane w połączeniu z wentylacją mechaniczną.
Pamiętamy, że budynek powinien być tak zaprojektowany i wykonany, aby jego jednostkowe zapo-
trzebowanie na ciepło było zbliżone do poziomu 15kWh/m

2

na rok. Dużą rolę w zmniejszeniu zapo-

trzebowania na energię ma zastosowanie odnawialnych i alternatywnych źródeł energii jak np. pompy
ciepła czy gruntowe wymienniki ciepła.

Nawiew

Wywiew

Nagrzewnica

Rekuperator

Gruntowy wymiennik ciepła

Filtr

Wlot

świeżego

powietrza

Wylot

zurzytego
powietrza

Zyski cieplne z

promieniowania

słonecznego

Przeszklenie o

współczynniku

przenikania

ciepła U≤0,8

W/m

2

K

Szczelne przegrody

zewnętrzne o

współczynniku

przenikania ciepła

U<0,15 W/m

2

K

Tak więc w miarę możliwości technicznych i ekonomicznych powinniśmy dążyć do budynków posia-
dających następujące cechy:

1) Zapotrzebowanie na energię, niezbędną do ogrzania jednego metra kwadratowego powierzchni,
podczas jednego sezonu grzewczego poniżej 15kWh - co odpowiada spaleniu 3 kg węgla lub 1,5l
oleju opałowego.

2) Bierne zyski słoneczne pokrywają 40% zapotrzebowania na ciepło.

3) Dobrze izolujące, niskoemisyjne szklenie okien (3-szybowe, lub ze specjalną membraną).

4) Dobrze izolujące ramy okienne.

5) Ściany o wysokiej izolacyjności cieplnej.

6) Ograniczenie do absolutnego minimum tzw. mostków termicznych.

7) Niska przepuszczalność powietrza do i na zewnątrz budynku, poprzez przegrody zewnętrzne.

8) Zwarta, nie rozczłonkowana bryła budynku.

9) Wentylacja mechaniczna, usuwająca wilgoć skuteczniej od tradycyjnej wentylacji grawitacyjnej.

10) Odzysk ciepła z powietrza wentylacyjnego (rekuperator).

11) Brak konwencjonalnego oddzielnego systemu ogrzewania i chłodzenia. Ogrzewanie i chłodzenie
realizowane jest przez nadmuch ciepłego lub zimnego powietrza połączonego z wentylacją mecha-
niczną.

12) Opcjonalnie pozyskiwanie ciepła i chłodu z gruntu. Powietrze zewnętrzne nawiewane do budynku
wstępnie ogrzewane jest lub chłodzone w gruntowym wymienniku ciepła.

13) Opcjonalnie pozyskiwanie i magazynowanie ciepła z promieniowania słonecznego (kolektory sło-
neczne, izolacja transparentna, itp).

14) Opcjonalnie pozyskiwanie ciepła utajonego z powietrza wentylacyjnego (pompa ciepła powietrze-
powietrze)

15) Stosowanie zacienienia (drzewa liściaste, rolety, markizy, wypuszczone zadaszenia) od strony
południowej, minimalizujące w lecie penetrację promieniowania słonecznego do wnętrza budynku.

3 Zastosowanie innowacyjnych technologii chłodniczych

Przy dużej izolacji termicznej przegród jaka ma miejsce w domach pasywnych, znacząco rośnie rola
wentylacji, jednakże często jest źle rozumiana i nie doceniana. Bez sprawnie działającej wentylacji
mechanicznej nie byłby możliwy odzysk ciepła przy pomocy rekuperatora, pozyskanie ciepła
utajonego przy pomocy pompy ciepła oraz pozyskanie ciepła przy pomocy gruntowego wymiennika
ciepła.

