Starożytność - okres historyczny stosowany przeważnie dla historii Europy i Bliskiego Wschodu. Obejmuje czasy od około 5000 lat p.n.e. - 4000 lat p.n.e. do pierwszych wieków naszej ery. Najczęściej spotykaną datą końca starożytności jest rok 476 - upadek Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego.

Typowe cechy sztuki greckiej, helleńskiej i rzymskiej

Domy, w których GRECY były budowane z umiarem, wszyscy prowadzili podobny tryb życia nacechowany umiarem. Bogom natomiast wznosili jak najwspanialsze świątynie. Większość rzeźb greckich powstała w związku z potrzebami religijnymi, wykonywano posągi wielkich bóstw, płaskorzeźb zdobiących świątynie, nagrobków. Do połowy IV w p.n.e. powstała sztuka nie służąca Bogom, na charakter rzeźby miał wpływ sport przyzwyczajający hellenów do oglądania nagich ciał i podziwiania ich. Artyści greccy posługiwali się brązem, marmurem i kamieniem jaskrawo malowanym. Grecka rzeźba wciąż ewaluowała - przed VI w. p.n.e. dzieła były sztywne i nieporadne, od polowy V w p.n.e. starano się, przedstawić człowieka w ruchu. Najwybitniejsza: DYSKOBOL - Myrona Rósł stopień szczegółowości oraz poprawności przedstawień. Poliklet w DYFOSIE zawarł idealne proporcje ciała mężczyzny.

Postacie były nacechowane godnością, powagą, spokojem. Również pojawiły się ból, radość, nienawiść. Ceramika malowana zajmowała w twórczości artystycznej greków takie miejsce, jakiego nie zyskała w innych cywilizacjach. Garncarze tworzyli naczynia o doskonałych kształtach, cienkich ściankach. Ozdabiali je pokrywając barwną i skomplikowaną dekoracją. Przedstawiano na nich sceny mityczne. Największe dzieła architektury greckiej to: Akropol, świątynia Ateny, Artemidy. W dziedzinie budownictwa, zwłaszcza w architekturze sakralnej RZYMIANIE dokonali więcej. Posługiwali się cegłą i zaprawą. Pozwoliło to na stosowanie półokrągłych sklepień zamiast płaskich stropów. W rzeźbiarstwie także osiągnęli więcej niż grecy. Nie wahali się pokazać brzydoty, starości a nawet wulgarności. Osiągnięcia sztuki portretowej można śledzić na monetach, często bedących dziełami sztuki.

Filozofie antyczne

Sokrates 469-399 r. p.n.e.

był nauczycielem Platona głosił on absolutyzm i intelektualizm etyczny dobro, cnotę i szczęście utożsamiał z prawdą jego dewiza to: "Poznaj samego siebie" podkreślał świadomość własnej niewiedzy: "Wiem, że nic nie wiem" środki poznania to: żywy dialog, zbijanie fałszywych argumentów rozmówcy, pomoc w dochodzeniu dostępnej prawdy ideałem była doskonałość etyczna, racjonalizm i intelektualizm etyczny (utożsamianie szczęścia, dobra, cnoty z wiedzą o tym co dobre i złe) nie uważał siebie za mędrca ani za nauczyciela mądrości. Próbując odpowiedzieć na pytanie "czym jest wiedza" rozmawiał z mieszkańcami Aten często ujawniając ich niewiedzę.

Platon 427-347 r. p.n.e. (Arystokles)

był uczniem i przyjacielem Sokratesa stworzył pierwszy system idealizmu obiektywnego (platonizmu) dualizm świata: świat idei (idealny) - niedostępny zmysłom świat materialny jego pisma filozoficzne to "Uczta", "Państwo", "Prawa" funkcja poznawcza to dusza obdarzona wrodzoną wiedzą o ideach na podstawie swej teorii idei zbudował teorię państwa idealnego. Założył szkołę w Atenach nazwaną "Akademią od gaju Akademosa".

Arystoteles 384-322 r. p.n.e.

uznawany za najwybitniejszego myśliciela starożytności jego działalność obejmowała niemal wszystkie dziedziny wiedzy założył szkołę filozoficzną w Atenach twierdził, że każda rzecz jest bytem złożonym z materii i formy kształtującej materię postawił tezę o zmienności bytu i wielości form ruchu zapoczątkował empiryczne metody badań przyrodoznawczych stworzył podstawy rozwoju nauk przyrodniczych był rzecznikiem demokracji, stworzył naukę o państwie zajmował się zagadnieniami etycznymi twórca "Poetyki" - rozprawy o literaturze, prawach rządzących poszczególnymi gatunkami i rodzajami literackimi

Wartości starożytnej mitologii

Jak doszło do powstania mitów

Mity powstały ponieważ tłumaczą to co niewytłumaczalne (powstanie świata, pór roku, ludzi). Zostały spisane aby można je było przekazywać dalszym pokoleniom. Mit jest to wypowiedź, zazwyczaj narracyjna oparta na wierzeniach ludzi antycznych. Posiada fabułę. Przekazuje uniwersalne prawdy. Mity to dawne baśnie i opowieści o bóstwach oraz półlegendarnych bohaterach (herosach), a także o życiu i wierzeniach starożytnych Greków i Rzymian. Mity były efektem literackiego ujęcia podstawowych przeświadczeń i odczuć ludzkich.

Antropomorficzny charakter mitów

Przedstawianie w mitach sił i zjawisk przyrody pod postacią ludzką. Bogów wyobrażano sobie na podobieństwo ludzi.

Uniwersalność mitów

opowieści mitologiczne mają charakter religijny mają charakter uniwersalny, tzn. Mówią o prawdach, które nie przemijają, są ponadczasowe o ogólnoludzkie mówią o sprawach człowieka, jego dążeniach, marzeniach były wielokrotnie wykorzystywane w sztuce można je przyrównać do zdarzeń mających miejsce w współczesności Charakterystyka i dzieje niektórych bohaterów mitologicznych. Kosmogonia mitologiczna Początkowo istniał chaos (nieskończona otchłań, wypełniona bezkształtną masą, mieszaniną powietrza, ziemi, wody i ognia). Z chaosu powstał dzień, a wraz z nim Jasność i wszelka radość. Wyłoniła się Ziemia (Gaja) i otaczający ją Eter. Powstało niebo (Uranos). Gaja i Uranos to pierwsze bóstwa świata. Uranos dał deszcz, a Gaja wszelką roślinność. Ziemia wypełniła się żywymi istotami. Pojawiły się dalekie gwiazdy i blade słońce. Z chaosu zrodzony został też bóg miłości Eros. Dzięki niemu świat się nieustannie odradzał i odnawiał.

Eros łączył ludzkie serca. Uranos i Gaja spłodzili dzieci Olbrzymy. Po nich przyszli na świat Cyklopi - bóstwa związane z piorunami, błyskawicami i grzmotami (Arges, Steropes i Brontes). Gaja i Uranos wydali także na świat sześć Tytanów (Okeanos, Kojos, Krion, Hyperion, Jarpet, Kronos) i sześć Tytanid (Teja, Rea, Temida, Mnemosyna, Tojbe, Tetys). Uranos bał się tytanów więc strącił ich do podziemnego świata Tartaru. Gaja zbuntowała za to najmłodszego syna przeciwko ojcu. Kronos ugodził ojca mieczem, a jego krew (ojca) zapłodniła Gaję ponownie. Wówczas przyszły na świat boginie zemsty Erynie. Pojawiły się też nowe pokolenia Gigantów i Nimf. Tytani uwolnili swoich braci z Tartaru i pozbyli władzy Uranosa. Rządzący Kronos obawiał się o swoje panowanie, więc pozbył się cyklopów i Gaja zbuntowała się przeciwko niemu. Żoną Kronosa była Rea, z którą miał potomstwo. Kronos przypomniał sobie słowa Uranosa, że jego własny potomek pozbawi go władzy, więc połykał swoje dzieci.

Rea uciekła na Kretę i tam urodziła Zeusa. Cyklopi zbudowali mu pałac na Olimpie, gdzie zamieszkali bogowie. Wokół stołu Zeusa zasiadała jego rodzina: żona Hera, ich syn Ares (bóg wojny), siostra Zeusa Afrodyta Bogini miłości, Hefajstos (bóg ognia), boski posłaniec Hermes, bogini urodzaju Demeter, brat Zeusa Posejdon (bóg morza), czwórka dzieci władcy nieba: Atena (bogini mądrości), Apollon (bóg światła i muzyki), Atrenida (bogini lasów, łowów i pól), Dionizos (bóg winorośli, nigdy nie opuszczający pucharu z ręki). W kuchni panowała opiekunka ogniska domowego Hestia. W królestwie podziemi przebywał bóg ciemności Hades z żoną Persefoną. Wszyscy bogowie starali się uporządkować świat, aby Ziemia stała się rajem. Chociaż między bogami toczyły się zacięte boje ludzie byli wolni od zła. Nie znali starości, nie musieli pracować bo ziemia sama rodziła. Odżywiali się dzikimi owocami: warzywami, mlekiem, miodem, który spływał z drzew. Była to "epoka złota". W "epoce srebrnej" ludzie zmienili się. Pojawili się prostacy i barbarzyńcy. Zeus postanowił za nieposłuszeństwo zgładzić całą ludzkość. Nastąpiła "epoka brązowa", ale i ci ludzie pozabijali się nawzajem, a ich dusze trafiły do Hadesu. Pozostały tylko zwierzęta, ptaki i ryby. Bogowie stworzyli więc bohaterów.

W "epoce bohaterów" zdarzały się wielkie czyny znane z opowieści o "Złotym panie", czy o zdobyciu Troi. Bogowie pomagali ludziom. Demeter nauczyła ich uprawy ziemi. Zeus poprosił Prometeusza aby uformował człowieka z czerwonej gliny i łez. Został on stworzony na podobieństwo bogów. Zeus tchnął życie w pierwszych ludzi, a Prometeusz pomagał im we wszystkim. Wykradł nawet z Olimpu ogień i dał człowiekowi. Zeus ukarał go za to przykuwając łańcuchami do skał Kaukazu. Sęp wydziobywał mu wątrobę, która co noc odrastała.

Literatura starożytnej Grecji

Epika antyczna i najdoskonalszy jej twórca - Homer

Historia wojny trojańskiej i jej przebieg("Iliada")

Podczas wesela Tetydy i Pleusa bogini Eris rzuciła między siedzące boginie złote jabłko z napisem "dla najpiękniejszej". Powstał spór, a sędzią w tej sprawie został Parys. Wybrał Afrodytę, która obiecała mu w nagrodę Helenę. Młodzieniec przyjechał do Sparty i porwał żonę Menelaosa. W całej Grecji zawrzało na wieść o tym, jak zamorski barbarzyńca znieważył święte prawo gościnności. Rozpoczęto wojnę. W szeregach Hellady Naczelnym dowódcą został Agamemnon. Według przepowiedni los wyprawy zależał od Achillesa. Bez niego Troja nie mogła być zdobyta. On zaś został schowany przez matkę i długo go szukano. Potem nie było wiatru na morzu. Zlikwidować ten problem miał ofiara z córki Agamemnona. U brzegów Azji wodzowie wysłali do Troi Odyseusza i Menelaosa żądając wydania Heleny. Działania wojenne przebiegały opieszale. Miejscem walk była równina nad Skamandrem. Odbywały się turnieje rycerskie. Najlepszy był Achilles. Trwało to 10 lat. W obozie greckim wybuchła zaraza. Między Agamemnonem a Achillesem wybuch konflikt. Achilles do jednej z bitew pożyczył swój strój Petraklosowi. Trojanie bardzo się go bali. Powstrzymał go dopiero Hektor. Achilles mścił się za to jeszcze okrutniej. Wygrał walkę z Hektorem, ale został zabity przez strzałę Parys. Zginął też Parys. Helenę wydano za jego brata. Gdy Trojanie pewni byli swojej klęski Grecy odjechali spod murów Troji. Został tylko olbrzymi drewniany koń. Ukrytych w nim był 12 żołnierzy z Odyseuszem na czele. W nocy wyszli i otworzyli bramy miasta. Wojska greckie wróciły. Zaczęła się rzeź. Zginęli wszyscy Trojanie. Odzyskano Helenę, a wojska greckie wróciły do domu.

Wędrówki Odysa ("Odyseja")

Tematem "Odysei" są dzieje tytułowego bohatera, który przeżywa niezwykłe przygody w czasie powrotu spod Troi do Italii. Trwało to 100 lat, a wracał on po 20 letniej nieobecności. Utwór składa się z 24 ksiąg. Poemat zaczyna się w V księdze od opisu wyprawy syna Odysa w poszukiwaniu ojca. Księgi V-VIII to opowieści o jego przygodach na wyspy Ogigia, gdzie przez 7 lat był więziony (z miłości) przez Kalipso. Z niej dociera do wyspy Feakow i znajduje się na dworze króla Alkinosa. Od IX do XII księgi zaczyna się pierwszoosobowa narracja. Kraj Lalofogów, oślepienie Polifema, gniew Posejdona, pobyt u Ede - pana wiatrów, kraj Lastrygonów - ludożerców, wyspa Kriki, zejście do Hadesu, spotkanie z syrenami. Księga XII i XVI - przybycie Odysa na Italię w przebraniu żebraka. Księga XVII do XIX - pobyt w domu. Księga XXI do XXIV zemsta na zalotnikach.

Cechy charakterystyczne eposu homeryckiego

- liczne opisy, bardzo plastyczne, szczegółowe

- obiektywizm

- obecność inwokacji

- ingerowanie bogów w świat ludzki

- styl utworu podniosły i uroczysty, chwilami patetyczny

- specyficzna charakterystyka bohaterów i ich idealizacja

- regularność występowania mów bohaterów

- wiersz rytmiczny (heksametr)

- porównania homeryckie

- rozmach epicki polegający na pięknym, plastycznym opisie zdarzeń

- psychologiczne charakterystyki bohaterów

Walory formy i stylu "Iliady"

Narrator nie narzuca się słuchaczom. Na początku autor prosi muzy o natchnienie i zapowiada treść utworu. Paralelizm akcji (dwa ciągi wydarzeń, równocześnie z ludźmi działali bogowie). O przebiegu akcji w dwóch płaszczyznach decydowało przeznaczenie, nad czym czuwało fatum, bóstwo losu, któremu podlegali nie tylko ludzie, ale też bogowie. Kompozycja ma charakter epizodyczny. "Iliada" zawiera rozbudowane porównania homeryckie. Styl narracji jest podniosły i uroczysty, pełen szczegółowych i wyrazistych opisów zwalniających akcję. Jest to dzieło oparte na iloczasie (istnienie samogłosek długich i krótkich). Podstawy rytmiczności: oprócz akcentu jedna zgłoska może być długa, inna krótka. Akcent pada tylko na zgłoski długie. Jeżeli dodamy do niej jedną lub kilka, krótkich nieakceptowanych, powstanie stopa rytmiczna. W każdym wersie powtarza się jednakowy układ stóp.

Lirycy starożytnej Hellady

Tematyka wierszy Tyrteusza (liryka tyrteńska)

Tworzył w VII w. p.n.e. Pisał patriotyczne elegie. Od imienia poety wywodzi się termin tyrteizm. Poezja tyrtejska - patriotyczna, nawiązująca do walki. Porzucenie ziemi ojczystej uważał za rzecz niegodną. Napisał pięć ksiąg zawierających pieśni wojskowe, marszowe i elegie o charakterze politycznym. Według legendy poeta ten natchnął swoimi pieśniami Spartan do zwycięskiej walki. Napisał np.: "Rzecz to piękna".

Subtelność analizy uczuć - Safona

Tworzyła na przełomie VII i VI w. p.n.e. Była najwybitniejszą poetką starożytnej Grecji. Mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie zajmowała się wychowaniem muzycznym skupionych wokół niej dziewcząt. Napisała dziewięć ksiąg, które obejmowały pieśni weselne, miłosne, hymny i modlitwy. Jej wiersze są pełne poetyckiego uroku i wdzięku. Sławią przyjaźń, miłość i życie, które dostarcza twórczych przeżyć i wzruszeń. Źródłem owych przeżyć jest obcowanie z poezją, bez której człowiek skazany jest na miernotę i pustkę.

Anakreont - autor utworów biesiadnych

Tworzył utwory o tematyce miłosnej i biesiadnej. Opiewają radość życia i urok beztroskich zabaw. Bożka miłości Erosa traktuje jako dobrego kompana, którego towarzystwo się lubi, ale nie zawsze trzeba go traktować poważnie.

Anakreontyk charakteryzuje:

- postawa żartobliwego dystansu

- konwencjonalna gra miłosna

- flirt

- charakterystyczny obraz, motyw

Dorobek literacki Symonidesa

W wierszach przedstawia filozofię uczącą przyjmowania życia takim jakim jest. Odradza nadmierną troskę o przyszłość, której nikt nie zna. Każdy dzień może przynieść zmiany na lepsze lub gorsze, zniweczyć wszelkie osiągnięcia i zamierzenia. Znany jest jako piewca władców, uroczystości dworskich. Autor pieśni chóralnych i epigramatów, hymnów, elegii i słynnych trenów. Napisał np.: "Los".

Historia teatru antycznego (etapy rozwoju, twórcy, dzieła)

Początki teatru antycznego są związane z kultem boga Dionizosa. W czasie pochodu podczas Wielkich Dionizji część ludu ubrana była w koźlą skórę, aby symbolizować leśnych przyjaciół boga Dionizosa. Śpiewali pieśń pochwalną, opowiadającą o nim, zwaną Dytyrambą. Po dojściu korowodu do ołtarza wszyscy stawali przy nim w półkolu. W Atenach w VII wieku p.n.e. pojawił się legendarny człowiek Tespis. Swoją obecnością uświetniał Wielki Dionizje i opowiadał o Dionizosie. Towarzyszył mu chór. Wprowadzało to element dramatyczny. Pierwszym twórcą, który dokonał rozwoju teatru był Trynichos. Zapoczątkował on zerwanie tradycji dionizyjskiej i wrócenie do innych mitów. Aby więcej ludzi mogło oglądać przedstawienie wykorzystywano naturalną powierzchnię. Na miejscu ołtarza Dionizosa była scena - orchestra. Na niej był budynek będący tłem przedstawień - scenę. Miejsce dla widowni wykute było w skale - theatron. Wejście z obu stron prowadzące na scenę to parodos. Kolejny twórca to Ajschylos. Wprowadził on na scenę drugiego bohatera. Następny, Sofokles, wprowadził trzeciego aktora. Eurypides wprowadził czwartego i piątego. Powstawały tragedie i komedie. Twórcą komedii był Arystofanes Aktorzy występowali w specjalnych maskach. Miały one wskazywać na płeć, wiek i intencje bohaterów. Maska miała też wzmacniać siłę głosu bohatera. Aktorzy występowali w koturnami (butach na wysokiej powierzchnie) i w wypchanych kostiumach. Wszystko to charakteryzowało bohaterów.

"Antygona" Sofoklesa jako najdoskonalszy przykład tragedii antycznej

Dzieje domu Edypa

Edyp był synem Lajosa i Jokasty. Wyrocznia delficka przepowiedziała Lajosowi, że zginie z ręki własnego syna, który ożeni się ze swoją matką. Rodzice przekłuli Edypowi pięty żelaznymi kolcami, związali i porzucili w górach. Dzieckiem zaopiekowali się pasterze i oddali w Koryncie bezdzietnej parze królewskiej - Polibosowi i Moropie. Edyp był nazywany przez swoich rówieśników podrzutkiem. W młodości dowiedział się, że jest przybranym synem króla. Udał się więc do wyroczni aby to wyjaśnić. Dowiedział się, że zabije swojego ojca i ożeni się z jego żoną. Myśląc, że Korynt jest jego ojczyzną postanowił założyć rodzinę w innym kraju. Opuścił więc dom. Podczas podróży spotkał króla Teb i jego podwładnych. Odmówiwszy ustąpienia drogi, wywiązała się pomiędzy nimi walka, w której zginęli król i jego dworzanie. Rządy w Tebach objął szwagier króla - Kreon. W tym czasie pojawił się także sfinks. Potwór nękał podróżnych wędrujących do Teb. Kreon oświadczył, że odda rękę córki i swój tron temu, kto rozwiąże zagadkę sfinksa, który wtedy przestanie porywać podróżnych. Edypowi udało się tego dokonać a potwór rzucił się w przepaść. Bohater ożenił się z córką Kreona i objął panowanie. Miał czworo dzieci, synów: Eteokesa i Polinejkesa oraz córki: Antygonę i Ismenę. Po wielu latach panowania Edypa, Teb nawiedziła zaraza. Wyrocznia powiedziała, że jest to kara za to, że mieszka tu morderca Lajosa. Edyp dowiedział się wtedy, że zabitym rycerzem był jego ojciec, a żona jest jego matką. Jakasta z rozpaczy odebrała sobie życie, a Edyp oślepił się i udał w łachmanach w świat. Władzę przejęli jego synowie i zginęli później w walce o nią. Na tronie zasiadł brat Jakasty - Kreon.

