1

Ks. Wojciech Pikor

HERMENEUTYKA BIBLIJNA W KATECHEZIE

I.

I

NTERPRETACJA

P

ISMA

Ś

WIĘTEGO W ŚWIETLE POLSKICH DOKUMENTÓW KATECHETYCZNYCH

«Głównym źródłem katechezy jest słowo Boże zawarte w świętej Tradycji i Piśmie Świętym»

(PDK 32). Jeśli katecheza ma być miejscem głoszenia dobrej nowiny o zbawieniu, to musi
odwoływać się do Biblii. W niej bowiem wciąż na nowo «Bóg niewidzialny w nadmiarze swej
miłości zwraca się do ludzi jak do przyjaciół i obcuje z nimi, aby ich zaprosić do wspólnoty z sobą i
przyjąć ich do niej» (KO 2). W konsekwencji katecheza winna być «przepełniona i przeniknięta
myślą, duchem, postawami biblijnymi i ewangelicznymi przez stały kontakt z samymi tekstami
(biblijnymi)» (CT 27). Te postulaty są podejmowane w katechezie polskiej. Podkreślanie wagi
elementu biblijnego w katechezie przez polskich katechetyków, wielość publikacji traktujących o
lectio divina, ilość tłumaczeń obcojęzycznych katechez biblijnych, jak i rodzimych materiałów do
pracy z Biblią, może sprawiać wrażenie wręcz swoistego boomu w Polsce na Biblię w katechezie.
Rodzi się tylko pytanie, czy to jest już ta «wiosna katechezy biblijnej», na którą nadzieję w roku
1991 wyraził nestor polskich biblistów, a przy tym autentyczny propagator Biblii w duszpasterstwie
polskim, ks. prof. Józef Kudasiewicz

1

.

Celem proponowanego cyklu jest próba oceny, na ile postulaty dotyczące katechezy biblijnej,

wysuwane w dokumentach Kościoła, znajdują swoją realizację w polskiej rzeczywistości. Problem
ten podjęła w swoim doktoracie s. A.E. Klich. Jej studium Pismo święte w polskiej katechezie
posoborowej jest niezastąpionym źródłem wiedzy o stanie katechezy biblijnej w Polsce

2

. Autorka

nie ogranicza się tylko do ewaluacji elementu biblijnego w katechezie, ale prezentuje też
syntetycznie teorię katechezy biblijnej, jaka jest budowana w polskim środowisku katechetyków.

Ś

wiadomość bogactwa polskiej myśli katechetycznej każe podjeść z szacunkiem wobec tego

dorobku. Dlatego też proponowana ocena skupi się przede wszystkim na tym elemencie katechezy,
w którym głos biblisty jest jak najbardziej uprawomocniony. Tę kwestię stanowi hermeneutyka
biblijna. Zdaniem Papieskiej Komisji Biblijnej, «owocność katechezy zależy od wartości
zastosowanej hermeneutyki» (IBK IV.C.2). Hermeneutyka biblijna określa zasady, jakimi należy się
kierować w poprawnej interpretacji tekstów biblijnych. Nie chodzi tylko o egzegezę tekstu, ale o
taki kontakt z Biblią, by był on spotkaniem z żywym Bogiem, który przez Pismo Święte prowadzi
swój dialog miłości z człowiekiem. Na ile zatem hermeneutyka obecna w katechezie biblijnej
podejmowanej w rzeczywistości polskiej prowadzi, ożywia i służy spotkaniu katechizowanego z
Bogiem poprzez słowo Pisma Świętego?

Odpowiedź na tak postawione pytanie zostanie udzielona w czterech artykułach. Pierwszy podda

analizie sposób ujęcia hermeneutyki biblijnej w polskich dokumentach katechetycznych. Drugi
skupi się na problemie interpretacji Pisma Świętego podejmowanym przez polskie podręczniki do
katechetyki. Trzeci zainteresuje się tym samym zagadnieniem już w wymiarze praktycznych
rozwiązań w polskich podręcznikach do nauki religii. Czwarty tekst, zamykający cykl, stanowić
będzie propozycję takiej hermeneutyki biblijnej w przekazie katechetycznym, która uwzględniałaby
postulaty wysuwane przez Papieską Komisję Biblijną w kontekście nowych podejść do Biblii,
szczególnie narracyjnego i retorycznego.

1

J. K

UDASIEWICZ

, «Wymiar biblijny», w: Podstawowe wymiary katechezy, red. M. Majewski, Kraków 1991, 30.

2

A.E. K

LICH

, Pismo Święte w polskiej katechezie posoborowej. Studium egzegetyczno-katechetyczne, Duc in altum

3, Kraków 2005.

