R E N E S A N S

1. RAMY CZASOWE
WŁOCHY
Początek: przełom XII i XIV w.
Koniec: XVI w.
EUROPA
Początek: XV w.
Koniec: XVI w.
2. PODSTAWOWE CECHY KULTURY RENESANSU
Epoka ta narodziła się we Włoszech w XIV wieku. Bogate mieszczaństwo przejmowało władzę w republikach włoskich. Wielkie rody skupiały w swoich pałacach uczonych, artystów i poetów. Ośrodkiem zainteresowania się uczonych i twórców stał się człowiek i jego doczesne sprawy. Chciano zjednoczyć kraj i przywrócić Italii rolę dawnego imperium Rzymskiego. Ponownie odkryto piękno starożytnej sztuki. Na rozwój renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, rozbicie jedności cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska).
2.1 NAZWY EPOKI
. Renesans
Nazwę epoce dał późniejszy włoski malarz, architekt i pisarz, Giorgio Vasari. Nazwa ta miała wyrażać przeciwstawienie nowej epoki czasom średniowiecza. Termin ten oznacza powrót do starożytności, do sztuki i filozofii antycznej oraz odrodzenie człowieka i kultury. Z początku używano tej nazwy w znaczeniu odrodzenia państwa na wzór starorzymski, później dotyczyło to też literatury, filozofii i ideałów antycznych. Później znaczyło to również odnowę i rozwój ludzkości.

. Odrodzenie
Z włoskiego renessaince. Odrodzenie literatury antycznej,ę ludzkości (renovatio hominis), przeszłości ,odnowienie,
podnoszenie się jej na wyższy poziom, odnowienie starożytności (renovatio antiquitais), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w.

. "Złoty wiek kultury polskiej"
Nazwa polskiego renesansu. Podobnie jak złoty wiek starożytności, odrodzenie polskie obfitowało w świetne wydarzenia w dziedzinie kultury i sztuki (architektura, malarstwo, muzyka, literatura).
2.2 PODSTAWOWE PRĄDY UMYSŁOWE I RELIGIJNE
2.2.1 HUMANIZM
Prąd światopoglądowy rozwijający tradycje antycznej wiedzy o człowieku jako o jednostce (psychika i wrażliwość). Dążył do rozwoju osobowości uznając wartość jego rozumu. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent, liczy się każde odrębne istnienie. Poznawano przyrodę, piękno, patriotyzm. Był to antropocentryzm. Usytuowanie człowieka w centrum świata. Hasłem humanistów stało się zdanie Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce"

2.2.2 REFORMACJA
Oderwała ok. 1/3 Europy od kościoła katolickiego. Przyczyniła się ona do rozwoju tolerancji religijnej, rozkwitu kultur, języków i literatur narodowych. Sprzyjała kształtowaniu się stosunków wczesnokapitalistycznych i republikańskich teorii pochodzenia władzy. Za formalny jej początek uznaję się ogłoszenie 95-u tez Marcina Lutra. Powstały nowe prądy religijne. Reformacja była powodem wybuchu długoletnich wojen religijnych np. wojnę chłopską rozpętano w 1525 roku poprzez nietolerancję religijną. W roku 1529 - protest mniejszości luterańskiej w Spirze na sejmie. Rozbiły one wspólnotę wyznaniową Europy.

2.2.3 LUTERANIZM
(Niemcy, Skandynawia, Francja, Czechy, Węgry, Polska)
Twórcą był Marcin Luter. Istotne jest podejście wyznawców do Biblii. Głosili bowiem, że można ją interpretować indywidualnie, że należy tłumaczyć je na języki narodowe, że Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym Biblię. Kościół na ziemi nie może dawać udzielenia rozgrzeszenia czyli uwolnienia ludzi od męk czyśćcowych czy piekielnych.

2.2.4 KALWINIZM
(Francja, Szwajcaria, Niderlandy)
Twórcą był Jan Kalwin. Kalwiniści głosili teorię predestynacji czyli wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach. Przeznaczone jest mu niebo lub piekło, a życie to realizacja ustalonego scenariusza. Propagowali ideał pracy i gromadzenie dóbr. Posiadanie to zasługa, a bezczynność to grzech.

2.2.5 ANGLIKANIZM
Nurt powstały w Anglii. Ruch ten powstał z natury politycznej i prywatnej. Henryk VIII chciał poślubić Annę Boleyn, a kościół katolicki zabraniał mu (odmowa rozwodu). Dlatego król Anglii sam mianował siebie zwierzchnikiem kościoła anglikańskiego i poślubił ukochaną, którą i tak skazał na ścięcie.

2.2.6 ARIANIE
Zwani też jako bracia polscy. Nurt ten rozwinął się w Polsce i był nurtem radykalnym bo głosił oprócz założeń religijnych również hasła społeczne. Arianie potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątku. W połowie XVII wieku wygnano ich
2.3 KANON ZASAD POETYCKICH (CECHY ODRODZENIA)
* wyzwolenie się z ciemnoty
* interesowanie się jednostką ludzką (jako wartość, godne zainteresowania).
* powrót do wzorców kultury (sztuki obyczajów) antycznej - utwory Platona, Horacego itp.
* afirmacja życia

3.1.8 WILLIAM SZEKSPIR (1564-1616)
Wybitny dramaturg angielski uchodzący za twórcę nowożytnego teatru. Był aktorem, dramaturgiem aż stał się dyrektorem. Gdy się wzbogacił stworzył grupę teatralną "The Globe". Odgrywała ona jego sztuki. Napisał ich około 37.
* komedie
"Sen Nocy Letniej", "Wieczór trzech króli", "Jak wam się podoba"
* kroniki
"Juliusz Cezar", "Ryszard III"
* tragedie
"Romeo i Julia", "Hamlet", "Otello", "Król Lear", "Makbet"
W komediach opisywał uroki życia i piękno przyrody. Głosił wiarę w człowieka i jego wartości w zwycięstwo dobra i sprawiedliwości. Podłożem zmiany nastroju w tragediach stała się obserwacja rzeczywistości, która ostudziła wiarę w ludzi, tragiczne zawiłości ludzkiego losu, zwątpienie w możliwość urzeczywistnienia pięknych ideałów. Tak więc w wielkich tragediach ukazywał dramatyczne ludzkie przeżycia:
* "Makbet" - żądza władzy, ambicje.
* "Romeo i Julia" - miłość nieszczęśliwych kochanków
* "Hamlet" - tragizm życia człowieka o pięknej niepospolitej duszy
* "Otello" - okrutna siła niszczycielskiej namiętności jaką jest zazdrość.

Cechy dramaturgii Szekspira:
1. mistrzostwo w kreśleniu charakteru człowieka (dramat psychologiczny) i miotających nim sprzecznych uczuć (dramat ludzkich namiętności).
2. nastrój grozy i niesamowitości (sceny wizyjne i fantastyczne).
3. zerwanie z trzema jednościami
4. rezygnacja z chóru
5. sceny zbiorowe
6. w tle akcji przyroda (zjawiska atmosferyczne potęgujące nastrój)
7. swobodna i umowna inscenizacja
8. odejście od zasady decorum
9. język patetyczny pełen ozdób retorycznych, ale również zindywidualizowany. Dostosowany do postaci. Bogactwo mowy potocznej, regionalizmy, przysłowia, celne powiedzenia.

3.3.1 MIKOŁAJ REJ
* ojciec polskiej literatury pięknej
* pisał dzieła oryginalne, ukazujące obraz życia narodu, w Renesansie Naród to szlachta i ludzie z wyższych warstw społecznych
* pierwszy świecki autor
* miał oryginalny styl i pisarski język, który przypominał język mówiony
* był gawędziarzem
* chciał po przez swoje utwory stworzyć dla szlachty szkołę
* mówił jak żyć i postępować
* realistycznie opisał obyczajowość
* pierwszy wprowadził do literatury chłopa i to wypowiadającego i krytykującego wyższe stany
* słynne są jego słowa "Polacy nie gęsi i swój język mają"
* twórca piszący po polsku, samouk
zostawił po sobie duży dorobek, pisał dużo i szybko bez zbytniej* dlatego jego styl określa się jako mało wypracowany.*pieczołowitości

3.3.2 JAN KOCHANOWSKI
* najwybitniejszy twórca renesansu
* dbał o swój styl, formę uprawianych gatunków, artyzm języka i wszechstronną wiedzę
* znał łacinę, grekę, hebrajski
* studiował epokę starożytną (filozofię i sztukę)
* znał dzieła Erazma z Rotterdamu i innych mu współczesnych twórców
* nawiązywał do antyku min. w gatunkach literackich (pieśni, fraszki, dramat klasyczny, elegie)
* propagował starożytne filozofie i odwoływał się do twórczości Horacego
* podejmował motywy mitologii i literatury greckiej
* przetłumaczył psalmy Starego Testamentu (Psałterz Dawidów)
* uważał, że świat to jedna harmonia
* widział wielkie wartości natury i wsi
* wielbi człowieka
* głosi epikureizm i stoicyzm.

O Ś W I E C E N I E

1. RAMY CZASOWE
FRANCJA
Początek: XVII w.
Koniec: lata 70 XVIII w.
EUROPA
Początek: początek XVII w.
Koniec: lata 70 XVIII w.
POLSKA
Początek: początek XVIII w.
Koniec: 1822 - wydanie przez Mickiewicza "Ballad i romansów"
2. KLASYCYZM WE FRANCJI
2.1 POJĘCIE KLASYCYZMU
Klasycyzm - pewien model kultury powstały w starożytności (Grecja, Rzym); nawiązanie do antyku (np. w gatunkach literackich - tragedia antyczna, zasada decorum)
2.2 PODŁOŻE FILOZOFICZNE

2.2.1 KARTEZJUSZ
Podbudową filozoficzną myślenia o sztuce były poglądy Kartezjusza. Autor "Rozprawy o metodzie". Za największą wartość uznawał ludzki rozum. Celem człowieka było poznanie prawdy o świecie, dostępnej rozumowi ludzkiemu. Prawdziwe jest to co jasne i zrozumiałe. Kartezjańska filozofia nawiązywała do aforyzmu "Myślę więc jestem". Ta sama zasada obowiązywała w sztuce.
2.2.2 KANT
Nawiązuje do systemów antycznych. Poznanie prawdy możliwe jest na drodze dwuźródłowości: rozumu i zmysłów. Kant wychodzi z racjonalizmu oświeceniowego i empiryzmu, zrywa z obiektywizmem. Twierdzi, że świat, który człowiek postrzega może być przez niego kształcony.
2.2.3 LOCKE
Stworzył podstawy teoretyczne empiryzmu. Źródła wiedzy szukał w doświadczeniu zewnętrznym - zmysłowym i wewnętrznym - refleksji. Propagował tolerancję religijną. Uważał, że człowiek dąży do szczęścia, które każdemu obywatelowi powinno zapewnić państwo.
2.3 ZALECENIA POETYKI KLASYCYSTYCZNEJ (M. BOILEAU)
1. piękne to co rozumne, rozsądne i harmonijne
2. doskonałość wykonania
3. zasada prawdopodobieństwa
4. kryterium doboru - rozum
5. język wykwintny, ale i pełen prostoty
6. poszanowanie języka ojczystego
7. ścisłe przestrzeganie zasad gatunków literackich
8. typowość (bohaterowie typowi dla danego środowiska)
9. klarowność (przejrzystość kompozycji)
10. kompozycja musi być regularna
11. powrót do zasady umiaru
12. styl jasny i prosty
13. powrót do zasady Horacego (uczyć-bawiąc)
2.4 LITERATURA FRANCUSKA XVII W - MOLIER
Molier to twórca francuski. Pisał on komedie. Jego najlepsze dzieła to "Świętoszek" i "Skąpiec".
W "Świętoszku" Molier krytykuje wady Francuzów. Próbuje ośmieszyć dość rozpowszechnione przywary. Jest to satyra na bigoterię i wszelkie przejawy hipokryzji. Krytykuje też przejawy dewocji. Ośmiesza naiwność, kłamstwo, łatwowierność i obłudę. Według Moliera zadaniem poezji jest poprawiać ludzi bawiąc ich jednocześnie. Molier przeciwstawiał się obłudzie na płaszczyźnie moralnej.
"Świętoszek" to komedia. Charakteryzuje się więc komizmem. (Komizm to kategoria estetyczna oznaczająca właściwości jakiegoś przedmiotu lub zjawiska. Przybiera różne formy. Występuje w postaci satyry, ironii, humoru. Są między innymi następujące rodzaje komizmów: sytuacyjny, słowny, postaci.) W "Świętoszku" są następujące rodzaje komizmu:
postaci (Pani Peurelia, Tartufe, Doryna)
1. sytuacyjny (Orgon - pod stołem)
2. słowny (rozmowa Doryny z Orgonem o sytuacji w domu)
3. OŚWIECENIE W EUROPIE
3.1 FILOZOFIE
3.1.1 RACJONALIZM
Twórcą był Kartezjusz. "Cogito ergo sum" - "myślę więc jestem". Uważał, ze celem poznania jest myślenie. Człowiek poznaje prawdę o świecie za pomocą myślenia. Prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć. Odrzucenie przesądów.

3.1.2 EMPIRYZM
Twórca - Franciszek Bacon. Twierdził, ze prawdziwe jest to co można sprawdzić za pomocą doświadczenia.

3.1.3 ATEIZM
Odrzucał wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiści uznawali kult materii. Wartości duchowe były dla nich nieważne. Ateizm wypływał z racjonalizmu.

3.1.4 DEIZM
Założenie o istnieniu jedynie Boga jako stwórcy i początku świata.

3.1.5 HUMANITARYZM
Zwracał uwagę na godność człowieka, a równość i braterstwo uznawał za zasadę niepodważalną. Oświecenie "odkryło" człowieka, który stał się centrum zainteresowania filozofii, nauki, sztuki i polityki. Dążono do ulżenia jego doli, oszczędzenia mu cierpień, zapewnienia wolności osobistej i odpowiednich warunków wszechstronnego rozwoju.

3.1.6 "TABULA RASA"
John Locke twierdził, że człowiek urodził się jak czysta tablica i w ciągu swojego życia zapisuje tą tablicę (korzystając z rozumu, doświadczenia). Była ona odzwierciedleniem niewinności człowieka.

3.1.7 UTYLITARYZM
Celem jednostki miało być dobro ogółu.

3.1.8 SENSUALIZM
Źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, są odbiciem rzeczywistości. Dzięki nim człowiek może dociec sensu istnienia. Wszystko daje się nazwać, określić słowami.

3.1.9 RELATYWIZM
Teoria względności.
3.2 OSIĄGNIĘCIA CZOŁOWYCH PRZEDSTAWICIELI

R O M A N T Y Z M
1. RAMY CZASOWE
EUROPA
Początek: koniec XVIII w.
Koniec: 1848 r. - Wiosna Ludów
POLSKA
Początek: 1822 r. - wydanie przez Mickiewicza "Ballad i romansów"
Koniec: 1864 r.
2. PRZEJAWY ROMANTYZMU W LITERATURZE OBCEJ
2.1 FILOZOFIA EPOKI
Za twórców tej filozofii uważanie byli niemieccy filozofowie: Hegel, Schlegel, Scheling. W procesie poznawania świata należy kierować się intuicją, przeczuciami i wyobraźnią. Rozum może być zawodny. Świat składa się z materii i ducha. Ważniejszy jest duch. Spirytualizm mówił o duchowej postawie świata. Poezja i umiejętność jej tworzenia to boskość w ciele człowieka.
2.1.1 IRRACJONALIZM
Artysta dociera do Boga poprzez sztukę opierającą się na intuicji i uczuciu.
2.1.2 MISTYCYZM
Wiara w istnienie świata pozazmysłowego i łączenie się z nim.
2.2 ROMANTYZM W NIEMCZECH
2.2.1 GOETHE - "KRÓL OLSZYN"
2.2.1.1 Treść
Jest to ballada romantyczna. Posiada fabułę. Ojciec i syn wracają nocą, wśród zamieci przez las. Syn jest umierający. Nawiązuje się dialog pomiędzy ojcem a synem. Syn mówi, że widzi króla olszyn. Widzi też jego córki. Postrzega je jako realne postacie. Ojciec mówi, że nie są to realne osoby. Próbuje wytłumaczyć synowi jego wyobrażenia. Król olszyn grozi chłopcu, że weźmie go siłą jeśli nie przyjdzie dobrowolnie. Chłopiec nie chce jednak rozstać się z ojcem. Syn jednak umiera. Są tu dwa światy: ojca - realny, racjonalny; syna - nierealny, chłopiec nie postrzega drzew, szumu wiatru i szelestu liści, widzi króla olszyn, to co postrzega syn jest niedostępne dla ojca. Autor chciał wpłynąć na emocje czytelnika. Mogą tu być dwie interpretacje finału. Światy realny i fantastyczny są równoprawne. Oba światy kontaktują się poprzez osoby należące do tych światów.