Charakterystyka postaw bohaterów tragedii

Konfrontacja Antygona - Ismena Obie siostry są zupełnie różne. Antygona jest silna i honorowa w przeciwieństwie do swej siostry. Jest odważna i energiczna. Chce uczcić śmierć brata, chowając go. Ale aby to uczynić, musiałaby złamać zakaz Kreona. Jednak Ismena jest inna. Obawia się o swoje życie i nie chce złamać zakazu króla. Boi się władcy i sprzeciwu wobec niego. Jest oportunistką. Przyjmuje postawę wygodniejszą dla siebie. Antygona płacze nad losem swoim i swoich bliskich. Godzi się na śmierć. Nie buntuje się gdyż nie chce upokorzyć się przed Kreonem. Okazałaby się wówczas słabą i przeciętną osobą.

Konfrontacja Kreon - Hajmon Kreon jest prawowitym władcą Teb. Jego decyzja spowodowana była chęcią udowodnienia poddanym, że potrafi być sprawiedliwy i okrutny dla wrogów. Podejrzewając iż poddani mogliby lekceważyć jego władzę, kazał stosować wobec nich terror, jako środek zapobiegawczy. Przykładem może być zakaz pochówku wrogów (Polinejkesa) oraz zamurowanie Antygony. Jest on rządny władzy. Chce umocnić ją i swój autorytet. Bezwzględny dla wrogów i zdrajców. Jest tyranem, którego należy słuchać i wypełniać rozkazy. Jest konsekwentny. Podczas konfrontacji z synem Hajmon pokazuje mu jego błędy i przewagę dumy nad rozsądkiem.

Hajmon pragnie zrzucić zasłonę gniewu, chce by ojciec zobaczył prawdziwy obraz sytuacji. Uważa, że Kreon jest władcą dla własnych korzyści. Ostrzega swojego ojca przed karą za złamanie praw boskich, które są ważniejsze od niego. Odwołuje się do jego ludzkich uczuć. Chce by spojrzał na to jak zwykły człowiek, a nie król. Wycofanie się z decyzji uczyni go władcą bardziej szanowanym, człowiekiem, a nie potworem. Mimo, że Hajmon występuje w obronie demokracji w państwie, jego ojciec go nie słucha. Kreon uważa się za nieomylnego. Nie zważa na wskazówki syna, który jest młodszy od niego. W przypływie gniewu Hajmon nazywa ojca tyranem.

Tragizm jako kategoria estetyczna w utworze

Rozumienie tragizmu jako kategorii estetycznej łączy się z istnieniem konfliktu wyboru. Jednostka wybitna zostaje postawiona wobec konieczności wyboru wartości przeciwstawnych ale jednakowo ważnych. Działania bohatera są z góry skazane na niepowodzenie a sam akt wyboru, niezależnie od tego, które z wartości zostanie wybrana musi doprowadzić do katastrofy.

W "Antygonie", oboje głównych bohaterów to postacie tragiczne:

Antygona Wybiera pomiędzy prawem ludzkim a boskim. Prawo boskie nakazuje jej pochowanie zwłok brata bez względu na karę, jaka może ją spotkać za strony władcy. Prawo ludzkie wydane przez Kreona nie pozwala pochowania zwłok zdrajcy. Antygona podlega obu prawom. Wybór jednego powoduje kolizję drugiego. Złamanie prawa boskiego to klątwa i przekleństwo, ludzkiego - śmierć.

Kreon Także jest bohaterem tragicznym. Wydał rozkaz obowiązujący w kraju, ale jednocześnie złamał prawo boskie. Dlatego zginęli jego bliscy. Gdyby uniewinnił i uwolnił Antygonę, mógł stracić cały swój autorytet a to mogło doprowadzić do anarchii i zguby Teb.

"Antygona" jako utwór o państwie i władzy

Kreon reprezentując losy państwa wydał zakaz pochowania Polinejkesa. Chciał pokazać, że jest władcą bezwzględnym dla innych. Kreon występował jako władca, który chciał przestrzec innych władców przed jakąkolwiek formą przeciwstawiania się władzy. Kreon nie zmienił decyzji za namową ludu, gdyż nie chciał pokazać, że jest człowiekiem, który łatwo, za namową innych zmienia zdanie. Boi się ludu. Chce pokazać, że on jest władcą i panem. Podporządkowuje sobie całe państwo zamiast się nim opiekować. Hajman uważa natomiast, że Kreon nadużył swojej władzy, oraz że wycofanie się z tej decyzji mogłoby podnieść autorytet władzy.

Ogólnoludzkie prawdy w stasimonach "Antygony"

Stasimon pierwszy

Pochwała rozumu ludzkiego i państwa. Ludzki rozum jest zdolny pokonywać trudy i czynić ziemię poddaną człowiekowi. Dzięki rozumowi człowiek stworzył państwo i musi przestrzegać jego praw.

Stasimon drugi

To pieśń o winie i karze. Chór wskazuje, że wina jest źródłem cierpienia, ale została ona wpisana w ludzki los.

Stasimon trzeci

Jest pieśnią o potędze miłości. Nikt się przed miłością nie uchroni, ani bogowie, ani śmiertelnicy. Miłość nie idzie jednak w parze z rozsądkiem.

"Szczęśliwi, których życie nie zna cierpienia"

"Niezwyciężona twoja moc, Herosie"

"Wiele jest mocy natury, lecz nie ma większej nad człowieka"

Formalne wyznaczniki dramatu antycznego

Elementy budowy dramatu antycznego:

- parodos - pieśń na wejście chóru

- sksodos - pieśń na zejście chóru

- komos - scena lamentu i żalu

- stasimon - pieśń chóru

- epejsodion - dialogi bohaterów

Istotą budowy dramatu antycznego jest wzajemne przeplatanie się stasimonów i epejsodionów. Epejsodiony tworzą akcję utworu.

Kompozycja tragedii antycznej:

- prolog - wprowadzenie akcji i problematyki utworu

- rozwinięcie akcji - wszystkie wydarzenia w utworze

- perypetie - punkt kulminacyjny

- katastrofa - śmierć głównego bohatera - epilog - ogólne rozwiązanie akcji

Chór spełnia rolę opinii publicznej w utworze i pełni następujące funkcje:

- wypowiadanie ogólnych refleksji

- komentowanie wydarzeń akcji

- zapowiada pojawienie się bohatera na scenie

Za czasów Sofoklesa w tragedii antycznej na scenie było tylko trzech aktorów. Scen zbiorowych nie było, a o zdarzeniach, w których bierze udział wiele osób opowiadała specjalnie do tego przeznaczona osoba.

Główna zasada dramatu antycznego to zasada trzech jedności:

- jedność czasu (akcja krótsza niż jedną dobę)

- jedność miejsca (akcja rozgrywa się w jednym miejscu)

- jedność akcji (jest tylko jedna akcja)

- Zasada Decorum polega na wykorzystaniu w tragedii stylu językowego pełnego wzniosłości i patosu, zaś w komedii średniego lub niskiego, z wykorzystaniem mowy potocznej.

- Zasada jedności stylowej wymaga utrzymania całości utworu w jednym nastroju. Nie mogły występować sceny tragiczne i komiczne w jednym utworze.

Literatura starożytnego Rzymu

Horacy - liryk antyczny

Horacy był twórcą gatunku literackiego - satyry i ody. Tematyka jego utworów była różnorodna. Przedstawiał swoją filozofię życiową. Pisał pieśni poważne, patriotyczne ("List do Pizona"), filozoficzne, refleksyjne, biesiadne, miłosne, o sztuce poetyckiej. W odzie "O co poeta prosi Apollina" zaprezentował swoją postawę filozoficzną. Swoje poglądy oparł na dwóch szkołach filozoficznych: epikurejczykach (szukali szczęścia i celu życia w zaspokajaniu przyjemności duchowych) i stoikach (głosili pielęgnowanie w sobie cnoty, rozwijanie intelektu, uniezależnienie od pokus i smutków świata a otaczający świat przyjmowali ze spokojem - "stoicki spokój"). W odzie tej połączył obie te ideologie. Od stoików wziął rozum i umiar jako główne kryteria w korzystaniu z dóbr materialnych. Poeta nie pragnie bogactw ani życia w dostatku. Epikureizm zauważamy w chęci dożycia łagodnej starości. W życiu najbardziej liczą się rozum, sprawny umysł, dobre zdrowie i pogodna starość. Należy żyć zgonie z otaczającą nas naturą.

Podsumowanie:

- afirmacja życia

- należy cieszyć się wszystkim

- zdrowie psychiczne

- nie pragnienie bogactwa

- aktywność

- "Exegi monumntum..."

Porównuje swój dorobek literacki do budowanych przez ludzi potężnych monumentów. Stwierdza, że jego utwory będą trwalsze od królewskich piramid ponieważ poezja jest niematerialna. "Nie wszystek umrę" - będzie żył w swoich wierszach i pamięci czytelników.

Wergiliusz - epik starorzymski

Wergiliusz to poeta rzymski, autor eposu "Eneida", w którym przedstawił przygody Eneosa i jego tułaczkę. Według "Eneidy" był on protoplastą cesarzy rzymskich. Napisał sielanki "Bukoliki" ukazujące wyidealizowane życie pasterzy, którzy doglądają owiec prowadzą miłosne rozmowy ze swymi ukochanymi lub dyskutują o poezji. Napisał też "Georgiki" (poemat o rolnictwie) omawiając kolejno uprawę roli, naukę o drzewach, hodowlę bydła i bartnictwo. W opisy zajęć wiejskich wplótł refleksje filozoficzne. Zajmował się też problematyką wojny i powstania państwa. Pisał on także o patriotyzmie

Biblia - jeden z najdawniejszych zabytków językowych, literackich, religijnych

Biblia:

- ukazuje dzieje narodu izraelskiego

- zawiera pouczenia - ma charakter dydaktyczny

- wprowadza pojęcia dobra i zła, nagrody i kary

- formułuje nakazy i zakazy moralne

Zawiera wiele rodzajów literackich:

Epika

- poemat opisowy (ks. Rodzaju)

- biografia (Ewangelia)

- powieść obyczajowa

- przypowieść

- kroniki (ks. Kronik)

- epistolografia (listy apostołów)

- zbiór praw

Liryka

- pieśń miłosna ("Pieśń nad Pieśniami")

- hymn ("Hymn do miłości")

- psalm

- tren

Dramat

- "Pieśń nad Pieśniami"

- ks. Hioba

Treści, ich układ, cechy typowe Starego Testamentu

Biblia to zbiór ksiąg religijnych, uznanych za święte przez dwie religie: Judaizm i Chrześcijaństwo. Wszystkie księgi dzielą się na dwie części: Stary i Nowy Testament. Księgi Starego Testamentu powstawały przez ponad 100 lat (XIII w. p.n.e.- I w. n.e.). Na treść tego utworu składają się zagadnienia filozoficzne, etyki i prawa kultu religijnego. Księgi Starego Testamentu napisane były w języku hebrajskim, aramejskim i greckim. Dzielą się na księgi dydaktyczne, prorocze i historyczne.

Kosmogonia biblijna

Badacze twierdzą, że opis stworzenia świata jest poematem, a nie kroniką wydarzeń. Sześć dni stworzenia świata to jakby sześć strof swoistej pieśni z refrenem. W początkowych trzech strofach jest mowa o oddzieleniu światła od ciemności, mórz od lądów i o pojawieniu się roślinności. Kolejne trzy zwrotki mówią o stworzeniu nieba ze słońcem, księżycem, gwiazdami, w wodzie ryb, w powietrzu ptaków, na ziemi stworzenie zwierząt i człowieka. W siódmym dniu Bóg odpoczywał.

Wizja człowieka i świata w "Księdze Koheleta"

Treścią tej księgi są rozważania nad sensem życia ludzkiego. Autor nie znajduje odpowiedzi na pytanie jak jest droga do prawdziwego szczęścia. Stwierdza tylko, że szczęścia nie przynoszą ani bogactwa, ani słowa, ani używanie rozkoszy, ani też wysławiana mądrość i wiedza. Często w utworze tym powtarzają się słowa "Wszystko jest marnością". Życie jest pełne utrapień, niesprawiedliwości i trudów, a przy końcu bytowania czeka wszystkich śmierć. Kohelet wierzy w Boga, od którego zależą radosne i jasne strony życia, które należy traktować jako dar. Z korzystania z tych darów trzeba będzie zdać relację Bogu. Kohelet jest przekonany, że wszystko pochodzi od stwórcy, który kiedyś będzie sędzią człowieka.

Księga psalmów - tematyka, walory formy

Psalmy to utwory do śpiewania przy akompaniamencie harfy i cytry. Psalmów jest 150. Twórcy to Dawid, Mojżesz, Salomon, Asaf, Karachit, Ezramit.

Dzielimy je na:

- pochwalne

- błagalne

- dziękczynne

- mądrościowe

- pokutne

Charakter psalmów:

- pieśni liryczne mówiące o kondycji ludzkiej

- o miłości człowieka wobec Boga

- zwierają świadomość przemijania i przekonanie, że grzech i cierpienie to nieodłączne atrybuty ludzkiej natury

- mają charakter modlitwy

Psalmy:

- mają wielką siłę ekspresji

- zawierają wiedzę o człowieku

- sposób obrazowania to: porównania, epitety itp.

Wizja człowieka jest tutaj inna niż w księdze Koheleta. Człowiek to istota potężna. Umiłowany przez Boga, który oddaje mu pod władanie cały świat.

Ważne wskazania moralne w historiach biblijnych

"Kain i Abel" Adam i Ewa mieli dwóch synów, Kaina i Abla. Podczas składania ofiary Bogu Kain zabija brata ponieważ jego ofiara nie była przyjęta bo została złożona z owoców, a nie ze zwierząt, tak jak chciał Bóg. Za swój czyn zostaje przeklęty i musi uciekać. Bóg daje Kainowi znamię i mówi, że jeżeli go ktoś zabije to poniesie siedmiokrotną karę. Chodzi tu o to, że zabójstwo jest największą zbrodnią. Zazdrość i zawiść to ludzkie uczucia (negatywne), prowadzące do różnych przewinień. Bóg jest wszechwiedzący, sprawiedliwy i miłosierny. Reakcją na zło może być przebaczenie, trzeba umieć znieść porażkę. Człowiek ma szansę wrócić na dobrą drogę.

"Samson" Anioł objawia się bezpłodnej kobiecie i mówi jej, że powije syna. Tak też się staje. Syn miał długie włosy, w których tkwiła jego siła. Włosy obcięła mu jego kochanka, a jej sprzymierzeńcy wypalili mu włosy. Po jakimś czasie włosy odrastają mu i Samson mści się. Miłość prowadzi do zguby, nie należy każdemu ufać, zło jest zawsze ukarane, zazdrość i zawiść prowadzą do zguby, uczy szacunku dla pokonanych i słabych, mówi o godnej śmierci, z siły należy korzystać w ostateczności.

"Hiob" Hiob był bardzo religijny, nienaganny. Odebrano mu jednak bogactwa i za namową diabła spadły na niego nieszczęścia, aż stał się biedny. Stracił dzieci. Ogolił wtedy głowę, podarł szaty, ale nadal pozostał silnie wierzącym. Diabeł sprawił, że Hiob zachorował i został okaleczony. Hiob jednak nadal wierzył. Z pomocą spieszyli mu przyjaciele, aby znaleźć przyczynę nieszczęść. Dołączył do nich człowiek, który powiedział, że Bóg często wystawia człowieka na próby. Hiob wytrwał w wierze i jego dobra zostały mu zwrócone. Wiara i lojalność zostają nagrodzone. Każda przyjaźń przechodzi próbę. Należy posiadać silną wolę, wytrwałość. Każde postępowanie zostanie później osądzone.

Treść i znaczenie Nowego Testamentu.

Nowy Testament to zbór pism chrześcijańskich. Składa się z 27 ksiąg (historyczne, dydaktyczne, prorocze). Nowy Testament przedstawia dzieje Jezusa Chrystusa (ewangelie), historie pierwszych gmin chrześcijańskich. Przedstawione są tam zasady moralności, kultu, poglądy filozoficzne. Myślą przewodnią jest to, że miłość Boga obejmuje wszystkich ludzi, którzy w niego wierzą.

Uniwersalizm przypowieści biblijnych

Cechy gatunkowe przypowieści

utwór narracyjny o charakterze parabolicznym czyli zestawiającym dwie rzeczywistości, z których pierwsza jest obrazem życia codziennego, druga zaś, jest nieuchwytna zmysłowo ale znajduje się w sferze pojęciowej składa się z 3 trzonów: dwa pierwsze to przykłady, obrazy; trzeci to przekazanie jakiejś prawdy, pouczenia, jest to opowiadanie alegoryczno-moralistyczne , nie ważne są osoby i wydarzenia ze względu na swoją jednostkowość, ale istotny jest moralizujący jego charakter, mają zamkniętą fabułę przekazują prawdy moralne posiadają sens o ponadczasowym wymiarze.

"O siewcy" Człowiek wyszedł na pole by zasiać ziarna. Jedno upadło na drogę i zostało wydziobane przez ptaki, drugie upadło na skałkę i zostało wypalone przez słońce, trzecie zostało zagłuszone przez ciernie, ale te które padły na glebę wydały plony: 30-krotny, 60-krotny, 100-krotny. Ziarnem jest słowo boże, a glebą wszyscy ludzie, do których jest kierowane. Można je albo przyjąć, albo odrzucić, ale skutki są jednoznaczne.

"O synu marnotrawnym" Jest to opowieść o ojcu i jego dwóch synach. Młodszy syn postanowił opuścić rodzinny dom. Zabrał swoją część majątku i wyruszył w świat. Majątek roztrwonił jednak szybko na zabawy. Zaczął paść świnie dla bogatego człowieka. Cierpiał głód i nędzę. Kiedy skruszony syn wrócił do ojca ten się bardzo ucieszył i wydał ucztę. Zdziwionemu starszemu synowi odpowiedział, że cieszy się z powrotu syna, który był jak umarły, a teraz znów ożył. Ojcem jest Bóg, który cieszy się z każdego nawróconego grzesznika. Jest to wezwanie do dostrzegania swoich błędów i ich naprawy.

"O miłosiernym Samarytaninie" Samarytanin okazał współczucie dla rannego i obrabowanego przez zbójców. Opatrzył go, pielęgnował i zapłacił za pobyt w gospodzie. Wcześniej pomocy odmówili mu duchowni, których zadaniem jest nieść pomoc innym. Przesłanie to, to że ludzie powinni okazywać innym ludziom miłość i miłosierdzie.

Charakterystyka ewangelii

Są cztery ewangelie. Wszystkie obfitują w przypowieści będące nauką Jezusa. Chciał on być zrozumiały przez wieśniaków i prostych ludzi. Musiał więc posługiwać się obrazami a nie abstrakcyjnymi pojęciami. Przypowieści w ewangeliach są zmyślone, gdyż ważna jest w nich nauka, a nie szczegóły. Przykłady występujące w ewangeliach są dosłowne i dają przykłady postaw moralnych.