2

1. Czym jest «katecheza biblijna»?

Używany w terminologii katechetycznej zwrot «katecheza biblijna» jest formalnie i treściowo

trudny do zdefiniowania. W opisowej formule katechezy biblijnej rozumianej jako «wprowadzenie
w świat Biblii i zaznajamianie z jej zbawczym orędziem», proponowanej przez A. Długosza,
mieszczą się różne formy spotkania katechetycznego, począwszy od katechez odwołujących się do
Biblii – jako swojego źródła formalnego, po katechezy zorientowane na egzegezę tekstu
biblijnego

3

. Postulat samodzielnej katechezy biblijnej, który pojawił się w latach sześćdziesiątych

ubiegłego wieku w niemieckojęzycznej literaturze katechetycznej, zaowocował stworzeniem
różnorodnych modeli katechezy biblijnej. Ich wspólnym mianownikiem było uczynienie z Biblii
celu katechezy, który przekładał się na poprawne odczytanie kerygmatu biblijnego i jego
aktualizację w życiu katechizowanych. Uprzystępnienie prac katechetyków z obszaru
niemieckojęzycznego jest zasługą przede wszystkim G. Kusza, który od końca lat
siedemdziesiątych w kolejnych publikacjach podejmował problematykę katechezy biblijnej. Jego
systematyzacja modeli katechezy biblijnej jako katecheza egzegetyczna, indukcyjna, historii wiary,
historii działającej i problemowa przejęta została przez większość polskich opracowań
katechetycznych

4

. Na gruncie polskim autonomiczna katecheza biblijna znalazła swoje oryginalne

ujęcie przede wszystkim w pracach J. Charytańskiego. Rozumiał on przez to określenie katechezę,
która traktuje perykopę biblijną jako tekst źródłowy, niepodporządkowany definicjom
katechizmowym. Jej zadaniem jest wprowadzać katechizowanych w świat biblijnych pojęć i
kategorii myślowych. Następuje to poprzez podjęcie w katechezie biblijnej problemów ludzkich,
które zostają rozwiązane w świetle Bożego słowa

5

. Analizując praktyczną realizację tych założeń w

podręczniku przeznaczonym dla klasy V szkoły podstawowej (sprzed reformy), zauważa się, iż
autor proponuje nie tyle jakiś określony model katechezy biblijnej, ile raczej stawiając w centrum
perykopę biblijną (Starego Testamentu), poszukuje takich metod analizy tekstu, które pozwolą
katechizowanym wejść w dialog z Bogiem i Jego słowem.

Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce z roku 2001 używa tylko

trzykrotnie określenia «katecheza biblijna». W nr. 59 postuluje się, iż «jedność i harmonia obu
Testamentów powinna na wzór katechezy apostolskiej i patrystycznej być elementem
konstytutywnym współczesnej katechezy biblijnej». Zdanie poprzedzające o «biblijności posługi
słowa» sugeruje, iż Dyrektorium przez katechezę biblijną rozumie takie spotkanie katechetyczne,
które po prostu korzysta z treści Biblii. Pozostałe dwa wystąpienia zwrotu «katecheza biblijna»
mają miejsce w nr. 60, gdzie stwierdza się, że celem «biblijnego ujęcia katechezy» winno być
kształtowanie nie tylko postawy moralnej, ale przede wszystkim postawy wiary, będącej
przylgnięciem do Chrystusa. Polskie Dyrektorium zdaje się zatem podciągać pod pojęcie katechezy
biblijnej każdą formę katechezy, w której pojawia się element biblijny. Zdanie otwierające trzeci
rozdział tego dokumentu, zatytułowany «Istotne elementy katechezy», podkreśla, iż «pierwszym i
podstawowym elementem każdej katechezy jest element biblijny» (PDK 58). W tym świetle

3

A. D

ŁUGOSZ

– B. S

TYPUŁKOWSKA

, Wprowadzenie do dydaktyki biblijnej, Kraków 2000, 75.

4

Bibliografię prac G. Kusza znaleźć można u A.E. Klich, Pismo Święte w polskiej katechezie posoborowej, 394.

Ostatnia pozycja, w której autor omawia wymienione wyżej modele, to «Biblia w katechezie wczoraj i dziś», w: Biblia
w nauczaniu chrześcijańskim, red. J. Kudasiewicz, Lublin 1991, 105-115. Wśród opracowań, które bazują na analizach
G. Kusza, wymienić można np.: J. Kudasiewicz, «Wymiar biblijny», 27-30; T. Panuś, Główne kierunki katechetyczne
XX wieku, Kraków 2001, 103-110; R. Sarek, «Wymiar biblijny w katechezie», w: Katechetyka materialna, red. J. Stala,
Academica 61, Tarnów 2002, 78-85; A.E. Klich, Tamże, 76-85.

5

Por. J. C

HARYTAŃSKI

, «Problemy katechezy biblijnej», w: Podręcznik metodyczny do katechizmu religii

katolickiej. I. W Chrystusie jesteśmy ludem Bożym, red. J. Charytański, W. Kubik, Warszawa 1982, 16.20-21.23.

3

postulat katechezy biblijnej nie sprowadza się do opracowania jakieś katechetycznej metody analizy
tekstu biblijnego. Raczej wyraża on potrzebę ubiblijnienia katechezy i to nie tylko formalnie
(ilościowo). Chodzi o obecność na katechezie duchowości biblijnej, która otworzy
katechizowanych na doświadczenie wiary i życia, wyłaniające się z historii zbawienia
zapośredniczonej słowem Biblii, a urzeczywistniające się w akcie czytania. Realizacja tego
postulatu wymaga uwzględnienia współczesnego rozwoju hermeneutyki biblijnej, na co zwraca
uwagę Dyrektorium w paragrafie «Element biblijny katechezy» (nr 58-61).