2.2.1.2 Cechy romantyczne
* istnienie dwóch światów (irracjonalny i racjonalny)
* mistycyzm
* świat mistyczny i rzeczywisty przenikają się nawzajem
ukazane są ludzkie uczucia na tle przyrody (echo sentymentalizmu)* (miłość ojcowska, strach, przerażenie, podekscytowanie, ból)
* operowanie nastrojem; tworzenie nastroju grozy i tajemniczości; natura kształtuje nastrój
* ludowość (elementy fantastyczne są przekazywane wśród ludu)

2.2.2 J.W.GOETHE - "FAUST"
2.2.2.1 Treść i problematyka
Jest to dramat, ale nietypowy w porównaniu ze wcześniejszymi. Nie ma regularności. Utwór nawiązuje do postaci pewnego alchemika, którego celem jest stworzenie złota. Utwór jest jednak o czymś innym. Faust chce rozszyfrować zagadkę życia. Chce zdemaskować człowieka i jego sens życia. Cecha charakterystyczna bohatera to aktywność. Chce wszystkiego sam doświadczyć. Zawiera pakt z diabłem. Faust zyskuje młodość i możliwość poruszania się w czasie i przestrzeni. Faust uważa, że nauka nic nie daje. Odrzuca wiedzę książkową, racjonalną, teoretyczną. Ma świadomość, że człowiek sam nie może poznać świata. Świat pozaziemski może pomóc w poznaniu świata ziemskiego. Całe życie dąży do poznania pewnych racji. Jest zafascynowany tym co go otacza i tym co się przed nim odkrywa. Jego tragizm polega na tym, że ucząc się całe życie nie uzmysłowił sobie, że nic nie wie. Boli go to, że musiał korzystać z pomocy diabła w celu poznania świata. Czuje się nic nie warty. Człowiek musi wybierać. Jest do tego zmuszony. Ludzka natura nakazuje człowiekowi zdobywanie wiedzy, ale nie daje mu do tego żadnych narzędzi.

2.2.2.2 Nowe motywy romantyczne
1. dwa światy: racjonalny i irracjonalny
2. nie interesowanie się nauką książkową
3. zainteresowanie przyrodą
4. brak prawdopodobieństwa
5. przedstawianie uczuć
6. tragizm
7. człowiek jest zagubiony w świecie i jest marionetką w rękach potężnych sił natury; zawodzą go własne zmysły

4.7 III CZ. "DZIADÓW" - DRAMAT NARODOWY OBRAZUJĄCY DRAMAT NARODU
4.7.1 SPOŁECZEŃSTWO POLSKIE
. młodzież
Aresztowania najczęściej dotyczą młodzieży. Są oni świadomi tego co robią, są nieugięci, wierni ideałom, patrioci, solidarni, zawzięci. Dla niektórych z nich walka stała się częścią ich życia. Walczą do końca. Ich środowisko: bohaterskie, ludzie konsekwentnie potwierdzający swe ideały, wartości; w rękach wroga walczą jeszcze bardziej zaciekle, bronią polskości, sprawy o która walczą i ludzkiej godności. Środowisko to jest ukazane w sposób idealistyczny. Ma to uzasadnienie w zasadzie patriota musi znosić cierpienie i zachować wiarę w sens tego*moralnej cierpienia. Dlatego więźniowie nie popadają w rozpacz, która byłaby zabójstwem dla sprawy.

. arystokracja
Potomkowie magnatów, którzy w konfederacji targowickiej doprowadzili do rozbiorów. Przyjmują Rosjan, sytuację uważali za normalną, Rosjan nie traktowali jak wrogów, nie zauważali problemów Polski, zajmowali się zabawą. Nie interesują się kulturą, tradycją, nauką polską. Pogardzają tym co polskie. Mówią o swojej znajomości języka francuskiego. Mieszkając na Litwie dowiadują się o losach Polski z gazet francuskich. chęć zysku. Świadomie*Arystokracja chce przypodobać się moskalom izolują się od kultury. Są to ludzie próżni, obłudni. Wolność ich nie obchodzi bowiem nie czują się uwięzieni. Wszędzie czują się dobrze w gronie ludzi znanych sobie. Kosmopolici - ludzie, którzy nie czują związku ze swoim krajem. Ich zainteresowanie skupia się na sprawach błahych: własnej wygodzie, zabawie, flirtów. Chcą wejść w towarzystwo ludzi obdarzonych dużą władzą. Konformiści - dostosowują się tak do sytuacji aby było im wygodnie. Według arystokracji Polska po rozbiorach zyskała opiekuna. Uważają, że potrzebują dworu takiego jak Rosjanie. Sam fakt obcowania z ludźmi posiadającymi dużą władzę czyni ich nietykalnymi. Uważają się za wiodących w narodzie. Megalomani. W sposób bezkrytyczny przejmują obce wzory. Występują przeciwko zmianie sytuacji politycznej w Polsce.

. inteligencja
Przedstawieni negatywnie. Nie spełniają swojej roli. Nie piszą utworów, nie zagrzewają do walki. Literatura nie podtrzymuje świadomości narodowej (celowo). Zbyt długo trzeba czekać na skutki utworów. Literaci uciekają od aktualnych problemów, od odpowiedzialności. Boją się pisać o teraźniejszości. Nie są silni duchem. Obawiają się konsekwencji. Najważniejszy jest dla nich dwór. Mają świadomość sytuacji politycznej ale w niej nie uczestniczą, uciekają od ważnych spraw narodu. Nie ważne jest przesłanie utworu, ale to czy się spodoba.

. kolaboranci
Ludzie obłudni, dwulicowi. Aby zachować stanowiska gotowi są zniszczyć innych. Ważne dla nich są dobra materialne, donosiciele, pochlebcy. Zdają sobie sprawę z władzy Nowosilcowa i chcą, aby ich ochraniał, uprzedzają jego zachcianki, chcą się zasłużyć. Eliminują przeszkody. Działają poprzez zastraszenie, kłamstwo, szantaż. Interpretują fakty tak aby im było wygodniej.

4.7.2 PROMETEIZM
Konrad ma cechy bohatera mitologicznego. Został uwięziony za udział w spisku przeciw carowi. W celi więziennej następuje jego przemiana wewnętrzna. Uważa się za jedynego, który mógłby być przywódcą duchowym Polaków. W Wielkiej Improwizacji wzywa Boga na rozmowę. Żąda od niego "rządu dusz", który pokaże drogę zbawienia. Dopuszcza się aktu bluźnierstwa wobec Boga. Wytyka Mu brak serca i mówi, że jest "tylko mądrością", nie obchodzi Go los świata. Bóg nie umie wskazać Polakom drogi do zwycięstwa, za to Konrad jest do tego zdolny. Chce obwołać się nowym przywódcą duchowym ludzi, których "kocha i za milijony cierpi katusze", gdyż tylko one chce przeciwstawić się władzy ziemskiej i boskiej.
Charakter prometejski: Konrad stylizowany jest na polskiego Prometeusza, chce zbawić ludzkość, sam wybiera sobie walkę z Bogiem i realizowanie swojej idei. Nie boi się skutków swojej działalności. Liczy się z potępieniem wiecznym, ale wyprowadzi ludzi z nacisku carskiego.

4.7.3 MESJANIZM
* miał zjednoczyć naród
* Polacy są narodem wybranym i od nich zależy wyzwolenie całej Europy
* cierpienie narodu ma przynieść Polsce zwycięstwo
* przelana krew młodych romantyków ma sens, bowiem przez nią wiedzie droga do odzyskania niepodległości
* miał podtrzymać Polaków na duchu i umacniać wiarę w zwycięstwo
* tajemniczy mąż 44 ma być wskrzesicielem narodu, miał jako jedyny ocaleć z rzezi, ma wszystkie cechy apokaliptycznego wybawcy

P O Z Y T Y W I Z M

1. RAMY CZASOWE
EUROPA
Początek: 1850 r.
Koniec: 1890 r.
POLSKA
Początek: 1864 r.
Koniec: 1890 r.
2. SYTUACJA W POLSCE PO POWSTANIU STYCZNIOWYM
2.1 ZABÓR ROSYJSKI
* rozpoczęto bardzo brutalną akcję rusyfikacji (administracja, szkolnictwo)
* język rosyjski stał się językiem narodowym
* likwidacja polskich szkół i uczelni
* terytorium zaboru rosyjskiego - Kraj Nadwiślański - zmiana nazwy, aby nie było mowy o Polsce
* dekret uwłaszczeniowy ogłoszony przez Rosjan dla chłopów
2.2 ZABÓR AUSTRYJACKI (GALICJA)
* Galicja uzyskała autonomię (częściową niepodległość polityczną)
* istniał dla Galicji osobny sejm polski
* literatura nie podlegała cenzurze
* nie było zainteresowania odzyskaniem niepodległości ponieważ biedni dążyli tylko do przeżycia a bogaci do utrzymania majątku
* brak przemysłu, nędza wsi, dysproporcje majątkowe
2.3 ZABÓR PRUSKI
* bezwzględna akcja germanizacyjna
* język urzędowy - niemiecki, zakaz modlitwy w języku polskim
* Polacy nie mogli zamieszkiwać na stałe w danym miejscu
* istniały towarzystwa śpiewackie i sportowe (pod nimi kryła się konspiracja)
* chłopi niejednokrotnie pozbawieni byli ziemi
* urzędy obsadzone przez Niemców
3. FILOZOFIE EPOKI
3.1 AUGUST COMTE
W rozprawie "Kurs filozofii pozytywnej" sformułował swe główne poglądy:
przedmiotem nauki powinno być rejestrowanie faktów i spostrzeżeń,* bowiem godne poznania jest to co sprawdzalne, udowodnione empirycznie
* żądał ciągłego weryfikowania wiedzy, żadne twierdzenie nie jest do końca prawdziwe; twierdził, że wiedza jest relatywna
* badania naukowe powinny prowadzić do konkretnych wynalazków, wzbogacać ludzkie życie
* odrzucenie psychologii
3.2 HERBERT SPENCER
Dostrzegł analogię pomiędzy prawami rządzącymi biologią a istnieniem społeczeństwa ludzkiego. Twierdził, że podstawą egzystencji jest harmonijna współpraca pomiędzy organami i klasami społecznymi. Jeżeli jedna z klas społecznych nie domaga to całe społeczeństwo jest chore, stąd wniosek, że walka klas jest zgubna, jest zjawiskiem szkodliwym. Harmonia jest bowiem podstawą społeczeństwa. Jedyną i prawdziwą formą rozwoju jest ewolucja, rozwój przy ciągłym doskonaleniu się.
3.3 HIPOLIT TAINE
Stworzył kierunek zwany DETERMINIZMEM - jakiekolwiek dzieło literatury jest zdeterminowane przez 3 czynniki dotyczące twórcy:
* rasa (czynniki psychiczne i biologiczne)
* środowisko (geograficzne, społeczne)
* chwila dziejowa (tradycja, przeszłość, teraźniejszość)
Taine twierdził, że w ten sposób trzeba badać literaturę, w sposób socjologiczny. Literatura dostarcza bowiem wiedzy o społeczeństwie. Ma ona gromadzić fakty o nim.
Człowiek jest zdeterminowany warunkami w jakich się urodził, pozycję społeczną, stanem majątkowym.
3.4 KAROL DARWIN
Jest twórcą EWOLUCJONIZMU. Przyczyny ewolucji:
* walka o byt
* dobór naturalny
Walka o nie kształtuje ewolucję. Przetrwają tylko osobniki najsilniejsze, na tym polega doskonalenie się rasy, eliminowane są bowiem najsłabsze jednostki. Konsekwencja tej teorii to praca "O pochodzeniu człowieka". Udowodnił, że człowiek nie jest centrum wszechświata , jest jednostką biologiczną, wytworem ewolucji, podlega jej prawom.

5. CECHY POZYTYWIZMU POLSKIEGO
* nie był ruchem jednolitym ideowo, zawierał przeciwstawne poglądy
* program społeczno-gospodarczy propagował ustrój kapitalistyczny
* wrogo odniósł się do rewolucji jako do ruchu niszczącego naturalną, ewolucyjną drogę rozwoju społeczeństwa
6. SPÓR POMIĘDZY ROMANTYKAMI A POZYTYWISTAMI
Już w romantyzmie literatura dążyła do roli przewodniczki narodu, a poeta przywódcy. W pozytywizmie też. Ale tu podstawa poezji to rzetelna wiedza, nie natchnienie. Aby pisać trzeba mieć tę wiedzę ponieważ pisarz miał edukować. Literatura miała uczyć.
Młodzi studenci Szkoły Głównej to ludzie marzący o karierze pisarskiej. Zaczynali zawsze od dziennikarstwa ponieważ prasę omijała cenzura. W prasie koncentrowało się życie kulturalne. Nowy program ideowy został sformułowany na łamach prasy i tam był forsowany.
Prasa została podzielona na młodą (zwolennicy młodych poglądów) i starą (chciano zachować stary stan rzeczy). Pomiędzy dwoma antagonistycznymi pokoleniami różnice światopoglądowe pokrywały się z wiekiem.
Obóz młodych skoncentrował się wokół "Przeglądu Tygodniowego", "Opiekuna domowego", "Niwy", "Prawdy". Stara prasa to "Bluszcz", "Kłosy", "Biblioteka warszawska".
Spór pomiędzy romantykami i pozytywistami rozwijał się na łamach czasopism i wszedł do literatury polskiej jako spór młodej i starej prasy.
Adam Wiślicki w artykule "Groch o ścianę" z "Przeglądu..." skrytykował epigońską (wyznawanie poglądów minionej epoki) literaturę pseudoromantyczną. Od tego artykułu i ostrej krytyki rozpoczął się spór romantyków z pozytywistami.
W artykule "My i wy" w "Przeglądzie..." Świętochowski scharakteryzował oba stronnictwa. Ich stosunek do siebie.
Pomiędzy oboma stronnictwami panowały stosunki antagonistyczne. Wiele sobie zarzucali, nie widzieli możliwości ustępu i porozumienia.
Starzy:
* żądanie spokoju w literaturze
* zapatrzenie w przeszłość, bezkrytyczne jej uwielbienie
* brak żarliwości, energii, zdecydowanego działania
* hołdowanie konserwatywności
* podlegają regułom, kanonom
* opóźniają postęp myśli, wiedzy, manią społeczeństwo
Młodzi:
* popularyzacja pracy i nauki
* pobudzenie żywotnych sił w społeczeństwie
* kierowanie uwagi w przyszłość
* spontaniczni, swobodni i żarliwi w działaniu
* nie kierują się prywatą, ważne są dla nich korzyści narodu
* demokratyczni
Artykuł ten nie konstruuje żadnego konkretnego programu. To konfrontacja dwóch pokoleń. Krytyka konserwatyzmu, zapatrzenia w przeszłość, bezczynności. Młodzi pozytywiści byli rzecznikami oświaty, kapitalizmu (jako ustroju i nowej formy gospodarowania). Likwidacja nędzy i wyzysku to bogacenie się kraju, a efekt to niepodległość. Stąd fascynacja wynalazkami i postępem.
Orzeszkowa przedstawiła wizję idealistyczną, pełną optymizmu, wizję połączenia różnych klas, środowisk narodowych w imię dobra teraz i niepodległości później.
Pozytywiści przesuwali niepodległość na później. Koncentrowali się na działalności ekonomicznej, która miała doprowadzić do odłączenia się od zaborców i scalenia ziem polskich.
7. CELE I ZADANIA LITERATURY
Literatura pozytywistyczna miała być społecznie zaangażowana. Jej twórca to nauczyciel społeczeństwa a pisarstwo to służba publiczna. Orzeszkowa twierdziła, że literatura współczesna nie mówi prawdy o życiu i ludziach, nie zajmuje się żywotnymi sprawami współczesności, obraca się wokół tematów nieaktualnych, nie nadąża za życiem. Literatura i życie społeczne rozwijają się. Orzeszkowa żądała aby pisarz połączył się sercem i myślą z ogółem ludzi. Chciała aby twórca stał się sercem ogółu. Miał to być twórca czujący, opowiadający o problemach zbiorowości. Tematów miał szukać wśród ludzi i współczesności.
Tym tematem zajmował się także Sienkiewicz. Zaleca odrzucenie egoizmu, dostrzeganie problemów innych ludzi, według niego preferowany powinien być gatunek literatury - powieść. Ma ona przyszłość, jest pożyteczna. Dostrzegł on w niej formą literacką, która najskuteczniej służy propagandzie i agitacji. Zgadza się także z tym Orzeszkowa.
W pozytywizmie nastąpił zwrot ku powieści i noweli. Stwarzały one bowiem okazję do wnikliwego zaprezentowania rzeczywistości. Proza była łatwiejsza w odbiorze, bardziej komunikatywna. Mogła dotrzeć do większego kręgu odbiorców.
7.1 POWIEŚĆ
* jak zwierciadło odbija rzeczywistość
* to co jest zawarte w niej musi być prawdopodobne
* powinna oddać prawdziwą atmosferę społeczeństwa
* oddziaływać na wyobraźnię
* może przekazywać uczucia
* aby była użyteczna powinna posiadać dwie strony: zewnętrzną odnosząca się do formy i wewnętrzną uwydatniającą myśli i dążenia
* ma być źródłem wiedzy o współczesności
* powinna pouczać, wyjaśniać, przedstawiać to co dobre
* ukazując postawy naganne, dawać chwalebne przykłady
* winna mieć walor estetyczny, uczyć i wychowywać

