ŚREDNIOWIECZE

Epoka w dziejach kultury europejskiej pomiędzy starożytnością a czasami nowożytnymi,

zazwyczaj sytuowana w granicach IV-XIV w.

Kultura i sztuka w Średniowieczu były bardzo mocno związane z chrześcijaństwem,

przejęły szereg antycznych założeń (np. dotyczących istoty piękna). Filozofia oparta była na
dualizmie, na szczycie umieszczano Boga, niżej – świat ludzi i rzeczy.

Rola poety

- odkrywca prawd Boskich

, sztuka miała ujawnić nadrzędny sens istnienia

świata i człowieka oraz kształtować chrześcijański wzór osobowy. Poezja była głównie pisana w
języku łacińskim, gatunki służyły kulowi religijnemu.

Gatunki:

Związane z kultem religijnym:

•

HYMN – w liryce

•

MISTERIUM – formy dramatyczne

•

DZIEŁA HAGIOGRAFICZNE

•

HISTORIOGRAFIA

Świeckie, twórczość okolicznościowo-dworska:

•

PANEGIRYKI

•

EPIGRAMATY

•

ROMANSE RYCERSKIE

•

PIEŚNI OKOLICZNOŚCIOWE I SATYRYCZNE

Polska literatura średniowieczna realizowała charakterystyczne dla całego Średniowiecza

tendencje alegoryczne i moralizatorskie, przyniosła rozwój hagiografii, piśmiennictwa
politycznego i traktatowego oraz poezji – okolicznościowej i melicznej poezji kościelnej. W
wersyfikacji przeważał wiersz zdaniowy. W okresie Średniowiecza kultura polska została
włączona w krąg uniwersalistycznej europejskiej kultury chrześcijańskiej. Od X wieku zaczęła
objawiać się literatura w językach narodowych. Alegoryzm – był typowym elementem sztuki
średniowiecznej. Była to literatura rękopiśmienna, kościelna – meliczna. Rozwijała się głównie
w ośrodkach myśli i moralności chrześcijańskiej – klasztorach.

1

RENESANS

Okres w dziejach kultury europejskiej trwający od połowy XIV w. do końca XVI w. Na

epokę tę przypada kształtowanie i rozwój ruchu umysłowego i kulturalnego, najpierw przejawy
jego nastąpiły we Włoszech, następnie rozprzestrzeniając się na Europę Zachodnią i Środkową.
Rozwój tego ruchu związany był z założeniami humanizmu. Przekształcił średniowieczny model
życia i osobowości człowieka, na pierwszy plan wysunął zainteresowanie doczesnymi celami
działań ludzkich, tym, co indywidualne i konkretne. Za cel sztuki uznane zostało dostarczanie
przyjemności i pożytku.

Istotnym czynnikiem kultury Renesansu było odrodzenie starożytności klasycznej, z

której czerpano inspiracje do zainteresowań człowiekiem i światem oraz wzory doskonałości w
sztuce i literaturze. Sztuka była szczególnie cenioną dziedziną działalności, artysta zyskał wielką
rangę społeczną. Sztuka i kultura Renesansu nawiązywała do tradycji antycznej, ale jednocześnie
dążyła do nobilitacji języków narodowych. Posługiwano się jeżykiem łacińskim a jednocześnie
bujnie rozwijała się twórczość w językach narodowych.
Uprawiano gatunki, znane w starożytności:

•

EPIKA BOHATERSKA (EPOS)

•

TRAGEDIA

•

KOMEDIA

Gatunki liryczne:

•

PIEŚNI, ELEGIE

•

HYMNY

Małe formy:

•

FRASZKI

•

EPIGRAMATY

•

ANAKREONTYKI (utwory poetyckie wsławiające uroki życia, wino, erotyzm)

•

POEZJA ARKADYJSKA

•

LITERATURA PASTORALNA

•

POEZJA DYDAKTYCZNA – PARENETYCZNA (w formie traktatu lub dialogu)

•

PROZA FABULARNA – ROMANSE ŁOTRZYKOWSKIE I PASTERSKIE

•

EPOS RYCERSKI

•

W LIRYCE – PETRARKIZM

•

KOMEDIA OBYCZAJOWA

W

Polsce pierwsze przejawu Renesansu i humanizmu pojawiły się w 2 połowie XV w., a

szczytowe osiągnięcia przypadły na XVI w., pod koniec którego zaczęły się pojawiać w
literaturze elementy manieryzmu i baroku.