2. Teoretyczne ujęcie hermeneutyki biblijnej w polskim Dyrektorium katechetycznym

Omawiając cele interpretacji tekstu biblijnego, Dyrektorium kreśli pewną procedurę

badawczą, w której tle znajdują się określone reguły hermeneutyczne: «Jednym z zadań katechezy
jest wprowadzenie we właściwe rozumienie Biblii i rozmiłowanie w takim jej czytaniu, żeby można
było odkryć zawartą w niej prawdę Bożą i skłonić czytającego do udzielenia odpowiedzi na
orędzie, które Bóg swoim słowem kieruje do ludzkości» (PDK 58). Katecheza biblijna winna być
zatem zorientowana na: rozumienie Biblii – umiłowanie jej (przez czytanie) – odkrycie w niej
prawdy Bożej – udzielenie jej odpowiedzi. Kolejność realizacji tych celów nie jest przypadkowa.

Podstawą jest zrozumienie tekstu biblijnego jako słowa historycznego. Analiza o

charakterze literacko-historycznym ma pozwolić przemówić tekstowi Biblii, odsłaniając jego
warstwę literacką i kulturową osadzoną w określonym kontekście historycznym. Ta operacja nie
jest działaniem tylko intelektualnym, gdyż akt czytania ma być wyrazem miłości osoby
wchodzącej w dialog z Bożym słowem. Powiązanie «czytania» z «umiłowaniem» sugeruje nie
jednorazowe wydarzenie spotkania, lecz postuluje dialogiczność interpretacji, w której jest miejsce
również na moment milczenia, medytacji i modlitwy. W ten sposób interpretacja nie zatrzyma się
na sensie literalnym tekstu biblijnego, lecz otworzy się na jego wymiar duchowy. Rezultatem
będzie odkrycie prawdy Bożej objawiającej się w słowie, które Bóg kieruje do człowieka.
Czasoprzestrzeń ludzkiego czytania Biblii jest miejscem działania Ducha Świętego, który odsłania
przed czytelnikiem tajemnicę paschalną Jezusa i nowe życie, jakie bierze z niej początek (por. IBK
II.B.2). Interpretacja finalizuje się w odpowiedzi, do jakiej każdy czytelnik jest wezwany przez
słowo Biblii. Objawiając Boga człowiekowi, równocześnie odsłania ona człowiekowi prawdę o
jego osobie, powołaniu i życiu.

Powyższa dynamika interpretacji Biblii proponowana przez Dyrektorium przywołuje cztery

reguły hermeneutyczne, które korelują z określonym aspektem Bożego słowa: literackim –
rozumieć, narracyjnym – czytać, historiozbawczym – odkryć, egzystencjalnym – odpowiedzieć. Te
reguły znajdują swoje dalsze pogłębienie w omawianym dokumencie.

2.1 Zasada narracyjna

Uwzględniając strukturę dokumentu, jako pierwsza zostaje wspomniana zasada narracyjna.

Po określeniu «siedmiu filarów katechezy»

6

, Dyrektorium przechodzi do określenia pewnej

metodologii pracy nad tymi elementami budującymi katechezę: «winna być ona zatem kształtowana
przez metodę opowiadania biblijnego, związana ściśle z objawieniem się Boga w historii, jak i
przez systematyczny wykład doktryny wiary, zawarty w tradycyjnym schemacie katechetycznym,
zastosowanym w Katechizmie Kościoła Katolickiego» (PDK 33). Uwzględnienie charakteru
narracyjnego Pisma Świętego przekształca akt czytania w formę dialogu, gdzie katechizowany staje
się «czytelnikiem domyślnym» tekstu biblijnego, a tym samym jest osobą, która wchodzi w akt

6

Filary katechezy stanowią: trzy etapy opowiadania historii zbawienia (Stary Testament, Nowy Testament i historia

Kościoła) oraz cztery filary wykładu (symbol wiary, sakramenty, przykazania i Modlitwa Pańska).

4

komunikacyjny z Bogiem – «autorem domyślnym», który zaprasza do wspólnoty miłości z sobą

7

.

Interpretacji nie można ograniczyć tylko do odkrycia znaczenia tekstu, gdyż w perspektywie
narracji objawiającej Boga w ludzkiej historii, interpretacja dokonuje się przez współuczestnictwo
w wydarzeniach historii zbawienia. Boże słowo ustanawia relację międzyosobową, w której Słowo
Boga – w perspektywie osoby Chrystusa – jest równocześnie objawiającym Boga, objawieniem
Boga i objawionym Bogiem

8

. Ten związek Słowa z Bogiem domaga się osobowego dialogu ze

strony człowieka, który w spotkaniu z Bożym słowem staje się podmiotem mówiącym,
wypowiadającym siebie i odpowiadającym na Boże wezwanie.

2.2 Zasada historiozbawcza

Analiza narracyjna Biblii nie jest jednak interpretacją subiektywną, uwarunkowaną

doświadczeniem człowieka współtworzącego znaczenie tekstu. Lektura Pisma Świętego wymaga
bowiem uwzględnienia zasady historiozbawczej, w której polskie Dyrektorium zawiera: prawdę o
jedności i harmonii obu Testamentów, zasadę religijnej interpretacji historii biblijnej oraz jej
chrystocentryczny wymiar (por. PDK 60).