8.4.2 CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZEŃSTWA
. Arystokracja
Zainteresowania
Zajmują się sztuką - jej uprawianiem i kontemplacją. Nie pracują na siebie, żyją z majątku, który posiadają. Stylizują się na artystów, choć tak naprawdę tej sztuki nie rozumieją. Nie są zadowoleni ze swego życia. Uważają, że nie mają dobrych warunków do rozwijania. Ich życie różni się od życia w utworach, są więc niezadowoleni. Nie mają przed sobą żadnych celi. Są ospali, apatyczni, uciekają w sentymentalne powieści, by zabić nudę. Sami nie wiedzą czego chcą. Mają o sobie wygórowane mniemanie. Egoistyczni, myślą tylko o sobie, o zbytkach, rozrywkach (urozmaicić monotonne życie). Schlebiają własnym pragnieniom, choć sami nie wiedzą czego chcą. Nie zajmują się losem swoich bliźnich.
Zasady moralne
Nie mają. Żyją według konwenansów. Z zewnątrz - pokrywa, maska; wewnątrz - same złe cechy. Nie liczą się z innymi. Są wyniośli i dumni, honorowi ale i kłamią. Gardzą innymi. Liczą się tytuły a nie szczęście.
Ich kryterium oceny
Majątek, podporządkowywanie konwenansom.
Ci, którzy nie spełniają tych wymogów nie są traktowani jako ludzie.

. Ziemiaństwo
Są w hierarchii majątkowej niżej niż arystokracja. Są to ludzie trzeźwo myślący. Postępują wbrew honorowi lecz muszą utrzymywać rodzinę i majątek. Ziemiaństwo to klasa ludzi o obliczu ludzi patriotów. Borykają się ze sprawami codziennymi, ale korzyści z ich pracy nie są przeznaczone dla nich. Za wszelką cenę chcą zachować obecny status majątkowy i nie oddawać ziemi.

. Zaścianek
Ludzie ci z racji pochodzenia są szlachtą, ale warunki życia zmuszają ich do pracy - zubożała szlachta. Cechuje ich ład, porządek, dbałość o ład estetyczny. Istotną cechą jest praca - szanują ją, nie boją się jej, są zadowoleni, że ją mają, jest ona dla nich źródłem utrzymania, kształtuje wytrwałość, silną wolę i uczciwość. Ludzie ci są serdeczni i gościnni, zdolni do głębokich uczuć, honorowi, dumni, prostolinijni, otwarci w swoich reakcjach. Przeszłość to dla nich skarbnica wiedzy, ukazuje wzorce osobowe, dbają o nią i tradycję.
9. TWÓRCZOŚĆ BOLESŁAWA PRUSA
9.1 DZIENNIKARSTWO
Swoje pierwsze utwory napisał jako dziennikarz. Najpierw pisał artykuły popularno-naukowe. Nie uważał pracy dziennikarskiej za dość poważną. Przyjął ofertę pisania stałych felietonów (treść miała informować o ważnych wydarzeniach z różnych sfer). Ideał felietonisty: musi być wszędzie i wszystko wiedzieć, czytywać wyciągi z artykułów, alfa i omega - chłonie wszystko.
W swoich pracach zawarł pozytywistyczne hasła: praca organiczna, nauka to potęga, emancypacja kobiet (jest przeciw niej).
9.2 "LALKA"
9.2.1 PROBLEMATYKA UTWORU
Tematem "Lalki" jest klęska dwóch ideologii: pozytywizmu i romantyzmu, ukazane na tle przemian dziejowych: wygasania walk narodowowyzwoleńczych i rodzenia się kapitalizmu. Uwaga autora koncentruje się wokół zagadnień politycznych, społeczno-ekonomicznych i kulturalnych. Im też podporządkowana jest konstrukcja portretów psychologicznych powieściowych postaci. "Lalka" posiada trzy warstwy kompozycyjno-tematyczne:
1. powieść o polskim społeczeństwie wieku XIX
2. kronika dnia powszedniego Warszawy 1878/79 roku
3. powieść o nieszczęśliwej miłości Stainsława Wokulskiego do arystokratki Izabeli Łęckiej

9.2.2 PORTRET STANISŁAWA WOKULSKIEGO
Doktor Schuman powiedział o Stachu: "Skupiło się w nim dwóch ludzi: romantyk sprzed roku 1860 i pozytywista z 1870". Osobowość Wokulskiego ukształtowała się w epoce romantyzmu, ale żyć i działać przyszło mu w potywiźmie. Cechy jakie się w nim skupiły, ich kontrowersyjność, wywołująca brak ideowej, konsekwentnej postawy, doprowadziło do klęski w życiu osobistym głównego bohatera.
Cechy romantyczne:
1. skomplikowana, niepospolita, wyjątkowa indywidualność
2. skłócony ze światem
3. uczestniczył w powstaniu styczniowym, za co został zesłany na Syberię
4. traktował miłość i kobietę z wielką czcią
5. zdolny był do ofiar i poświęceń
6. jego tragiczna i romantyczna miłość do Izabeli zakończyła się prawdopodobnie samobójstwem
7. zagadkowość i tajemniczość jego losów
8. postać bogata wewnętrznie, ponadprzeciętna
Cechy pozytywistyczne:
1. kult wiedzy (wychowanek Szkoły Głównej w Warszawie)
2. zainteresowanie wynalazkami
3. przedsiębiorczość, dyscyplina i konsekwencja w pomnażaniu majątku
4. zainteresowanie ekonomicznymi sprawami kraju i nędzą klas najuboższych
Miłość do Izabeli przemieniła Wokulskiego z człowieka krytycznego i rozsądnego w zakochanego do szaleństwa romantyka. Stracił pewność siebie, przestał wierzyć w pracę, przeżywał rozterki, nie potrafił znależź dla siebie miejsca na ziemi.

9.2.3 STARY SUBIEKT JAKO NARRATOR - ZNACZENIE PAMIĘTNIKA RZECKIEGO
Pamiętnik Rzeckiego to wzruszająca, chaotyczna gadanina starego subiekta, który opowiada o wszystkim co przeżył i przeżywa, wzbogacając to własnymi refleksjami. Spełnia tym samym ważne funkcje. Dopełnia obraz przedstawionej rzeczywistości w "Lalce" bardzo istotnymi elementami. Informuje o udziale Rzeckiego w Wiośnie Ludów, Wokulskiego w powstaniu styczniowy, oraz jego późniejszych losach, przez co powieść zyskuje perspektywę historyczną. Wprowadzenie pamiętnika celowo opóźnia akcję, wzmaga zaciekawienie czytelnika dalszymi losami bohaterów. Z niego poznajemy także Warszawę lat 70-tych i wcześniejszych, jej mieszkańców. Rzecki komentuje tragedię miłosną Stanisława, wydarzenia w sklepie, w kamienicy, w mieście. Dzięki temu kazde zdarzenie oglądamy z różnych punktów widzenia, mamy rożne interpretacje. Rzecki opowiada przede wszystkim o przeszłości, wspomina lata wcześniejsze - okres napoleoński. Gdy narrator odautorski przedstawia świat w miarę wszechstronnie i obiektywnie to Rzecki pisze tylko o tym, co sam wie, o bohaterach i zdarzeniach, w których sam brał udział. Tworzy to zupełnie odmienny obraz świata. Pod większością sądów Rzeckiego o współczesnym świecie podpisuje się sam Prus.

.2.4 CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZEŃSTWA
"Lalka" ukazuje obraz społeczeństwa polskiego, jego warstw, środowisk, grup zawodowych w latach siedemdziesiątych XIX wieku. W powieści grupy te prezentowane są przez swych przedstawicieli. Poznajemy miejsca ich zamieszkania, spacerów, tematy ich rozmów.
. Arystokracja (Tomasz i Izabela Łęccy, baronostwo Krzeszowscy, pani Wąsowska, hrabia Starski, hrabia Tek)
. Ziemiańska szlachta (prezesowa Zasławska)
. Mieszczaństwo:
- niemieckie (Minclowie)
- żydowskie (Szlangbaumowie)
- polskie (Wokulski, Rzecki, pani Stawska)
. Proletariat miejski (ukazany w powieści marginesowo)
Społeczeństwo zostało przedstawione w sposób kontrastowy. Obraz Powiśla, nędza jego mieszkańców kontrastuje z wystawnym i beztroskim życiem arystokracji, ich bogato urządzonymi pałacami, drogimi strojami.

9.2.4.1 Krytyczny obraz arystokracji
Arystokracja ma poczucie odrębności i wyższości nad resztą społeczeństwa. Gardzi ludźmi niższego stanu, jest niezdolna do żadnej produktywnej pracy. Arystokraci prowadzą próżniaczy tryb życia, zajmują się grą w karty, wyścigami konnymi, rodzinnym swataniem i intrygami, składają sobie wizyty, bywają w teatrze i na koncertach. Grupa ta jest moralnie zepsuta, co widać na przykładzie traktowania spraw tyczących miłości i małżeństwa. Kobiety z wielkiego świata, wychowane w duchu konwenansu i pozoru, są niezdolne do miłości, zimne i nieczułe jak lalki, obłudne i cyniczne w postępowaniu. Wychodzą za mąż, kierując się rozsądkiem lub koniecznością (złą sytuacja finansowa rodziców). Pośród arystokracji nie ma żadnych dzieci. Jest to celowy zabieg autora, który chce w ten sposób podkreślić, nie ma ta grupa możliwości przetrwania, jest biologicznie zwyrodniała, skazana na wymarcie. Ta "kasta egoistów" sama nie potrafi stworzyć żadnej wartości i utrudnia to innym.

M Ł O D A P O L S K A

1. RAMY CZASOWE
Początek: 1890 r.
Koniec: 1918 r.
2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MŁODEJ POLSKI
2.1 SYTUACJA KRAJU
Po zrywie wolnościowym w epoce romantyzmu, zmęczony naród skierował się ku filozofii pozytywistycznej. Epoka spokoju i łagodności w dążeniu do niepodległości. Wiodącymi wartościami moralnymi była praca fizyczna i umysłowa. Popularne zawody to lekarz, nauczyciel itp. Główną warstwą społeczną była inteligencja. Była ona odpowiedzialna za doskonalenia w dążeniu do niepodległości. Z czasem zauważono wypaczenie poglądów. Mieszczaństwo opływało w dobrobycie. Wprowadzali uzależnienie od siebie. Byli zachłanni, a to szło w parze z zakłamaniem. Powiększyły się dysproporcje majątkowe. Zrezygnowano z dążeń niepodległościowych. Było tak głównie w Galicji - lojalizm polityczny. Miała ona bowiem autonomię. Niestety politycy nie wykorzystali tej sytuacji by przechować polskość, ale wręcz sprzyjali Austrii. Mieszczaństwo zrezygnowało z niepodległości dla majątku. Młode pokolenie odnosiło się więc z niechęcią do pokolenia pozytywistów. Młodzież z Galicji widziała biedę kraju. Galicja nie posiadała bowiem rozwiniętego przemysłu, a rolnictwo znajdowało się w strukturze feudalnej. Byli zacofani gospodarczo. Jednak to Kraków był ośrodkiem kulturalnym i literackim. Miasto było ubogie. Rząd sprawował tam kler oraz klasa mieszczańska. Tu mieszkała buntowniczo nastawiona młodzież uniwersytecka.

Epoka ta obejmowała wszystkie dziedziny sztuki: literaturę, muzykę, plastykę oraz teatr. Miała pływ na życie, zwłaszcza artystów. Nazwa epoki podobna jest do nazw europejskich: Młode Czechy, Młode Niemcy, Młoda Francja. Młoda Polska to również tytuł artykułów Artura Górskiego, opracowanych na łamach czasopisma "Życie" (Kraków 1898). Zawarł on tam charakterystykę nowej sztuki, która powinna:
1. mieć charakter rodzimy, polski
2. zawierać atrybuty młodości czyli spontaniczność i żarliwość
Stąd nazwa: Młoda Polska.
2.2 INNE NAZWY ZWIĄZANE Z EPOKĄ
2.2.1 MODERNIZM
(die modern - aktualny, modny, nowoczesny)
1. synonim Młodej Polski
2. nazwa pierwszej fazy rozwoju epoki (5 - 7 lat). Charakteryzował go skrajny indywidualizm, metafizyka, szokujący sposób bycia artystów. Chciano unowocześnić świat, zmienić go.

2.2.2 NEOROMANTYZM
Był to kierunek artystyczny XIX i XX wieku. W sposób jawny nawiązywał do romantyzmu i jego twórców - Mickiewicza, Słowackiego, Norwida. Posiadał wspólne cechy epoki.

2.2.3 SECESJA
Termin dla określenia kierunku w sztukach plastycznych oraz architekturze, sztuce użytkowej i zdobnictwie. Jej cechami są: falista linia, wątki roślinne i kwiatowe, asymetria, pastelowe barwy.

2.2.4 DEKADENTYZM
Schyłkowość. Był to ruch artystyczny oraz światopogląd, który był głęboko przekonany o upadku kultury i jej tradycji z powodu rozwoju cywilizacji. Totalna niechęć do istnienia, wyczerpanie ideologii. Rozwój tak jak przed upadkiem Cesarstwa Rzymskiego.

2.2.5 FIN DE SIECLE
Koniec wieku. Styl bycia końca XIX wieku.
2.3 FILOZOFIE EPOKI
Racjonalizm i empiryzm wiązały się z kierunkiem artystycznym pozytywizmu - realizmem. Gdy w Polsce panował realizm to w innych krajach tworzyły się nowe tendencje, które po pewnym czasie dotarły do Polski. Przestał być modny realizm.

2.5.1 NATURALIZM
Jego twórcą był Emil Zola. Utwory jego nawiązywały do komedii ludzkiej Balzaka. Zalecenia teoretyczne naturalizmu zawarł on w przedmowie do utworu pt. "Teresa Raquin":
1. biologizm
a) utożsamianie społeczeństwa z organizmem żywej istoty
b) pojmowanie człowieka jako cząstki natury, człowiek zdeterminowany jest przez prawa natury
c) pojmowanie życia jako wiecznej walki o byt
2. postawa uczonego i badacza, który wiernie odzwierciedla życie odebrane zmysłami, wierność szczegółów
3. maksymalny obiektywizm, bez własnych ocen odautorskich, autor rejestruje i pokazuje
4. brak tematów tabu, zakazanych, wszystko powinno znajdować odzwierciedlenie w sztuce
Naturalizm ubezwłasnowolnia człowieka poprzez prawa natury. "Germinal" (narodziny świadomości społecznej).