Charakterystyka i znaczenie ewangelii Św. Jana ("Apokalipsa Św. Jana")

Jest to ostatnia księga Biblii. "Apokalipsa" znaczy objawienie, odsłonięcie. Jest to jedyne proroctwo Nowego Testamentu. Jest tam wiele znaków, symboli, alegorii oraz nawiązań do ksiąg Starego Testamentu. Wizja sądu ostatecznego. Prezentuje walkę dobra ze złem, upadek ludzkości i przywracanie ładu świata. Autor przedstawia wizję baranka, który otwiera kolejne siedem pieczęci. Potem pojawiają się cztery zwierzęta. Potem pojawiają się konie z jeźdźcami apokalipsy. Na biały koniu jeździec z łukiem, na ognistym jeździec, który zabierze pokój, na czarnym jeździec z waga w ręku, blady koń niesie na grzbiecie śmierć. Święty Jan przewiduje przyszłe losy, pociesza i poucza.

Zawarte symbole:

Liczb

7 - oznacza nieskończoność, nieodkryte tajemnice

4 - znak skończoności (4 pory roku, 4 strony świata)

Kolorów

biały - chwała, zwycięstwo (zwycięzcy wkraczali do zdobytych miast odziani na biało)

ognisty - wojna, cierpienie

Przedmiotów

pieczęci - wyroki Boże dotyczące świata

księga - słowa Boże, plany Boga wobec ludzi

łuk - zwycięstwo

wielki miecz - zabijanie, wojna, niszczenie ludzkiego życia

waga - dzielenie, odmierzanie, głód, nędza

Postaci

baranek - Chrystus, zbawiciel

śmierć - czwarty jeździec apokalipsy, przemijanie

Zwierząt

lew - zwycięstwo

wół - wojna

orzeł - głód

zwierze z ludzką twarzą - zapowiedź śmierci

Średniowiecze to epoka w historii i kulturze europejskiej, obejmująca okres między starożytnością, a czasami nowożytnymi.

Nazwa epoki wywodzi się z łacińskiego określenia medius aevus (średni wiek), lub media tempora (wieki średnie). Została wprowadzona jeszcze w samym średniowieczu przez pobożnych chrześcijan, którzy uważali czasy, w których żyli, za interwał między pierwszym a drugim przyjściem Chrystusa. W XV i XVI wieku odwołali się do niej włoscy humaniści, pragnąc wyróżnić "wieki średnie" jako mroczny okres, oddzielający ówczesne czasy od świetnej epoki starożytności. Taką periodyzację spopularyzował Christoph Keller (Cellarius) w XVII wieku.

Terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Początek średniowiecza wiąże się z 476r. n.e., tj. upadkiem cesarstwa zachodnio-rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (1453 rok, tj. upadkiem cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 r. - odkryciem Ameryki). Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu. O ile w Europie epoka trwała około 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X-XV w.). Przyjęte określenie "średniowiecze" było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej "pośredniej" epoki, okresu jakoby "bezpłodnego, mrocznego i ciemnego". Zarzucano odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu; rewizja ujemnych sądów rozpoczęła się dopiero w XVIII w., kiedy to zauważono wielkość i potęgę jej sztuki, zwłaszcza późnośredniowiecznej.

Główne prądy umysłowe Średniowiecza

teocentryzm - pogląd sprowadzający całokształt spraw ludzkich do Boga, jako jedynej, najwyższej wartości, podporządkowujący celom pozaziemskim wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka;

scholastyka - wyjaśnianie i uzasadnianie drogą poszukiwań rozumowych dogmatów, orzeczeń, prawd uznawanych przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce; wybitni przedstawiciele scholastyki to Albert Wielki (XII/XIII w.) i jego uczeń św. Tomasz z Akwinu (XIII w.), którego filozofia do dziś przyjmowana jest przez Kościół; złoty okres rozwoju tej nauki przypadł na XIII w.; sytuację człowieka w świecie zakreślonym horyzontem wiary widziano jako dramatyczną (p. augustynizm) albo harmonijną (p. tomizm);

asceza - wyrzekanie się wszelkich przyjemności, umartwianie się; surowy tryb życia mający wg. niektórych religii zapewnić doskonałość i zbawienie; abnegacja - odmawianie sobie czegoś; wyrzekanie się czegoś; niedbanie o własne wygody, o swój wygląd; zaniedbanie się; "memento moris" - (memento - pamiętaj; rodzaj ostrzeżenia, przestrogi) pamiętaj o śmierci; przestroga, że jedynym celem ostatecznym człowieka na ziemi jest śmierć;

tomizm - św. Tomasz z Akwinu uznał, że przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny; twierdził, że człowiek właściwie pojmujący swe przeznaczenie musi się starać wznieść wyżej, walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania; tomizm kładł nacisk na problemy etyki, która stabilizowała życie ludzkie, normowała je wskazaniami cnoty; augustynizm - św. Augustyn (żył 800 lat przed św. Tomaszem) uznał, że człowiek jest istotą filozofującą, która rozważa swą obecność w świecie i czasie, swe dramatyczne, niejasne miejsce na granicy bytów między aniołami, a zwierzętami. To umieszczenie człowieka między bytami wyższymi, a niższymi powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt między cielesnością, a duchowością, pożądaniem dobra i zła;

Cechy literatury średniowiecznej

Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego można było dopisywać na pozostałych pustych kartach inne teksty, i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej społeczny zasięg, z uwagi na jednoegzemplarzowość, był ograniczony; zarazem koszt związany z nakładem pracy przy jej sporządzaniu był niezmiernie wysoki (np. równowartość kilku wsi). "Dlaczego świat walczy o próżną chwałę ?" - zapytywano w średniowieczu. Wszakże sytuacja ówczesnych twórców, iż pojęcie owej "próżnej chwały" było im raczej obce, jako, że dzieła swe tworzyli zazwyczaj anonimowo; nieliczne znane nam nazwiska, zwłaszcza późno średniowiecznych autorów, dowodzą raczej powszechności ukrywania się poza dziełem, nieujawniania swej podmiotowej obecności. Poczucie godności twórcy, jego wyjątkowości i sławy, a nawet nieśmiertelności, wykształcił dopiero renesans. Średniowiecze natomiast ceniło chwałę samego dzieła wartościowanego głównie z punktu widzenia jego moralnej, religijnej, wychowawczej użyteczności. Stąd też wynikał brak ochrony praw autorskich. Średniowieczna praktyka twórcza nie tylko dopuszczała, ale wręcz doradzała korzystanie z nie swoich dzieł, wplatanie ich fragmentów do swoich utworów. Składanie (kompilację) porównywano do składania bukietu kwiatów, wznoszenia budowli z różnych cennych materiałów. W epoce średniowiecza tworzono w uniwersalnym języku Kościoła, łacinie, oraz w dopiero formujących się językach narodowych, które mozolnie dopracowywały się poziomu odpowiedniego do wyrażania rozmaitych, nieraz bardzo skomplikowanych treści. Formowanie się własnego języka umacniało poczucie tożsamości narodowej. Jednakże średniowieczna twórczość łacińska mogła trafić poza granice kraju. Średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy. Pojawiły się nowe gatunki (oprócz starożytnych): misterium, dramat liturgiczny.

Misterium - przeznaczone było do wystawienia na scenie. Prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane były z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - mający nadejść sąd ostateczny. Na scenie wszystkie elementy, które miały wystąpić w późniejszych scenach były od razu umieszczane i stały obok siebie. Często następowało mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko-ludzką naturę Chrystusa i pozwalało to na ścisłe połączenie ziemskości i świętości.

Dramaty liturgiczne - wystawiane w kościołach w święto wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa.

Moralitety - zadaniem ich było skierowanie człowieka na właściwą drogę; pierwotnym bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś) usytuowany między niebem, a piekłem, dokonujący odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła; walka wyrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej zakończenie wieńczone było nagrodą (karą); Średniowieczna literatura służyła wyraźnie określonym celom.

Dorobek polskiego piśmiennictwa średniowiecznego

Chronologicznie pierwszym zabytkiem jest geograficzno-historyczny opis anonimowego autora, sporządzony w Bawarii i dlatego skrótowo nazwany Geografem Bawarskim. Rękopis ten pochodzi z IX w. Zawiera nazwy plemion polskich. Drugi zabytek to najdawniejszy polski dokument, tzw. Dagome iudex, w którym Mieszko I oddawał państwo pod opiekę papieża. Dokument ten został sporządzony najprawdopodobniej ok. 990 r. Trzeci chronologicznie zabytek to Kronika merseburskiego biskupa Thietmara, zawierająca m. in. opis walk niemiecko - polskich w latach 1000, 1010, 1015. Thietmar wymienia nazwy niektórych plemion polskich, grodów i rzek, wymienia także imię Bolesława Chrobrego. Kolejnym i o wiele obszerniejszym jest zabytek z XII wieku. Bulla gnieźnieńska pochodzi z 1136 roku i została sporządzona w kancelarii papieskiej. Rękopis zawiera rejestr dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego zatwierdzonych przez papieża. W treść zostało wplecionych 410 wyrazów polskich, tzw. nazw miejscowych i osobowych. Księga henrykowska zawiera dzieje klasztoru cystersów, a także wśród zapisków z 1270 r. znajduje się pierwsze polskie zdanie po polsku:

"daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj"

(daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj).

Poezja

Najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim jest "Bogurodzica" (otwiera "Statut polski" z 1506 roku Jana Łaskiego). Czas jej powstania do dziś budzi żywe dyskusje badaczy; jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze, narodziny tekstu związane są z początkami panowania Władysława Jagiełły, a więc z wiekiem XIV. Z kręgiem kultury kościelnej związane są także wiersze o śmierci "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" (XV wiek) napisana została w typowym dla średniowiecza gatunku dialogu. W utworze tym uwidacznia się proces przechodzenia od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów. Rytmika zostaje wzbogacona poprzez wprowadzenie nie tylko rymów parzystych (aa, bb), lecz także ogarniających szereg sąsiadujących wersów. Literacką wartość "Rozmowy..." pogłębia naturalistyczne przedstawienie Śmierci oraz realistyczno-satyryczne obrazki z życia różnych stanów i zawodów: duchowieństwa, zakonników, sędziów, kupców. Z problematyką śmierci związana jest także "Skarga umierającego" (powstała wkrótce po 1424 roku). Utwór ten jako pierwszy w literaturze polskiej, posiada gatunkowe cechy testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umierającego dające świadectwo znikomości dóbr doczesnych skierowane jest do tych, którzy pozostają - do żywych. Ważne wydaje się również egzystencjalne tło utworu: poczucie samotności człowieka, dramatyzm życia ludzkiego, nieuchronność śmierci. Motywy ascezy dominują w "Legendzie o świętym Aleksym" (druga połowa XV w.). O artystycznych walorach utworu decyduje między innymi jego epicki charakter z wyraziście naznaczonym narratorem. Pełne niezwykłości życie bohatera służy budującemu opowiadaniu o osiągnięciu świętości na drodze umartwień i rezygnacji z uroków materialnego świata. Do zabytków języka polskiego inspirowanych kulturą świecką należy wiersz Słoty "O zachowaniu się przy stole" (połowa XV w.) oraz "Satyra na leniwych chłopów" (II połowa XV w.). Utwór satyryczny posiada istotne znaczenie dla rozwoju wiersza polskiego: reprezentuje bowiem w pełni już wykrystalizowaną formę sylabizmu względnego, (wersy ośmiozgłoskowe z odstępstwami dziewięciozgłoskowymi). Treścią "Satyry na leniwych chłopów", pisanej z pozycji szlacheckiej, staje się satyryczne przedstawienie pozorowania przez chłopów pracy pańszczyźnianej. Utwór wykorzystuje poetykę kontrastu: prostota, szczerość, prawość wyglądu chłopskiego kłóci się z obłudnością i fałszywością jego natury.

Proza

Zabytki polskiej prozy średniowiecznej związane są z kulturą religijną i wynikają na ogół z inspiracji biblijnych, z chęci przyswojenia piśmiennictwu polskiemu fragmentów Starego i Nowego Testamentu. Taki cel posiadają "Psałterz floriański" (przełom XIV/XV wieku); tłumaczenia "Księgi psalmów" - kanonicznych tekstów Starego Testamentu oraz "Biblia królowej Zofii" (przeznaczona dla ostatniej żony Władysława Jagiełły); tłumaczenia różnych ksiąg Starego Testamentu. Do najstarszych zabytków prozy należą także teksty kazań kościelnych: "Kazania świętokrzyskie" (przełom XIII/XIV w.) oraz "Kazania gnieźnieńskie" (XV w.). Polskie średniowiecze, podobnie jak cała kultura europejska w tym czasie jest dwujęzyczne. Obok pierwszych prób w języku ojczystym, rozwija się także piśmiennictwo (zwłaszcza proza) łacińskie. Na czoło wysunęły się dzieła historyczne i polityczne. Początki państwa piastowskiego opisał Gall Anonim. Z dworem Kazimierza Sprawiedliwego z kolei związany był Wincenty Kadłubek (dzieło swe pisał na początku XIII wieku). Jego kronika rezygnując z rzeczowego ujęcia historii na rzecz traktatu moralnego. Kadłubek realizuje znane w średniowieczu zalecenie Cycerona, że minione dzieje należy nie tylko opowiadać, ale i upiększać. Historia musi być nauczycielką życia. U schyłku średniowiecza, w drugiej połowie XV wieku, działał Jan Długosz, który dzieje Polski w swych "Rocznikach" doprowadził do roku 1480. Długosz w sposób świadomy i konsekwentny korzystał z tekstów źródłowych oraz niezliczonej ilości dokumentów nie tylko polskich, ale i krzyżackich, węgierskich, czeskich, litewskich i innych. Jego "Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego", zachowując układ kronikarski (chronologiczny), przedstawiały zarazem całokształt badanych procesów historycznych.

Epopeje średniowieczne

- "O Karolu Wielkim i jego 12 palladynach" - epopeja francuska;

- "O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu" - epopeja angielska;

- "O karłach i Nibelungach strzegących skarbu w Repcie" - epopeja niemiecka

- "Słowo o wyprawie Igora" - epopeja rosyjska.

Nowe gatunki wprowadzone przez literaturę średniowieczną

Kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowieść o przeszłości, najczęściej z pozycji świadka lub na podstawie bezpośredniej relacji, podająca wypadki w sposób chronologiczny, łącząca relację o wydarzeniach z rozważaniami moralnymi, sięgająca po legendy i wiedzę historyczną; w kronice pojawiają się pewne cechy literackie: pierwiastki fikcji, narracyjność, niektóre obiegowe wątki epiki rycerskiej; Żywot, legenda - opowieść narracyjna o przeszłości, wierszem lub prozą, wprowadzająca elementy fantastyki i cudowności, zwłaszcza w rozpowszechnionych w średniowieczu legendach o życiu świętych;

Kazanie - (homilia) przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty religijne i zawierające pouczenia moralne; kazania średniowieczne (np. Kazania gnieźnieńskie) wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych; w okresie reformacji kazania przybrały charakter utworów literackich niekoniecznie pełniących funkcje użytkowe; w okresie baroku najsłynniejsze stały się "Kazania sejmowe" P. Skargi, który w profetycznym (proroczym) tonie przeciwstawił ideały heroizmu i patriotyzmu wzorom życia ziemiańskiego;

Modlitewnik - zbiór modlitw w formie książki;

Psałterz - zbiór pieśni religijnych (psalmów);

Psalm - pieśń biblijna przeznaczona do śpiewania z towarzyszeniem instrumentów strunowych, opiewająca wielkość i dobroć Boga, wyrażająca podziękowanie, prośbę, błaganie, niekiedy sięgająca w przeszłość i wyciągająca z niej nauki (psalmy historyczne) lub mówiąca o przyszłości aż po koniec świata (psalmy mesjańskie), często o treści pouczającej lub pokutnej, zwrócona do Boga lub do zbiorowości, którą wzywa do wspólnej modlitwy, często również sławiąca Boga w formie trzecioosobowej;

Dialog - w literaturze staropolskiej gatunek stanowiący rozmowę dwóch lub więcej osób, przeznaczony dla teatru.

BOGURODZICA

"Bogurodzica" jest to najstarsza polska pieśń religijna. Jej najdawniejszy przekaz pochodzi z 1407 r., ale czas powstania jest sporny. Analiza tekstu, budowy stroficznej i języka pozwala stwierdzić, że pochodzi ona z XIII w. Treścią pierwszej strofy jest modlitwa do Matki Boskiej o wstawiennictwo do Jej Syna. W drugiej natomiast strofie podmiot zbiorowy zwraca się do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom pobożne (dostatnie) życie na ziemi i zbawienie wieczne po śmierci: "A na świecie zbożny popyt / Po żywocie rajski przebyt". Obok treści, historyka literatury może interesować interpretacja pieśni, poznajemy bowiem światopogląd człowieka średniowiecza, który charakteryzują: postawa teocentryzmu i ascetyzmu. Interesująca jest również kompozycja pieśni, nacechowana symbolicznie. Główną postacią i adresatką utworu jest Matka Boska - Oblubienica, Pośredniczka. Występują też w tekście inne osoby: Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel. Wszystkie te postacie tworzą symboliczną w średniowieczu liczbę cztery, odnoszącą się do kwadratu cnót: męstwa, sprawiedliwości, umiarkowania i roztropności. Obie zwrotki kończy pełniący funkcję refrenu zwrot "Kyrie eleison - Kyrie eleison", tzn. Panie, zmiłuj się. To wezwanie jest przyjęte z liturgii łacińskiej (ale pochodzi z greckiego). "Bogurodzica" zdumiewa kunsztowną budową, wysokim poziomem artystycznym tekstu literackiego i melodii wiersza. W pieśni są stosowane rymy wewnętrzne i końcowe, które cechuje powtarzalność formy gramatycznej, np. "popyt - przebyt". Zastosowano wiersz średniowieczny, nazywany zdaniowo - rymowy, ponieważ w każdym wersie zamyka się zdanie pojedyncze lub jednorodny człon zdaniowy. Każdy wiersz jest wypowiedziany z intonacją wznoszącą się lub opadającą. "Bogurodzica" jest zabytkiem języka staropolskiego, językoznawców interesują więc archaiczne formy gramatyczne i leksykalne.

Archaizmy leksykalne:

"zwolena" - wybrana, "dziela" - dla, "jąż" - którą,

"jegoż" - o co, "zbożny" - dostatni lub pobożny,

"przebyt" - bytowanie, przebywanie.

Archaizmy fleksyjne:

"Bogurodzica Dziewica Maryja" - forma mianownika l.p. w funkcji wołacza, który współcześnie brzmi: Bogurodzico Dziewico Maryjo! "Bogurodzica" dziś Bogarodzica - w staropolskim języku celownik zamiast dzisiejszego dopełniacza.

"Bożyc" - wołacz od wyrazu Bożyc - syn Boga.

"Bożycze" - forma wołacza, Bożycu.

"Zyszczy, spuści "- 2 osoba l.p. trybu rozkazującego z końcówką -y, -i.

Te formy rozkaźnika zaniknęły w XIII w. Obok nich występują dzisiejsze, nowsze formy zakończone na spółgłoskę, np. usłysz.

"Bogiem sławiena" - przez Boga sławiona. Staropolska struktura gramatyczna bezspójnikowa

"sławiena" kim? Bogiem, dzisiejsza forma spójnikowa - wsławiona przez kogo?

"Gospodzina" - biernik od gospodzin, jest to forma nowsza.

Archaizmy fonetyczne:

"Krzciciela" - dzisiejsze Chrzciciela, a więc "K" przeszło w "Ch". Ta oboczność spółgłoskowa zachowała się w gwarze góralskiej do naszych czasów.

"Sławiena" - dzisiejsze sławiona. W wyrazie tym obserwujemy brak przegłosu (oboczności "e" - "o"). Niektórzy językoznawcy widzą tu wpływ języka czeskiego

Archaizmy słowotwórcze:

W wyrazie "bożycze" wyróżnić można wyraz zasadniczy - podstawowy Bóg i cząstkę słowotwórczą -ycz, -ic, a więc "bożyc" - syn Boga. Cząstkę tę dodawano w języku ruskim do imienia ojca na określenie syna, tzw. otczestwo. Wyraz "Gospodzina" mówi również o wpływach Rusi na język staropolski, pochodzi on bowiem od słowa "gospod" - pan.

Archaizm składniowy:

"Twego dziela" - dla Twego. "Dziela", podobnie jak znany dzisiaj przyimek "dla", w języku staropolskim stało zawsze po wyrazie rządzonym.