W spotkaniu z Biblią dochodzi do konfrontacji katechizowanego z «doświadczeniem wiary ludzi

oczekujących na przyjście Chrystusa i tych, którzy byli Jego uczniami» (PDK 59). W perspektywie
jedności Starego i Nowego Testamentu katechizowany może dostrzec, iż «historia zbawienia i
działania Boga w świecie», o której mówią oba Testamenty (PDK 60), podczas katechezy staje się
jego osobistym doświadczeniem. Spotkanie z Bożym słowem jest spotkaniem z Chrystusem, który
stoi w centrum i jest treścią całego nauczania katechetycznego (PDK 60). Dlatego też «katecheza
biblijna nie prowadzi jedynie do wiedzy o zasadach zaproponowanych przez Chrystusa, ale
kształtuje postawy, przede wszystkim postawę wiary, przylgnięcia do Chrystusa, który tu i teraz
obdarza człowieka swoją łaską i przychodzi zbawić, jest obecny w swoim słowie i w
sakramentach» (PDK 60).

Teoretyczne ujęcie zasady historiozbawczej otrzymuje w Dyrektorium również objaśnienie

praktyczne, kiedy to dokument przypomina o teologicznych zasadach interpretacji Biblii (PDK 61).
Jego zalecenia dotyczą:

–

uwzględnienia jedności i chrystocentryzmu całej Biblii,

–

czytania Pisma Świętego w żywej tradycji całego Kościoła, co chroni nie tylko przed
subiektywizmem, ale też czyni akt interpretacji działaniem wspólnoty Kościoła,

–

konieczności uwzględnienia analogii wiary, czyli spójności prawd wiary między sobą i w
całości planu zbawienia, dzięki czemu poprawność interpretacji będzie gwarantowana
autorytetem Kościoła, otwierając ją zarazem na doświadczenie wiary zapisane w Biblii i
aktualizowane w życiu jej czytelnika.

2.3 Zasada egzystencjalna

To spotkanie się doświadczenia wiary postaci biblijnych i katechizowanych zakładane jest w

interpretacji tekstu biblijnego przez zasadę egzystencjalną. Wypływa ona ze struktury narracyjnej
Biblii, która swego czytelnika czyni uczestnikiem historii zbawienia. Stąd też katecheza biblijna ma
mówić współczesnemu człowiekowi nie tylko o Bogu, ale i o człowieku (por. PDK 66.67). «Do
odwoływania się w katechezie do doświadczenia życiowego uczniów zachęca też Pismo Święte.

7

O tym aspekcie narracji biblijnej pisze szerzej Z. Pawłowski, Opowiadanie, Bóg i początek. Teologia narracyjna

Rdz 1–3, RSB 13, Warszawa 2003, 214-225.

8

Por. B. F

ORTE

, «La parola di Dio nella Sacra Scrittura e nei libri sacri delle altre religioni», w: L’interpretazione

della Bibbia nella Chiesa. Atti del Simposio promosso della Congregazione per la Dottrina della Fede (Roma, sett.
1999), Atti e documenti 11, Città del Vaticano 2001, 108.

5

Przekaz biblijny pełen jest wzorców osobowych, które stanowią interesujące propozycje także
dzisiaj, ponieważ ukazane są w nim doświadczenia wiary bohaterów biblijnych» (PDK 66). Zasada
egzystencjalna wpisuje się w jedno z podstawowych zadań katechezy, jakim jest ukazanie
człowiekowi sensu życia w świetle wiary. Katecheza odwołująca się do narracji biblijnej pozwala
katechizowanym usłyszeć pytania, jakie w sobie noszą («pytania o sens życia, dzisiaj często
zagłuszane i wypierane przez współczesną mentalność»), ukazać odpowiedzi, jakie zawierają się w

ś

wiadectwie wiary bohaterów biblijnych, oraz poznać i odpowiedzieć na swoje osobiste powołanie

(PDK 67).

2.4 Zasada literacka

Powyższe zasady hermeneutyczne akcentują prawdę historiozbawczą i egzystencjalną Biblii. Nie

jest ona przeszłością, gdyż została ona objawiona w wydarzeniach dokonanych przez Boga, które
zapośredniczone tekstem biblijnym przemawiają dzisiaj do człowieka. Teksty Biblii nie tylko
mówią o historii zbawienia, ale ją czynią obecną. Ponieważ ma ona walor wiarygodności
historycznej, jej interpretacja wymaga uwzględnienia jeszcze jednej reguły hermeneutycznej –
zasady literackiej. Prezentowana jako ostatnia, zajmuje w istocie pierwsze miejsce we właściwym
badaniu tekstu biblijnego, pozwalając na jego rzeczywiste przemówienie teologiczne i
egzystencjalne. Wyjaśnienie tej reguły, znajdujące się w Dyrektorium, jest tylko częściowo
zrozumiałe w perspektywie katechetycznej posługi słowa: «Literackie zasady nakazują
uwzględnienie najpierw tekstu krytycznie pewnego. Ponadto istotną zasadą jest wierność tekstowi,
zwrócenie uwagi na kontekst gramatyczny, logiczny i psychologiczny, wreszcie poznanie rodzaju
literackiego i okoliczności powstania i przekazu tekstu» (PDK 61).