Polacy zetknęli się ze sztuką włoską dzięki licznym wyjazdom szlachty na studia do Włoch

oraz dzięki działalności kulturalnej przebywających w Polsce cudzoziemców (Kallimach).

Polska literatura renesansowa początkowo miała charakter panegiryczno-dworski, pisana

łaciną klasyczną i nawiązywała do tradycji antycznych.

Jednak na początku XVI w. nastąpił bujny rozwój literatury i piśmiennictwa w języku

polskim. Literatura odzwierciedlała przemiany społeczno-polityczne i kulturowe. Uprawiali
literaturę nie tylko przedstawicieli zamożnej i średniej szlachty (Rej), ale także mieszczanie
(Biernat z Lublina, Jan z Koszyczek), a nawet chłopskiego pochodzenia, jak Janicjusz.
Gatunki:

•

PARENETYCZNE (rozmaite „Zwierciadła”)

•

DIALOGI

•

TRAKTATY

•

MOWY RETORYCZNE

•

KAZANIA

2

•

PROZA NARRACYJNA – mieszczańska

•

SIELANKI

Najwspanialsze i trwałe osiągnięcia przyniosła poezja polska w twórczości J.

Kochanowskiego, F.S. Klonowica i M. Sępa Szarzyńskiego.

Kochanowski był autorem poezji o charakterze dydaktycznym i satyryczno-politycznym,

jednak największe jego dzieło to liryka nawiązująca do wzorców horacjańskich – pieśni
filozoficzno-refleksyjne, fraszki liryczne i dworsko-obyczajowe oraz treny. W liryce
Kochanowskiego wykształcił się i udoskonalił polski wiersz sylabiczny.

Pisarze renesansowi przyswoili również szereg wybitnych dzieł obcych. Literatura polska

twórczo przejęła i rozwinęła najważniejsze idee europejskiego renesansu i humanizmu,
wykształciła nowożytny język literacki i stworzyła podstawy do rozwoju literatury narodowej w
następnych stuleciach. Inna nazwa epoki to ODRODZENIE.

3

BAROK

Wyraz BAROK pochodzi od włoskiego barocco – dziwny, napuszony, przesadny. Barok

to podstawowy kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki pomiędzy Renesansem a
klasycyzmem i Oświeceniem, w niektórych krajach poprzedzony przez okres przejściowy –
manieryzm.

Czas trwania Baroku jest różny w różnych kulturach narodowych. W Polsce barok trwa

od przełomu XVI i XVII w. do połowy XVIII w. Ostatni jego przejaw to poezja konfederacji
barskiej, choć pewne elementy żywotne były nawet w poezji oświeceniowej (A. Naruszewicz).

To zróżnicowanie chronologicznie ujawnia jedną z istotnych właściwości baroku – obok

elementów uniwersalnych charakterystycznych dla całej kultury europejskiej, dochodzą w nim
wyraźnie do głosu żywioły lokalne.

Barok jest pierwszym kierunkiem literackim, w którym dużą rolę odgrywają osobliwości

poszczególnych kultur narodowych. W Polsce był to SARMATYZM. W obrębie baroku
uformowały się tendencje charakterystyczne dla poszczególnych krajów oraz synkretyzm
kulturalny. Przejawiał się on w łączeniu wątków uniwersalnych z partykularnymi,
chrześcijańskich z mitologicznymi oraz we wprowadzeniu elementów kultur orientalnych. Barok
kształtował te elementy w ten sposób, by odpowiadały obowiązującemu smakowi. Nacisk był
kładziony na ornamentykę, przepych, różnorodność, barok zerwał z przejrzystością i
funkcjonalnością form renesansowych. Zasadniczą tendencja było łączenie czynników
sprzecznych, np. uczucia religijnie wyrażano sensualistycznie, niekiedy zacierając granice
pomiędzy sferą przeżyć religijnych a miłosnych.