Świeże powietrze do wentylacji pomieszczeń może przejść przez biegnący pod ziemią system rur lub
przez warstwę żwiru co pozwala na jego wstępne ogrzanie. Jest to tzw. gruntowy wymiennik ciepła,
który jest powszechnie stosowanym rozwiązaniem w budynkach pasywnych. Gruntowy wymiennik
ciepła pozwala pozyskać czystą energię z gruntu i jest to urządzenie bardzo wydajne (zużycie energii
wynika jedynie z oporów przepływowych powietrza). Ponadto wykonanie gruntowego wymiennika
ciepła jest stosunkowo tanie i proste – może być wykonany we własnym zakresie. Pomimo
rozlicznych zalet rozwiązania takiego nie można zastosować przy wentylacji grawitacyjnej,
powszechnie stosowanej w budownictwie. Może on być stosowany jedynie w budynkach z wentylacją
mechaniczną.

Konstrukcja GWC ze złożem, zaprojektowana jest jako naturalne złoże czystego płukanego żwiru
umieszczonego w gruncie. Przepływające powietrze przez żwir (w zależności od pory roku) jest latem
ochładzane i osuszane, zimą podgrzewane i nawilżane, a przez cały rok filtrowane z pyłków roślin i
bakterii. Bezpośredni kontakt złoża z otaczającym gruntem rodzimym ułatwia szybką regenerację
temperatury złoża.

Parametry powietrza opuszczającego złoże charakteryzuje się bardzo powolnymi zmianami w czasie i
są zauważalne dopiero w cyklu kilkumiesięcznym. Praktycznie w okresie jednego miesiąca trudno je
zauważyć. Niesie to za sobą korzystne zjawisko, gdyż niwelowane są wszelkie skoki temperatury
powietrza zewnętrznego występujące w ciągu doby, jak również w kolejnych, następujących po sobie
dniach, gdy występują gwałtowne ochłodzenia i ocieplenia.

W przypadku szybkich ociepleń występujących w okresie zimowym i przejściowym, a także szybkich
ochłodzeń w okresie ciepłym, z uwagi na fakt że wymienniki reagują z pewnym opóźnieniem może się
zdarzyć, że w pewnych okresach dla celów wentylacji parametry powietrza opuszczającego złoże są

mniej korzystne niż parametry powietrza zewnętrznego. Poprawnie działająca automatyka powinna
wówczas zapewnić pobór powietrza z najkorzystniejszego źródła.

Jesienią i pod koniec lata temperatura powietrza opuszczającego złoże jest wyższa niż w miesiącach
zimowych i wiosennych. Na przełomie sierpnia i września może dochodzić do 22°C przy temp. ze-
wnętrznej +32°C. Na przełomie lutego-marca -2°C przy temp. zewnętrznej -20°C, szczególnie przy
długim, bardzo silnym "ataku" mrozu w styczniu i lutym. Duża bezwładność wymiennika powoduje, że
kwartały klimatyczne temperatury złoża są przesunięte w stosunku do pór roku o około 2 miesiące.

Możliwe konfiguracje GWC:

W miejscach gdzie występują powierzchniowe wody gruntowe - w stosunku do powierzchni gruntu
GWC może być usytuowany w różnych konfiguracjach:

a) Cały GWC zagłębiony pod powierzchnią gruntu (z gruntu wystaje tylko czerpnia powietrza).

b) GWC częściowo zagłębiony. Część wymiennika w gruncie a pozostała wypiętrzona ponad po-
wierzchnię gruntu

c) GWC przy skarpie. Jeden lub dwa boki wymiennika są zboczem skarpy

d) (bez rysunku) Dno GWC na powierzchni gruntu. Izolacja wchodząca kilkadziesiąt cm w głąb ziemi i
na powierzchni skarpy pozwala wynieść izotermy gruntu ponad jego powierzchnię do wymiennika.
Żeby uzyskać podobny efekt termiczny należy zwiększyć pojemność GWC.