Nakreślony tu program badawczy koresponduje w istocie z procedurami właściwymi metodzie

historyczno-krytycznej stosowanej w egzegezie biblijnej. Mając jednak na uwadze cele katechezy
biblijnej, pojawia się wiele pytań. Gdzie na katechezie jest miejsce na «uwzględnienie tekstu
krytycznie pewnego», skoro pracuje się na tłumaczeniach z tekstu oryginalnego, który dostępny jest
w formie wydania «krytycznego», ale nigdy «krytycznie pewnego». Zupełnie enigmatycznie brzmi
zdanie o «zwróceniu uwagi na kontekst gramatyczny, logiczny i psychologiczny». Ta terminologia
jest zupełnie obca metodzie historyczno-krytycznej. Rodzi to wiele nieporozumień, co zostanie
pokazane w następnym artykule przy omówieniu recepcji tego zalecenia w polskich opracowaniach
katechetycznych. Właściwsze było zalecenie analizy strukturalnej tekstu (jego kompozycja, miejsce
w strukturze księgi) oraz semantycznej (znaczenie słów odkrywane poprzez ich relacje
semantyczne w kontekście). Wreszcie pytanie o zasadność analizy «okoliczności powstania i
przekazu tekstu», skoro katecheza biblijna nie ma charakteru diachronicznego, lecz synchroniczny,
wynikający z pracy na tekście biblijnym w jego finalnym kształcie. Katecheza biblijna domaga się
o wiele bardziej solidnego wprowadzenia w samą Biblię, jej powstanie, natchnienie i kanoniczność.
Ten element, zasadniczy dla poprawnego rozumienia «okoliczności powstania i przekazu tekstu»,
jest traktowany pobieżnie w podręcznikach do nauki religii, co zostanie ukazane w trzecim artykule
właśnie je analizującym.

Podsumowując propozycje hermeneutyczne dla katechezy biblijnej zawarte w polskim

Dyrektorium katechetycznym, należy podkreślić, iż uwzględniają one reguły hermeneutyczne
współczesnej biblistyki. Katecheza biblijna postulowana przez omawiany dokument umiejętnie
przejmuje klasyczne i nieodzowne w interpretacji tekstu Biblii założenia hermeneutyczne metody
historyczno-krytycznej. Równocześnie Dyrektorium akcentuje strukturę narracyjną Pisma

Ś

więtego, dzięki czemu katecheza biblijna zyskuje bardzo wyraźny charakter teologiczny i

egzystencjalny.

6

3. Problematyka hermeneutyki biblijnej w polskim programie nauczania religii

Dyrektorium ukazuje pewne założenia teologiczno-katechetyczne oraz dydaktyczno-

wychowawcze dla katechezy biblijnej, które winny stanowić podstawę do opracowywania
programu katechizacji i podręczników

9

. Temu przełożeniu teorii na praktykę służą dwa dokumenty

Konferencji Episkopatu Polski: Podstawa programowa katechezy Kościoła Katolickiego w Polsce z
20.06.2001 roku oraz Program nauczania religii z 21.09.2001 roku

10

. Dla całości obrazu należy

zatem zweryfikować, jak propozycje odnoszące się do katechezy biblijnej w tych dokumentach
odpowiadają założeniem Dyrektorium.

3.1 Klasy IV-VI szkoły podstawowej

Podstawa programowa kładzie szczególny nacisk na ubiblijnienie katechezy w klasach IV-

VI szkoły podstawowej oraz w klasach gimnazjalnych. Wynika to już z ogólnej charakterystyki
tych trzyletnich etapów edukacji szkolnej: ten pierwszy jest określony mianem «katechezy
wprowadzającej w historię zbawienia», zaś drugi jako «katecheza wyznania i rozumienia wiary».
Powyższe określenia znajdują swój oddźwięk w «celach katechezy, zdaniach nauki religii, treści i
osiągnięciach», z których wystarczy przywołać zawartość dwóch pierwszych, by zorientować się co
do miejsca hermeneutyki biblijnej w tych blokach edukacyjnych.

Cele katechezy w klasach IV-VI (PPK, s.39) zakładają m.in.

–

budzenie zainteresowania przesłaniem Bożym,

–

uzdolnienie do odczytania w nauczaniu biblijnym wezwania Bożego dla swojego życia,

–

przygotowanie do samodzielnego odbioru tekstów (biblijnych).

Z tym korespondują następujące zadania (PPK, s.40):

–

wprowadzić w samodzielną lekturę Pisma Świętego, kształtować umiejętność odbioru
tekstów biblijnych,

–

zapoznać z wybranymi fragmentami Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu,

–

motywować uczniów do poznawania i przygotować do odbioru tekstów biblijnych,

–

wprowadzać w podstawowe prawdy wiary Kościoła w oparciu o teksty biblijne.

Ukonkretnienie powyższych założeń następuje w Programie nauczania religii. Przewiduje on w

klasie IV «wprowadzenie ucznia w historię zbawienia przekazaną na kartach Starego Testamentu
oraz ukazanie jej egzystencjalnej wartości» (PNR, s.43). Podobne zadanie stawiane jest katechezie
w klasie V, tyle że w odniesieniu do Nowego Testamentu (PNR, s.53). By zrealizować cele
katechezy nakreślone przez Podstawę programową, Program nauczania zaleca nauczycielowi
religii w klasie IV:

–

wprowadzenie uczniów w odczytywanie Pisma Świętego (PNR, s.45),

–

zapoznanie ich z podstawowymi zasadami interpretacji (PNR, s.45),

–

uzdalnianie ich do odczytywania przesłania biblijnego (PNR, s.45.46.48.49).