"Bogurodzica" jest nie tylko najstarszą polską pieśnią religijną, ale także pierwszą pieśnią Maryjną. W dawnych wiekach była pieśnią bojową i hymnem narodowym. Jan Długosz mówi, że jako pieśń bojowa rozbrzmiewała na polach Grunwaldu przed bitwą. Śpiewało ją także rycerstwo polskie przed bitwą pod Warną.

Święty i rycerz jako bohaterowie charakterystyczni dla literatury średniowiecza

Celem literatury średniowiecza było pouczenie, wychowanie, tworzenie odpowiednich postaw moralnych, stąd częstym motywem jest afirmacja dobra i potępienie zła. Literatura średniowieczna utworzyła dwa wzorce - świętego i idealnego rycerza. Pierwszy z nich był kreowany w utworach hagiograficznych, tzn. żywotach świętych, np. św. Wojciecha, św. Stanisława, św. Kingi. "Legenda o świętym Aleksym", której wersja staropolska oparta jest prawdopodobnie na wzorze włoskim lub francuskim, prezentuje wzór świętego. Treścią jej są dzieje bogatego rzymskiego księcia, który bezpośrednio po ślubie opuścił żonę i dom rodzinny, wyrzekł się majątku (rozdał go ubogim i Kościołowi) oraz radości życia. Żył z jałmużny, czas spędzał na modlitwie, umartwiał się. Przez postawę ascezy chciał osiągnąć świętość i zbawienie. W życiu Aleksego pojawiają się typowe dla hagiografii cudowne zjawiska: oto Matka Boska, gdy spostrzegła Aleksego modlącego się na mrozie, schodzi z obrazu i poleca kościelnemu otworzyć drzwi i wpuścić Aleksego do świątyni. W momencie śmierci świętego również pojawia się cudowność, bowiem dzwony w całym Rzymie same dzwonią. Nad ciałem Aleksego mają miejsce cudowne uzdrowienia. W postawie Aleksego są wyeksponowane wszystkie cechy typowe dla ascety, a więc ubóstwo, umartwiania, modlitwa i uwielbienie Boga, skromność i pokora oraz wyrzeczenie się wszystkiego, co ziemskie. Aleksy swoje życie podporządkowuje średniowiecznym hasłom: "Ora et labora" (Módl się i pracuj) oraz "Memento mori" (Pamiętaj o śmierci). Drugi wzorzec osobowy - to średniowieczny, nieskazitelny rycerz, którego dewizą życiową są słowa "Bóg, Ojczyzna, Honor". Jest on bohaterem "Pieśni o Rolandzie" - fragmentu ze słynnego eposu rycerskiego poświęconego Karolowi Wielkiemu - władcy Franków i jego wyprawie do Hiszpanii zajętej przez niewiernych Saracenów. Treścią pieśni jest bitwa oddziału Rolanda, który pełni tylną straż dla wojsk króla. Saraceni, mający znaczną przewagę liczebną, z zasadzki atakują oddział Rolanda. Oliwier - przyjaciel Rolanda, radzi mu zadąć w róg, by dać znać królowi. Jednak Roland nie robi tego, uważa, że wezwanie pomocy pohańbiłoby jego ród i splamiło jego dobre imię w "słodkiej Francji". Francuzi odparli wiele ataków, jednak ulegli przeważającym siłom wroga. Roland, czując zbliżającą się śmierć, dmie w róg, by król wrócił i pomścił poległych rycerzy. Przed śmiercią Roland próbuje wyszczerbić swój miecz - Durendal, w którego rękojeści znajdują się relikwie. Chce go zniszczyć, by nie dostał się w ręce pogan. Następnie poleca Bogu swych towarzyszy walki, prosi Boga o przebaczenie win i czeka na śmierć. Do rannego i umierającego rycerza Bóg zsyła anioła Cherubina, archanioła Michała i św. Gabriela, którzy niosą duszę Rolanda do nieba. Wizerunek Rolanda stanowi wzór osobowy średniowiecznego rycerza, który służy wiernie ojczyźnie, królowi i Bogu. Dla chwały Boga i Kościoła walczy z poganami, w boju jest szaleńczo odważny, bohaterskimi czynami rozsławia imię swoje, króla i Francji, wysoko ceni honor i prezentuje wiele cnót rycerskich. Zobowiązują go one nie tylko do bohaterstwa, ale także do opieki nad słabszymi, do godnego i szlachetnego postępowania i szacunku dla każdego człowieka. "Pieśń o Rolandzie" jest arcydziełem swego gatunku - średniowiecznej chanson de geste (pieśni o czynach bohaterskich), śpiewanej przez truwerów już przed XI wiekiem. Tworzy ona na Zachodzie etos rycerza.

Renesans lub Odrodzenie - okres w historii Europy obejmujący przede wszystkim wiek XV i XVI, okres w historii kultury europejskiej określany często jako "odrodzenie sztuk i nauk" i koncepcja historiozoficzna odnosząca się do historii kultury włoskiej od Dantego do roku 1520 (La Rinascimento). Polski termin "renesans" pochodzi od francuskiego słowa "Renaissance", zastosowanego przez Julesa Micheleta i Jakoba Burckhardta. Termin "Renaissance" jest używany w wielu językach europejskich, w tym francuskim, angielskim i niemieckim - w języku włoskim stosowany jest natomiast termin "rinascità". Druga z polskich nazw epoki, "odrodzenie", jest wiernym tłumaczeniem francuskiego słowa "Renaissance".

Epoka, w dziejach kultury zwana renesansem, rodowodowo związana z Włochami, nosi nie włoskie, lecz francuskie miano renaissance, co oznacza dokładnie odrodzenie. Nazwą tą, jako terminem historyczno-literackim, posłużyli się świadomie dopiero uczeni XIX w., określając nią zjawisko odrodzenia literatury antycznej i odnowienia studiów starożytnych w czasach panowania francuskiego władcy Franciszka I (1515-1547). Później zakres terminu "renesans" poszerzył się; obejmuje się nim odnowienie, odrodzenie się ludzkości (renovatio hominis), podnoszenie się jej na wyższy poziom; także odnowienie starożytności (renovatio antiquitais), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w. Na rozwój renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, rozbicie jedności cesarsko - papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska).

Odrodzenie (renesans) rozpoczęło się w XIV w. we Włoszech, a w krajach północnoeuropejskich w końcu XV w.; trwało - we Włoszech do początku XVI w., a na północy Europy do końca tego wieku (po lata trzydzieste XVII w.). Na ostatnie dwa dziesięciolecia XV wieku przypada w Polsce świt idei renesansowych (już "Kronika" Długosza realizuje myśl humanistyczną). W końcu wieku przybywają do Polski wędrowni humaniści - poeci: Filip Buoanaccorsi, Konrad Celtis. Kształtuje się także w opisywanym okresie mecenat związany z dworem arcybiskupa lwowskiego.

Późna faza średniowiecza (II połowa XV wieku) stopniowo ustępuje czasom przełomu renesansowego, w których rozwija się łacińska poezja humanistyczna tworzona przez polskich artystów (Mikołaj Hussowski, Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki). W okresie przełomu renesansowego nastąpił także rozwój sztuki drukarskiej. Pierwszy, wędrowny jeszcze warsztat drukarski pojawił się w Polsce w 1473 roku. Od 1503 roku drukarstwo na stałe już wrasta w dzieje kultury polskiej (Haller, Hochfeder, Ungler). Olbrzymie znaczenie dla rozwoju renesansu miała także działalność Akademii Krakowskiej. W XV wieku w jej kręgu rozwijały się żywe zainteresowania kulturą humanistyczną Włoch i kulturą antyczną. Wprowadzono do programu nauczania autorów klasycznych Wergiliusza, Owidiusza, Horacego, Terencjusza.

Renesans nie "odkrył" antyku, tak, jak odkrywa się nowe, nie znane dotąd lądy; w tym sensie humaniści nie byli Kolumbami obszarów starożytnej kultury. Wiadomo bowiem, że i uczone łacińskie średniowiecze miało rozległą orientację w zakresie grecko-rzymskich osiągnięć nauki, literatury, a zwłaszcza filozofii (scholastyka Arystotelesa). Jednakże średniowieczna wiedza o antyku była mniej kompletna, w pewnym sensie chaotyczna, bo operująca poszczególnymi fragmentami, a nadto nacechowana niejaką ostrożnością, mającą źródło w określonym stosunku do "pogańskiej" epoki. Natomiast renesansowe odkrycie antyku polegało na wspomnianym już wskrzeszaniu jego duszy, czyli na próbie zrozumienia i pojęcia starożytności jako sensownej całości, w której każdy element ma określone miejsce i znaczenie tłumaczące się właśnie w związku z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do innego, bardziej wszechstronnego naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, właściwego sensu. Wszechstronne, kierowane, harmonijne formowanie osobowości oraz twórczych zdolności człowieka (humanitas) było niejako powtórzeniem greckiego ideału wychowawczego (starożytna nazwa paideia). Humanistyczne przejęcie się antykiem nie miało znamion amatorszczyzny; było dogłębne; chciano poznać możliwie najwięcej i najdokładniej. Tak zrodziły się nauki humanistyczne uprawiane na wielu uniwersytetach europejskich, w tym na liczącej się Akademii Krakowskiej.

Gatunki literackie charakterystyczne dla Odrodzenia

sielanka - utwór poetycki, przedstawiający życie ludu na tle natury, zawierający elementy realistyczne, podkreślający wdzięk prostego, wiejskiego życia; akcja sielanki jest słabo rozwinięta, przeważają opisy i piosenki (patrz: Szymon Szymonowic "Żeńcy"); sielanka to gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz;

fraszka (wł. frasca = bagatela, drobnostka) - krótki utwór poetycki będący odmianą epigramatu, najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczący jakiegoś zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazistą pointą stanowiącą wyostrzenie myśli lub konkluzję; nazwę wprowadził Kochanowski, w okresie renesansu pisał podobne utwory M. Rej (figliki), później Potocki, Morsztyn, Krasicki, Trembecki, Mickiewicz, Tuwim, Gałczyński.

pieśń - gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów i paralelizmów (powtórzenie jakiegoś elementu); charakter pieśni wynika z jej związków z muzyką; ułatwia ukształtowanie melodii; do tradycji pieśni Horacego nawiązał w Polsce Jan Kochanowski; obok najczęściej uprawianej pieśni jako wiersza lirycznego, często o tematyce miłosnej, wykształciły się różne jej odmiany, związane z ramą sytuacyjną - np. pieśń powitalna i pożegnalna, pieśń pochwalna, pieśń biesiadna (Kochanowski "Dzbanie mój pisany, dzbanie polewany"), pieśń poranna, pieśń wieczorna; obok pieśni jako gatunku istnieją pieśni popularne - ludowe, żołnierskie, powstańcze, legionowe;

tren - (threnos = lament, pieśń żałobna, opłakiwanie), utwór poetycki o tonie elegijnym i charakterze żałobnym, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków. Gatunek ten ukształtowany już w antyku (m.in. Pindar, Owidiusz) wprowadził do poezji polskiej Jan Kochanowski, tworząc zarazem cykl trenologiczny. Wśród kontynuatorów Kochanowskiego był Klonowic, Kniaźin. Nawiązywali do niego Słowacki (W Szwajcarii), Broniewski (Anka).

elegia - utwór poetycki wyrażający nastroje smutku i melancholii, wywołane rozstaniem z osobą, miejscem lub przedmiotem albo ich utratą; elegia ma często charakter wspomnieniowo-refleksyjny; mówi o śmierci, miłości;

emblemat - utwór liryczny, także gatunek literacki o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim, łączący alegoryczny obraz lub rysunek ze słowem; składa się zwykle z trzech części: inskrypcji (sentencji), obrazu, subskrypcji (niewielki wiersz);

tragedia , sonet .

Główne prądy umysłowe związane z epoką

- pesymizm

- humanizm - (łac. humanitas "człowieczeństwo", "ludzkość"), prąd umysłowy renesansu, poprzedził jakby całą epokę, był jej zwiastunem, "świtem" - jak zwykło się mówić. Waga tego pierwszego objawienia polegała przede wszystkim na uzmysłowieniu sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości (humanus "ludzki"). Hasłem humanistów było hasło Terencjusza "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" (Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto). Stawiało ono nieograniczone możliwości poszukiwaniom wszechstronnej wiedzy o człowieku. Średniowieczne "zanurzenie" jednostki w uniwersum świata, przypisanie jej ściśle określonego miejsca w powszechnie obowiązującej hierarchii bytów i ról odbierało poczucie indywidualności, czyniło człowieka anonimowym, choć niezbędnym trybem machiny, od którego wymagano idealnej, lecz typowej dla spełnianej funkcji doskonałości. W ten sposób "ustawiony", świadomy swej roli i przeznaczenia człowiek zyskiwał poczucie bezpieczeństwa i nie wchodził w konflikt ze światem, ani tym bardziej z samym sobą, wiedząc, kim jest i jak ma postępować. Tymczasem to, kim i jakim jest człowiek, stanowiło centrum zainteresowania humanistów. Jest zdumiewająca prawidłowość w tym, że jeden z pierwszych, Francesco Petrarca, czytał ze średniowiecznych autorów nie św. Tomasza, lecz św. Augustyna, a zwłaszcza jego porażające wyznanie:

"I ludzie chodzą podziwiać szczyty gór i wzdęte fale morza, i szerokie

nurty rzek, i przestwór oceanu, i kręgi gwiezdne, a siebie zaniedbują".

Potrzeba poznania i formowania indywidualnej osobowości poddała program zarówno studiowania siebie, swych wewnętrznych przeżyć, jak i kształcenia się na świetnych zdobyczach i wzorach ludzkiego ducha, najpełniej objawionych w starożytnej wiedzy o człowieku, czyli w antycznej filozofii, literaturze i sztuce.

reformacja - drugi z głównych prądów renesansu - była także efektem jego odwagi, nie cofającej się nawet przed kwestionowaniem dogmatów religijnych. Reformacja stworzyła wizerunek człowieka jako istoty o całkowicie skażonej naturze, w której Bóg widzi tylko "smród i plugastwo". Renesansowa harmonia i równowaga zaczęły chwiać się wobec zagrożenia samotnością, wobec rozterek duchowych. Podobnie jak cała epoka, reformacja nie wyrosła "z niczego", nagle, lecz przygotowywały ją stopniowo wcześniejsze (od XIV w.) kryzysy w Kościele oraz piętnastowieczne dążenia do podporządkowania soborowi absolutnej dotąd władzy papieża. Bezpośrednią przyczynę wybuchu reformacji upatruje się w wystąpieniu Marcina Lutra (1483 - 1546), który w 1517 r. w Wittenberdze ogłosił swe słynne tezy o odpustach; choć atakowały one tylko pewne praktyki, negując możliwość uzyskania zbawienia za cenę dobrych uczynków i świadczeń, zwłaszcza pieniężnych, to jednak rozjątrzyły kurię rzymską. Powód bowiem krył się w ostatecznej konkluzji rozumowania Lutra, z której wynikało, że Kościół na ziemi nie jest w stanie udzielić odpustu i rozgrzeszyć człowieka, a tym samym uwolnić go od przyszłych mąk czyśćcowych. Potępiająca reformatora bulla papieska (spalona przez Lutra publicznie) stała się zaczynem ostrych walk religijnych, które ostatecznie rozbiły uprzednią wyznaniową wspólnotę europejską.

Siła wybuchu reformacji istotnie przypominała potężną detonację. Ogarniętą gorączką sporów Europą wstrząsały niepokoje, męczyły ją prawie przez cały XVI w. Wojny religijne. Reakcja Kościoła katolickiego (sobór Trydencie 1545-1563), jakkolwiek później, w końcu stulecia, dość skuteczna, nie przywróciła jednak nigdy w pełni dawnego układu. Niepokoje wyznaniowe. Państwa europejskie (luterańskie Niemcy, Francja, kalwińska Szwajcaria i Niderlandy, Anglia - oderwana od papieskiej zwierzchności, z własnym narodowym Kościołem, Czechy - z silnie rozwiniętą Jednotą Bracką, tzw. braćmi czeskimi, Polska) podlegały dramatycznemu ciśnieniu reformacji przede wszystkim w tym sensie, że utraciły poczucie stabilizacji światopoglądowej. Istota problemu sprowadzała się do pytania: jak wierzyć ?, pytania istotnego dla ówczesnych ludzi, bo rozstrzygającego o ich pośmiertnych losach (zbawieniu lub potępieniu). Niepokój w tej mierze wyrażano wielokrotnie, np. Mikołaj Rej, wspominając w "Żywocie..." o różnych wyznaniach, z których każde "inaczej" wierzy, dodawał bezradną (mimo swego zdeklarowanego kalwinizmu) uwagę: "a tak nie wiedzieć, czego się dzierżeć".

Doktryna Lutra konkurowała z doktryną Kalwina, a najbardziej jątrzące wydawały się propozycje antytrynitarzy (anti "przeciw"; trinitas "trójca"), atakujących dogmat Trójcy Świętej. Luteranizm propagował teorię ufnej wiary w zbawienie, jedynej szansy pozyskania nieba przez człowieka - posiadacza tak skażonej natury, że niezdolnego do samodzielnego zdobycia zbawienia przez jakiekolwiek, nic nie znaczące działania i dobre uczynki. Zarazem przekonanie o tym, że wszystkie prawdy wiary można samemu znaleźć w Biblii, zwłaszcza w Ewangelii ("ewangelicy"), zwalniało od autorytatywnych orzeczeń i wymagań instytucji kościelnej, dając człowiekowi samodzielność, ale i ryzyko dociekań. Kalwinizm znów, najsilniej chyba ze wszystkich wyznań, obarczał jednostkę poczuciem niepewności i zagrożenia; teoria tzw. Predestynacji (przeznaczenia) głosiła bowiem, że Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia, niezależnie od jakichkolwiek jego osobistych starań.

Renesans a średniowiecze

XIX-wieczna wizja średniowiecza występująca w romantyzmie jako estetyzacja i idealizacja kultury feudalnej i podkreślanie elementów religijnych i mistycznych kultury średniowiecznej, a w pozytywizmie jako ujmowanie średniowiecza jako epoki zabobonu i tyranii ciągle odciska piętno na współczesnych wyobrażeniach o tej epoce, jest jednak w świetle współczesnych badań całkowicie błędna. Tej wizji średniowiecza przeciwstawiła druga połowa XIX wieku wyidealizowany obraz epoki Odrodzenia, szczególnie w dziele Jakoba Burkhardta i Friedricha Nietzschego. Wiek XIX postrzegał renesans jako epokę postępu naukowo-technicznego, wyrafinowanej kultury materialnej, indywidualizmu, hedonizmu, a nawet ateizmu, przeciwstawiając go ostro średniowieczu, któremu przypisywał cechy przeciwne - taka wizja Renesansu jest jednak tylko częściowo słuszna i po części stanowi projekcję własnych ideałów pozytywizmu.

Współcześnie dostrzega się wiele idei uznawanych dawniej za typowo renesansowe w średniowieczu, a także szeroką zależność myśli renesansowej od myśli średniowiecznej. Katoliccy historycy idei idą nawet dalej, w filozofii renesansowej nie tylko nie dostrzegając przełomu, ale wręcz widząc w niej nieudaną kontynuację filozofii nominalistycznej - Étienne Gilson nazywa Renesans "zepsutym średniowieczem", na wzór dawniejszego terminu "zepsuty Renesans" którym określano Barok.