2.5.2 IMPRESJONIZM
Najpełniej wyrażony został w malarstwie. Nazwa francuska od tytułu obrazu Moneta "Wschód słońca. Impresja". Inni przedstawiciele to Manet, Renoir, Cezanne. W Polsce byli to głównie Wyczółkowski, Fałat, Pankiewicz, Boznańska. Zerwał on z pierwszeństwem tematów historycznych. Centrum zainteresowania był pejzaż. Zmiany ze względu na światło - wrażenie. Malowano portety i postacie na tle natury. Cechy:
1. szkicowość obrazu, rozmycie
2. uwrażliwienie na barwę zmieniającą się z oświetleniem
3. dbałość o ukazanie wpływu światła na obraz barw i przedmiotów
4. gra świateł i cienia
Specyficzna technika malowania - plamy barw. W literaturze charakterystyczna kompozycja:
1. zestawienie luźnych scen czy obrazów.
2. zmieniający się pejzaż, dynamizm przyrody
3. gar świateł w opisach
4. uchwycenie niepowtarzalnych chwili, wrażeń towarzyszących

2.5.3 SYMBOLIZM
Był wykorzystywany głównie w plastyce. Głoszono, że dzieło artystyczne ma ukazywać problemy duchowe człowieka. Te sfery ludzkich problemów nierozwiązywalnych drogą intelektualną. Nawiązanie do intuizmu. Tematem była abstrakcja, niepoznane, tajemnicze. Środek artystyczny to symbol (przedmiot, sytuacja, obraz, który poza naturalnym znaczeniem krył metaforyczny sens). Elementy w malarstwie np. Obraz Malczewskiego pt: "Śmierć". Był on zafascynowany śmiercią. Śmierć - personifikacja, animizacja, wieloznaczność, alegoria.
POECI MŁODEJ POLSKI
6.1 KAZIMIERZ PRZERWA - TETMAJER
Cechy twórczości:
1. subiektywizm
2. nastrojowość
3. subtelność opisów przyrody
4. wprowadzenie języka intymnych zwierzeń
5. eskapizm (ucieczka od rzeczywistości)

Rodzaje liryk dominujących w jego twórczości:
1. dekadencka
2. miłosna
3. Tatrzańska

RELATYWIZM ETYCZNY W "ZBRODNI I KARZE" FIODORA DOSTOJEWSKIEGO
Relatywizm etniczny to względność wartości moralnych.
Powieść ta powstała w latach 1865-66.
1. autor miał długi (ciężka sytuacja finansowa)
2. negacja tendencji (modernizm - nowe wartości w obliczu natury)
Tłem wydarzeń jest obraz Petersburga, który wytwarza i wpływa na nastrój ludzi żyjących w nim. Dba autor o szczegóły. Ukazane dwie części miasta:
1. Biedna - mieszkają rzemieślnicy, studenci. Ulice są brudne i cuchnące. Domy zaniedbane, ludzie nędznie ubrani. Ludzie smutni, często popadają w alkoholizm. Brak perspektyw, klimat zniszczonego miasta, zniszczonych ludzi, nie mogą się wyrwać z upodlenia.
2. Bogata jest pełna zieleni i piękna. Miasto zadbane, a ludzie schludni i szczęśliwi.

Raskolnikow
Urodził się w biednej rodzinie szlacheckiej. Studiował prawo, ale zmuszony jest je porzucić bo ma problemy finansowe. Jest nadzieją rodziny. Niezrównoważony psychicznie, wyobcowany, nie ma przyjaciół. Czuje się kimś lepszym. Hipochondryk. Jest ateistą mimo, że wychowano go religijnie. Nie wierzy w Boga bo nie ma sprawiedliwości. Wrażliwy na niedolę innych. Osobowość skomplikowana. Ma o sobie wielkie mniemanie, ale jest wrażliwy - paradoks.

8.2.1 WIZJA SPOŁECZEŃSTWA
Społeczeństwo dzieli się na ludzi zwykłych i niezwykłych. Ci ostatni mają prawo zbrodni, zmian prawa gdyż mają predyspozycje. Ludzie normalni muszą podporządkować. Niezwykli mogą przekraczać prawo bo sami je ustanowii, mogą popełniać zbrodnię, poświęcać jednostkę dla ludzi. Naruszają stare prawa. Tworzą nowy świat, więc mogą sobie na to pozwolić. Cel uświęca środki. Oni mogą być mniej lub bardziej wybitni. Im "lepsi" tym większe mają prawa.

Poglądy te zbiegły się z wypowiedzią na temat Alony Iwanowny. Ograbia ona najuboższych. Jest skąpa, okrutna dla siostry. "wesz". Jej zabicie to pożytek dla biednych. Rodia czuł się człowiekiem niezwykłym dlatego ją zabił. Za jej bogactwo chce pomagać biednym. Intencje szlachetne i altruistyczne. Chce udowodnić, że jest nieprzeciętny. Porównuje się do Napoleona. Pragnie dowieść swego charakteru. Dla postępu ludzkości może zabijać. Oni decydują o losie innych ludzi - władcy przyszłości. Zwykli ludzie są materiałem społeczeństwa.

8.2.2 POWIEŚĆ O PSYCHICE ZBRODNIARZA I O ZŁOŻONYCH MOTYWACH ZBRODNI
Motywy zbrodni
1. udowodnienie sobie przynależności do rasy panów
2. chce nieść dobro dla społeczeństwa. Za pieniądze lichwiarki chce uratować tysiące ludzi. Śmierć gnębicielki lichwiarki
3. Sprawdzić chciał własną moc, odporność na gnębienie sumienia, wyższość ponad przeciętność. Udowodnienie swej nieprzeciętności.
4. Próba własnych sił
5. Pomoc rodzinie. Dunia nie musiałaby wychodzić za mąż dla pieniędzy
6. Niesprawiedliwość. Był młody, a nie miał środków rozwoju. Starucha marnował tylko pieniądze.

Chciał być wyrachowany i zimny, dbać o szczegóły. Nie wytrzymał emocjonalnie tuż przed mordem. Zabił obie kobiety w szale i zdecydowaniu. Nie wszystko odbyło się tak jak planował. Komplikacje przy ucieczce. Śmierć Lizawiety tłumaczył jako przypadkową i konieczną (musiał móc uciec).

Cel mordu niespełniony
1. nie wykorzystał pieniędzy
2. słabe sumienie, emocje, zaburzenie równowagi psychicznej
3. nie był istotą wyższą (myślał i rozpamiętywał).

Rola Soni
. wskazywała mu drogę na zadośćuczynienie i pokutę przyznania, które uspokoi jego napięcie.
. dodawała mu otuchy, rozumiała go, nie czuł się samotny
. wiara i uczucie, szansa przetrwania na Syberii
Uosobienie dobra. Jej zawód to forma ofiary. Kocha ludzi, uważa, że każdy jest potrzebny i nikogo nie należy wywyższać. Uświadomiła niedorzeczność idei Raskolnikowa. Wiedząc, że jest niezbędna dla Rodii idzie z nim na zesłanie. Udowodniła mu, że nie ma altruizmu gdy w grę wchodzi cierpienie innych. Jej wpływ skruszył opór Rodii. Pojechała za nim bo kierował nią miłość, dobro i szlachetność. Odpowiedzialna za nawrócenie grzesznika.

Syberia
Zachodzi w nim przemiana wewnętrzna. Zaczyna czuć potrzebę człowieka (Sonię). Czeka go całe życie, które spędzić chce z Sonią. Stał się bardziej pokorny wobec ludzi i boga - miał cel życia. Zło może zostać zniszczone przez dobro i szlachetność, a nie przez przemoc.

Początkowo Raskolnikow uważał, że wolność to prawo do czynienia wszystkiego. Po pewnym czasie zrozumiał, że nie ma wolności całkowitej bo trzeba brać pod uwagę ograniczenia moralne. Rodia powrócił do Boga. Zalety Soni przypisywał religii w którą ona bezgranicznie wierzyła. Jego pierwotna ideologia doprowadziła go do cierpienia, a on chciał być szczęśliwy. Widział jej wewnętrzną radość i też taki chciał być. Metamorfoza człowieka pogodzonego z naturą.

Jest to kryminał nietypowy bo ukazana jest psychika zbrodniarza i analiza zbrodni. Zbrodnia to pretekst do analizy postaw ludzkich wobec zła. Powieść psychologiczna. Proces myślowy i analiza postępowania.
Powieść polifoniczna jest prawie bez narratora. Charakterystyka poprzez dialogi.
Wnętrze bohatera prezentowane jest przez wprowadzenie lustrzanych postaci realizujących działanie.

Swidrygajłow
Sprytny, przebiegły, zdemoralizowany, znudzony życiem. Nagina prawo. Wyrachowany, rozpustny, lubieżny. Dąży do celu.
Łużyn
Egocentryk, poczucie wyższości, skąpy i wiecznie niedowartościowany. Lubił gdy ktoś był mu oddany, pokorny i posłuszny. Władczym, niegodziwiec, wyrachowany. Lubił manipulować innymi, rządny fortuny.

W momęcie podjęcia decyzji o morderstwie i wizyta u lichwiarki
Walka z wahaniem i jednoczesna pewność postanowienia. Lęk obawa ciała i emocji. Zabił w napadzie szału. Ogarnęła go panika wraz z roztargnieniem. Widok trupa napawa go grozą. Przestaje myśleć logicznie. Narastał w nim strach, że ktoś go nakryje. Emocje stworzyły urojenia. Zwraca uwagę na szczegóły w przebłysku świadomości. Obrzydzony czynem. Czuje roztargnienie po drugim morderstwie.

Anatomia zbrodni i psychika zbrodniarza
Anatomia zbrodni ukazana jest przez szczegółowy opis mordu i psychiki mordercy. Wewnętrzny spór i reakcje po kilku dniach od morderstwa. Życie z piętnem zbrodni. Odcięcie od świata i rozpamiętywanie. Pragnie bez skutku zapomnieć. Zachowuje się jak opętany. Działa w zamroczeniu, a kierują nim emocje. Chce ukryć dowody, zmazać ślady mordu. Strach przed zdemaskowaniem. U innych w słowach i czynach szuka aluzji. Podejrzliwy, zamknął się w sobie. Osaczony. Posępny i ponury. Wolał być sam. Żył w ciągłe w niepewności, histerii, skrajności emocji. Świadomy tej sytuacji. Samotny.

Porfiry i Rodia
Porfiry wprowadza Rodię w obłęd. Prowadzą ciągłą walkę intelektualną. Rodia zdominowany jest przez emocje i nie mógł racjonalnie rozpatrywać dyskusji. Porfidia był doświadczonym detektywem i znał reakcje mordercy na aluzję. Rodia gubił się we własnych słowach i tracił orientację. Był atakowany i musiał się bronić. Doprowadziło to do przyznania się do winy. Nie wytrzymałby dłużej. Zachował reszty dumy, nie wyrzeka się swej wyższości. Chce zakończyć ten rozdział życia. Po przyznaniu się do winy emocje odeszły. Opowiada o wszystkim ze szczegółami. Pozbywa się wiedzy o mordzie. Pozostaje pusty. Równowaga psychiczna powraca.

Kara
Nietypowa skrucha. Nie potępia czynu, ale ma świadomość, że nie był do tego zdolny. Potem dopiero pod wpływem Soni jego pragnienie pokuty i kary powraca. Mówi o rzeczach w sądzie, które może zataić i nieobwiniać siebie. Mówi dokładną prawdę. Dzięki temu rehabilituje się we własnych oczach. Powraca spokój sumienia. Powieść ta jest analizą istoty kary.

8.4.2 DRAMAT NATURALISTYCZNY
Są tu bohaterowie z niższych sfer (Hanka, Kucharka), szczegułowe didaskalia. Poruszyła tematy wstydliwe. Życie ich jest motywowane biologicznie (dulszczyzna dziedziczna). Tylko silni mogą przetrwać, a słabi przegrają.
9. "WESELE" WYSPAŃSKIEGO JAKO DRAMAT SYMBOLICZNY
9.1.1 STANISŁAW WYSPIAŃSKI - CHARAKTERYSTYKA
Stanisław Wyspiański reprezentuje dramat symboliczny. Debiut wiązał się z utworem "Warszawianka". Był to tekst realistyczny bez elementów symbolicznych. Inne utwory to "Wesele", "Wyzwolenie". Dramaty ludowe o tematyce współczesnej to "Sędziowie", "Klątwa". Dramaty o temacie antycznym to "Achilles", "Protesilos i Laodamia". Nawiązanie do powstania listopadowego w "Nocy listopadowej" i "Lelewelu". Miał wielostronne zainteresowania. Wszechstronnie działał i był pracowity. Dramat "Wyzwolenie" to utwór współczesny. Uważany jest za jego jeden z najlepszych utworów. Oryginalny kształt. Główny bohater Konrad jest reżyserem przedstawienia. W kręgu wydarzeń utworu pojawiają się sprawy Polski i polityki. Konrad podobny jest do Wyspiańskiego, który przybył by wyzwolić ludzi z mitów, legend od narzuconego pewnego sposobu myślenia. Jest autorem różnych luźnych wierszy o charakterze osobistym. Autor poematów i didaskaliów (np. w "Weselu", pisane są wierszem i traktowane są jako oddzielny utwór liryczny). Oryginalny malarz. Malował portrety dzieci i cykl macierzyństwo. Uprawiał malarstwo sztalugowe czyli w pracowni. Używał farb pastelowych. Uprawiał rysunek piórkiem, kredką i węglem. Zajmował się też malarstwem ściennym - Polichromie. Projektował meble, witraże, tkaniny, elementy użytkowe. Wykonywał kilka płaskorzeźb i litografii (rzeźbienie rysunku w metalu, a później odbicie na papierze). Jego działa sztuki nie należy rozdzielać jest to bowiem wizja pewnej casłości - "Teatr mój widzę ogromny". Wizje teatralne. Munumentalizm syntetycznych wizji.
"Skarby Sezamu" to jeden z obrazów Wyspiańskiego - największy. Łączy w nim dwa światy. Reprodukcje jedynie fragmentów obrazu. Oddziaływuje nastrojem, tajemniczością i grozą.

Do napisania tego utworu zainspirowało go wesele i ślub przyjaciela. W Krakowie, w pierwszym okresie impresjonizmu, młodzież zainteresowała się światłem. Malowali często za miastem wykorzystując elementy świetlne. Ludzie z pod Krakowskich wsi uchodzili za szczerych, uczciwych, malowano ich portrety. Moda na styl ludowy - "ludomania" czyli bratanie się z chłopami. Artyści skierowali się w stronę ludu, chcieli dotrzeć do ich szczerości i moralności. W 1920 roku Boy-Żeleński napisał "Plotkę o "Weselu"" by zachować dla potomności jak doszło do powstania tego dzieła. W "Weselu" umieścil ludzi, których znał - ich odpowiedniki:
1. Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, malarz
2. Gospodyni - Anna Mikołajczykówna
3. Pan Młody - Lucjan Rydel - gaduła
4. Pani Młoda - Jadwiia Mikołajczykówna
5. Radczyni - profesor Domańska
6. Haneczka - Hanna Mikołajczykówna
7. Nos - Noskowski
8. Dziennikarz - Starzewski
9. Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer
10. Zosia i Maryna - córki lekarza - Poreńskie
11. Klimina - swatka
12. Czepiec - amant wiejski
Ślub ten był szokiem dla społeczeństwa krakowskiego. Mieszkali w Bronowicach, gdzie toczy się akcja utworu. Skandal. Wyspiański był na tym ślubie. Fascynowała go prostota, życie zamienił w poezję. Każda postać ma znane cechy. Prapremiera była skandalem bo sztuka była nietypowa (gwara ludowa), wystawiono ją w Teatrze Starym. Na afiszu chciał podać prawdziwe nazwiska. Wiele osób opuściło salę.