Dla klasy V zadania nauczyciela prezentują się następująco:

–

przybliżenie wybranych tekstów biblijnych (cel obecny w każdym bloku programowym),

–

wprowadzenie w metodykę odbioru tekstów biblijnych (PNR, s.54),

–

wprowadzenie w gatunki i rodzaje literackie (PNR, s.55),

–

pomoc (motywowanie) w samodzielnym odczytywaniu religijnej treści zawartej w tekstach
biblijnych (PNR, s.55.56.57),

9

Por. «Wstęp» do polskiego Dyrektorium autorstwa ks. bp. K. Nycza (PDK, s.10).

10

Oba dokumenty wydane przez Wydawnictwo WAM, Kraków 2001.

7

–

wprowadzenie do integracji wydarzeń biblijnych z liturgią, rokiem liturgicznym i
zwyczajami, aktualnymi wyzwaniami życiowymi (wspomniany w różnej formie w PNR,
s.54.55.56.58).

Oceniając aspekt treściowy Podstawy programowej i samego Programu, należy stwierdzić, iż

dokumenty uwzględniają w nakreślonych zadaniach wszystkie cztery zasady hermeneutyczne
wskazane przez Dyrektorium. Pominięte zostało przez nas omówienie przedmiotu katechezy
biblijnej, gdyż ten jest obecny w sposób oczywisty w programie, który odwołuje się do zasady
historiozbawczej. Zasada narracyjna nie jest wprost obecna w «zadaniach nauczyciela religii»,
lecz dochodzi do głosu w ramach «celów katechezy»

11

. Zasada egzystencjalna zostaje

wyeksponowana w samym wprowadzeniu do Programu nauczania w klasach IV-VI, gdzie
podkreśla się, iż «program przyjmuje strukturę egzystencjalną, [...] mającą ułatwić katechizowanym
nabycie umiejętności religijnego wyjaśniania w świetle słowa Bożego spraw własnego życia»
(PNR, s.41). Za pierwszorzędną regułę hermeneutyczną, warunkującą aplikację pozostałych zasad,
zostaje uznana w obu dokumentach zasada literacka. Taka konfiguracja zasad hermeneutycznych
jest właściwa, gdyż uwzględnia charakter literacki i teologiczny Biblii, gdzie odczytanie orędzia
teologicznego uwarunkowane jest właściwą interpretacją literacką.

W kwestii praktycznej realizacji powyższych reguł hermeneutycznych, dokumenty zdają się

ograniczać do wskazania ogólnych celów, które mają kształtować wrażliwość uczniów na teksty
biblijne, wprowadzać w ich wymiar literacki i teologiczny, motywować do ich lektury, uzdalniać do
odczytania ich orędzia. Ten sposób określania zadań katechezy koresponduje z ogólnymi celami
edukacyjnymi dla przedmiotów humanistycznych w klasach IV-VI szkoły podstawowej. Pewna ich
ogólnikowość rodzi szereg pytań o rzeczywisty zakres celów realizowanych na katechezie. W
odniesieniu do zasady literackiej, kluczowej dla interpretacji tekstu biblijnego, szczególnie
wymagającym, a przy tym trudnym, jest zalecenie wprowadzenia uczniów w «metodykę odbioru
tekstu biblijnego», co winno służyć ich «samodzielnemu odbiorowi» przez katechizowanych.
Trudność wynika głównie z niedookreślenia tego, co autorzy programów rozumieją przez
«metodykę» i «samodzielność» lektury tekstów biblijnych.

3.2 Gimnazjum

Przechodząc do omówienia kwestii hermeneutyki biblijnej w katechezie gimnazjalnej, zauważa

się, iż przedmiotem jej zainteresowania są teksty biblijne, które w znacznej mierze były już obecne
na poziomie klas IV-VI. Różnice występują jednak w «celach» stawianych tej katechezie, która ma
uwzględniać sytuację młodzieży gimnazjalnej, zarówno pod względem jej możliwości percepcji
tekstu, jak i stawiania mu pytań natury egzystencjalnej. Obok zalecenia «wprowadzenia (uczniów)
w lekturę Pisma Świętego» (dwukrotnie na s.56 PPK), nauczyciel religii otrzymuje konkretne
wskazówki co do «treści» tego celu (PPK, s.57). Zawierają się w nim:

–

podstawowe wiadomości o Piśmie Świętym: formowanie się ksiąg, języki, gatunki
literackie,

–

interpretacja literacka i hermeneutyczna wybranych fragmentów biblijnych.