Idee renesansowe przypisuje się zwłaszcza pewnym okresom kultury średniowiecznej, w których intensywnie rozwijano znajomość kultury starożytnej, a zainteresowania filologiczne i "historyczne" często dominowały nad filozoficznymi. Okresy te nazywa się "renesansami średniowiecznymi" - wyróżnia się w szczególności "renesans karoliński", "renesans ottoński" i "renesans XII wieku". Renesans karoliński przyniósł kontynentalnej Europie powrót znajomości wielu dzieł literatury i filozofii starożytnej, odrodzenie zbliżonej do klasycznej łaciny oraz szybki rozwój szkolnictwa, podobnie - na mniejszą skalę - renesans ottoński, w którym pojawiły się też idee uniwersalistyczne, żywiony w różnych formach tak przez kulturę średniowieczną jak i kulturę renesanową "mit Rzymu". Wiek XII przypomina Renesans nie tylko w rozwoju nauk nazywanych później humanistycznymi i skupieniu zainteresowań na starożytności pogańskiej, ale też w podobnym typie kultury intelektualnej, widocznym zwłaszcza w platonizmie tej epoki (szczególnie w szkole z Chartres) i podobnym stosunku do natury, widocznym także w stylu romańskim, bezpośrednim (jako że we Włoszech zasadniczo nie było sztuki gotyckiej) poprzedniku stylu renesansowego. Nawet uważany za klasyczny okres kultury średniowiecznej wiek XIII, w którym brak jest typowych idei pochodzenia platońskiego, bywa określany jako protorenesans - przede wszystkim z racji rozwijanych w średniowiecznych uniwersytetach włoskich zainteresowań medycznych (zwłaszcza w Bolonii i Salerno) w nieprzerwany sposób kontynuowano w Italii renesansowej, szybkiego rozwoju nauk przyrodniczych, w których nie zawsze odwoływano się bezpośrednio do autorytetu (zwłaszcza u Alberta Wielkiego i Rogera Bacona), pewnych widocznych zwłaszcza na początku XIII w. nawiązań do filozofii Awerroesa i Awicenny podjętych także w platonizmie i arystotelizmie renesansowym czy pojawienia się humanizmu chrześcijańskiego w filozofii św. Tomasza.

REFORMACJA A SZTUKA

Obyczajowa surowość reformacji i postulowana cnota pracy, szczególnie w jej kalwińskim wydaniu, zaważyły na obliczu kultury, którą chciano skutecznie pozbawić uroków śmiechu i zabawy. Dosłownie zaś przestrzeganie starotestamentowego zakazu czynienia wizerunków Boga i wszelkich istot żyjących pozbawiło sztukę reformacyjną malarstwa sakralnego (walki przeciw świętym wizerunkom znane już były dawniejszym sektom) i prowokowało liczne polemiki z katolikami "o obraziech i bałwaniech". Ponieważ jednak sztuka nie lubi próżni, to niedobór z jednej strony (malarstwa) równoważono czym innym, to jest muzyką, która w krajach protestanckich doszła do znakomitego rozkwitu, a jego ostatecznym ukoronowaniem stały się genialne dzieła Jana Sebastiana Bacha. Reformacja w Polsce.

Liczba polemiczno - wyznaniowych pism wzrastała tak szybko, że w Polsce jeszcze w 1520 r. wyszły dwa zakazy (edykty) królewskie zabraniające przywożenia ich do Rzeczypospolitej, zwłaszcza dzieł Lutra. Jak się jednak okazuje z dalszych u nas postępów reformacji (od śmierci Zygmunta Starego), rozporządzenia takie niewiele pomogły. Prąd ten, jakkolwiek bujnie rozkwitły w Polsce, wydał wszakże - w odróżnieniu od innych krajów europejskich - piękną, choć nie do końca zrealizowaną, ideę tolerancji religijnej. Rzeczpospolita stała się schronieniem prześladowanych antytrynitarzy włoskich i braci czeskich. Rozdział zaś na katolików, luteranów (głownie mieszczaństwo) i kalwinów (głownie szlachciców), acz dość wyraźnie zaznaczony, nie przekreślał podstawowych zasad współżycia. W 1570 r. doszło do tzw. Zgody sandomierskiej między poszczególnymi odłamami reformacji, jednak z wykluczeniem arian. Bracia polscy (arianie, antytrynitarze). Najbardziej radykalne i postępowe polskie skrzydło reformacji, zapisali w dziejach naszego kraju chlubną kartę. Ojczyzna odpłaciła im czarną niewdzięcznością i krzywdą wygnania (na mocy uchwały sejmowej z 1658 r. nakazującej zmianę wyznania bądź uchodźstwo z kraju).

Bracia Polscy ukonstytuowali się w latach 1562-1565 jako tzw. Zbór Mniejszy, wyłoniony rozłamem z kościoła kalwińskiego. Nazwę arian nadali im ich przeciwnicy, którzy braciom polskim zarzucali kontynuację dawnej herezji Ariusza (III/IV w.), a więc bluźniercze naruszenie dogmatu Trójcy św. przez traktowanie Jezusa jako człowieka podniesionego do boskości dopiero po zmartwychwstaniu (chrystianie, antytrynitarze). Owo pierwotne człowieczeństwo Chrystusa obowiązywało (wg. arian) do szczególnego przestrzegania etyki międzyludzkiej, ewangelicznej cnoty ubóstwa, braterstwa, wyrzeczenia się dóbr na rzecz biednych, do sprawiedliwości i pokoju. Ostrą nienawiść do braci polskich pogłębiała podjęta przez nich krytyka dawnej tradycji kościelnej, zarzuconej na rzecz nawrotu do Biblii - "szczyrego słowa bożego", źródła nieskażonej nauki i wiary, z którego dosłownie wyprowadzono pewne praktyki religijne (chrzest - dorośli ludzie zanurzani w wodzie). Hasła społeczne braci polskich (Marcina Czechowicza, Jana Niemojewskiego, Piotra z Goniądza, Jana Pawła z Brzezin) ostatecznie rozjątrzyły powszechność szlachecką, która nie mogła się pogodzić z potępieniem poddaństwa, z postulatem wyrzeczeń majątkowych, zakazem obejmowania urzędów, ze sprzeciwem wobec kary śmierci, z odmową służby wojskowej i ideą pełnej tolerancji wyznaniowej. Osiągnięcia arian: rozwój szkolnictwa (Pińczów, Lubartów, Lublin, Raków), twórczość literacka i piśmiennicza (przekłady Biblii, katechizmy, nabożne wiersze i pieśni, dzieła teologiczno-polemiczne) oraz naukowa (arianin Piotr Statorius-Stojeński stworzył pierwszą gramatykę polską; Jan Mączyński - znakomity słownik łacińsko - polski).

ANDRZEJ FRYCZ-MODRZEWSKI (1503-1572)

Andrzej Frycz-Modrzewski należy niewątpliwie do najwybitniejszych publicystów renesansowych, porusza bowiem sprawy najbardziej istotne, aktualne i skomplikowane. Andrzej Frycz-Modrzewski otrzymał wszechstronne wykształcenie, studiował najpierw w Akademii Krakowskiej, potem zaś dzięki pomocy rodziny Łaskich w Wittenberdze, która była w tym czasie żywym ośrodkiem ruchu luterańskiego. Spędził około 10 lat za granicą, utrzymując kontakty z największymi uczonymi europejskimi, między innymi z Erazmem z Rotterdamu. Modrzewski był typem uczonego myśliciela i teoretyka, interesowały go kwestie społeczne, a także zagadnienia z dziedziny prawa, teologii i filozofii. Pisał wyłącznie po łacinie, gdyż przeznaczał swe dzieła dla wykształconych warstw całej Europy. Szlachetnością serca i odwagą poglądów zabłysnął w rozprawie "Łaski albo o karze za mężobójstwo". Broszura ta została napisana po powrocie do kraju i dotyczy sprawy, w której nie było możliwe znalezienie wspólnego języka ani ze szlacheckim obozem reform, ani tym bardziej całą ówczesną szlachtą. W utworze tym Modrzewski protestuje przeciwko niesprawiedliwości prawa karnego, które za zabójstwo szlachcica karze bardzo wysoką grzywną (120 grzywien), dożywotnim więzieniem lub śmiercią, natomiast za zabicie chłopa tylko niewielką karą pieniężną w wysokości 10 grzywien. Przeciwko temu nieludzkiemu prawu wystąpił Modrzewski, błagając najpierw Zygmunta Augusta, a potem w kolejnych dwóch broszurach senatorów, szlachtę, duchowieństwo, w końcu cały naród polski, by zniesiono to prawo okrutne, by za zabójstwo karano śmiercią, bez względu na osobę zabójcy i zabitego. W warunkach wzrastającego ucisku chłopów ustawa ta prowadziła do całkowitej bezkarności szlachty wobec chłopów. Przeciwstawiając się tej średniowiecznej ustawie Modrzewski wyprzedził reformę sądownictwa europejskiego o dwa wieki. Swoje poglądy na państwo przedstawił publicysta w wielkim dziele pt. "De Republica emendanda" - "O poprawie Rzeczypospolitej", składającym się z pięciu ksiąg: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O kościele", "O szkole". Poprzez wprowadzenie elekcji króla zrywa ze średniowieczną teorią o boskim pochodzeniu władzy, przyczyniając się w ten sposób do zeświecczenia instytucji państwowych. Dzięki dziełu "O poprawie Rzeczypospolitej" Modrzewski stał się jednym z najsławniejszych pisarzy politycznych wieku XVI w Europie. Liczne postulaty autora zawarte w tym dziele są bardzo nowatorskie, toteż zostały wprowadzone dopiero w następnych epokach. Postulat podporządkowania szkolnictwa instytucji państwowej został zrealizowany w czasach Oświecenia, poprzez powołanie Komisji Edukacji Narodowej, w czasach współczesnych zrealizowano projekty szerzej zorganizowanej opieki społecznej. Postawa autora przy omawianiu tych problemów jest pełna zaangażowania i publicystycznej pasji. Potomni nadali Andrzejowi Fryczowi-Modrzewskiemu zaszczytny tytuł - ojca polskiej myśli demokratycznej.

JAN KOCHANOWSKI (1530-1584)

Urodził się w Sycynie, w województwie sandomierskim. Pochodził ze średnio zamożnej rodziny szlacheckiej. W wieku 14 lat rozpoczął naukę w Akademii Krakowskiej. Dokładny czas pobytu Kochanowskiego w Krakowie nie jest znany. Wiadomo natomiast, że w latach 1551-1552 przebywał w Królewcu, korzystając z protekcji księcia Albrechta i studiując na tamtejszym uniwersytecie. W roku 1552 wyjechał poeta do Włoch i przebywał tam 5 lat, studiując na sławnym uniwersytecie w Padwie. Zdobył tam gruntowne wykształcenie filozoficzne, ukoronowane doskonała znajomością łaciny, greki oraz literatury starożytnej. W ten sposób wyrósł Kochanowski w Padwie na jednego z najznakomitszych humanistów, znawcę autorów starożytnych, który sam z zapałem ćwiczył się w pisaniu elegii miłosnych, na początku po łacinie. Młody poeta czytał także Petrarkę i Dantego, coraz bardziej utwierdzając się w przekonaniu, że poezja powinna być tworzona w języku ojczystym. Wracając z Włoch do ojczyzny zatrzymał się Kochanowski we Francji, gdzie również zaobserwował rozwój poezji w języku narodowym, której propagatorem był znany poeta francuski Ronsard. W roku 1557 Kochanowski na wieść o śmierci matki powraca do kraju i otrzymuje w spadku Czarnolas. Początkowo po przyjeździe do kraju przebywa na dworach możnych magnatów, potem zostaje sekretarzem króla Zygmunta Augusta, już jako znany i słynny autor pięknych pieśni, fraszek oraz utworów poetyckich. Pobyt na dworze króla stwarzał możliwości spotkań z najwybitniejszymi ludźmi epoki, obfitował w rozrywki i zabawy, w których Kochanowski był zawsze dobrym kompanem. Pomimo to życie dworskie sprzykrzyło mu się, usunął się więc z Krakowa w roku 1571 do rodzinnego Czarnolasu, gdzie wkrótce ożenił się. Żyjąc na wsi realizował swoiście pojmowany humanistyczny ideał szczęścia, który dostrzegł w możliwości oddawania się ulubionym zajęciom, w życzliwości wobec innych ludzi, w możliwości osiągnięcia wewnętrznej harmonii, która została brutalnie zakończona śmiercią ukochanej córki Urszulki. W okresie czarnoleskim wcale nie zrezygnował poeta z uczestnictwa w życiu społecznym, brał udział w zjeździe szlachty w Stężycy, wzywającej króla Walezego do powrotu, wypowiadał się także w sprawie elekcji następnego króla. Pozostawał również w kontakcie z Janem Zamojskim. Poeta umiera nagle w Lublinie w 1584 roku.

MIKOŁAJ REJ (1505-1569)

Mikołaj Rej urodził się w Żurawnie pod Haliczem, jako syn zamożnej rodziny ziemiańskiej. W dzieciństwie i młodości uczęszczał do różnych szkół, ale niewiele się w nich nauczył, gdyż bardziej niż nauka pociągały go zabawy i wesołe towarzystwo. Dopiero jako młodzieniec na dworze Andrzeja Tęczyńskiego, zawstydzony własnym nieuctwem zaczął się dokształcać, przejmując humanistyczne zamiłowanie do nauki. Po opuszczeniu dworu Tęczyńskiego osiadł Rej na wsi, ale brał aktywny udział w życiu publicznym, obserwując przy tym bacznie otaczający go świat i ludzi. Doskonale zarządzał swymi licznymi majątkami, był gospodarzem z zamiłowania. Wiele podróżował po Polsce, natomiast za granicę nigdy nie wyjeżdżał. Zyskał sobie dużą popularność wśród szlachty, dzięki swemu sposobowi bycia - zawsze dowcipny, wesoły a nawet rubaszny, pełen mądrości życiowej. Około 1541 roku Rej przeszedł na protestantyzm, stał się gorliwym pisarzem i działaczem kalwińskim. Mikołaja Reja nazwano "ojcem literatury polskiej", ponieważ był pierwszym pisarzem, tworzącym wyłącznie po polsku. Pisał dzieła w pełni oryginalne, nie zaś przeróbki obcych tekstów, toteż w jego utworach znalazło odbicie współczesne życie narodu. On pierwszy dowiódł, że literatura może rozwijać się w języku narodowym, przyczyniając się w ten sposób do zwycięstwa języka ojczystego nad panującą wówczas łaciną. Działania jego w tym zakresie były całkowicie świadome, był bowiem prawdziwie przywiązany do swojej ojczyzny i narodu. Napełniało go ustawiczną troską to, że Polacy gardzą swoim językiem i nie mają literatury narodowej. Z tej obywatelskiej troski zrodziło się hasło, które było myślą przewodnią całej jego twórczości: "A niechaj narodowie wżdy postronni znają, Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają".

JAN BOCCACIO (1313-1375)

Jan Boccacio jest twórcą włoskiej prozy artystycznej, autorem słynnego "Dekamerona", zbioru stu nowel, opowiadanych przez dziesięć dni w grupie siedmiu dam i trzech kawalerów, którzy schronili się na wsi, uciekając z miasta przed zarazą.

DANTE ALIGHIERI (1265-1321)

Dante Alighieri zasłynął przede wszystkim jako autor "Boskiej komedii", obszernego poematu w stu pieśniach, podzielonego na trzy części: Piekło, Czyściec, Raj. Dante odbywa wędrówkę, prowadzony przez poetę rzymskiego Wergiliusza, potem przez Beatrycze. W piekle spotyka przestępców, między innymi własnych przeciwników politycznych, w czyśćcu skruszonych pokutników, wśród których znajdują się przyjaciele Dantego. W raju przebywają zjawy, zażywając wiekuistego szczęścia. Wędrówka ta ma charakter alegoryczny, przedstawia podniesienie się człowieka z grzechu i upadku poprzez poznanie swych win i pokutę ku świętości. Pomysł wędrówki po zaświatach, wymowa moralizatorska utworu są zgodne z programem poezji średniowiecznej. Jednocześnie jednak w utworze przejawia się humanistyczna wiara w człowieka, troska o jego ludzkie potrzeby i prawo do szczęścia. Charakterystyczny dla nowych, renesansowych tendencji jest także fakt, że utwór został napisany po włosku, a nie po łacinie.

Barok - styl w sztuce, architekturze i literaturze zapoczątkowany we Włoszech; wyrósł na podłożu renesansu i panował od XVI do XVIII wieku (od około 1580 do około 1730 roku). Barok odznacza się ekspresyjnością, bogactwem formy i zdobnictwa, silnymi kontrastami, monumentalnością; linia prosta w sztuce i architekturze jest prawie nieobecna, jej miejsce zajmują linie faliste, załamania, występy, zaokrąglenia. Dzieła architektoniczne tego okresu bywają przeładowane dekoracją figuralną i ornamentyką. Nazywano go kiedyś "zwyrodniałą formą renesansu" (Jacob Burckhardt). Nazwa epoki pochodzi od słowa barocco - w języku włoskim: "coś dziwacznego, przesadnego", zaś w języku portugalskim - "perła o nieregularnym kształcie". Polscy reformatorzy oświeceniowi widzieli w baroku symbol upadku umysłowego, zacofania i panoszącego się sarmatyzmu. W okresie baroku stworzono wiele dzieł, które weszły do kanonu sztuki i stanowią punkt odniesienia także w naszej epoce (np. dramaty Szekspira wciąż na nowo odczytywane).

Barok to epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca w zasadzie wiek XVII, choć także zjawiska z końca XVI i I połowy XVII wieku. Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej. Owa niezwykłość wyniknie przede wszystkim z ograniczenia treści utworów i rozbudowania form jej wyrazu. Pragnienie olśnienia i zaskoczenia czytelnika widoczne jest w stosowaniu przez poetów wyszukanych porównań, przenośni, omówień, epitetów, gry słów, czy mnożeniu określeń na ten sam temat. Mistrzem wykwintnej formy był włoski poeta Giambatista Marini, którego styl, nazwany marinizmem, naśladowali poeci całej zachodniej Europy. W rozwoju sztuki barokowej Polska nie różniła się od innych krajów europejskich. I u nas widoczny jest kryzys ideałów renesansu - spokojna, klasyczna harmonia między treścią a formą ulega olśniewającemu bogactwu formy, logiczna konstrukcja całości (w literaturze czy architekturze) staje się mniej istotna niż dekoracyjność wyglądu. Krytyce podlegają założenia humanizmu renesansowego, a główne umiejętności godzenia ziemskich i wiecznych wartości, rozsądne poszukiwanie ziemskiego szczęścia i tolerancja religijna.

Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie "czym jest człowiek"? Np. Sęp-Szarzyński proponował człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości, wierząc, iż można je odnaleźć drogą intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie się Bogu. W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga Kościoła. Z tego też powodu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wprawdzie wzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obniżył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze.

Niepożądane książki umieszczano na indeksie - pierwszy indeks w Polsce sporządzono w Krakowie na początku XVII wieku. Wynikiem takiej polityki Kościoła było ogólne obniżenie poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich. Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizm - obcy wyraz, zwrot, obca forma wpleciona w tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni.

Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami. Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady - obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Powyższe sprawy powodują, że szczególnie II połowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Bunty chłopskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiały jej pozycję polityczną. W 1652 roku nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za Augusta II, prócz koronacyjnego nie doszedł do skutku ani jeden.

Nazwa Barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa barocco oznaczającego rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie. Miano epoki byłoby więc zarazem metaforą jej samej: niezwykłej i dziwnej. Barok, w najszerszym tego pojęcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. W polskiej historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy baroku:

Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka.

Faza druga - barok dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu.

Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław Potocki, Wespazja, Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.

Nurty literackie Baroku

marinizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino; marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące środki artystyczne: inwersję czyli szyk przestawny; paradoks, alegoria, anafora, gradacja, hiperbola,

antyteza - przeciwstawienie, koncept, oksymoron, parafraza - omówienie, pointa.

sarmatyzm - całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem.

Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza niezrealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

Cechy poezji barokowej

kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt "marinizmu"; twierdzono, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej;

konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana; zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom;

Gatunki charakterystyczne dla epoki Baroku

sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski); epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu;

pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i/lub publicznego. W odróżnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J. Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski);

list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").

DANIEL NABOROWSKI (1573-1640)

Daniel Naborowski reprezentował ten nurt poezji barokowej, który podejmował próby rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom. Nietrwałość życia, przelotność człowieczego bytowania, odnajdziemy w wierszu "Krótkość żywota":

"Między śmiercią, rodzeniem byt nasz ledwie może

Nazwan być czwartą częścią mgnienia".