Obliczenie efektów energetycznych zastosowania Gruntowego Wymiennika Ciepła na potrzeby wen-
tylacji i klimatyzacji w budynku:

W celu określenia mocy grzewczej i chłodniczej gruntowego wymiennika ciepła można posłużyć się
metodą uproszczoną projektowania gruntowego wymiennika ciepła IGSPA (The International Grodnu
Source Heat Pump Association Method).

Wg wspomnianej metody moc wymiennika Qw obliczamy ze wzoru:

[ ]

W

t

t

c

V

Q

e

p

n

w

6

,

3

)

(

1

−

⋅

⋅

⋅

=

ρ

,

gdzie:

Q

w

– moc wymiennika

V

n

– ilość nawiewanego powietrza wentylacyjnego

ρ – gęstość powietrza za gruntowym wymiennikiem ciepła,
c

p

– ciepło właściwe powietrza za gruntowym wymiennikiem ciepła,

t

1

– temperatura powietrza za gruntowym wymiennikiem ciepła,

t

e

– temperatura powietrza zewnętrznego.

Średnie temperatury powietrza zewnętrznego przyjmuje się wg PN-82/B-02403, natomiast temperatu-
ry powietrza za gruntowym wymiennikiem ciepła można przyjąć na podstawie przykładowej charakte-
rystyki instalacji wentylacyjnej współpracującej z GWC, jak na rysunku poniżej.

Oznaczenia:
t

p

- temp. w obiekcie

t

m

- temp. mieszanki lub po rekuperatorze (o sprawności max 70%)

t

z

- t

w

- temp. zewn. i wewn.

t

gw

- temp na wyjściu z GWC

t

noz

t

noc

- temp. nawiewu

Określenie ilości powietrza wentylacyjnego można określić według krotności wymiany powietrza lub
według ilości powietrza przypadającego na jedną osobę.

Ilość wymian powietrza wentylacyjnego w ciągu godziny nazywamy krotnością wymiany powietrza.
Zależy ona nie tylko od kubatury pomieszczeń lecz od stopnia i miejsca zanieczyszczenia powietrza.
Dane doświadczalne wyznaczone dla różnego rodzaju pomieszczeń wahają się w szerokich grani-
cach. Przyjmuje się, że np. dla pomieszczeń biurowych godzinowa krotność wymiany powietrza wy-
nosić powinna ok. 1, dla sal szkolnych (wykładowych) 2, a dla pomieszczeń mieszkalnych 0,5. Mno-
żąc krotność wymian dla wybranego rodzaju pomieszczenia przez jego kubaturę otrzymamy ilości
powietrza wentylacyjnego.

Kolejnym sposobem określenie ilości powietrza wentylacyjnego według ilości osób przebywających w
pomieszczeniach budynku. Polska Norma PN-83/B-03430 „Wentylacja w budynkach mieszkalnych i
użyteczności publicznej” podaje ilości powietrza wentylacyjnego doprowadzanego z zewnątrz na oso-
bę i typowymi wartościami są:

−

20 m

3

/h na każdą przebywającą w pomieszczeniu osobę

−

30 m

3

/h na każdą przebywającą w pomieszczeniu osobę w przypadku pomieszczeń,

w których dozwolone jest palenie tytoniu.

Podstawowe własności GWC:

1. Prosta budowa GWC, z łatwo dostępnych i tanich materiałów, pozwala na wykonanie go w zasa-
dzie w każdym miejscu i warunkach. Stwarza to możliwość prawie powszechnego stosowania tego
urządzenia dla celów wentylacji, klimatyzacji i termowentylacji.

2. Wykorzystanie w tani sposób naturalnej energii gruntu z niewielkiej głębokości dla chłodzenia i
ogrzewania strumienia powietrza wentylacyjnego.

3. Użytkowanie Gruntowego Wymiennika Ciepła ma wybitne cechy pozyskiwania energii odnawialnej.
Inwestor, który zdecyduje się na jego budowę może starać się o dotację lub preferencyjny kredyt in-
westycyjny z: Banku Ochrony Środowiska lub Narodowego czy Wojewódzkiego Funduszu Ochrony
Środowiska.