Efektem tych działań na płaszczyźnie literackiej interpretacji mają być następujące

«osiągnięcia» (PPK, s.59):

–

znajomość podstawowych wiadomości o Piśmie Świętym,

11

Np. w klasie czwartej celem bloku «Bóg naszym Stworzycielem» ma być «poznanie przesłania biblijnego o Bogu

Stworzycielu i postawa współdziałania z Nim», co w sposób oczywisty zakłada strukturę narracyjną i dialogiczną
katechezy. W klasie piątej natomiast przykładowo blok zatytułowany «Posłannictwo Jezusa» w celach mówi wprost o
«udzieleniu odpowiedzi na wezwanie Boże», co wymaga wejścia w dialog z Jezusowym orędziem.

8

–

umiejętność samodzielnej lektury Pisma Świętego,

–

umiejętność właściwej interpretacji (rozumienia) i aktualizacji wybranych tekstów
biblijnych.

Podstawa programowa w «zadaniach nauki religii» nie pomija zasady egzystencjalnej, gdyż

«wprowadzeniu (uczniów) w lekturę Pisma Świętego», ma towarzyszyć (PPK, s.56):

–

rozwijanie ich umiejętności odbioru tekstów biblijnych i w ich świetle rozumienie świata,
człowieka i własnego powołania,

–

ukazanie wybranych postaci Starego i Nowego Testamentu jako przykłady rozwiązywania
problemów w świetle wiary.

Praktyczne przełożenie powyższych zaleceń na Program nauczania religii przynosi najpierw

pewien klucz hermeneutyczny w doborze tekstów biblijnych w poszczególnych klasach gimnazjum:
w klasie I akcent kładziony jest na teksty mówiące «zwróceniu się Boga do człowieka przez piękno

ś

wiata, dzieje Izraela, przez Syna Bożego Jezusa Chrystusa i Kościół»; w klasie II na «dzieło

zbawienia człowieka, jakiego Bóg się podjął w Jezusie Chrystusie»; w klasie III na «Kościół, w
którym kontynuowane jest przez Boga dzieło zbawienia» (PNR, s.77.86.95). Zasadzie
historiozbawczej towarzyszy reguła lektury narracyjnej i egzystencjalnej, która prowadzi
uczniów do kształtowania wiary w działanie Boga w ludzkiej historii, także ich osobistej, do
budowania relacji z Bogiem poprzez akt wiary w Jezusa Chrystusa i do uczestnictwa w życiu
wspólnoty Kościoła (por. cele katechetyczne dla poszczególnych klas gimnazjum w PNR, s.77-
103). Te wszystkie zasady otrzymują w ramach katechezy biblijnej klasy I mocną podbudowę
krytyczno-literacką (PNR, s.79), która ma «ukazać religijne znaczenie Biblii dla chrześcijan» oraz
«przekazać najistotniejsze treści o Piśmie Świętym», co w kontekście zestawionych tam punktów
nauczania należy rozumieć jako podstawowe informacje dotyczące Biblii (Biblia a Objawienie;
natchnienie i jego skutki; kanon biblijny; interpretacja Pisma Świętego wraz z praktycznymi
wskazówkami).

W perspektywie realizacji postulatów Dyrektorium katechetycznego, omawiane dokumenty

programujące katechezę w gimnazjum odwołują się do wskazanych przez Dyrektorium reguł
hermeneutycznych. Szczególne znaczenie przywiązuje się do właściwej interpretacji tekstu
biblijnego, co w punkcie wyjścia zakłada zrozumienie natury i specyfiki samej Biblii jako dzieła
literackiego. Aspekt teologiczny nie jest sprowadzony do wykładu akademickiego, lecz poprzez
moment aktualizacji ma prowadzić katechizowanego do właściwego rozumienia teksów Pisma

Ś

więtego, tak by kształtowało ono jego życie, nie tylko w wymiarze wiary.

3.3 Szkoła ponadgimnazjalna

Pozostaje wreszcie katecheza biblijna w szkołach ponadgimanzjalnych. Podstawa programowa

odchodzi w wykorzystaniu tekstu biblijnego od zasady historiozbawczej w perspektywie trzech
lata nauczania, jaka była zauważalna we wcześniejszych etapach edukacji (Stary Testament – Nowy
Testament – Kościół). Pojawiające się w niewielkim wymiarze katechezy biblijne zwracają uwagę
na temat stworzenia (zadanie «dopełnienia obrazu Boga Stwórcy, Pana Stworzenia, a także prawa
naturalnego», PPK, s.75) oraz na tajemnicę Chrystusa (zadanie «pogłębienia rozumienia i
przyjęcia» osoby Jezusa jako przynoszącego prawdę i wolność, jako wzorca osobowego, jako
Zmartwychwstałego, PPK, s.76). Częściowym novum jest wyakcentowanie potrzeby ukazania
«biblijnej teologii powołania i drogi wiary osób powołanych w Biblii» (PPK, s.76). W żaden jednak
sposób nie można mówić o próbie systematycznej prezentacji tekstów biblijnych, które zdają się
być podporządkowane realizacji innych celów katechetycznych, zorientowanych głównie na
przygotowanie do pełnienia roli człowieka dorosłego w społeczeństwie, z uwzględnieniem

9

dojrzałości także w wymiarze religijnym, szczególnie w kontekście życia we wspólnocie Kościoła
(por. PPK, s.71)

Pominięcie elementu biblijnego w katechezie ponadgimnazjalnej przez Podstawę programową

znajduje swoje odbicie w Programie nauczania religii dla liceum profilowanego, który zakłada, że
katechizowani posiadają już umiejętność samodzielnego czytania Biblii. Stąd też w klasie I i II
zadaniem nauczyciela religii jest tylko «przypomnienie zasad prawidłowej hermeneutyki»
(PNR, s.111.120). W przypadku klasy I owo przypomnienie ma przywołać treści, które
katechizowani poznali w gimnazjum w ramach introdukcji do Pisma Świętego. W klasie II reguły
hermeneutyczne mają być przypomniane przy okazji «pogłębienia prawdy o Bogu, Stwórcy
wszechrzeczy».