Akcja utworu dotyczy dwóch stanów. Inteligencji ze strony pana młodego oraz chłopstwa ze strony panny młodej. Brak przedstawicieli arystokracji czy proletariatu. Wyróżnia się tu dwa rodzaje scen:
1. realistyczne - osoby, bohaterowie tworzą nurt satyryczny
2. symboliczno-irracjonalne - obok realistycznej rzeczywistości występuje metafizyka, osoby-duchy. Ukazane uczucia konkretnych osób.
Ze scen realistycznych wyczytać można stosunek Wyspiańskiego do zjawisk i uczuć.

9.1.2 STOSUNEK PRZEDSTAWICIELI INTELIGENCJI DO CHŁOPÓW
Zwracanie uwagi na piękno zewnętrzne. Pan Młody odnalazł tu żywą urodę, odnajduje tu życie, spontaniczność, chodzi mu głównie o wygląd. Stylizuje się zewnętrznie (chodzi boso, z gołą głową). Zwraca uwagę na ubiór panny młodej. Zafascynowany swym strojem, który i tak zrzuci. Fascynacja dźwiękami muzyki ludowej. Nie zna chłopskich obyczajów, np. Dziennikarz lekceważył chłopów. Nie zna życia na wsi. Inteligencja nie liczy się z prawami chłopskimi. Zapominają o niedawnej przeszłości, o powodach krwawego wystąpienia chłopów. Nie interesuje go, że chłopi są żądni władzy. Chce tylko odpoczywać. Idealizacja chłopów i ich życia wiejskiego. Myśli on, że życie to siedzenie wśród zieleni, odnajduje tu ucieczkę od codzienności. Mówi o pospolitości, o swym pokoleniu, że są przeklęci, ubezwłasnowolnieni, dekadenci. To co ludzie z miasta widzą na wsi to fantastyczne poszukiwanie celu i sensu życia. Odmiany od pospolitej części mieszczucha. Podoba im się wieś odświętna, kolorowa, bez ciężkiej pracy. Nie dociekają marzeń chłopskich. Nie interesuje ich to. Podoba im się powierzchowność. Chłopi to widzą i rozumieją. Czepiec widzi to nieszczere bratanie się z chłopami. Żyd też traktuje tę stylizację za zabawę, bałamuctwo w wielkim stylu. Jest to szopka, chwilowy kaprys, znudzeni są bowiem zwykłym życiem. Chłopi odczuwają, że nie są rozumiani, czują obcość. Chłopi nie są ufni.

Inteligencja
1. Niezdolni do czynu. Pomimo ataku chłopów na szlachtę, bawią się razem z nimi, chwilowo zapomnieli o tym wydarzeniu.
2. Przeklinają przeszłość, ale nic nie robią. Żałują tego co było lecz nic nie robią by to zmienić. Uważają, że poprzez przeszłość są niewolnikami.
3. Brak aktywności działania. Dziennikarz wspomina dzwon Zygmunta, stare stroje. Wszystko uśpione. Inteligencja czeka na coś lub na kogoś.
4. Pospolici, niedojrzali politycznie. Np. Gospodarz powierza róg Jaśkowi, a to przecież on miał na nim grać.
5. Pogarda dla współczesnych. Pokolenie skazane na degenerację, tylko sztuka, a ona też nie jest na czasie. Poezja nie o tym co żywotne - spokojna jest. Usypia, znieczula, nie pobudza emocji, które mają być domeną. Błahe sprawy są poruszane. Utwory są identyczne. Powierzchowna, bezideowa, słowa bez pokrycia. Nie zmieniają się w czyn. Opieszała poezja.

Chłopi
1. Gotowi do walki, ale potrzebują przywódcy
2. Podatni na walkę chętnie będą uczestniczyyć w działaniu
3. Zawzięci, odwołują się do chlubnych kart historii
4. Zżyci ze sobą. Oczekują, że ktoś poprowadzi ich do walki. Chłop czuje potrzebę działania, decyzję o podjęcie działań pozostawia inteligencji. Chętni do walki, ale mierzi ich apatia.
5. Uważają, że ludzi z miasta trzeba trzymać krótko by nie przejęli kontroli nad chłopami
6. Widzą własną potęgę, ale nie są przygotowani bo wartości materialne stanowią dla nich większe znaczenie.
7. Nie umieją dobrze gospodarować i zaciągają długi
8. Nie boją się zawstydzić panów, nieufni, krytycznie nastawieni do inteligencji.
9. Otwarci, spontaniczni, szczerzy w reakcjach, garną się do wiedzy, znają swą potęgę i moc, wartość. Garną się do działania, ale nie dorośli do czynu. Zapalni jak słoma. Trzeźwo i realnie oceniają.
10. Skorzy do bójek, porywczy, dążą do bogactwa, stają się próżni.

Podczas wesela spotykają się dwa różne światy. Ludzie ci nie potrafią się porozumieć. Prowadzi to do rozbieżności, do oceny przeszłości i różnego widzenia narodu. Chłopi skorzy do działania, konkretnej walki, ale to inteligencja ma przodować bo chłopi są za słabi. "Wesele" to satyra na współczesność. Nie zdolność do czynu całego pokolenia. Rzekomy solidaryzm. Stylizowanie się na poszczególną modę. Pod maską przyjaźni i braterstwa kryje się niechęć, urazy, nie zrozumienie.

9.1.3 SYMBOLE W "WESELU"
Po koniec aktu I młoda para zaprasza na wesele chochoła, który przybywa. Jest on twórcą urojeń. W utworze tym występują trzy rodzaje symboli:
1. rzeczy
2. postaci
3. sceny
Chochoł rzuca czar na zebranych, budzą się w nich ukryte uczucia. Uosobienia utajnionych pragnień.

Widmo
Narzeczony Marysi, który zmarł na suchoty. Malarz francuski. Jego duch przybył na wesele. Rozpamiętuje chwile gdy byli razem, gdy istniała między nimi jakaś więź. Jest to upostaciowanie wnętrza Marysi. Z jednej strony cieszy się ona z jego przybycia, a z drugiej obawia. Pogodziła się z jego śmiercią. Jest to symbol utraconej miłości. Marysia przypomina sobie te chwile i boi się stabilizacji z mężem. Nie wie czy ma zostać z Wojtkiem,. Wesele sprowokowało ją do tych rozważań. Raz się cieszy z przybycia ukochanego, a raz nie.

Stańczyk
Dziennikarz "Czasu" należy do organizacji "Stańczyków". Stańczyk to symbol mądrości. Głos wewnętrzny dziennikarza. Wie on, że dziennikarz jako inteligent powinien przewodzić narodowi. Jest też symbolem postawy patriotycznej. Ukazanie niebezpieczeństwa zaniku walki. Zarzuca dziennikarzowi słowne deklaracje. Przyznaje się do bezczynności, obwinia za sytuację przeszłość. Jawi się jako dekadent, pragnie śmierci i to jest jego słowna deklaracja. Stańczyk przypomina czasy Jagiellonów. Nie wierzy w deklaracje społeczne. Dziennikarz pragnie katastrofy by wstrząsnąć społeczeństwem, by wyrwać ich z marazmu. Cena jest świętość tradycji. Nie widzi przyszłości dla Polski widzi, że złą obrał drogę. Stańczyk wręcza mu kaduceusz Polski. Dziennikarz wyraża pogardę dla bratania się z ludem. Widzi fałsz solidaryzmu. Stańczyk to jego sumienie i dla tego z ironią wręcza mu kaduceusz. Dziennikarz jako przywódca narodu.

Rycerz
Symbol honoru i patriotyzmu. Jest uosobieniem pragnień poety. Poeta ma odczucie siły. Dekadentyzm, a poeta tęskni do mocy i siły. Rycerz jako symbol mocy, odwagi i zwycięstwa. Zwiastun odrodzenia. Nazywa poetę nędzarzem. Poeta cierpi bo to co tworzy jest odzwierciedleniem ducha czasu. Rycerz przypomina czasy Jagiełły. Poeta ma szansę prowadzenia ludu do walki. Osądzona jest zdegenerowana poezja młodo polska. Poeta nie chce napisać wielkiego dzieła. Poeta nie jest w stanie podołać przywództwu narodu. Rycerz to symbol siły poezji oddziałującej na społeczeństwo.

Hetman
Duch hetmana Branickiego, który gardził chłopami. Symbol fałszu, zdrady, magnackiego egoizmu. I to mu zarzuca pan młody. Hetman jest butny, dumny, dominuje nad chłopami. Polska mu nie pomoże bo zaprzedał on kraj szatanowi. Pan młody żeniąc się z chłopką zdradził swój stan. Tłumaczy mu, że to moda, a nie szczere bratanie się z ludem.

Upiór
Jakub Szela stanął na czele powstania chłopskiego. Jest on cały we krwi bo wielu zabił. Chce się obmyć wodą. Dziad stara się go odpędzić. Upiór jako zimny trup. Dla Szeli ważne są dobra materialne. Przypomina, że bratanie się chłopów i szlachty jest niedorzeczne. Jest symbolem krwawej zemsty na panach.

Wernyhora
Ofiarowuje złoty róg gospodarzowi. Zszedł on z obrazu Matejki. Przewiduje przyszłość. Zwiastun czynu i niepodległości.

1. Złoty róg to symbol walki, znak czynu, ma ruszyć społeczeństwo. Do walki nie dochodzi bo gospodarz oddał róg Jaśkowi, który go gubi. Wernyhora atakuje inne powstania gdzie oczekiwano cudu. Utracona szansa . Braterstwo i solidaryzm chłopstwa. Nie spełni się to.
2. Czapka z piór to symbol przywiązania do rzeczy błachych i matrerialnych. Ostrzeżenie by nie przekładać wartości prywatnych nad państwowe.
3. Sznur to symbol niewoli
4. Dzwon Zygmunta symbol wielkości Polski
5. Kosy nasadzone na sztorc to mit racławicki, gotowość walki
6. Taniec chocholi symbol zniewolenia, marazmu i niemocy narodowej

Ponownie pojawia się chochoł, który jest symbolem całego narodu. Scena najbardziej smutna. Goście weselni symbolizują naród, chata to Polska w której krzyżują się wszystkie problemy. Osoby dramatu to symbole tradycji i przeszłości. "Wesele" to diagnoza polskiego społeczeństwa. Końcowy taniec chochoła to kwintesencja myśli zawartej w utworze. Krzak bez życia otulony słomą na zimę. Oznacza uśpione wartości narodu. Na wiosnę się obudzi i latem rozkwitnie, jest to nadzieja na odzyskanie niepodległości.

9.1.4 ARTYZM W "WESELU"
Są tu dwa różne wątki sceniczne:
1. realistyczne
2. wizyjno-symboliczne
Finał polega na spleceniu obu wątków. Zrośnięcie komedii obyczajowo społecznej. Wyspiański to satyryk ideolog i wieszcz. Poezja okresu Młodej Polski wytwarza nastrój. W "Weselu" mamy do czynienia z nastrojem sztuki:
. Malarstwo
1. W wypowiedziach, np opis stroju panny młodej
2. Didaskalia - jest tu impresjonizm czyli:
* precyzja operowania barwą
* zatarcie szczegułów
* gra światła
3. Rola światła: odbijanie się go od twarzy. Osoby zmieniają cienie co umożliwia gra światła
4. Barwy o charakterze symbolicznym
Didaskalia, pisane dużą literą. Światło i czar. Symbolem jest wstawanie nowego dnia, czas ten nie stanie się bo Jasiek zgubił złoty róg.
5. Ważne są elementy plastyczne

. Muzyka
1. weselna
2. chochoła
3. zawodzenie wiatru
4. odgłosy tańczących ludzi
5. odgłosy wsi (pianie koguta)
6. tętent konia
7. cisza
8. szelest słomy chochoła
9. świergot ptaków
10. piosenka Jaśka
11. melodyjność utworu, liczne powtórzenia

Elementy te po złączeniu tworzą pewien nastrój
1. Akt I to rozmowy o rzecach błachych, miłostki, flirty. Motyw polityczny i rozmowa o niej. Motyw sztuki i poezji. Rozmowa o nich.
- chłopi ubrani na kolorowo
- inteligencja: panowie na czarno, panie na biało
2. Akt II to zmiana nastroju. Inaczej się mówi w tym akcie. Słowa dosadne i dobitne. W ciemności pojawiają się osoby dramatu. Słychać skrzypienie podłogi, nastrój grozy i tajemnicy.
3. Akt III oparty na poczuciu nie mocy. Nastrój otępienia i apatii. Oczekiwanie na cud. Nastrój podkreśla jakość słów. Uważne wypowiedzi. Pokój jest ciemny to świt zmienia sytuację.

Utwór poprzez syntezę sztuk w połączeniu z wydarzeniami zmierza nastrój z aktu do aktu. Akt II to rozpamiętywanie, rozmowa samego ze sobą. Akt III to marazm, niemoc, zmęczenie i otępienie. W "Weselu" mamy przewidziane przez aktora intencje autorskie. Sens komediowy i metaforyczny.

9.1.5 DRAMAT ROMANTYCZNY - PORÓWNANIE Z "DZIADAMI"

PROBLEM "DZIADY" "WESELE"
Podobna problematyka Przedstawienie poetyckie przyczyn upadku Polski. Charakterystyka poszczególnych środowisk Nie możność połączenia się społecznie by odzyskać niepodległość.
Takie samo pokazanie tematu Treść ukazana poprzez perspektywę czasu, historię. Rozrachunek z teraźniejszością poprzez przeszłość. Odwołanie do historii: Stańczyk to król Zygmunt, Hrabia to Targowica, Rycerz to Grunwald, widmo to Szela. Ma to pobudzić świadomość narodową. Pouczenie. Historia to ukazanie chwalebnych i haniebnych kart. Teraźniejszość to wesele, przyszłość to perspektywa walki zbrojnej.
Przesłanie treści Oskarżenie społeczeństwa o klęskę, antidotum to mesjanizm Oskarżenie inteligencji i chłopów o brak zjednoczenia. Nie dojrzali do przywództwa. Wskazuje drogę: solidaryzm.
Rodzaj dramatu Romantyczny Realistyczno-symboliczny
Sceny mistyczne Oba światy istnieją na równych prawach Oba światy istnieją na równych prawach
Ludowość Ludowe obrzęd, ludzie prości biorą w nim udział, na wsi. Wesele ludowe, sposób odbycia (oczepiny), , udział biorą mieszkańcy wsi, na wsi się odbywa, stylizacja ludowa języka.
Synkretyzm formy zastąpiony przez syntezę sztuk. Nastrój. III błahych rozmów, bezczynność, nuda.
II tajemniczość, groza
IV sielski nastrój, podobny do wesołości, potem przygnębienia i tajemniczości. I pogodny, radosny, wesoły
II trwogi, przerażenia, respekt przed duchami, tajemniczość, jest ciszej
III bezsilność, apatia, senne zachowanie, uśpienie, oczekiwanie.
Czas Akcji Noc zaduszkowa - listopad 23 listopada
Kompozycja taneczna "Bal u senatora" - para za parą tańczy Menueta. Wesele, tańce
Postać Wernychory U Słowackiego też Wernyhora Symbol postaci, przyszłości, odzyskania niepodległości.
Odpowiedniki postaci Widmo Hetman Branicki
Te podobieństwa to świadomy zabieg autora. Chciał uwydatnić problem o którym mówi, pokazać, że ktoś już poruszył ten problem. Mimo klęsk trzeba próbować dalej. "Dziady" mówią o problemach patriotycznych, narodu. Nie chce by była to plotkarska treść o weselu Rydla. Głębokie przemyślenia. "Wesele" na równi z "Dziadami". Tekst oparty na sytuacji bieżącej. Dotyczy całego narodu. Tak to odebrano. Wyspiański nazwany został "czterdzieści i cztery". Został wieszczem.

TWÓRCZOŚĆ STEFANA ŻEROMSKIEGO
10.1 "LUDZIE BEZDOMNI"
Koncepcja intelektualna utworu może być zawarta w motcie ("Romantyczność"), w przedmowie od autorskiej ("Dziady") lub tytule ("Ludzie bezdomni"). W niektórych utworach tytuł może być sugestią skierowaną do czytelnika dotyczącą przesłania intelektualnego utworu. Uogólnienie o charakterze poznawczym.
Bezdomność to bark oparcia, poszukiwania domu (w sensie emocjonalnym, rodziny), samotność, brak swojego miejsca w świecie.
Bezdomny to samotny, ubogi, bez pomocy, nieszczęśliwy, bez miejsca do mieszkania, odrzucony i wyobcowany.