4. Przy zastosowaniu GWC można dodatkowo zaoszczędzić na kosztach automatyzacji urządzeń
klimatyzacyjnych gdyż ze względu na bezwładność GWC stan powietrza na wyjściu z wymiennika jest
w dużym stopniu niezależny od wahań powietrza zewnętrznego na wejściu do wymiennika - jego pa-
rametry są w długim okresie czasu stabilne i nie wymagają bieżącej regulacji.

5. Parametry powietrza opuszczającego złoże charakteryzują się bardzo powolnymi zmianami w cza-
sie i są zauważalne dopiero w cyklu kilkumiesięcznym. Praktycznie w okresie jednego miesiąca trud-
no je zauważyć. Niesie to za sobą korzystne zjawisko, gdyż niwelowane są wszelkie skoki temperatu-
ry powietrza zewnętrznego występujące w ciągu doby, jak również w kolejnych, następujących po
sobie dniach, gdy występują gwałtowne ochłodzenia i ocieplenia.

6. Duża wydajność i niskie koszty eksploatacji GWC w okresie letnim pozwalają na wykorzystywanie
do wentylacji tylko powietrza zewnętrznego - bez potrzeby mieszania go ze zużytym - recyrkulacja. Do
tej pory największy działający zespół GWC w Polsce ma sumaryczną wydajność 137 tys m3/h.

7. Ponosimy tylko koszty przesyłu powietrza przez złoże (opór ok 100Pa) a nie jego ogrzewania lub
chłodzenia.

8. Zapewnia pozyskiwanie całkowitego zapotrzebowania chłodu w okresie letnim. Stosunek energii
włożonej (wentylator) do pozyskiwanej osiąga średnią wartości 1:15.

9. Strumień powietrza z GWC zasilającego rekuperatory (nawet przy zimowych ekstremalnych tempe-
raturach minus 20°C) nie powoduje zamarzania wymiennika krzyżowego - temperatura na wlocie do
rekuperatora jest bliska 0°C lub dodatnia.

10. Zastosowanie GWC w okresie zimowym pozwala na pozyskiwanie z gruntu w szczytach do 50%
ciepła wentylacyjnego.

11. Recyrkulacja lub zastosowanie rekuperatora pozwala na dalsze pozyskanie ciepła w granicach
20÷30%.

12. Średnia maksymalna różnica temperatur powietrza przed i za GWC latem 10÷12°C, zimą
18÷20°C - dotyczy to ekstremalnych temperatur zewnętrznych powietrza +32°C i -20°C Średni efekt
cieplny złoża wynosi 1kW/m3 a w szczytach letnich i zimowych dochodzi nawet do 2kW z 1m

3

złoża.

13. Najlepsze efekty energetyczne uzyskuje się w okresach występowania ekstremalnych warunków
pogodowych, tzn. przy niskich temperaturach powietrza zewnętrznego zimą i wysokich temperaturach
zewnętrznych latem. "Obcięciu" ulegają wszystkie uciążliwe szczyty.

14. Po przejściu przez GWC następuje obniżenie wilgotności powietrza latem np. z 15,2 do12,7 g/kg i
nawilżenie w okresie zimowym.

4 Dobre przykłady już istnieją

Energooszczędny kompleks budynków EXBUDU o kubaturze 96.000
m

3

zawiera różne energooszczędne rozwiązania grzewcze oparte na

wymiennikach gruntowych ciepła i pompach ciepła. Energia czerpa-
na jest: z gruntu za pomocą bezprzeponowych i rurowych wymienni-
ków ciepła oraz z ciepła odpadowego. Ponadto oszczędności w zu-
życiu energii cieplnej są uzyskiwane przy zastosowaniu systemów
automatycznej regulacji parametrów wentylacji i wymiany powietrza
oraz temperatury w określonych pomieszczeniach i okresach czasu.