Ograniczenie zakresu katechezy biblijnej w programie szkół licealnych jest zaskakujące z

jeszcze innego powodu. Program nauczania sygnalizuje potrzebę skorelowania nauki religii w
klasie I z językiem polskim, szczególnie w kwestii «tradycji literackich: kontekstów biblijnych oraz
gatunków i rodzajów literackich w Biblii» (PNR, s.111). Tymczasem dochodzi do sytuacji
paradoksalnej: uczniowie zapoznają się z tekstami biblijnymi w ramach lekcji języka polskiego
(tekst Genesis o stworzeniu, Hiob, Psałterz, przypowieści Jezusa, Apokalipsa), podczas gdy
właściwa katecheza na tym poziomie ogranicza się do wprowadzenia (przypomnienia?) zasad
hermeneutycznych oraz do poszerzenia, w stosunku do gimnazjum, informacji introdukcyjnych do
Pisma Świętego.

Podsumowując omówienie sposobu ukonkretyzowania przez Podstawę programową i Program

nauczania zaleceń Dyrektorium odnoszących się do elementu biblijnego w katechezie, wolno
stwierdzić, iż katecheza biblijna jest obecna w sposób zasadniczy w klasach IV-VI szkoły
podstawowej i w gimnazjum. Zaskakuje jej brak w katechezie ponadgimnazjalnej. Z nakreślonego
rozłożenia akcentów wynika, iż kluczową dla wdrożania katechizowanych do samodzielnej lektury
Biblii jest katecheza biblijna w gimnazjum, podczas której młodzież ma otrzymać narzędzia
literackie i teologiczne do samodzielnej, religijnej interpretacji tekstów biblijnych. Równocześnie
zakłada się, iż wprowadzenie w biblijną historię zbawienia ma mieć miejsce w klasach IV-VI
szkoły podstawowej. Tam teksty biblijne otrzymują religijną interpretację, ale ich rzeczywista
analiza literacka – przy zastosowaniu zasad hermeneutycznych – pozostaje na tym poziomie
ograniczona. Do takiej pracy interpretacyjnej Biblii przysposabia uczniów dopiero katecheza w
gimnazjum. Problem jednak w tym, że dobór tekstów biblijnych na tym poziomie jest o wiele
bardziej wybiórczy w stosunku do całościowej biblijnej panoramy historii zbawienia poznanej w
klasach IV i V szkoły podstawowej.

Można ostatecznie postawić wniosek, że omawianym dokumentom zabrakło pewnej

konsekwencji w progresywnym wprowadzaniu katechizowanego w świat Biblii. Wyznaczone cele
po części pozostają tylko życzeniowymi, gdyż zakładają, iż na poziomie klasy IV-VI szkoły
podstawowej uczeń otrzyma całościową wizję historii zbawienia, która będzie mu już odtąd
towarzyszyła na etapie gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym, gdzie odniesienie do zasady
historiozbawczej jest o wiele bardziej punktowe niż kanoniczne. Dalej, przerzucając na poziom
gimnazjalny zadanie zapoznania uczniów z regułami hermeneutyki biblijnej, stwarza się wrażenie,
iż w ten sposób uczeń nabędzie już umiejętność «samodzielnej» lektury Biblii. Tymczasem ten
moment winien być zdecydowanie podjęty, pogłębiony i praktycznie zaaplikowany do tekstów
biblijnych na poziomie ponadgimnazjalnym, gdzie młodzież intelektualnie jest zdolna do
rzeczywiście samodzielnego korzystania z narzędzi analizy literackiej tekstu. Na tym poziomie
edukacji potrzeba ponownego całościowego spojrzenia na biblijną historię zbawienia, która nie

10

zamyka się w akcie stworzenia i Wcielenia, jak mogłoby to wynikać z treści biblijnych
postulowanych w liceum. Moment, w którym młodzież wkracza w świat literatury, sztuki, kultury,
sprzyjałby jej otwarciu się na katechezę biblijną. Ta budowałby ich tożsamość religijną, kulturową i
egzystencjalną. Do nowego ujęcia postulatów katechezy biblijnej, również na poziomie szkoły

ś

redniej, powróci się w ostatnim artykule cyklu.

Użyte skróty
CT

Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Catechesi tradendae

IBK

Papieska Komisja Biblijna, O interpretacji Biblii w Kościele

KO

Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym „Dei Verbum”

PDK Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce
(2001)
PNR Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Program nauczania
religii (2001)
PPR Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła Katolickiego w
Polsce (2001)


Ks. Wojciech Pikor, dr teologii, kapłan Diecezji Pelplińskiej, adiunkt przy Katedrze Ksiąg
Prorockich Instytutu Nauk Biblijnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, e-
mail: [e-mail]