Ludzie bezdomni w utworze to mogą być ludzie ubodzy, biedota, mieszkańcy ulicy Ciepłej i Krochmalnej np. Ciotka Pelagia mieszkająca w domu brata będąc na jego łasce. Przeludnienie mieszkań robotniczych, robotnicy mieszkają wraz z krewnymi. Brak odrębności i swobody życia. Bogaci się nimi brzydzą. Odrzuceni przez społeczeństwo. Wyobcowani. Wykorzystywani są poprzez pracę fizyczną, ale nikt nie zapewnia im warunków do życia. Brak ciepła rodzinnego.

Bezdomność to brak domu, bezdomność społeczna, duchowa - pragnień, marzeń. Bezdomność materialna (ubóstwo, opisy drastyczne, opis brzydoty świadomie i celowo).

Tłumy, zbiorowiska budzą niechęć. Odrażają. Jednak indywidualne postacie budzą litość.

Tomasz Judym
Nie miał prawdziwego ogniska domowego. Sierota bo rodzice zmarli. Wychowywany przez bogatą ciotkę. Tam nie zaznał szczęścia rodzinnego. Był służącym, chłopcem na posyłki, lekceważyli go wszyscy. Miał też szansę opieki. Środowisko z którego się wywodził odtrąciło go, stracił przynależność do tej klasy. Inteligencja (lekarze) odrzucili go także, brak zgody z jego poglądami, nie akceptowano jego pochodzenia. Tak też postąpiła arystokracja z którą się kontaktował. Judym wywodził się z biedoty, ale się jej brzydził. Nie znajduje też miejsca wśród lekarzy i arystokracji. Nie przynależał do żadnego środowiska. Inna forma bezdomności to samotność - z wyboru. Tomasz świadomie rezygnuje z rodziny i małżeństwa z Joanną. Jest on bezdomny bo nie może wrócić do rodzinnego domu bo po prostu on nie istnieje. Tuła się. Po pobycie w Warszawie jedzie do Cisów, a potem do Zagłębia Dąbrowskiego, ale nigdzie nie znalazł oparcia. Był samotny w propagowaniu idei. Z poglądami jego nikt się nie solidaryzował. Bezdomność duchowa - nie miał bratniej duszy, przyjaciela.

Joanna Podborska
Bezdomna. Sierota, po stracie rodziców mieszkała u ciotki w Kielcach. Tam się uczyła, ale nie mogła liczyć na uczucia. Po skończeniu gimnazjum pojechała do Warszawy. Pani Niewadzka zatrudniła ją jako guwernantkę. Bezdomnością jest strata majątku, domu rodzinnegio. Tuła się ona po innych domach. Joanna nie czuje przynależności do żadnej klasy społecznej. Stara majątku, brak akceptacji ze strony ziemiaństwa. Wyobcowana. Jest ona samotna, nikt nie akceptuje jej poglądów (prócz Judyma, który ma poodobne). Widzi ona na świecie zło i stara się z nim walczyć, ale jej zapał jest lekceważony lub traktowany z pobłażliwością. Nie znajduje poplecznika, który by wraz z nią działalność tą kontynuował. Jest bezdomna bo zostaje odtrącona przez Tomasza i traci nadzieję na dom rodzinny. Jej bezdomnością jest emancypacja. Jest to uznawane za niecodzienny przejaw kobiecości.

Wiktor Judym
Też jest bezdomny. Żyje w nędzy, ubóstwie (elemennty bezdomności biedoty). Sierota bez domu rodzinnego. Judymowie za granicą czują się obco i nie mogą się odnaleźć w innej rzeczywistości. Bezdomność polega na braku przywiązania się do domu. Wiktor traci ojczyznę (emigracja zarobkowa) - też bezdomność.

Leszczykowski
Wywodził się ze szlacheckiej rodziny spod Cisów. W wyniku represji stracił majątek. Wyjechał za granicę. Tęskni do ojczyzny. Pracowity kupiec wspomagający utalentowanych Polaków i rodzinne Zagłębie. Powstaniec i demokrata.

Kożecki
Dekadent, myśli o śmierci. Nie jest rozumiany przez ludzi. Człowiek zagubiony w zdegenerowanym świecie. Jego poglądy są przyczyną odrzucenia. Nieprzystosowany do życia, popełnia samobójstwo.

Daszkowska
Samotna, nieszczęśliwa widzi kres swojego życia. Pozbawiona serdeczności i ciepła rodzinnego. Umarła.

10.1.1 WIELOZNACZNOŚĆ BEZDOMNOŚI
1. brak domu, dachu nad głową
2. ubóstwo, nędza materialna, brak opieki
3. sieroctwo
4. wyobcowanie społeczne
5. osamotnienie wobec zła i egoizmu na świecie
6. dobrowolne staranie się o bezdomność (Judym)
7. samotność - brak poparcia dla swoich poglądów
8. metafizyczna wobec idei świata
9. pozbawienie ojczyzny
Dom dla Joanny to miejsce wypełnione szczęściem, radością i stabilizacją rodzinną. Dom to ukoronowanie pragnień dla wszystkich, którzy cierpią, są skrzywdzeni. Dom może uwięzić Judyma, pozbawić swobody ruchu. Obawia się swojej słabości, dom byłby balastem, przeszkodą w pracy społecznej, w urzeczywistnieniu ideałów. Chce być sam by nikt ani nic nie przeszkodziło mu w realizacji misji.

10.1.2 DZIEJE TOMASZA JUDYMA
Urodził się w biednej rodzinie szewca, wcześnie został sierotą. Zaopiekowała się nim ciotka, pomiatała nim, ale dała możliwość nauki. Wstąpił do gimnazjum. Ukończył studia medyczne. Wyjechał do Paryża na roczne stypendium medyczne. Zwiedza Paryż z częścią dla biednych i bogatych. Widzi dwoistość świata: pięknego, świata sztuki oraz brzydkiego i biednego. Powrócił do Warszawy gdzie odwiedził rodzinę mieszkającą na ulicy Ciepłej. Przeraża go to, że bratowa pracuje w fabryce cygar w ciężkich warunkach. Widzi biedę w swojej rodzinie. Czuje odrazę do biedy i biedaków. Czuje się skrępowany tymi ludźmi, ale lituje się nad nimi. Czuje z nimi więź z poczucia obowiązku. Jego stosunek do nich jest ambiwalentny bo:
1. współczuje im z obrzydzeniem
2. chce im pomóc wyrwać z tej nędzy.
To jest rodzaj długu, rodzina go wychowała więc czuje za swój obowiązek pomóc jej. Nie jest to więź emocjonalna. Chce tępić zło, które doprowadziło ich na skraj nędzy. Poczuwa się odpowiedzialny za nich. Przeklęty dług zaciągnięty przez przypadek. Świadomie narzuca sobie misję tępienia zła. Zwiedza Warszawę, zbiera notatki i obserwuje. Odczytał też swoją pracę na spotkaniu lekarzy u doktora Czernisza. Opisał im biedę w Paryżu i Warszawie. Uważał, że lekarze powinni zapobiegać chorobom, a nie tylko je leczyć. Lekarze zaczęli protestować. Judym nazwał ich lekarzami bogatych. Ze względu na swoje przekonania nie jest on akceptowany. Pragnie by inni porzucili majątki. To ich oskarża o szerzenie zła. Pracował w szpitalu i w prywatnej klinice, ale po wygłoszonym wykładzie nikt tam nie przychodził oprócz kobiet proszących o datek. Ludzie biedni nie przychodzili bo mu nie ufali, dziwiło go to. Doktor Węglikowski proponuje mu wyjazd do Cisów. Utopijne poglądy porzucenia leczenia bogatych na rzecz biednych. Chce im zapewnić ulgowe warunki. W sposób obraźliwy prosi o pomoc innych lekarzy. Przyczynia się on do rozwoju szpitala. Pragnie wysuszyć sztuczne sadzawki, które są przyczyną malarii w czworakach. Administrator i kierownik nie zgadzają się na to przedsięwzięcie z powodu kosztów. Judym boryka się z przeciwnościami losu, walczy ze światem zewnętrznym. Ma wątpliwości czy walczyć skoro gardzi tym, i o których walczy.
Zalety Tomasza
Człowiek ofiarny, obowiązkowy, konsekwentny, wierny sobie.Mimo osamotnienia realizuje swoje idee.
Wady Tomasza
Brak taktu i dobrego zachowania. Brak obycia i ogłady. Dzięki tym wadom jest on postacią realną.
Tomasz podejmuje walkę wiedząc, że jest uważany za odmieńca i skrajnego utopistę. Szokujący dla innych. Treści sztuczne - błędne realizacje.

Związek Judyma i Joanny
Ona widziała go wcześniej w warszawskim tramwaju. On ją poznał w Luwrze. Oprowadził ją po dworze i zaproponował wycieczkę do Wersalu. Ponownie spotkali się w Cisach. Początkowo zauroczony jest Natalią, ale ona ucieka z Karbowskim. Zaczyna się interesować Joanną. Dostrzega w niej pełną uczuć kobietę do której się on przywiązuje. Fascynuje go zrozumienie dla niego i piękno zewnętrzne. Miała podobne dążenia, chciała pomagać biednym. Delikatna, uczciwa, samodzielna, umiała walczyć. Joanna uważa go za bardzo atrakcyjnego, zakochała się w nim co przysłania jej wszystko. Oświadczyny są dla nich czymś oczywistym.

10.1.3 MOTYWY DECYZJI JUDYMA
1. obawa, że będąc szczęśliwym nie wypełni swej misji
2. idealista, ślepow dąży do wypełnienia misji
3. pasmo cierpień dla rodziny, przenoszenie się itp.
4. zaślepiony ideą nie dostrzega tych, którzy mogli by mu pomóc (lekarze).
5. nie robi tego z potrzeby serca czuje, że musi spłacić dług własnego sumienia.
6. Odtrącając Joannę składa ofiarę. Widzi potrzebę pomocy, ale nie potrafi sobie zjednać sojuszników.

10.1.4 UNIWERSALNOŚĆ
1. stały niepokój pozwala mu godzić się na zło świata
2. znalezienie celu i sensu życia, uparcie dąży do niego walcząc z przeciwnościami losu.
3. konsekwencja, ustawiczne ścieranie się z przeciwnościami losu.
4. postawa pełna pasji, altruistycznego społeczeństwa, chciał ją spełnić za wszelką cenę.

10.1.5 IDEE JUDYMA
1. Jego zawód jest szczególny i wymaga poświęcenia
2. chce zapewnić biedocie odpowiednie warunki życia.
3. higienizacja
4. bezpłatne leczenie
5. lepsze warunki bytu poprzez opiekoweanie się nimi i ich leczenie
6. traktowanie ich na równi z innymi

Język klasy robotniczej
Grupy nie formalne to te co oficjalnie nie istnieją
Żargon to język charakterystyczny dla danego środowiska
1. Gwara fleksyjna - zmiany w końcówkach (dzieciami - dziećmi)
2. Gwara leksykalna - odmienne znaczenie specyficznego słownictwa (Bryndza = bieda, facet = mężczyzna, drynda=dorożka, tachać=włóczyć, zrugać=skrzyczeć, granda=osoba skupiająca uwagę na sobie)
3. Gwara semantyczna - nauka o znaczeniu wyrazu (urżnąć=upić-odciąć, wylać=wyprowadzić-rozlać).
4. Gwara fonetyczna - o wymowie wyrazu (mogię, tera, letka, przyńdzie)
Nieprawidłowości polegają na zwiększeniu spółgłosek g i k. Wprowadzani skróconych form wyrazu. Nie używanie pierwszej osoby w czasie przeszłym, ale trzeciej. Gwara służy:
1. charakterystyce bohaterów bez wykształcenia
2. ożywia dialogi i wzbogaca zasób leksykalny
3. uprawdopodobnia postacie
4. nadają kolor otoczeniu

10.2 "DOKTOR PIOTR"
W utworze tym ukazano krajobraz społeczny wraz z szeregiem procesów ekonomicznych:
1. Deklasacja szlachty w postaci Dominika Cedzyny i Polichrowicza, gdyż obaj wywodzili się z rodzin szlacheckich. Obaj musieli sprzedać ziemie i przenieść się do miasta. Cedzyna zatrudnił się jako dozorca u inżyniera Bijakowskiego przy budowie kolei, później został nadzorcą. Dominik nie umiał przystosować się do kapitalizmu, do zmiany systemu. Ma o sobie wysokie mniemanie jako awangarda narodu, typowe sądy szlacheckie. Bijakowskiego traktuje jak gorszego od siebie bo ten nie legitymuje się herbem szlacheckim. Pierwszy raz w życiu podejmuje się pracy. Traktuje to jako poniżenie, bardzo cierpi z powodu utraty ziemi.
2. Rozwój gospodarki kapitalistycznej to grunty wykupowane na miejsca gdzie mają stanąć nowe fabryki (cegielnie). Również kolej przechodzić ma przez nowe grunty.
3. Położenie chłopów - wieś podupada z braku finansów. Chłopi zmuszeni są do życia w lepiankach w których panuje wilgoć. Powoduje ona choroby. Źle się odżywiają. Zmuszani do pracy za małe pieniądze - 30 kopiejek, wyzyskiwani. Obcina się im wynagrodzenie i nie są w stanie się utrzymać. Nawet jeśli posiadają skrawki ziemi to muszą się godzić na takie warunki. Chłopów jest wielu, imają się różnej pracy, ale są wykorzystywani. Bieda i skrajna nędza powoduje, że ludzie ci zgadzają się na takie warunki.
4. Powstanie inteligencji:
. Polichrowicz wyjechał ze wsi zasilając tę grupę społeczną.
. Piotr Cedzyna wyjechał z kraju na nauki, zdobywając wykształcenie i zawód
5. Zmiana systemu wartości. Dominik uważa siebie za przedstawiciela narodu. Dla niego ważna jest ziemia oraz kultywowanie tradycji. Jako szlachcic sarmacki wierzy, że to on i jemu podobni kształtowali i edukowali naród. Nie może się pogodzić. Jego syn Piotr ma inne poglądy. Uważa, że wszyscy są równi. Dla niego najważniejsza jest uczciwość i czystość sumienia. Wykształcenie i praca zapewniają życie.
6. Powstanie burżuazji. Przykładem jest Bijakowski, którego prawdziwe nazwisko jest Bijak. Zmieniając nazwisko chciał pokazać rodowód szlachecki. Urodził się na ulicy Krochmalnej czyli dzielnicy biedoty warszawskiej. Właścicielka nauki wysłała go na nauki do szkoły. Był bardzo zdolny, ukończył studia matematyczne. Swoją służalczością zasłużył na protekcję, wykorzystał to. Pokorą i udawaną lojalnością pozyskiwał sobie ludzi, którzy umożliwiali mu awans. Po studiach rozpoczął pracę (budowanie mostów) dzięki, której dorobił się sporego majątku. Na budowie asystował. Majątku dorobił się nieuczciwie. Dawał łapówki oraz miał znajomości. Swoją rodzinę także wprowadził do burżuazji. Zaobserwować można było u niego brak odpowiedzialności z posiadanych pieniędzy. Chytry dorobkiewicz. Dominika traktuje z wyższością i pogardą. Stara się wetować na nim wszystkie nieprzyjemności zaznane w dzieciństwie. Skąpy, wie, że Cedzyna wyzyskuje robotników, ale sam go do tego zachęcał. Wady nowobogackich. Bez skrupułów dorabia się zabiegami obłudy, pochlebstwa i wyzysku. Klasa ludzi, którzy otrzymali pieniądze, ale nie mogli ich wykorzystać.