Barok przejął ukształtowany przez Średniowiecze i Renesans repertuar ALEGORII. Sztuka

barokowa ma charakter krańcowo alegoryczny. Język poetycki - bogato zdobiony, mnożenie
metafor, komplikowanie struktur zdaniowych (inwersje). W poezji popularny był koncept
polegający na antytezie – zestawieniu dwu pojęć lub obrazów antytetycznych, które stanowią
fundament kompozycyjny wiersza. Wirtuozeria poetycka stawała się w baroku wartością samą w
sobie, zwłaszcza w liryce świeckiej. Opracowywano teorie literatury w poetykach i retorykach
(w Polsce – M. K. Skarbiewski). Charakterystycznym rysem w poezji były MAKARONIZMY.
Gatunki – barok przejął ukształtowane już wcześniej, oprócz OPERY praktycznie nie wprowadził
nic nowego:

•

SONET

•

ELEGIA

•

SIELANKA

•

HYMN

•

EMBLEMAT

•

POEMAT EPICKI (np. „Jerozolima wyzwolona”)

•

ROMANSE RYCERSKIE PASTERSKIE

•

PAMIĘTNIKI I RELACJE Z PODRÓŻY

•

OPERA – gatunek nowy

Barok w Polsce zaczął się kształtować pod koniec

XVI w., jako pierwszy przejaw – „Rytmy

albo wiersze polskie” M. Sępa Szarzyńskiego – utwory o charakterze refleksyjno-religijnym,
poezja metafizyczna. W późniejszych fazach rozwoju baroku tendencje te ulęgają
zniekształceniu, prowadzać do poezji dewocyjnej.

Barok

ziemiański

– W. Kochowski, W. Potocki – łączył wątki religijne z obywatelskimi.

Dworska

odmiana baroku

– Andrzej Morsztyn, główny przedstawiciel konceptyzmu w

literaturze polskiej.

W okresie saskim barok pozostał stylem dominującym, ale stopniowo ulegał zniekształceniu

– stąd krytyka oświeceniowa jego złego smaku i niedobrej maniery.

4

KLASYCYZM

Prąd literacki, okres rozkwitu, którego przypadł ma XVII wiek we Francji. W Polsce

klasycyzm był głównym nurtem literatury Oświecenia, formułującym program literatury
zaangażowanej w społeczno-kulturalne przemiany kraju, nawiązującym do tradycji polskiego
Renesansu i szukającym wzorów w piśmiennictwie antyku.

Główne ośrodki klasycyzmu w Polsce – Warszawa, później Puławy – dwór

Czartoryskich. Poezja klasycyzmu stawiała sobie cele dydaktyczno-moralizatorskie, pojmowała
rolę pisarza jako wychowawcy społeczeństwa. Polski klasycyzm przyznawał literaturze dużą
rolę społeczną, widział w niej działalność publiczną realizującą cele wychowawcze i będącą
ważną dziedziną kultury narodowej. Przyczynił się do podniesienia rangi twórczości literackiej,
wydoskonalenia form poetyckich polszczyzny do rangi w pełni sprawnego, nowoczesnego
języka, zdolnego wyrazić treści poznawczo-intelektualne.
Założenia

KLASYCYZMU:

Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągniecie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako
zaakceptowanych przez rozum, trwałych i uniwersalnych wartości. Cel ten był osiągany przez
imitacje:
- wzorów antycznych utrwalonych w dziełach artystycznych;
- imitacji natury pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy.

Wyobraźni

i uczuciu został przeciwstawiony ROZUM, przypisana została mu

podstawowa rolę w tworzeniu sztuki i formułowaniu ponadczasowych zasad określających
tematykę i budowę dzieł literackich.
Zasada DECORUM – wyznaczająca normy stosowności i właściwego doboru poszczególnych
elementów dzieła, czyli tematyki, kompozycji, stylu, gatunku, pozostająca w zgodności z
normami obyczajowymi. Obowiązywały zasady prawdopodobieństwa, harmonii i umiaru oraz
nakaz przestrzegania jednorodności estetycznej utworu. W dramacie była to zasada trzech
jedności.
Istniała następująca hierarchia gatunków:

•

EPOS

•

TRAGEDIA

•

POEMAT DYDAKTYCZNY

•

POEMAT OPISOWY

•

ODA

•

LIST POETYCKI

•

BAJKA

•

SATYRA

5

MANIERYZM

Etap pośredni pomiędzy Renesansem a Barokiem ukształtowany we Włoszech w XVI w.