W wierszu "Cnota grunt wszystkiemu" odnajdziemy znaną nam myśl Jana Kochanowskiego z fraszki "O żywocie ludzkim" - "Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława - wszystko to minie jako polna trawa". Naborowski wymienia cały szereg dóbr materialnych i zaszczytów, za którymi goni człowiek, jakby nie zdawał sobie sprawy "iż to wszystko mija, za nic wszystko stanie". Podobnie jak Jan z Czarnolasu, sławi duchowe wartości człowieka, które przynoszą prawdziwe szczęście i dobrą sławę:

"Sama cnota i sława, która z cnoty płynie,

Nade wszystko ta wiecznie trwa i wiecznie płynie".

JAN ANDRZEJ MORSZTYN (1621-1693)

Jan Andrzej Morsztyn pochodził z rodziny związanej z arianizmem, ale po przejściu na katolicyzm zachował tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii. Dzięki zręczności dworaka i sprzyjającym okolicznościom piął się szybko po szczeblach kariery politycznej. Dwór Królewski Jana Kazimierza, z którym był związany, stanowił ośrodek nie tyle życia umysłowego, co towarzyskiego. W atmosferze salonów i flirtów mógł powstać tylko taki styl, który wyrażał błyskotliwość, elegancję i kunszt artystyczny, a pomijał ważne zagadnienia życia. W twórczości Morsztyna przejawiło się to w błahości treści przy równoczesnym przeroście nagromadzonych przenośni, porównań i innych figur poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy). Zebrał swe wiersze w zbiorach "Kanikuła albo psia gwiazda" i "Lutnia". Znaczna większość utworów posiada tematykę miłosną. Nie chodzi w nich jednakże o proste wypowiedzenie uczuć do ukochanej. Są to wiersze będące wyrazem flirtu, który odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem. W "Bierzmowaniu" liczne, coraz ciekawsze wyliczenia wdzięków i czarów pięknej Jagnieszki prowadzą do konkluzji, że jest ona nie tyle dziewczyną, co raczej ogniskiem, które spala swym żarem zakochanego w niej mężczyznę. "Na kwiatki" - to urocze cacko poetyckie, gdzie autor zazdrości zerwanym kwiatom, gdyż uplecione we włosy jego ukochanej będą mogły być bliżej z nią niż on sam. "Do trupa" - najgłośniejszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniętego porównania ukazuje najpierw poeta podobieństwo zakochanego do trupa. Następnie posługując się kontrastem zestawia spokój zmarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciągnąć zaskakujący wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności. W "Niedostatku" znajdziemy ironiczną uwagę na temat rozsądku i powagi kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, które nigdy nie miały miejsca, ale podejrzewa, że prędzej stać się one mogą rzeczywistością "niźli będzie stateczna która białogłowa". Inny charakter posiada "Pieśń w obozie pod Żwańcem". Widać w niej pewien przebłysk patriotyzmu, rzadko dochodzący do głosu pod piórem typowego poety dworskiego. Do ogółu szlacheckiego odnosił się poeta raczej z pogardą, wyraźnie dającą się tu odczuć, bo do szlachty silniej przemawia "natocz albo nalej" niż głos wodza wzywającego do walki z wrogiem. Morsztyn tłumaczył także tragedie francuskie Piotra Corneille'a. J.A. Morsztyn, choć nie wniósł wielu wartości ideowych na miarę potrzeb ówczesnej Polski, dbał jednak o piękno form poetyckich, wzbogacał je, podnosił na wysoki poziom artyzmu i stąd jego wiersze są cenną zdobyczą literatury polskiej.

KONTRREFORMACJA

Kontrreformacja to prąd powstały w Kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją. Zwołany w celu przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki (1545 - 1563) wydał szereg dekretów, a Kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię działania. Dbając o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił, co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych; wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej.

MARINIZM

Nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino; marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące środki artystyczne:

- inwersja czyli szyk przestawny;

- paradoks - twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w błyskotliwą wypowiedź;

- alegoria - obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych;

- anafora - rodzaj powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnych zdań i wersów od tych samych wyrazów;

- gradacja - (stopniowanie) figura będąca odmianą wyliczenia, polegająca na nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu ich wg. stopnia nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy;

- hiperbola - przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i przesadnym uwypukleniu pewnych cech;

- antyteza - przeciwstawienie; zestawienie pojęć i sądów społecznych lub kontrastowych;

- koncept - wyszukane, niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne, obrazowe lub słowne;

- oksymoron - związek frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy;

- parafraza - omówienie; zastępowanie zwykłych określeń i nazw równoważnikami znaczeniowymi;

- pointa - nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie.

SARMATYZM

Sarmatyzm głosił, że Polacy pochodzą od słowiańskiego plemienia Sarmatów. Ich potomkami miałaby być szlachta. Ideał szlachcica-sarmaty to człowiek prawy, uczciwy, dobroduszny, odważny, patriota. Powinien dbać o równość wewnętrzną stanu, być chrześcijaninem. Nie musi być wszechstronnie wykształcony, ale dbać o wolności szlacheckie, mówić o szkolnictwie. Polska była na pograniczu chrześcijaństwa i religii orientalnych. Polacy byli narodem wybranym do obrony chrześcijaństwa, z tego rodziła się nietolerancja religijna. Hasło obrony przed nawałnicą turecką - skutkiem tego była izolacja kulturowa, pojawia się niechęć do wszystkiego co nie było rdzennie polskie (przestano wysyłać młodzież na zagraniczne uniwersytety). Z idealnego wzorca Sarmacja stała się pojęciem negatywnym, ze szlacheckiego umiłowania wolności rodzi się anarchia, niechęć do pracy. Następnie obniżenie kultury umysłowej i obyczajowej w wyniku przekonania szlachty o jej rzekomej wyższości nad innymi narodami. Miejsce cnót szlacheckich zajmują obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. To w dużym stopniu powoduje, że II połowa XVII w. jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Typowym przykładem Sarmaty jest J.Ch. Pasek. Ten wzorzec opisał w "Pamiętnikach". Ich bohater realizuje ten ideał szlachcica, żołnierza, ziemianina. Wykształcenie bohater, narrator i autor jednocześnie zdobył u jezuitów. Nie jest ono więc zbyt gruntowne czy wielostronne. Takie wykształcenie wywierało wpływ na konserwatyzm myślowy, który przejawiał się w niechęci do wszystkiego co w jakikolwiek sposób mogłoby zmienić istniejący stan rzeczy. Według Paska nie potrzeba żadnych zmian ani reform, jedyne niebezpieczeństwo zagrażające ojczyźnie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi należy się bronić. Walcząc w obronie kraju nigdy nie zapominał o własnym interesie - wielu ludzi bogaciło się na wojnie. W imię "złotej wolności" potępiał senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegał nędzy ludu - naród utożsamiał ze szlachtą. Pasek wysoko ceni odwagę, męstwo i dzielność wyżej niż mądrość i rozwagę. Często mówi o honorze rycerskim dopuszczając się czynów zupełnie nierycerskich. Bicie czy torturowanie poddanych nie wykraczało jego zdaniem poza ramy honoru. Pasek pochwala ideały ziemiańskie, spokojne życie na wsi, bliskość natury - ale ich nie realizuje. Podobnie ustosunkowuje się do ideałów obywatelskich - dostosowuje je do własnych potrzeb. Wyśmiewa inne narody chwaląc kraj rodzinny. Chwali w nim to co najmniej zasługuje na poparcie - samowolę szlachecką, słabość władzy królewskiej, bezrząd, pusty skarb, całkowitą zależność poddanych od panów - to zgodnie z tym co pisze miałoby świadczyć o przewadze Polski nad innymi państwami. Mówi także o teorii, że Polska jest "przedmurzem chrześcijaństwa". Idee mesjanistyczne głosiły wiarę w opatrzność Boga, który Polaków obdarzył szczególną miłością. Ideały katolickie uległy u Paska spłyceniu i prymitywizacji. Bohater "Pamiętników" często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach, a przy tym dokonuje najazdów na cudze domy, katuje poddanych. Taki katolicyzm usprawiedliwiał nietolerancję i przesądy, był powierzchowny - jego źródeł można dopatrywać się w jezuickim wychowaniu.

Styl barokowy

Barok w Europie: schyłek XVIw. do połowy XVIIIw. Termin prawdopodobnie z portugalskiego - oznacza perłę o nieregularnym kształcie. Kultura barokowa różniła się zasadniczo od Renesansu pod względem idei i formy artystycznej. W miejsce harmonii i poszukiwania doczesnego szczęścia Barok traktuje życie człowieka jako etap przejściowy życia wiecznego. Często występuje tematyka religijna, poezja metafizyczna. Występowało dążenie do bogactwa i niezwykłości, które przeniosło się do literatury ze sztuk plastycznych. Literatura miała olśnić czytelnika, oszołomić go i zaszokować. J.A. Morsztyn - najwybitniejszy polski reprezentant nurtu dworskiego w poezji, pisał wiersze o tematyce towarzyskiej i miłosnej. Sonet "Do trupa"- w kunsztownej i wyszukanej formie wypowiada błahe treści. Już sam tytuł ma szokować czytelnika. Sonet jest zbudowany na zasadzie konceptu, który uwypuklał harmonijne i sprzeczne związki pomiędzy zjawiskami. Tak czyni też Morsztyn. W dwu pierwszych zwrotkach pokazuje analogie między trupem a człowiekiem zakochanym: trup zabity "strzałą śmierci", zakochany "strzałą miłości", trup ma "związane ręce" - również zakochany pozbawiony jest wolności. Obu ogarnia ciemność, u jednego spowodował ją brak promyka nadziei na odwzajemnioną miłość, u drugiego - grobowe mroki. Dwie następne zwrotki ukazują różnice pomiędzy człowiekiem zakochanym a martwym: trup milczy - zakochany "kwili", trup zimny jak lód - zakochany płonie ogniem miłości. Nagromadzone w wierszu porównania i kontrastowe zestawienie trupa i zakochanego prowadzą do wniosku, że lepiej być trupem niż być nieszczęśliwie zakochanym, bo ten nie może wyzwolić się z "wiecznych ogni miłości". Zestawia tu spokój umarłego z cierpieniem zakochanego. W tym sonecie Morsztyn stosuje typowe dla poetyki barokowej środki wyrazu. W pierwszej zwrotce wprowadza anaforę - powtórzenie tego samego wyrazu w każdym wersie. Kolejne zwrotki rozpoczyna tym samym słowem. Stosuje przestawny szyk wyrazów (inwersję) "rozum łańcuchem powity", liczne epitety, metafory i metonimie (zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego będącego z nim w zależności). Pojawia się także typowa dla Baroku peryfraza (zastąpienie nazwy zjawiska przez jego opisanie). Używa wyszukanego stylu pełnego ozdobników, wprowadza niecodzienne metafory i oryginalne słownictwo np. "w Śrzożodze" tzn. w upale. Inne środki stylistyczne charakterystyczne dla Baroku występujące u Morsztyna:

- epifora - powtórzenie na końcu;

- oxymoron - epitet sprzeczny (suchy ocean, ciepły lód);

- paradoks;

- antyteza;

- pytanie retoryczne;

- gradacja (stopniowanie).

Podobieństwa i różnice między literaturą Baroku i Renesansu

Renesans - skupienie uwagi na sprawach doczesnych, społecznych, cywilizacyjnych. Wzrost zainteresowania świeckimi stronami życia, osłabienie dawnego nastawienia teocentrycznego. Dążność do wszechstronnego rozwoju objawiło się na wzmożonym poczuciu radości życia. Dwa podstawowe prądy epoki: humanizm i reformacja. Humanizm: uzmysłowienie sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości. W ten sposób człowiek nie wchodził w konflikt ze światem ani z samym sobą. Potrzeba studiowania siebie, samych wewnętrznych przeżyć, kształcenia się na wzorach zaczerpniętych z literatury, filozofii i sztuki Antyku. Próba zrozumienia i pojęcia starożytności jako całości. Twórcy humanistyczni: Klemens Janicki, Francesco Petrarka, Jan Kochanowski, Erazm z Rotterdamu. Humanizm nawiązywał do poglądów Epikura. Bardzo dużo uwagi poświęcono procesowi twórczemu, ponieważ sława doczesna i pośmiertna była wartością pierwszej rangi. Poeta naśladował niedoścignione wzory antyczne, przestrzeganie ich widoczne jest w gatunkach literackich: lirycznych (ody, pieśni, treny), epickich (epos) dramatycznych (tragediach i komediach humanistycznych). Istniały także gatunki zaczerpnięte ze Średniowiecza (moralitet, misterium, romans-powieść, żywoty świętych, kazania). Rodzi się kultura dworska, wzorce osobowe dworzanina i ziemianina. Rozkwit kultury szlacheckiej, zdobywa ona coraz większe wpływy.

Barok - świadomość istnienia człowieka w nietrwałym świecie a zarazem poczucie nieskończonej wieczności ujawniły wewnętrzne rozdarcie człowieka. Człowiek musiał przyjąć określoną postawę - wybierał albo zgodę na świat nietrwały lecz piękny. Przykładem są tzw. poeci światowych rozkoszy np. Hieronim Morsztyn. Inną drogą było poszukiwanie trwałych wartości, zbawienia (Sęp-Szarzyński). Wraz z ideologią Sarmatyzmu pojawia się ideał rycerza broniącego wschodnich granic przed Turkami i Tatarami (Polska przedmurzem chrześcijaństwa). Twardy żywot żołnierski przeciwstawiano gnuśnemu życiu dworaka. Ujawniają się dwa wzorce kulturowe: ziemiański (W. Potocki, J.Ch. Pasek) oraz dworski (J.A. Morsztyn, D. Naborowski). Kulturę ziemiańską inspirowała renesansowa tradycja wsi spokojnej (Kochanowski, Rej). Niejednokrotnie zbliżała się do kultury ludu. Na rozwoju kultury barokowej zaciążyła kontrreformacja - wyraźnie określiła zasady sztuki. Stąd wzięła się w literaturze Baroku popularność hagiografii. Obawy przed represjami Kościoła obniżają ogólny poziom literatury - pokazuje płytką i powierzchowną pobożność. W Baroku głównym zadaniem literatury było zaskoczenie czytelnika oryginalnym konceptem, najważniejsza była forma a nie treść. Sztuka Renesansu przedkładała poważną treść nad formę. Głównym tematem sztuki Renesansu był człowiek, jego wewnętrzne przeżycia, a w Baroku sztuka jest sztuką samą w sobie. W literaturze obu epok mowa o patriotyzmie i trosce o losy ojczyzny : Renesans, Barok (poezje W. Potockiego "Transakcja wojny chocimskiej", "Nierządem Polska stoi", "Czuj stary pies szczeka").

Nurt społeczny i dworski w literaturze polskiego Baroku

Nurt dworski - najwybitniejsi przedstawiciele: J.A. Morsztyn i D. Naborowski. Morsztyn pisał błyskotliwe wiersze o tematyce towarzyskiej i miłosnej, twierdził że poezja powinna zadziwiać swą oryginalnością, zaskakiwać niezwykłością metafor, często stosował koncept. Przykładem konwencji zaskakiwania czytelnika jest sonet "Do trupa". W niezwykłe metafory obfituje także sonet "Cuda miłości", ukazujący rozterki i niepokoje zakochanego. W poincie stwierdza, że jednocześnie pragnie widzieć ukochaną i stroni od niej zarazem. "Niestatek" - używa anafory, hiperboli, kompozycja opiera się na kontraście. Innym przedstawicielem poezji dworskiej jest D. Naborowski - nadworny poeta Radziwiłłów. "Na oczy królewny angielskiej" (erotyk) - wiersz panegiryczny (pochwalny). Gromadzi tu całą serię metafor szeregując je stopniowo od najsłabszych do najsilniejszych (gradacja). "Do Anny" - hiperbolizacja (wyolbrzymienie) uczucia poprzez zestawienie go z rzeczami wielkimi. Za bardzo ważne doświadczenie w życiu człowieka uważa przemijanie. "Krótkość żywota" - mówi, że wszystko co ziemskie przemija szybko, życie ludzkie jest tylko krótką chwilą. "Marność" - dramat ludzkiej egzystencji, znikomość życia ludzkiego i nieubłagalny bieg czasu. Człowiek powinien korzystać z uroków życia, ale uczciwie bojąc się Boga. Prezentuje tu stoicką postawę umiaru i spokoju, wiarę w wartość cnoty i ładu życiowego. Utwory nurtu poezji dworskiej podejmowały bardzo błahe tematy (prócz Nieborowskiego), a główny nacisk kładziony był na formę utworu, nagromadzenie ozdobników, kunszt pisarski.

Nurt społeczny - jednym z nielicznych twórców podejmujących walkę o poprawę Rzeczypospolitej jest Wacław Potocki. Pokazuje w swoich utworach, że polska szlachta odeszła od ideałów sarmackich. Mówi, że Polska zamiast umacniać władzę królewską, osłabia ją. "Transakcja wojny chocimskiej" (1670 r.) - w czasach nowego zagrożenia tureckiego chciał przywołać zwycięskiego ducha, za wzór współczesnemu pokoleniu postawił obronę Chocimia, gdy w 1621 r. wojsko pod wodzą Chodkiewicza mężnie opierało się dużo liczniejszej armii tureckiej. "Nierządem Polska stoi" - nierząd-anarchia systemu podatkowego. Ci stojący wyżej w hierarchii wolni są od obciążeń, natomiast od mniejszych właścicieli podatki są bezlitośnie ściągane. Nikt nie przestrzega praw, występki możnych uchodzą płazem. "Czuj stary pies szczeka" - Potocki sam uważa się za psa szczekającego w gospodarstwie którym jest Polska. Lecz gospodarz nie słucha go, psu może jeszcze się dostać za szczekanie. Utwór antymagnacki - magnateria doprowadzi do tego, że Polska stanie się bezbronna. "Zbytki Polskie" - jeśli wszyscy Polacy będą myśleć tylko o dobrach materialnych a nie o obronie Rzeczypospolitej, nadejdzie szybki kres państwa. "Pospolite ruszenie" - ukazuje obóz wojskowy, w którym nikt nie reaguje na bezpośrednie zagrożenie. Nikt nie ma ochoty pilnować kraju. Wyżsi rangą żołnierze są zbyt zmęczeni po ucztach i biesiadach - za ich przykładem idą także prości żołnierze, tracą chęć do walki. "Wolne kozy od pługu" - porusza sprawę ucisku chłopstwa wykorzystując biblijną przypowieść (biedny będzie nagrodzony, bogaty potępiony). Ubolewa, że chłop ma pracować dla szlachcica i dodatkowo płacić podatek. Chłop ma obowiązki podwójne - szlachcic żadnych. Potocki był wrażliwy na krzywdę ludzką, miał ogromne poczucie odpowiedzialności społecznej, krytykował zanik cnót rycerskich, głosił hasła tolerancji religijnej ("Kto mocniejszy ten lepszy"), wskazywał wynaturzenie w obyczajowym życiu współczesnej szlachty. Głosił też idee równości społecznej, patriotyzmu.

Oświecenie - określane często jako Wiek Rozumu to prąd kulturalny oraz okres w historii Europy przypadający na lata 1680 - 1780. Ludzie oświecenia najbardziej cenili to, co można pojąć rozumem. Ważna cecha oświecenia to sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka.

Do najważniejszych wydarzeń związanych z oświeceniem należy rewolucja francuska. Idea republiki rządzonej przez wybrany w wolnych wyborach parlament stała się zaczynem zmian zachodzących w Europie. Nowy ustrój polityczny Amerykanie uczynili podstawą swojej konstytucji. Stany Zjednoczone były jednym z najdoskonalszych przykładów wprowadzenia pomysłów wieku rozumu w życie. Jednocześnie idee liberalizmu (łac.liberalis-dotyczący wolności) stały się podstawą ekonomicznego rozwoju tego kraju. Wielka Brytania mimo zachowania ustroju monarchii podążyła tą samą drogą, co doprowadziło do rewolucji przemysłowej w następnym stuleciu. W Polsce idee oświecenia doprowadziły do powstania Konstytucji 3 Maja oraz do nieudanych prób budowy nowoczesnego państwa.

Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach jako o "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji) czy wieku "oświeconym". Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem Oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne. Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:

- wczesną - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764;

- dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795;

- schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795-1822.

Główne nurty artystyczne okresu Oświecenia

Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo;

Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory, więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a "Powieść sentymentalna"; sentymentalizm nawiązując do wielu nurtów myśli filozoficznej ( m.in. empiryzmu i sensualizmu ), sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też sytuację społeczną, podkreślając negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i przedziałów stanowych;

Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) twórczości - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą jego było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki.