10.2.1 TRZY PŁASZCZYZNY "DOKTORA PIOTRA"
1. opowiadanie o realiach społeczno-ekonomicznych epoki
2. o krzywdzie społecznej
3. o dramatach trudnych wyborów, postaw moralno-etycznych gdzie musi zostać wybrana moralność, uczciwość lub uczucie

Utwór ten można interpretować na wiele sposobów. Utwór prezentujący sytuację ekonomiczno-społeczną drugiej połowy XIX wieku. Utwór o dwóch postawach etycznych. O dwóch bohaterach różnych pokoleń.
1. Dominik Cedzyna jest wyniosły, dumny ze szlacheckiego pochodzenia, gardzący innymi, nie dostrzegający krzywdy chłopów. Pracowity, zle nie ma zawodowej etyki (oszujkuje chłopów wiedząc, że nie jest to moralne). Myśli dawnymi kategoriami, honorowy. Wykorzystuje chłopów uważając, że tak ma być, że powinni go słuchać.
2. Piotr Cedzyna jest uczciwy, pracowity, szanuje swoją pracę oraz innych gdyż każdy ma równe prawa do pracy. Pogłębia wiedzę widząc w niej klucz do dobra przyszłości. Dla niego nie jest ważne pochodzenie, ale wykształcenie zdobyte pracą bezkompromisową. Jest maksymalistą etycznym i bardzo kocha ludzi.
Obu łączy wielka miłość, która sprawia, że Piotr wraca do kraju mimo korzystnych propozycji. Gdy odkrywa, że ojciec opłacał jego studia pieniędzmi robotników chce wracać i oddać je. Konflikt moralny między miłością do ojca, swoimi ideałami. Tragizm bo każde wyjście jest złe. Chce oddać pieniądze by uratować honor ojca. Dominik traci syna przez wielką miłość, która nakazywał mu okradać robotników dla niego. Po jego stronie działa miłość bo nie działał on z premedytacją. Nie wiedział, że czyni źle. Jednak racje są po obu stronach. Nie zawsze dążenie do celu jest opłacalne np.: "Lord Jim", "Dzika kaczka".

Utwór ten opowiada o samotności człowieka (Dominika):
1. oddalenie od dotychczasowego trybu życia
2. utrata syna
3. utrata majątku
4. nowe warunki życia odsunęły go od klasy społecznej.
5. nie ma przyjaciół kogoś bliskiego. Nie ma oparcia na innym człowieku.
6. oddalony od innych ludzi
7. nie czuje związku z innymi. Nikogo nie uznaje za równorzędnego człowieka

Samotność Piotra:
1. żyje na obczyźnie, tęskni do kraju
2. żyje bez ojca
3. niedoceniony
4. osoba, którą daży szacunkiem i miłością nie rozumie go, jego poglądów, wartości moralnych
5. nie zgadza się z ojcem i chce mu pokazać, że robi on źle. Konflikt pokoleń
6. Skazuje się na samotność wyjeżdżając z kraju - ostatecznie
Samotność obojga potęgowana jest przez niemożność zrozumienia się. Konflikt dwóch sposobów rozumowania. Dominik to przedstawiciel przemijającej ideologii szlacheckiej. Piotr to prekursor nowego systemu wartości, nowego sposobu spojrzenia na świat.

Cechą charakterystyczną dla prozy Żeromskiego jest występowanie dwóch kompozycji literackich: Ironii i liryzmu.
1. Liryzm to opisywanie przeżyć w sposób dostojny, z szacunkiem dla bohatera. Opisy przyrody, pejzaż o charakterze mentalnym (odzwierciedlenie nastroju, emocji i duszy bohatera), dobór środków stylistycznych i metafor i porównań. Tu przedstawione są uczucia i miłość Dominika, żal i tęsknota - list Piota i scena końcowa - bezgraniczna rozpacz.
2. Ironia to dzięki niej autor osiąga wyraz ironiczny na zasadach kontrastu językowego. Mówienie o sprawach błahych językiem poetycznym i odwrotnie. Tu losy i kariera Bijakowskiego.
Zastosowanie tych elementów służy autorowi do ukazania swojego stosunku do bohaterów.
Naturalizm: opis prymitywnych warunków życia i pracy robotników (głód, choroby, niebezpieczeństwo pra

11. "CHŁOPI" WŁADYSŁAWA REYMONTA
11.1.1 KOMPOZYCJA, NARRACJA, JĘZYK
Reymont zajął się tematem wsi i życiem chłopów. Dostrzegł on pewien moment dziejowy i chciał go ukazać w książce.
Przełom XIX i XX wieku to różne procesy zachodzące na wsi. Dawna struktura wsi przestaje się liczyć, odchodzi w przeszłość. Pojawiają się ludzie bardziej światli, rozwinięci narodowościowo, mający żądania co do swego życia i oczekiwania od narodu. W swej tetralogii Reymont zwrócił uwagę na problemy wsi.
Kompozycja utworu to cztery pory roku. Okres od końca września do końca sierpnia (10 miesięcy). Ukazana jest pełnia zadań gospodarskich stanowiących życie ludzi wsi, różne formy obrzędowości ludowej i religijnej. Utwór pokazuje zależności życia człowieka od rytmu natury, nierozerwalny związek przyrody i jej wymogów z ludzkim życiem.
Ta kompozycja kształtuje rozległość ujęcia tematu. Jest syntezą, każde 10 miesięcy tej wsi lub innej będą podobne. Święta, prace gospodarskie, obrzędy będą się powtarzały, zgodnie z rytmem przyrody. Reymont stworzył syntezę życia ludzi wsi.
Narrator jest tu specyficzny. Narrator podstawiony. Nie należy on do świata przedstawionego w utworze, nie bierze udziału w akcji, ale mamy o nim pewną wiedzę. Człowiek znający wieś i zaangażowany w jej sprawy. Pragnie jak najlepiej wyrazić myśli i uczucia bohaterów. Ma wgląd w odczucia i emocje. Opisuje wydarzenia od wewnątrz. Zmienia on czasem siłę i natężenie zainteresowania np. w sądzie narrator bardzo się emocjonuje, wchodzi w tę atmosferę, czasem z wnikliwością przygląda się jednostce np Antek w kościele (z punktu widzenia tej postaci). Narrator może też dystansować się od wydarzeń. Nie wyrażając uczuć i emocji. Język narratora to stylizacja gwarowa.
Język Reymonta jest jego własnym, indywidualnym tworem, nie odpowiada żadnej z istniejących gwar choć najczęściej korzysta z zasobów gwary łowickiej, gdyż z tych stron pochodzi. Takie postępowanie miało na celu nie umieszczanie w konkretnym miejscu akcji. Pod względem językowym nie jest to dzieło jednolite. W dialogach autor maksymalnie zbliża się do gwary, dbając o komunikatywność. W wypowiedziach narratora mniej jest elementów gwarowych, w partiach opisowych narrator często rezygnuje z gwary na rzecz piękna polszczyzny.
Akcja utworu też jest nietypowa bo nie rozwija losów jednostki, ale prezentuje ogólny zarys życia społeczności Lipieckiej. Mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym mimo, że kilka postaci wysuwa się na pierwszy plan. Brak jednak bohatera głównego. Brak centralnego wątku, istnieje zestaw wątków głównych.
Tom 1 (Jesień) - Maciej Boryna, Antek, Kuba
Tom 2 (Zima) - Hanka, miłość Antka i Jagny
Tom 3 (Wiosna) - Hanka, Antek, chory Boryna
Tom 4 (lato) - Antek, Jagna, Hanka
Poprzez swoją typowość wątki te są charakterystyczne dla zbiorowości wiejskiej. Z nimi wiążą się główne problemy poruszone przez autora: spór pokoleniowy o ziemię, problematyka rodziny wiejskiej-spoistość, solidarność, problem autorytetu gospodarza, przewodzenie wśród zbiorowości wiejskiej. Wątki wpisane w określony czas historyczny - spór o las, walka z kolonistami, budowa szkoły rosyjskiej.
Są bohaterowie którym autor poświęca mniej miejsca, ale wątki, które oni rozpoczynają dobudowują informacje dotyczące panoramy życia wsi (ksiądz, Ambroży, młynarz, Dominikowa, Jagustynka, Roch). Nie są to postacie epizodyczne, dopełniają społeczność wiejską.
Splatanie się różnych treściowo wątków służy przedstawieniu tego co typowe dla gromady wiejskiej. O bohaterze zbiorowym świadczy to, że wiele wątków rozpoczętych w utworze nie kończy się w jego obrębie. Powieść bez początku i końca (co się stanie z Jagną, sprawa Antka). Akcja otwarta, wiele wątków urywa się bez zakończenia.
"Chłopi" to synteza polskiej wsi, ludzi, ich problemów, przeżyć:
1. uogólnianie - wątki indywidualne służą za przykład typowości
2. wielowarstwowość wątków i ich jednakowa ważność
3. otwarta akcja
4. konstrukcja utworu rozpięta między czterema porami roku
5. Język, gwara. Świadomie nie jest to gwara jednego regionu.

Zbiorowość wiejska jest bohaterem zbiorowym. Często pokazywana jest ona jako bohater odrębny (wymarsz na las, wygnanie Jagny). Autor sugeruje to poprzez dialogi - głos opinii publicznej. Nie wiadomo co kto powiedział. Wiele osób o podobnej opinii. Zbiorowość zespala się w jedność gdy dotyczy to wszystkich (las). Zbiorowość to suma istnień indywidualnych, różnie scharakteryzowanych. Brak postaci wiodącej.

11.1.2 CHARAKTERYSTYKA POSTACI
Maciej Boryna
Dwukrotny wdowiec. 58 lat ma. Najmożniejszy pan we wsi. Dobrze prowadził gospodarstwo, znał się na tym. Potrafił to robić. Cieszył się szacunkiem i poważaniem. Miał autorytet, który zdobył jako dobry gospodarz. Przychodzono do niego po rady. Bardziej niż do rodziny przywiązany był do swej ziemi. Z Jagną ożenił się bo w domu brakowało kobiety i gospodyni. Znał realia i umiał to wykorzystać. Nie był altruistą twierdził, że przeznaczenie i czyny świadczą o tym czy się jest bogatym czy biednym. Potrzebował gospodyni, ale Jagna nie spełniła jego oczekiwań. Do czasu jej zdrady bardzo ją kochał i hołubił, a nawet dbał by się nie przemęczała. Potem stosunki do niej zmieniły się radykalnie. Nie kochał jej, lekceważył i zaganiał do pracy. Po kłótni z Antkiem stwarzał pozory, że syn jest mu obojętny. Niepodważalna pozycja we wsi. Ważniejsze decyzje konsultowane były z nim mimo, że nie miał urzędu. Wierzono, że to co on sugeruje będzie dobre dla wsi. W kontaktach z niektórymi był nieprzyjemny, ale bywał też kochający. Dumny, nieugięty, twardy, odważny, uparty. Charakteryzowała go ambicja i godność. Znał swą pozycję we wsi. Niezależny majątkowo. Autor zaprezentował go jako chłopa bogatego posiadającego nie przeciętne cechy. Jego stateczność, honor o który dba i powaga sprawiają, że czuje się przed nim respekt. Patriarcha rodu. W sposób bezwzględny i jednoznaczny podejmuje decyzje dotyczące rodziny i wsi. Rozprężenie we wsi gdy go zabrakło. Kocha ziemię i pracę i z tej przyczyny nie chce się pozbawić autorytetu, pozycji pierwszego we wsi. Antek jest zależny od ojca mimo wieku i rodziny własnej.

Antek Boryna
Pracował u ojca w gospodarstwie. Ambitny, dumny, chce posiadać ziemię. Uważa, że za ciężko pracuje u ojca, który powinien odpisać mu część majątku. Ojciec nie robi tego. Antek okazuje mu nienawiść. Pogłębia się ona gdy Maciek pobiera się z Jagną i jej przypisuje część majątku. Antek także kocha Jagnę. Pałając do niej szaloną miłością przestaje interesować się rodziną. Po romansie z macochą został odrzucony przez mieszkańców wsi. Podczas walki o las Antek chciał zabić ojca wykorzystując sytuację, ale gdy życie Macieja było zagrożone to rzucił mu się na ratunek, odrodziła się w nim miłość synowska. Czuje do ojca szacunek i respekt. Kierują nim emocje. Przeżywa metamorfozę w trakcie utworu. Zabójstwo borowego odciska piętno na dalszym jego życiu i postępowaniu. Przebywając w więzieniu traktuje Hankę jak obcą. Po powrocie z odosobnienia zmienia się. Zwycięża w nim rozsądek. Podziwia pracę Hanki. Dostrzegł, że ona nigdy go nie opuściła. Podczas wypędzenia Jagny solidaryzuje się z gromadą. Jest konfliktowy i wybuchowy. Dumę i ambicje odziedziczył po ojcu. Ze zbuntowanego człowieka stał się dobrym gospodarzem. Stosunek jego do Jagny to nie miłość, ale namiętność bo zafascynowany jest jej urodą. Gdy zrozumiał, że przez nią wplątuje się w coraz gorsze kłopoty porzuca ją. W związku tym brakowało więzi emocjonalnej, związku dusz. Nienawidził jej za to iż nie mógł się od niej uwolnić. Po powrocie z więzienia staje się bardziej rozumnym człowiekiem. Reprezentuje nowe pokolenie.

Hanka
Wywodziła się z biednej rodziny. Będąc żoną Boryny wynosiła się wyżej niż inne kobiety. Początkowo nieśmiała i uległa mężowi. Na nieszczęście reagowała płaczem. Nie potrafiła walczyć o swoje prawa i racje. Cierpiała milcząc. Brakowało jej miłości męża. Oczekiwała uznania, ale Antek lekceważył ją. Mimo to zawsze go kochała i była mu wierna. Nie wierzyła w jego romans. Dumna ze swej pozycji we wsi. Jej bierność zmienia bieda, której doznała po wypędzeniu od Macieja. Zaczęła dbać o swoje sprawy. Ulegał metamorfozie. Stała się zaradną, samodzielna i nieustępliwa. Dla dobra dzieci gotowa wyrzec się godności. Zorientowała się, że na miłość Antka nie ma co liczyć. Odezwały się w niej instynkty macierzyńskie. Jej duma i hardość wszystkich dziwiła. Te cechy czyniły ją w oczach Macieja godną zaufania. Upewniwszy się o zdradzie męża wiedziała, że sama musi walczyć o siebie i dzieci. Po bitwie o las przeniosła się z dziećmi do Macieja. Chciała wykorzystać możliwość by przejąć gospodarstwo. Świadczy to o jej zaradności i przebiegłości. Wierząca. Prosi Boga o siłę do działania. Dumna. Nie chciała by ludzie plotkowali o niej. Pomagała innym. Nienawidziła Jagny. Widziała w niej przyczynę całego zła jakie ją spotkało. Kłóciły się. Potrafiła jednak stanąć w jej obronie i zrozumieć ją. Umiała przebaczyć. Chciała zdobyć męża pracowitością i zaradnością skoro nie mogła urodą. Nienagannie zajmowała się gospodarstwem. Boryna powierzył jej pieniądze i gospodarstwo. Typ kobiety, która przez nędze i cierpienie dochodzi do ideału. Wie co to bieda i nie zapomina o biednych. Wspaniałomyślna dla innych, nie tak wyniosła jak kiedyś. Czuje swą siłę i przewagę nad Antkiem. Silna psychicznie, potrafiła przeżyć wszystkie upodlenia.

Jagna
Pochodziła z bogatej rodziny. Dużo się o niej plotkowało, wypędzono ją. Jej wrażliwość była odmienna od wrażliwości przeciętnej dziewczyny. Efekt wychowania przez matkę. Rozpieszczona, wyrosła na delikatną osobę, stworzoną do wyższych celów, nie do prac gospodarskich. Nie musiała pracować. Nie rozumiała istoty życia na wsi. Była podobna do matki. Doskonale się ubierała i miała świadomość, że jest najpiękniejsza we wsi. Budziła tym zazdrość innych kobiet. Miała inną mentalność bo nie dbała o majątek i ziemię. Nigdy nie odczuwała biedy. Praca nie była dla niej ważną wartością. Nie martwiła się o przyszłość, żyła teraźniejszością poddając się losowi. Nie zajmowała się gospodarstwem Boryny. Nie martwiła się tym co robi./ Wartością dla niej była jej niezależność. Kieruje się uczuciami i emocjami. Brak, typowego dla Hanki, wyrachowania, chłodnej kalkulacji. Często zdawała się na instynkt. Potrafiła dużo marzyć i myśleć o romantycznej miłości. Miłość dawała jej siłę do życia. Była sensem jej życia. Wciąż tęskni za czymś czego szuka sama nie wiedząc dokładnie czego. Nie wystarcza jej to co ma. Ceni wolność i niezależność. Chciała żyć pełnią życia. Nie chciała mieć żadnych obowiązków. Wrażliwa i współczująca, ale nie każdy to dostrzegał. Nie była uległa, pokorną i posłuszną żoną. Nie chciała być przez nikogo ograniczana. Nie rozumiała, dlaczego ludzie tak na nią nastają. Utalentowana plastycznie, lubiła zabawę. Nastawiona na branie od życia. Postać tragiczna, jej psychika nie nastawiona była do życia w wiejskiej gromadzie. Nieszczęśliwa. Typ młodej rozwichrzonej, wyrywający się z pęt osobowości. Antek był dla niej ideałem, ale potem ujrzała w nim przeciętnego człowieka. Nie wiązała ich prawdziwa miłość. Antek dawał jej oparcie. Był wymyślonym przez nią romantycznym kochankiem. Nie okazał się tak ciekawy. Nie dawał jej miłości jakiej pragnęła. W Jasiu pociągała ją jego mądrość. Zafascynowana jego delikatnością i inteligencją. Związek dusz bez podtekstu erotycznego. Potrzebowała obiektu uwielbienia gdy Antek był w więzieniu.