Manieryzm w sztuce dążył do wyrafinowania formalnego,

dekoracyjności, wprowadzał wątki

fantastyczne, kładł nacisk na ekspresyjność. W literaturze reprezentowany jest np. przez poemat
epicki T. Tassa („Jerozolima wyzwolona”) oraz dramaty pastoralne.

6

ROKOKO

Wyraz rokoko pochodzi od francuskiego rocaille – muszla zdobiąca grotę – była to

nazwa stosowana najpierw na określenie stylu rozwijającego się w Europie w sztukach
plastycznych, później przeniesiona także na literaturę tego okresu.

Rokoko kształtowało się jako wyraz zmian obyczajowych w środowiskach dworskich

związane było ze swobodą życia towarzyskiego, odejściem od ceremoniałów, upodobaniem w
kameralności, erotyzmie, zmysłowości i wysublimowanym komforcie. Gruntem filozoficznym
były motywy epikurejskie, a głównymi kategoriami estetycznymi – wdzięk i smak, w sztuce
widziano przede wszystkim formę wyrafinowanej zabawy. Literatura rokoko odznaczała się
wprowadzeniem elementów gry intelektualnej, dowcipu, kalamburu, efektownych i
zaskakujących point, lotnością skojarzeń.

Preferowane były głównie małe formy poetyckie:

•

ANAKREONTYK

•

EPIGRAMAT

•

DROBNE WIERSZE LITYCZNE

•

POEMAT HEROIKOMICZNY

•

KOMEDIA SALONOWA

W Polsce znamiona rokoko pojawiły się już w okresie saskim w architekturze, w literaturze –

w

latach 70-ch XVIII w.

w różnych środowiskach, np. związanych z dworem Czartoryskich w

Puławach. Elementy rokoko można znaleźć u Kniaźnina, S. Trembeckiego i T.K. Węgierskiego.

7

SENTYMENTALIZM

Wyraz pochodzi od ang. sentimental – moralny, wrażliwy. Prąd umysłowy i literacki,

występujący w różnych krajach Europy w okresie Oświecenia jako zjawisko konkurencyjne
wobec światopoglądu, estetyki i twórczości literackiej klasycyzmu. Wiązał się z emancypacją
klas średnich, zwłaszcza mieszczaństwa, w przełamaniu uprzedzeń stanowych.

Podłoże filozoficzne sentymentalizmu stanowiły tezy empiryzmu i sensualizmu (np. D.

Hume) uznające doświadczenie zmysłowe jednostki za główne źródło wiedzy o świecie.
Poznana rzeczywistość jawiła się w ujęciu sentymentalizmu jako zaprzeczenie klasycznych
przekonań o ładzie i harmonii świata, była pełna konfliktów i napięć świadczących o kryzysie
moralnym współczesnej cywilizacji.

Sentymentaliści szukali przyczyn tego stanu w odejściu od stanu naturalnej, pierwotnej

prostoty. W estetyce sentymentalizm uznawał przeżycia wewnętrzne człowieka za główne źródło
twórczości literackiej, cel literatury wiedział w autoanalizie oraz refleksji człowieka nad jego
miejscem w świecie. Stawiał na kształtowanie naturalnych, autentycznych więzi międzyludzkich
- w uczuciach rodzinnych, miłości i przyjaźni. W literaturze przejawiało się to w postulowaniu
prostoty i czułości. W literaturze kreowano nowego bohatera - człowieka czułego, często
przedstawiciela mieszczaństwa, a nawet ludu, zainteresowanie przyrodą i jej drobiazgową
obserwacją.
Gatunki:

•

DRAMAT

•

POWIEŚĆ

•

LIRYKA OSOBISTA

W literaturze polskie

j sentymentalizm pojawił się w latach 60. XVIII w.