Gatunki literackie oświecenia

bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim. Podział bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przeważnie cztero-wersowa, rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu.

satyra - utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego; istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej;

poemat heroikomiczny - utwór epicki stanowiący parodię eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu; liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów: abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często sentencja ("złota myśl");

komedia - gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie z elementami komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza;

sielanka - gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz;

powieść - jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora;

esej - (franc. essai=próba) wypowiedź o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości;

felieton - (franc. feuilleton=zeszycik, powieść w odcinku) gatunek publicystyczny podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej hipotetyczny;

poemat heroiczny - pokazywał wzorcowe postacie na tle doniosłych wydarzeń historycznych; "Wojna chocimska" I. Krasickiego; "Jagiellonida" Tomaszewskiego; poemat opisowy - utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę człowieka jako twórcy przyrody; komedia dell'arte - literatura plebejska;

oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności; wg poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne; miało się w niej wyrażać uniesienie; dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna; w okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej;

Kierunki filozoficzne w XVIII w.

empiryzm - (empiria-doświadczenie); prekursorem był angielski filozof Francis Bacon (czyt. bejkn); kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie;

racjonalizm - twórcą był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"); przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot;

deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym;

ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga; pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha;

irracjonalizm - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia;

sensualizm - źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe; twórcą był John Locke (lok); twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), czyli, że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w ciągu życia;

Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.

SZKOLNICTWO

Obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i charakterów, spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu nowoczesności i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez króla Szkoła Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej, pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a kasacja zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele oświaty. Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele wychowawcze, a jednym z nich było zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu i z nim było dobrze". Głosiła o konieczności dążenia do prawdziwej sprawiedliwości, m.in. drogą zmian w prawodawstwie i kształtowania cnót obywatelskich. Podjęła się przygotowania obywateli do pracy dla zreformowanego państwa. W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono z praktycznym doświadczeniem oraz znajomością fizyki i chemii. Otoczono troską kondycją fizyczną uczniów, wprowadzając tzw. ćwiczenia cielesne. Komisja przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach wyższych: w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy Hugo Kołłątaj, a w drugiej Marcin Poczobut-Odlanicki. Zajęła się także kształceniem i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć szkół ludowych. Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski dopuszczono dziewczęta. Znaczną pomocą w pracach Komisji było założone w 1775 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników szkolnych. ONUFRY KOPCZYŃSKI (1735-1817) napisał wówczas pierwszy polski podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego". Tocząc walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną polszczyźnie, układano podręczniki wymowy i stylu oraz wydawano dzieła pisarzy renesansu, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się pięknej polszczyzny.

Oświeceniowa publicystyka polityczna w Polsce

W Polsce idee oświecenia przyjęły się później niż w krajach Europy Zachodniej, co było związane z tym, że mieszczaństwo zyskało większe znaczenie dopiero w II poł. XVIII w. Przyjmuje się, że ramy czasowe polskiego oświecenia od lat 40. XVIII wieku do roku 1822, z zastrzeżeniem, iż niektóre przejawy klasycyzmu przetrwały do połowy XIX w. Specyfiką polskiego oświecenia był niespotykany gdzie indziej udział kleru katolickiego w tym ruchu. Pierwsze pokolenie ludzi oświecenia stanowili głównie duchowni, zaś w całokształcie epoki księża stanowili aż 40% spośród czołowych postaci oświecenia w Polsce. Zjawisko to bywa nazywane oświeceniem katolickim.

Stanisław Staszic. Pochodził z rodziny mieszczańskiej (syn burmistrza). Został księdzem, gdyż była to jedna z niewielu dróg dla mieszczanina, która dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Zajmował się badaniem Karpat. Był członkiem, a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Położył duże zasługi na polu rozwoju szkolnictwa i górnictwa w Polsce. Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno - polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości.

Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego, jak pisał "końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela". Propaguje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto ("szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym"), domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym.

Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamieniono na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał: "Z samych panów zguba Polaków". Oni, wg Staszica, zniszczyli szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady. Hugo Kołłątaj. Drugi obok Staszica przedstawiciel obozu postępu. Urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Ukończył Akademię Krakowską ze stopniem doktora filozofii. Po powrocie do kraju bierze czynny udział w pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i KEN-ie. W okresie Sejmu Czteroletniego oddaje się działalności politycznej. W rozprawie pt. "Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka" przygotował program reform uwieńczony Konstytucją 3 maja. Pod swoim przywództwem skupił grupę radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnią Kołłątajowską. W czasie powstania kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej Narodowej.

Po aresztowaniu przez Austriaków i pobycie w więzieniu, powraca do kraju i zajmuje się pisaniem dzieł naukowych poświęconych historii, filozofii i oświacie. Główne dzieła polityczne to: "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" oraz "Prawo polityczne narodu polskiego" poprzedzone odezwą "Do Prześwietnej Deputacji". Podobnie jak Staszic żąda dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach dotyczących organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że powierza władzę wykonawczą ministrom odbierając ją sejmowi. W sejmie przewiduje dwie izby: dla szlachty, dla mieszczan. Protestuje przeciwko sytuacji chłopa pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej, ale nie wysuwa postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko nadaniu wolności chłopom pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni przypomniał, że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż rozumie swoją sytuację i "przygotowuje zemstę na swych dręczycieli". Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecznych. Pisał: "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy - człowiek jest i w niczym od nas się nie różni".

Satyra doby oświecenia w walce z ciemnotą i zacofaniem społeczeństwa

SATYRY - satyra to utwór literacki posługujący się dowcipem, ironią, kpiną lub szyderstwem, by wyrazić krytyczny stosunek do przedstawionych zjawisk, ośmieszyć ludzkie wady, obyczaje, postawy światopoglądowe. Krasicki jest autorem 22 satyr. Piętnują one i demaskują pasożytniczy charakter życia szlachty, pokazują przejawy upadku moralnego klasy panującej. "Żona modna" ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc świetny portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej i często bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi, ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok tradycyjnego dworku szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi tak, że "przeszedł warszawskie pałace", bawią jej kaprysy i cicha uległość męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek - marnotrawienie majątków i życie nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej. "Pijaństwo". Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej libacji, opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z kompanami. Są w nich hałaśliwe, niemądre kłótnie na tematy polityczne, są i ordynarne bójki, których świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych butelek spowodowało "nudności i guzy i plastry". Niepokojąco brzmi zakończenie utworu, w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po wyrażeniu pragnienia "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo" i po wysłuchaniu umoralniającej nauki, że ten "którego ujęła moc trunku, człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić", na pytanie "gdzież idziesz ?" odpowiada - "napiję się wódki". "Świat zepsuty". Satyrę tę można uznać za podsumowanie sądów Krasickiego o czasach, w jakich mu przyszło żyć. Nie ma w niej nic zabawnego. Jest pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który stworzyło zepsute społeczeństwo. "Gdzieżeś, cnoto ? gdzieś, prawdo ? gdzieście się podziały ?" - pyta poeta. Dobre obyczaje minęły, uczciwość i prawda nie popłaca, "wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne". Od tego wzięła początek słabość naszego kraju. "Do króla". Ta satyra jest mistrzowską formą obrony Stanisława Augusta i krytyką jego przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty skierowane przeciw królowi, które w rzeczywistości są godnymi głośnej pochwały zaletami monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość, troska o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo myślenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często bolesną i zaprawioną goryczą.

Oświecenie - epoka polemiki z sarmatyzmem

Geneza Oświecenia w Polsce związane jest z kryzysem sarmatyzmu oraz jego politycznymi i kulturalnymi skutkami. Należy do nich zaliczyć szlachecki republikanizm i parlamentaryzm za wszystkimi narosłymi przez wieki deformacjami. Krytykowano także literaturę bezkrytyczną i pełną ozdobnego pustosłowia. Bezprzykładna anarchia, pozorny charakter szlacheckiej demokracji i równości, upadek gospodarczy i utrata możliwości stanowienia o losach własnego państwa zadecydowały o odmienności polskiego Oświecenia. Nadrzędną sprawą dla twórców oświeceniowych w Polsce stała się walka o naprawę Rzeczypospolitej. Twórcy krytykowali szlachtę za odejście od ideałów sarmackich. Rzeczywistość znacznie odbiegała od tego wzorca i to było przyczyną anarchii w państwie (I. Krasicki; J.U. Niemcewicz - "Powrót posła"). Także publicyści epoki Oświecenia wypowiadali się krytycznie na temat szlachty polskiej. Adam Naruszewicz - autor ośmiu satyr ukazujących życie i obyczaje szlachectwa. Najważniejsze z nich to: "Chudy literat" - z niepokojem i żalem mówi o braku zainteresowania szlachty poważną i wartościową książką. Wystarcza im tylko kalendarz, w którym wiadomości nie wykraczają poza przeciętny poziom umysłowy czytelnika. "Historia narodu polskiego" - opracował dzieje narodu od czasów Władysława Jagiełły. Jako patriotę najbardziej boli go to, że Polacy sami doprowadzili do upadku politycznego ojczyzny, że anarchia szlachecka ułatwiła zaborcom grabież naszych ziem. F.S. Jezierski - zwracał uwagę na postawy obywatelskie, ostro krytykował szlachtę za pogardę dla innych stanów, bronił ludu, który uważał za podstawę narodu. Zbyt wielkie znaczenie arystokracji w kraju uważa za niesłuszne. Pragnie zrównania politycznego mieszczan i szlachty aby umocnić władzę państwową, żąda opieki prawnej dla chłopa. ("Katechizm o tajemnicach rządu polskiego").

Życie umysłowe i kulturalne w Polsce epoki oświecenia - szkolnictwo, teatr, mecenat króla, czasopiśmiennictwo

MECENAT - Stanisław August jako polityk nie odniósł większych sukcesów, ale w jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów, malarzy, których wspomagał materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe, licząc na ich wkład w tworzeniu światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki niemu rozwijało się malarstwo, m.in. Belotto Canaletto (obrazy osiemnastowiecznej Warszawy), Marcello Baciarelli (portrety). Zasługą króla było również założenie w roku 1766 Szkoły Rycerskiej, zwanej Korpusem Kadetów, komendantem której był Adam Kazimierz Czartoryski. Była to szkoła średnia przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej, przygotowująca do służby wojskowej, w której głównym zadaniem było wychowanie młodzieży w duchu kultury oświeceniowej i wpojenie obowiązku służby ojczyźnie.

CZASOPISMIENNICTWO - "Monitor" wydawany i redagowany przez Franciszka Bohomolca. Pismo wzorowane na angielskim "Spectator", ukazywało się dwa razy w tygodniu i rozwijało działalność społeczną, polityczną i oświatową. Do współpracowników "Monitora" należeli wybitni pisarze, jak Ignacy Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano idee oświecenia, walczono z ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm szlachecki. Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość szlachecka, a przede wszystkim pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo wobec poddanych, pogoń za cudzoziemszczyzną. Innym czasopismem, o charakterze typowo literackim, były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". Przyczyniło się ono do kształtowania smaku literackiego, rozwijało zamiłowanie do książki i szerzyło znajomość twórczości najwybitniejszych pisarzy. W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki, Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłocki. Codzienne najpopularniejsze to: "Gazeta Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i Obca" poświęcona zagadnieniom politycznym - była organem stronnictwa patriotycznego.

SZKOLNICTWO - obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i charakterów, spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu nowoczesności i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez króla Szkoła Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej (KEN), pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a kasacja zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele oświaty. Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele wychowawcze, a jednym z nich było zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu było dobrze i z nim było dobrze". W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono z praktycznym doświadczeniem, oraz znajomością fizyki i chemii. Otoczono troską kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając, tzw. ćwiczenia cielesne. Komisja przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach wyższych: w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy Hugo Kołłątaj, w drugiej Marcin Poczobut - Odlanicki. Zajęła się także kształceniem i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć szkół ludowych. Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski dopuszczono dziewczęta. W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników szkolnych. Napisano wówczas pierwszy polski podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego" Onufry Kopczyński. Toczono walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną polszczyźnie, układano podręczniki wymowy i stylu, oraz wydawano dzieła pisarzy Odrodzenia, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się pięknej polszczyzny.

TEATR - w 1765 roku powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając się od razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów teatralnych, przede wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr przestał być instytucją zamkniętą, dostępną jedynie dla wybrańców, dla których dawał przedstawienia teatr krakowski (lub teatry magnackie). Służąc oświeceniowej zasadzie, by "uczyć bawiąc" wykorzystuje się na scenie głównie komedie, które poprzez żart i humor ośmieszały groźne dla ogółu wady szlacheckie i uczyły zarazem krytycznie myśleć oraz nakazywały widzieć wady ustroju. W początkowym okresie działalności teatru wystawiano komedie Franciszka Bohomolca, które wykorzystywały wprawdzie pomysły Moliera i innych komediopisarzy francuskich, ale przystosowane do rzeczywistości polskiej skutecznie piętnowały nasze wady narodowe, np. "Małżeństwo z kalendarza" ośmiesza szlachcica, pana Staruszkiewicza, który jest człowiekiem zacofanym i przesądnym, a jego cała wiedza o świecie ogranicza się do informacji zawartych w starym kalendarzu.

KOLEKCJONERSTWO - Stanisław August kolekcjonował rzeźby, obrazy wykupując je od artystów, dając tym samym przykład bogatym magnatom. Pomoc artystom, kolekcjonerstwo, zmiana obyczajowości z barokowej - sarmackiej, na oświeceniową, rozwinięcie i zreformowanie oświaty dało szansę istnienia polskości przez ponad 150 lat panowania zaborów.

Romantyzm (z francuskiego roman - powiązane z poezją rycerską, sama nazwa nawiązuje do łacińskiej nazwy Rzymu - Roma) - nazwą tą określa się epokę w historii sztuki europejskiej od lat 90. XVIII wieku do 40. XIX wieku.

Romantyzm jest rozumiany jako prąd ideowy, literacki i artystyczny, który rozwinął się przede wszystkim w Europie Zachodniej i objawiał przeważnie w poezji, malarstwie i muzyce. Romantyzm nie obejmował wszystkich obszarów sztuk plastycznych oraz nie wytworzył jednolitego stylu, dlatego nie stanowi epoki we wszystkich dziedzinach sztuki.

Romantyzm to okres w dziejach kultury i literatury europejskiej przełomu XVIII i XIX w. Romantyzm powstał na fali europejskich ruchów wolnościowych, które nawiązywały do ideałów Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W Anglii romantyzm towarzyszył ruchowi czartystów, w Rosji powstaniu dekabrystów, w Polsce powstaniu listopadowemu. Zwiastuny romantyzmu w Polsce zaczęły się pojawiać po ostatnim rozbiorze, czyli po roku 1795. Właściwy rozwój tego prądu przypadł na lata 1822-1863. W roku 1822 ukazał się w Wilnie pierwszy tom "Poezji" Mickiewicza, stanowiący manifest i praktyczną propozycję literatury romantycznej. W roku zaś 1863 wybuchło powstanie styczniowe, zamykające serię związanych z romantycznym światopoglądem i polityką walk niepodległościowych.

Nazwa romantyzm pojawiła się w I połowie XIX w. i utworzona została od wcześniej już używanego przymiotnika romantyczny, oznaczającego coś niepodobnego do rzeczywistości, niezwykle pięknego, oddziaływującego na uczucie, podniecającego wyobraźnię, coś fantastycznego. Natomiast przymiotnik romantyczny utworzony został od rzeczownika "romans", "romant" oznaczającego średniowieczne opowieści awanturniczo-przygodowe, pełne fantastyki. Nazwa ta narodziła się w wyniku ewolucji słowa "romanus". Poprzez "lingua romana" (język rzymski, czyli łaciński) oznaczająca właśnie wcale nie łacinę, ale język ludowy powstały z przemieszania się łaciny, języków germańskich i galickich. Języki te do dzisiaj noszą nazwę języków romańskich. Z nazwy języka ludowego utworzono określenie utworów pisanych w tym języku "romance, romans, romant" - romancą zwano utwór drobny, romantami obszerniejsze powieści opowiadające o niezwykłych, awanturniczych, fantastycznych przygodach. I w tym właśnie sensie pojawił się po raz pierwszy w rękopisie w XV w. wyraz "romanticus - romantyczny". Później przymiotnik "romantyczny" zaczęto używać do oznaczenia - pewnej specjalnej piękności w poezji, następnie romanse - dramat szekspirowski i hiszpański. To już było znacznie zbliżone do tego, w jakim terminu "romantyzm" używali przedstawiciele młodej generacji artystów i myślicieli w końcu XVIII i początku XIX w. tj. sami romantycy.

Okres ten przypadł zarówno w Europie jak i w samej Polsce na czasy niezwykle burzliwe. Był to czas ruchów narodowo - wyzwoleńczych (powstanie listopadowe, krakowskie i styczniowe), oraz okres wynaradawiania. Literatura zajmowała się głównie walką narodowo - wyzwoleńczą. Podstawową cechą postawy romantyków był wszechstronny bunt wobec zastanej rzeczywistości. Romantycy nie akceptowali feudalnej struktury społecznej i absolutystycznych rządów, a oświeceniowy racjonalizm, empiryzm i klasycyzm odrzucili jako niewystarczające formy myślenia o świecie i sposoby jego wyrażania. Termin "romantyzm" używany był i jest nadal w sposób bardzo wieloznaczny. Jego kategoria psychologiczna oznacza pewną postawę człowieka wobec świata. Romantyk to marzyciel i idealista, człowiek uczuciowy. Romantyzm w znaczeniu ahistorycznym oznacza też określone cechy kultury w różnych epokach literackich. Tak rozumiany romantyzm stał się czynnikiem rozwoju kultury i sztuki, ponieważ każda awangarda artystyczna ma swoje źródło właśnie w romantyzmie.

Cechy charakterystyczne romantyzmu

- stawianie uczucia ponad rozum jako najbardziej zbliżające człowieka do poznania tajemnic życia;

- wiara w możliwość kontaktu ze światem pozazmysłowym;

- wprowadzenie do literatury wątków baśniowych, fantastycznych, legend, podań;

- tajemniczość;

- wprowadzenie wątków i motywów historycznych, szczególnie średniowiecznych;

- zainteresowanie się tematyką wschodu, tzw. orientalizm;

- odrzucenie zasad i reguł poetyki klasycznej krępujących rozwój jednostki;

- dążenie do indywidualizmu.

Typy bohaterów romantycznych

bohater bajroniczny - uosabia romantyczne konflikty moralne i namiętności; twórca: Jerzy Gordon Byron; typ ten widoczny w "Giaurze"; główny bohater mści się na mordercy kobiety, którą kochał i później dręczą go wyrzuty sumienia, chroni się on przed znienawidzonym światem do klasztoru; bohater typu bajronicznego to człowiek o nieprzeciętnej indywidualności, skłócony ze światem i ze społeczeństwem, w którym przyszło mu żyć, przeżywający nieszczęśliwą miłość, prowadzącą do tragicznych skutków;

bohater werterowski - utożsamiany z bierną rezygnacją, nostalgią, apatyczną ucieczką w świat wewnętrzny, aż do spokojnie zaplanowanych decyzji samobójczych; twórca: Goethe ("Cierpienia młodego Wertera"); bohater werterowski to ten, który nie umiał znaleźć sensu życia, ucieka od współczesności w świat marzeń i wspomnień; bohater renejski - francuska odmiana choroby wieku; Rousseau, Musset "Spowiedź dziecięcia wieku", Hugo "Nędznicy";

bohater rosyjski - bohater zniechęcony do życia, przygnębiony, nie umiejący znaleźć celu i sensu życia - rosyjska odmiana choroby wieku; twórcy: Puszkin "Eugeniusz Oniegin", "Borys Godunow", Michał Lermontow.