11.1.3 POSTACIE DRUGOPLANOWE
Ksiądz proboszcz
Nie był zawsze dobrym kapłanem. Wśród ludzi cieszył się autorytetem bo głosił słowo Boże. Miał ogromny wpływ na ludzi i ich postępowanie. Wielu jednak uważało, że ksiądz reprezentuje interesy bogatych. Zamożny. Nie odmawia sobie przyjemności życia doczesnego. Niekiedy własne problemy stawia ponad problemy wsi. Materialista, chciwy. Pozycja we wsi czyni go człowiekiem uprzywilejowanym.

Wójt
Jeden z najważniejszych ludzi we wsi. Gdy przyłapano jego z Jagną gdy brakowało w kasie pieniędzy, ludzie obwinili ją, a nie jego. Rozpustnik nie szanujący żony i rodziny. Wykorzystywał stanowisko dla własnych celów. Trzymał z dziedzicem nie martwiąc się o prawa mieszkańców. Butny, zarozumiały, ma się za lepszego. Podkreślał swój autorytet mówiąc "Ja, wójt wam to mówi". Kreuje się na męża opatrznościowego gromady. Pewny siebie i tego, że nikt nie może mu zaszkodzić. Czuł się bezkarny, lekceważył ludzi, obyczajowość, moralność.

Kowal
Mąż Magdy corki Maćka. Chciwy i pozbawiony skrupułów. Wiąże się z ludźmi mogącymi przynieść mu korzyść. Małżeństwo z Magdą to dla niego szansa na zdobycie większego majątku. Zależy mu na spadku. Chciał po kryjomu wykraść pieniądze Boryny tak, by nikt nie dowiedział się o jego chciwości. Nie dba o rodzinę. Człowiek przebiegły wykorzystujący ludzi (Antka). Wścibski, chciał być do wszystkiego dopuszczony. Chce być zawsze tym, który wygrywa. Butny i porywczy, nie ma szacunku dla Macieja. Podjudzał ludzi przeciwko Antkowi. Po śmierci Boryny szukał pieniędzy. Złośliwy i zdecydowany intrygant. Ludzi boją się go i czują respekt bo jest w stanie zaszkodzić najlepszym i najważniejszym gospodarzom. Z racji posiadania majątku należy do pierwszych gospodarstw, które podejmują decyzję ogółu.

Szymek
Podporządkowany matce, bał się jej. Dominikowa dbała o Jagnę przez co z bratem musieli wykonywać kobiece prace. Upokarzające. Zbuntował się przeciw takiemu traktowaniu gdy poznał Nastkę. Matka jest przeciwna ślubowi. Nastka nie ma wiana. Dominikowa straciła by parobka. Po kłótni z matką zostaje wygnany z domu. Kupuje ziemię od dziedzica (niewielki skrawek nie urodzaju). Buduje dom. Jego upór i samozaparcie sprawiły, że inni pomagali mu wyrażając swe uznanie dla jego pracy. Dumny i nie prosił nikogo o pomoc. Metamorfoza: Z popychadła podporządkowanego matce pod wpływem uczucia zmienia się w dobrego gospodarza.

Jagustynka
Starsza i biedna kobieta. Zapisała dzieciom ziemię i poszła na "wygnanie". Mieszkała u różnych ludzi, zaciągała się do pracy. Wszyscy obawiali się jej ciętego języka. Wiedziała o wszystkim co działo się we wsi. Nie miała szacunku do nikogo i niczego, a było to wynikiem krzywdy jakiej doznała od dzieci pracując bardzo ciężko przez wiele lat. Dumna i pracowita. Wiejska typowa plotkująca baba. Jedyna radość jej życia. Na koniec chce godzić się z dziećmi mimo, że jest to dla niej upokarzające. Dwulicowa. Czuje się skrzywdzona przez los, samotna. Stąd bierze się jej złośliwość i oschłość. Nienawidzi całego świata, bogatych i biednych. Zawsze przyznawała racjęt emu z kim rozmawiała. Przebiegła,cieszyła się gdy innym przydarzało się nieszczęście.

11.1.4 ZŁOŹONOŚĆ CHARAKTERÓW POSTACI
By dostrzec złożoność charakterów postaci, autor prezentuje je w różnym świetle. Mieszkańcy wsi są schierachizowani. Kryterium podziału jest majątek, ziemia, pieniądze, inwentarz Hierarchii posiadania. Stan zamożności równoważny jest z poważaniem, wiąże się to z umiejętnością gospodarowania. Elita wiejska to bogacze: Boryna, młynarz wójt, kowal. Zajmują oni pierwsze miejsce w kościele, karczmie. Do nich należy troska o losy całej gromady. Wzór postępowania. Decyzje ich są niepodważlne i nieodwracalne. Klasa średnio zamożna: Dominikowa, Kłębowie, Paczesiowa, Blcerkowie. W trudnych momętach muszą wysprzedawać inwentarz. Biedota to komornicy, bezrolni, parobkowie, nie posiadający dachu nad głową. Żyją w skrajnej nędzy. Komornicy szczycili się wolnością, ale służba nie traktowana była jak ludzie wolni. Źródłem autorytetu był stan zamożności. Dawało to wstęp do elity. W kościele bogaci zajmują pierwsze miejsce, a biedota musi stać. Na wesele Boryny zaproszono tylko bogaczy. Boryna źle traktował parobków, mało płacił, bił (Witek). Taką hierarchię tłumaczono wolą Boga. Opisywanuy przez Reymonta moment to rozdrabnianie się gospodarstw związane to z przeludnieniem wsi co prowadziło do jej ubożenia.

11.1.5 MIŁOŚĆ DO ZIEMI
Posiadanie ziemi zapewnia autorytet, wstęp do wiejskiej elity, niezależność i samodzielność, gwarancję dostatku, poczucie godności, automatycznie sprawia, że posiadający ziemię zasługuje na szacunek i posłuch. Opis śmierci Boryny jest patetyczny i ukazuje miłość do ziemi. Ludzie manifestują swój szacunek dla przyrody. Miłość do ziemi wiąże się z miłością do pracy, która jest szanowana i czyni człowieka szczęśliwym. Wiedzą, że ziemia jest ich żywicielką. Ziemia i prace rolne sprawiają, że "Chłopów" można nazwać encyklopedią zajęć rolnych. Prezentowane są one dość dokładnie. Bez ziemi nie mogli by żyć. Jest tą wartością, która wzbogaca ich emocjonalnie. Traktują ziemię jak partnera, a czasem jak przeciwnika. Mówią do niej. Ziemia ma charakter upersonifikowany. Jest kimś, a nie czymś. Ziemia nie jest tłem dla wydarzeń. Jest żywiołem dającym o sobie znać. Przyroda nadaje tempo ludzkiego życia, ma wpływ na życie osobiste. Gdy tempo robót słabnie ludzie mają więcej czasu dla siebie. "Chłopi" to także powieść o pracy, poddanej rytmowi przyrody i uwarunkowanej porzez nią. Praca jest jednak zawsze mozolnym trudem, czynnością pełną dostojeństwa i godności. Chłopi czują swój bezpośredni związek z ziemią. Są częścią natury i żyją z nią w zgodzie. Praca na roli wpływa na kształt rodziny i stosunków w niej. Każdy członek rodziny miał ściśle wyznaczone obowiązki, którym musiał podołać. Pozycja w gospodarstwie była jednoznaczna z pozycją w rodzinie. Gdy kogoś brakuje część pracy zostaje nie wykonana. Mężczyźni zajmowali się pracą na polu, kobiety zajmowały się domem i wychowywały dzieci, ale często pracowały w niektórych zajęciach na polu. Natura narzuca styl życia. Zależność człowieka od natury wpłynęła na uniwersalność powieści. Nagroda Nobla w 1924 roku.

11.1.6 FOLKLOR W UTWORZE
Folklor to twórczość danego środowiska charakteryzująca kulturę. Obejmuje on muzykę, plastykę, podania i baśnie, pieśni itp. Folklor ludowy to folklor ludzi wsi.

Wesele
Odbywały się na zimę i jesień - brak prac gospodarskich. Najpierw przysyłano zaufanego do panny by wiedzieć czy zalotnik jest mile widziany. Potem przysyłano swatów z wódką. Im lepszy swat tym lepsza pozycja pana młodego. Jeśli oświadczyny są przyjęte to panna młoda musi wypić kieliszek. Potem idą do karczmy (zmówiny) gdzie ustalany jest posag dla panny młodej i ewentualne zapisy dla panny młodej od pana młodego. Do domu panny młodej kobiety znoszą jadło by jej matka się nie wykosztowała. Matka panny młodej błogosławi obrazem młodych. Do kościoła idzie się w kolejności: młoda z drużbami i druchnami, młody, rodzina młodych i reszta wsi. Kolejność dowolna w drodze do domu weselnego. Panna młoda musi zatańczyć z każdym mężczyzną na weselu jeden taniec. Pierwszy i ostatni rezerwuje dla pana młodego. W drugi dzień wesela są oczepiny. Boryna jako najbogatszy we wsi musiał mieć bogate i huczne wesele. Ważna jest kolejność potraw i partnerów tanecznnych dla panny młodej. Ważne przyśpiewki.

Boże Narodzenie
Przerwa od prac gospodarskich. Nastrój pośpiechu, gotowania, zamętu. Chleb, mąka do klusek. Ozdoby świąteczne. Placki z miodem i serem. Jedliną przystrajają kościół. W Wigilię kościelny roznosi opłatek. We wschodnim rogu domu stawia się snop siana. Siano jest też pod obrusem. W Wigilię cały dzień post. Po pierwszej gwiazdce łamią się opłatkiem. Kolejność potraw: Barszcz czerwony, śledzie, kluski z makiem, racuchy. Dla Jagustynki dodatkowe nakrycie przy stole. Piją kawę i słuchają opowieści o Jezusie. Gospodyni i parobcy łamią sięopłatkiem ze zwierzętami. O północy pastorałka.

Jesień - prace
Pod koniec września zbierano kartofle. Robiły to kobiety i dzieci. Orano ziemię lub robiono zasiew. Praca mężczyzn. Od tych robót zależało życie w zimie. Gdy słyszeli bicie dzwonu na Anioł Pański przerywali pracę i modlili się. Po pracy pod wieczór zaganiano zwierzęta do zagród. Dojono krowy i rozpalano ognisko w kominku. Nad ranem dojono krowy i ruszano w pole. W niedzielę wyprowadzali zwierzęta na popas i szli do kościoła. Potem jedli obiad i gromadzili się w karczmie. Wybierali się na jarmark by uzupełnić zasoby. Gdy zaczynał padać deszcz rozpoczęto zbierać kapustę. Wieczorami opowiadali o swojej pracy. W Zaduszki szli rano do kościoła na Nieszpory. Składali księdzu i organiście ofiarę by ci modlili się za dusze zmarłych. Niektórzy kładli na grobach chleb. Był to dzień udręki, a święto na wpół religijne.

Zima - prace
Mniej pracy. Niektórzy musieli pracować w karczmie lub tartaku. Byli to głównie biedni. Proste prace jak karmienie zwierząt, młócono zboże itp. Mimo ciężkich warunków chodzono po susz do lasu by ogrzać chałupy. Częściej przebywano w karczmie. Zbierano się w chałupach by prząść wełnę, był to pretekst do spotkań, rozmów, plotek, zabaw. Zadawano zagadki, opowiadano historię, zabawa w niedźwiedzia, wycinano różne wycinanki. Wykonywano prace w związku ze świętami. Pod koniec zimy robiono ostatnie porządki.

Obowiązywało to całą zbiorowość. Kształtowało to poglądy i moralność wiejskiej gromady. Zwyczaje te kultywowane były ze względu na szacunek tradycji i nawyk. Zwyczaje odgrywają ważną rolę, stanowią całość z poszczególnymi ludźmi. Podporządkowanie to pokazane jest w czasie samosądu, niebezpieczna psychika, Jagna wystąpiła przeciw ich zwyczajom i tradycjom.
11.2 "CHŁOPI" JAKO EPOPEJA WSI
Powieść ta jest panoramą życia ludzi wsi: obrzędy, prace, utwór o życiu wsi. Syntezę zapewnia:
1. znajomość środowiska
2. umiejętność syntetycznego ujęcia problemów wsi
3. obiektywizm pisania prezencji zagadnień
4. realizm
5. trójwymiarowa obserwacja - jednoczesność scen - ich symultaniczność
6. dzieło sztuki i dokument życia wsi
Epopeja to gatunek literacki, długi, często pisany wierszem. Pokazuje poetyczne losy bohaterów na tle wydarzeń historycznych lub losy narodu w przełomowym momencie dziejowym.
"Chłopi" - zmiana patriarchalizmu na system, gdzie każdy mógł tworzyć swe dobro. Świadomość społeczno narodowa. Kryzys gospodarki indywidualnej, z dużych gospodarstw rozdrabniały się małe gospodarstwa. Kiedyś patriarcha miał dużo ziemi. Dzieci i wnuki pracowały u ojca. Teraz młode pokolenie chce mieć własną ziemię. Młodzi mają większą wiedzę Patriarchalny system rodziny ustępuje miejsca nowemu systemowi gdzie młodzi, ale dorośli ludzie mają własną ziemię. Mają świadomość swych praw obywatelskich i przywilejów. Stare pokolenie przyzwyczajone jest do bierności wobec władz. Młodzi się buntują i wiedzą, że mają do tego prawo. W epopei występuje bohater zbiorowy.
Natura:
1. stwarza nastrój (Jaś i Jagusia pod drzewem - intymność)
natura wyznacza rytm życia każdego wieśniaka. Wszechobecna w ich życiu bo nakłada na nich konkretne obowiązki. Ich działania warunkowane są przez naturę.
2. urasta do rangi odrębnego bohatera. Przeciwnik i sojusznik ludzi. Opis impresjonistyczny, gra światła i barwy, opis plastyczny, nastrój dynamiczny, zmieniający się.
Cechy opisu w epopei:
1. opis rozbudowany, zwłaszcza część porównawcza porównań.
2. Personifikacja natury.
3. opis dynamiczny
Patos przeplatany z komizmem np.:
1. chłopi ruszają na las, nastrój poważny i uroczysty
2. przegnanie kolonistów
3. wypowiedzi Rocha
4. opis niektórych prac polowych ich ważność dla ludzi wsi.
Patos ma służyć monumentalności bohaterów bądź niektórych ich działań. Humor jest przeciwwagą patosu:
1. komiczne postacie
- Jagustynka
- Ambroży
2. komiczne sceny
- rozprawa sądowa o ojcostwo Boryny względem dziecka dziewki
3. komiczne dialogi
- rozprawa na temat chorego mężczyzny, urwana macica
Użyte techniki to:
1. realizm (opis prac polowych)
2. impresjonizm
malarskość
dobór kolorów
perspektywiczne spojrzenie
3. symbolizm
Śmierć Boryny na polu. Z ziemią związane było jego życie i ziemią związana jest jego śmierć.
4. naturalizm
podporządkowanie życia przyrodzie i jej rytmowi
ekspozycja roli jaką pełni popęd półciowy
drastyczne sceny: Kuba obcina nogę

---