Rozwiązania instalacyjne energooszczędne polegają na pozyskaniu
dodatkowej energii ze źródeł zewnętrznych, odnawialnych w wyniku
zastosowania:
- bezprzeponowych wymienników gruntowych ciepła i masy oraz
- rurowego wymiennika gruntowego;

Unikalnym w skali kraju odnawialnym źródłem energii są wymienniki
gruntowe ciepła zastosowane w kompleksie budynków do wstępne-
go ogrzewania świeżego powietrza wentylacyjnego w zimie i schła-
dzania w lecie. Usytuowano je wokół zespołu budynków na niewiel-
kiej głębokości pod trawnikami. Jako złoże akumulacyjno-wymienne
służy warstwa grysu granitowego. Stosunek mocy włożonej (mocy
silnika wentylatora) do zysku wynosi 1:30. W tego typu wymienniki
zwane bezprzeponowymi, wyposażono wentylacje większości bu-
dynków Centrum. Natomiast budynek hotelowy dysponuje wymien-
nikiem gruntowym przeponowym rurowym, w którym powietrze wen-
tylacyjne ogrzewa się wstępnie w zimie lub schładza w lecie prze-
pływając przez system rur ułożonych w gruncie na głębokości 1,5 do
2,0m.

Budynek jednorodzinny wykorzystujący alternatywne źródła energii
na potrzeby chłodzenia i klimatyzacji.

Budynek posiada fundamenty betonowe krzyżowe, a pomiędzy ła-
wami 2 Gruntowe Wymienniki Ciepła wypełnione żwirem rzecznym
płukanym.

Budynek dobrze izolowany termicznie:
Ściany - k < 0,30 [W/m2K],
Dach – k < 0,25 [W/m2K],
Okna – k = 1,1 [W/m2K],

Dodatkowo w budynku pracuje pompa ciepła: powietrze – woda.

Ochładzanie powietrza zewnętrznego na skutek przepływu poprzez
złoże żwiru zagłębione w gruncie. Dzięki wypełnieniu fundamentów
żwirem rzecznym płukanym oraz usytuowaniu konstrukcji kominka w
centralnej części budynku wykazuje on doskonałe własności akumu-
lacyjne. Budynek użytkowany jest od 2003 roku i wg właściciela za-
pewnia wysoki komfort użytkowania przy bardzo niskich wydatkach
na nośniki energii.

5 Zakończenie

Mamy nadzieję, że informacje zawarte w poradniku okażą się pomocne oraz pozwolą inaczej spojrzeć
na problem kilmatyzacji i chłodzenia pomieszczeń w budynkach.

Jeśli temat Cię zainteresował i chcesz poznać więcej szczegółów odwiedź stronę:

www.eplan.info.pl/coolregion

oraz

www.taniaklima.pl

TANIA KLIMAtyzacja gruntowa i ogrzewanie
ul. Graniczna 49 j
Poland 41-408 Mysłowice

tel:[+48] (32) 201 61 68

6 Literatura

1) Joanna

Rucińska - “Zastosowanie uproszczonej metody projektowania gruntowego

wymiennika ciepła do oceny jego efektywności energetycznej”, Politechnika Warszawska,
“Building Physics in Theory and Practise”

2) Sławomir Kurpaska, Hubert Latała, Kazimierz Rutkowski - „Analiza wydajności cieplnej

gruntowego wymiennika ciepła w instalacji wykorzystującej pompę ciepła”, Inżynieria Rolnicza
11/2006

3) Sławomir Pasierb, Mariusz Bogacki, Arkadiusz Osicki, Jerzy Wojtulewicz – „Odnawialne

Źródła Energii. Efektywne wykorzystanie w budynkach. Finansowanie przedsięwzięć”,
poradnik FEWE

4) Witold Piecha „Opłacalna wymiana”, Magazyn Instalatora 02/2006