, najpierw w

adaptacjach i tłumaczeniach dramy mieszczańskiej, a następnie w twórczości lirycznej, epickiej i
dramatycznej wielu autorów. Najbardziej reprezentatywny poeta sentymentalizmu polskiego to
Franciszek Karpiński, oprócz niego - F.D. Kniaźnin, Maria Wirtemberska („Malwina”).

8

OŚWIECENIE

Okres w dziejach kultury europejskiej trwający od

schyłku XVII w. do końca XVIII w., a

w niektórych krajach do końca lat 20-ch XIX w.

Najbardziej charakterystyczne dla Oświecenia było przekonanie o nieograniczonych

możliwościach poznania świata przez samodzielną, nie skrępowaną przez autorytety myśl ludzką
oraz optymistyczna wiara w zreformowanie wadliwego systemu społecznego drogą
upowszechniania wiedzy i oświecania umysłów. W światopoglądzie i filozofii podstawowym
celem było uwolnienie człowieka od przesądów i autorytetów, dotarcie do racjonalnych zasad
rządzących światem oraz zrealizowanie koncepcji zgodnego z naturą porządku filozoficzno-
moralnego, który miał być idealną formą życia społecznego i indywidualnego. Podejmowano
próby przedstawienia idealnego wzorca życia społecznego – utopie. Filozofia Oświecenia
opierała się na teoriach J. Locka i D. Hume’a. W połowie XVIII stulecia ośrodkiem ruchu
oświeceniowego stała się Francja – Wolter, Montesquie, Rousseau, Diderot i inni.

Różnorodne dokonania literackie Oświecenia łączyło dążenie do tych samych celów

wychowawczych i poznawczych; literatura miała charakter dydaktyczny i polemiczny, służyła
propagowaniu nowych idei i koncepcji filozoficznych.
Gatunki, zarówno klasycystyczne:

•

ODA

•

BAJKA

•

SATYRA

•

SIELANKA

•

EPIGRAMAT

•

POEMAT HEROIKOMICZNY

•

TRAGEDIA

Jak i nowe formy:

•

ESEJ

•

LIST POETYCKI

•

POWIASTKA FILOZOFICZNA

•

FELIETON LITERACKI

Oświecenie polskie w obliczu zagrożonego bytu narodowego podporządkowało celom

reformatorsko-wychowawczym zarówno działalność instytucji kulturalnych, jak i twórczość
literacką. Przeciwstawiając się modelowi ideologii i kultur, jakim był sarmatyzm, twórcy
polskiego Oświecenia dążyli do przyswojenia kulturze polskiej zdobyczy XVII-wiecznego
klasycyzmu i filozoficzno-estetycznych tendencji XVIII-wiecznych, odwoływali się do tradycji
staropolskich i antycznych. Propagowali model oświeconego obywatela, wolnego od przesądów
i zaangażowanego w sprawy reformy kraju.

Pierwsze literackie tendencje polskiego Oświecenia były związane z klasycyzmem,

przejawiły się w postulowaniu odnowy i wydoskonalenia języka narodowego, zagadnienia teorii
literatury i poetyki (Golański, F. Karpiński K. Dmochowski).
Funkcje wychowawcze pełniły:

•

DRAMAT, KOMEDIE,

•

PUBLICYSTYKA (na łamach „Monitora”)

Poezja okolicznościowa:

•

ODA (A. Naruszewicz,. S. Trembecki)

•

SATYRA (Naruszewicz, I. Krasicki)

•

LIST POETYCKI (Krasicki).

Cel satyryczno-wychowawczy:

•

POEMAT HEROIKOMICZNY (Krasicki).

9

Jednocześnie rozwijały się elementy sentymentalizmu (F. Karpiński, Kniaźnin), a w

środowiskach dworskich występowały tendencje rokokowe. Oświecenie było okresem narodzin
nowożytnej powieści polskiej (I. Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”).
W kształtowaniu opinii społeczeństwa odgrywały rolę:

•

PAMFLET

•

ZAGADKA POLITYCZNA

•

KOMEDIA POLITYCZNA

10