Koncepcja poety i poezji w utworach romantycznych

Poeta miał być przywódcą duchowym narodu, wieszczem, drogowskazem. Poeta to postać wyjątkowa, obdarzona przez Boga przymiotami. Bardzo często poeta jest bohaterem. Bohater romantyczny to człowiek przeżywający tragiczny konflikt spowodowany rozbieżnością między wyznawanymi ideałami, a rzeczywistością, człowiek skłócony ze światem i społeczeństwem, w którym żyje, buntujący się przeciw istniejącym normom społecznym, kulturalnym i obyczajowym. Bohater romantyczny to indywidualista i człowiek o niezmiernie bogatym życiu wewnętrznym, pełen sprzeczności, rozterek i wahań. Jedną ze stałych cech bohatera romantycznego było także przeżywanie wielkiej romantycznej miłości, która stawała się wielką namiętnością, była też dowodem - wyznawanej przez romantyków - dominacji uczuć nad rozumem. Miłość romantyczna jest najczęściej nieszczęśliwa i prowadzi bohatera do samobójczej śmierci. Romantycy stworzyli też nową koncepcję poezji i poety: wieszcz i geniusz wprowadzone przez niemieckich teoretyków romantyzmu. Poeta w ich ujęciu stawał się najwyższym prawodawcą i prorokiem, posłannikiem Boga. Literatura danego narodu miała przedstawiać jego dawne i teraźniejsze dzieje, sławić bohaterów, w razie potrzeby podtrzymywać na duchu i zagrzewać do walki z wrogiem. W literaturze romantycznej polskiej, podobnie jak i w literaturze innych krajów europejskich, znajdujących się w niewoli, głównym tematem staje się zagadnienie walki narodowo-wyzwoleńczej. Bohaterowie całe swe działania podporządkowują idei odzyskania niepodległości i kiedy trzeba składają życie w ofierze tworząc w ten sposób wzorce do naśladowania.

Gatunki charakterystyczne dla romantyzmu

dramat romantyczny - wywodzi się z dramaturgii Szekspira: nie respektuje trzech jedności, rezygnuje z chóru, nie podporządkowuje się "decorum", gdyż partie tragiczne mieszał z komicznymi; charakteryzuje się luźną kompozycją. Mógł mieć jak "Dziady" niepełną i niechronologiczną numerację części. Poszczególne sceny luźno, bez wynikania logicznego, wiązały się ze sobą. Był gatunkiem dominującym.

powieść poetycka - odmiana poematu epickiego powstała w okresie romantyzmu o elementach dramatycznych i lirycznych. Fragmentaryczność i inwersyjność fabuły (zakłócenia chronologii zdarzeń) służą do wytworzenia napięcia i tajemniczości. Narrator ujawnia swoje uczucia w nastrojowych opisach, lirycznych komentarzach i refleksjach. Tło wydarzeń często jest historyczne (rozgrywają się one w średniowieczu), niekiedy zaś orientalne. Twórcami powieści poetyckiej byli Scott i Byron.

ballada - wywodzi się ze średniowiecznych epickich pieśni ludowych. W Polsce połączona z cechami epickiej dumy, wykrystalizowała się w wierszowany utwór poetycki, łączący epicką opowieść o niezwykłym wydarzeniu z lirycznym komentarzem i dramatyzmem dialogowego ujęcia; znamienne jest mieszanie elementów lirycznych (niezwykłość, nastrojowość, emocjonalność), epickich (narracyjność, retrospekcja) i dramatycznych (bohaterowie w działaniu i sytuacji). Fabuła jest ramą, w którą wpisana jest sytuacja jednostki wobec losu i problemów moralnych (wina i kara, wierność i zdrada, wolność).

poemat dygresyjny - gatunek epicki, w którym fabuła staje się okazją do snucia przez narratora refleksji, wspomnień i uwag wszelkiego rodzaju o charakterze lirycznym, żartobliwym, satyrycznym, polemicznym. Fabuła ulega rozbiciu w szereg epizodów połączonych postacią głównego bohatera, na pierwszy plan wysuwa się natomiast osoba samego narratora. Poemat dygresyjny rozwinął się w okresie romantyzmu i stanowi przykład romantycznego mieszania ze sobą rodzajów literackich oraz wprowadzania podmiotowości. Przedstawiciele tego gatunku to: Byron, a w Polsce Słowacki ("Beniowski").

epopeja , komedia

Ugrupowania polityczne okresu romantyzmu

- Hotel Lambert - stronnictwo arystokratyczno - monarchistyczne - przywódca książę Adam Czartoryski - organ "Trzeci Maj". Drogę do odzyskania niepodległości upatrywało w zabiegach dyplomatycznych zjednujących Francję, Anglię i Turcję.

- Komitet Narodowy Polski - przewodniczący Lelewel.

- Zjednoczona Emigracja Polska - założyciel Lelewel. Wysunął on koncepcję wspólnej walki z caratem Polaków i Rosjan. Wydał odezwę na ten temat - "Odezwa Komitetu Narodowego do Rosjan" w 1832 r. Koncepcje Lelewela propagowało czasopismo "Pielgrzym Polski", redagowane przez Eustachego Januszkiewicza - "dokładał" się do niego Mickiewicz.

- Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832 - 1862 - "Demokrata Polski" - ideologowie Wiktor Heltman, Tadeusz Krępowiecki i Stanisław Worcell. Podstawową publikacją Towarzystwa był "Manifest", w którym określało ono swe stanowisko wobec sprawy niepodległości i kwestii chłopskiej.

Rozwój literatury w kraju w latach 1831 - 1863

1. Zabór austriacki

Lwów - noworocznik "Ziewonia" skupiał pisarzy i poetów m.in. August Bielowski, Lucjan Siemieński oraz Seweryn Goszczyński. Działalność literacką łączono najczęściej z działalnością spiskową, wiążąc w ten sposób romantyczne ideały z polityczną praktyką. Z ośrodkiem tym związany też był Aleksander Fredro i Wincenty Pol.

Rzeczpospolita Krakowska - Edmund Wasilewski, autor "Pieśni żeglarzy", "Hymnu orłów" i "Krakowiaków" oraz Gustaw Ehrenberg. Po roku 1845 Kornel Ujejski.

2. Zabór pruski

Od 1838 istnieje biblioteka Edwarda Raczyńskiego, 10 lat później zaczęły się ukazywać czasopisma "Tygodnik Literacki" - Antoni Woykowski - oraz "Orędownik Naukowy". Z "Tygodnikiem" współpracował znakomity krytyk literacki i filozof Edward Dembowski, autor "O dramacie w dzisiejszym piśmiennictwie polskim" i "Piśmiennictwa polskiego w zarysie". Czołowy przedstawiciel polskiej myśli rewolucyjno - demokratycznej. Najwybitniejszym poetą regionu Wielkopolskiego był Ryszard Berwiński. Związani z Poznaniem August Cieszkowski i Bronisław Trentowski oraz Karol Libelt.

3. Zabór rosyjski

Warszawa - czasopismo założone przez Dembowskiego "Przegląd Naukowy" - Hipolit Skimborowicz, Narcyza Żmichowska, poeta - Karol Baliński, publicysta - Henryk Kamieński. Inna grupa, to cyganeria warszawska demonstrująca nonkonformizm moralno - obyczajowy - Józef Dziekoński, Włodzimierz Wolski, Teofil Lenartowicz, Cyprian Norwid. Czasopisma - "Biblioteka Warszawska", "Kurier Warszawski".

Wilno - prekursor Józef Ignacy Kraszewski z naukowo - literackim pismem "Athenaeum", twórca opery narodowej Stanisław Moniuszko, popularny także jest Władysław Syrokomla. Działalność spiskowa: Artur Zawisza, rozstrzelany Szymon Konarski, współzałożyciel organizacji Stowarzyszenie Ludu Polskiego, oraz skazany na bezterminową katorgę ks. Piotr Ściegienny.

Literatura na emigracji. Lata 1831-1863.

Główne siedziby - Paryż, Londyn i Bruksela. Twórcy emigracyjni to Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Chopin. Lata działalności naukowej i politycznej wybitnego historyka Joachima Lelewela (1786 - 1861), filozofa - mesjanisty i matematyka Józefa Marii Hoene - Wrońskiego (1776 - 1853) oraz sugestywnego mistyka Andrzeja Towiańskiego (1799 - 1878), pod którego wpływem pozostawali m.in. Mickiewicz, Goszczyński, Słowacki. Rok 1835 - założenie polskiej drukarni i księgarni przez Eustachego Januszkiewicza, 1839 - otwarcie z inicjatywy księcia Adama Czartoryskiego istniejącej do dziś Biblioteki Polskiej w Paryżu. Po roku 1848 wybitny, ale nie doceniany Cyprian Norwid.

Najbardziej charakterystyczne cechy i zjawiska, związane z romantyzmem i romantycznymi dziełami:

przedkładanie uczucia, intuicji i wiary nad rozum; sprzeciw wobec oświeceniowego racjonalizmu,

protest wobec klasycyzmu i harmonii,

indywidualizm,

bunt przeciw kanonom i konwencjom,

tajemniczość,

umiłowanie wolności (walka narodowo-wyzwoleńcza),

fascynacja żywiołowością natury,

historyzm (przede wszystkim gotycyzm i neogotyk)

orientalizm (zainteresowanie odległymi krainami np. Dalekiego Wschodu),

ludowość (częste są nawiązania do legend, podań, starodawnych mitów i baśni), folkizm,

mistycyzm,

mesjanizm,

bajronizm,

werteryzm,

prometeizm.

BYRONIZM

George Gordon Byron (1788-1824 r.) - wystąpił przeciw zwyczajom, normom moralnym i obyczajom arystokratycznej sfery. Mimo, że jego postawa naraziła go na liczne przykrości, był wierny wyznawanym przez siebie wartościom - umiłowaniu wolności i demokracji. Podczas powstania greckiego zmarł na febrę. Byronizm - dumne odwrócenie się od zwyczajnego, banalnego, filisterskiego życia, podjęcie pielgrzymki, wędrówki po świecie obcym w poszukiwaniu ludzi o bratniej duszy, w nadaremnym poszukiwaniu prawdy o samym sobie. Taka wędrówka do nieokreślonego bliżej miejsca na ziemi to samotność, a samotność, jak wtedy wierzyli ludzie z generacji zbuntowanych byronistów, to jedyna postawa godna człowieka świadomego swej wartości, indywidualisty. Jednocześnie takie odwrócenie się od świata jest wygnaniem, banicją niepokornego ducha ze świata pospolitości. Przykładem bohatera byronicznego jest Giaur. Zakochany w Leili - jednej z żon Hassana, nie podporządkowuje się obyczajom i zasadom moralnym. Uznaje prawo miłości za nadrzędne i dlatego, gdy Hassan każe utopić Leilę za zdradę, Giaur poprzysięga mu zemstę. Dokonawszy jej nie znajduje spokoju. Długie lata walczy w obronie wolności Grecji, jednak i to nie daje mu zapomnienia. Osiada w klasztorze jako mnich-samotnik. Giaur to romantyczny kochanek, który staje się zatwardziałym zbrodniarzem, bowiem w czasie spowiedzi wyznaje swe grzechy, ale nie żałuje swojego czynu. Giaur, jak wszyscy bohaterowie Byrona, ma ogromne poczucie wolności jednostki. Jest zbrodniarzem, ale wie, że zawinił i tak samo cierpi z powodu utraty ukochanej, jak i z powodu popełnionej zbrodni. Te wyrzuty sumienia sprawiają, że Giaur nie pogrąża się w ciemność moralną.

MESJANIZM

Mesjanizm to (w literaturze polskiej) przekonanie o szczególnej roli Polski i narodu polskiego w dziejach świata. Jego elementy pojawiają się w XVII wieku jako jeden ze składników sarmatyzmu, przede wszystkim wiara w misję dziejową narodu polskiego jako przedmurza chrześcijaństwa. Rozkwit po utracie niepodległości, zwłaszcza po upadku powstania listopadowego, w środowisku Wielkiej Emigracji. Polska to Mesjasz na-rodów, który da ludom Europy Królestwo Boże na ziemi i wyzwoli je od tyranii.

ORIENTALIZM

Orientalizm to zainteresowanie kulturą Wschodu, w którym wyraziło się uznanie odrębności różnych systemów kulturowo - cywilizacyjnych i chęć ich porównania. Orientalizm łączył się często z refleksją nad tą odmiennością, nad nieskażoną naturą Wschodu, jego egzotyzmem. Pojawił się w XVIII wieku, szczególne znaczenie zyskał w literaturze romantyzmu (motywy Bliskiego Wschodu - Byron; "Sonety krymskie" Adama Mickiewicza).

PROMETEIZM

Prometeizm jest to postawa indywidualnego buntu przeciwko Bogu i zgody na cierpienie za ideę i szczęście ludzi. Wyrasta ona z mitu o Prometeuszu, który skradł Zeusowi ogień i obdarzył nim ludzi, za co został skazany na wieczną mękę. Prometeizm stał się jedną z charakterystycznych cech bohatera romantycznego. Przykładem tej postawy jest Konrad z III części "Dziadów". Konrad jako wybitna indywidualność, poeta-geniusz o niemal nadludzkiej wrażliwości jest przede wszystkim żarliwym patriotą. W imieniu całego cierpiącego narodu samotnie podejmuje walkę z Bogiem. Jednak opętany przez Szatana Konrad dopuszcza się bluźnierstwa wobec Boga, grzeszy pychą i ponosi klęskę. Konrad - postawa prometejska, bo podobnie jak mityczny Prometeusz walczy z Bogiem o dobro ludzi, poświęca się i cierpi.

WALLENRODYZM

Wallenrodyzm to postawa bohatera, który pod pozorami wiernej służby knuje okrutną zemstę na znienawidzonym wrogu, chociaż ta zdradliwa metoda walki wywołuje u niego głęboki konflikt wewnętrzny. Bohater tego typu poświęca szczęście osobiste dla dobra ojczyzny, jest żarliwym patriotą, ale jednocześnie bohaterem prawdziwie tragicznym. Jak już wspomniano, cechą tej postawy jest żarliwa miłość do ojczyzny, dla której bohater poświęca się i samotnie podejmuje walkę z wrogiem ("Konrad Wallenrod" - Krzyżacy). Niszczy go metodą podstępu i zdrady, a więc obiera sposób moralnie naganny. Bohater jest świadomy amoralności, jakiej się dopuszcza, jednak wie, że nie ma innej drogi. Dlatego też bohater przeżywa konflikt racji. Jako chrześcijanin i rycerz łamie zasady etyczne, plami honor rycerski. Czyni to z miłości do ojczyzny, w celu ratowania swojego narodu, jest więc bohaterem tragicznym. Konrad Wallenrod nie tylko przeżywa konflikt z samym sobą, ale wyrzeka się szczęścia osobistego. Opuszcza Aldonę, Litwę i skazuje się na wieloletni pobyt wśród znienawidzonych wrogów jako mistrz krzyżacki. Sam siebie karze za amoralny, chociaż zbawienny dla ojczyzny czyn.

Pozytywizm - kierunek myśli w filozofii i literaturze zainicjowany przez Augusta Comte'a w połowie XIX wieku (Kurs filozofii pozytywnej) i kontynuowany do czasów współczesnych (zob. empiriokrytycyzm, pozytywizm logiczny). Podstawowa teza pozytywizmu głosi, że jedynie prawdziwą wiedzą jest wiedza naukowa, która może być zdobyta tylko dzięki pozytywnej afirmacji teorii za pomocą empirycznej metody naukowej.

W Polsce oddziaływanie tego nurtu myśli przejawiało się początkowo głównie w literaturze, która w kraju pod rozbiorami nie tylko przeciwstawiała się literackiemu romantyzmowi, głosząc wiarę w postęp i zdobycze nauki, ale także postulowała kulturalną i gospodarczą odbudowę przez pracę u podstaw.

Pozytywizm wywodził się z nurtu filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się metafizyce, a więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno przyswajalnym przez umysł ludzki, a budował wiedzę o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi i sprawdzalnych empirycznie.

Mimo że z czasem metoda naukowa odeszła od pozytywistycznej afirmacji teorii na rzecz jej falsyfikacji, to jednak pozytywizm we współczesnej postaci nadal jest kojarzony ze światopoglądem naukowym - wręcz czasem nazywany ideologią naukową - i jako taki bywa często podzielany przez technokratów, wierzących w konieczność rozwoju przez postęp nauki.

Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste - siedemdziesiąte XIX w. Są to czasy gwałtownego rozwoju nauk i techniki, który to rozwój pozwala człowiekowi wierzyć w niemal nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego w wykrywaniu praw rządzących przyrodą, życiem jednostek i grup społecznych. Pozytywiści widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek organizmie żyjącym.

Drogę ku postępowi, ku szczęściu społeczeństw, widzą w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe społeczności i państwa. Ów kult nauki, zaufanie do jej możliwości i znaczenia nazywamy scjentyzmem. To w tym czasie dokonuje swych odkryć w biologii i medycynie Pasteur, w chemii Berthelot, zaś Darwin tworzy podstawy teorii ewolucji. Światło i elektryczność wprzęgnięto w służbę człowieka, dokonano wielkich odkryć w dziedzinie optyki (mikroskop), archeologii i prehistorii. Zrodzony w epoce romantycznej mesjanizm widział Polskę jako kraj przeznaczony do spełnienia wielkiej misji odrodzenia Europy, a Polaków jako naród wybrany, otoczony szczególną opieką boską, powołany do podjęcia przewodniej roli w życiu Europy. Klęska powstania styczniowego 1863 r. była dowodem, jak bardzo nam daleko do realizacji tak wzniosłych celów. Pokonany politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, gdy cała Europa przeżywa wspaniały rozkwit cywilizacji, wlec się może jedynie w ogonie państw wolnych i budujących dobrobyt swych obywateli. Zrozumiało to młode pokolenie Polaków i zaczęło głosić nowe, inne sposoby ratowania ojczyzny. W związku z tym za datę początkową pozytywizmu uznaje się rok 1863.

Za granicę końcową można uznać w przybliżeniu ostatnie lata XIX w., kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe w literaturze i sztuce. Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtuje przede wszystkim hasło "nie dajmy się wyniszczyć". Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Stąd też zrezygnowano z walki narodowowyzwoleńczej, z działalności konspiracyjnej, na rzecz tzw. trzeźwości politycznej, która daje szansę utrzymania się w jedności i możliwość rozwoju narodu włączonego w organizm polityczny państw zaborczych. Datę początkową polskiego pozytywizmu można podać dość dokładnie, mianowicie jest to rok 1863 r. Rok ten znamienny jest z tego względu, że był to rok wybuchu i upadku powstania styczniowego. Natomiast datę końcową można podać tylko z pewnym przybliżeniem, są to lata 90-te XIX w. Powstanie zdecydowanie wpłynęło na mentalność ludzi. Uznano, że dalsza walka zbrojna w tych warunkach nie ma sensu. Za główny cel postawiono sobie ekonomiczny i kulturalny rozwój kraju. W tym okresie bowiem wzmogły się zabiegi zaborców mające na celu wynarodowienie Polaków. Szczególnie widoczne to było w zaborze rosyjskim i pruskim.

W zaborze austriackim była znacznie większa wolność myśli, lecz za to zacofanie ekonomiczne było ogromne (bieda galicyjska). To skierowanie całego wysiłku na pracę miało zachować tożsamość narodową i odtworzyć siły, które przecież uległy znacznemu osłabieniu po powstaniu. Literatura miała w dziedzinie propagowania tych haseł ogromny, wręcz kluczowy udział. Poprzez wszelkie utwory literacki, także poprzez publicystykę głoszono program mający podnieść Polskę na nogi. Rosnący prestiż prasy łączył się ściśle z rozwojem cywilizacji, i to nie dlatego, że unowocześnia się technika druku i powstają szybkie sposoby przekazywania informacji, lecz również dlatego, iż prasa stanowi potężny środek upowszechniania i popularyzowania zdobyczy cywilizacyjnych. W tym też sensie prasa służyła ideom pozytywistycznym. Ówczesne dziennikarstwo spełnia bowiem różne funkcje społeczne: propaguje program "pracy u podstaw" i "pracy organicznej", wychowuje nowego czytelnika, dając mu niezbędny zasób wiedzy i kształtując jego przekonania. Istotną rolę odegrała prasa jako czynnik demokratyzujący stosunki społeczne, wpływając na rozszerzenie kręgu czytającej publiczności o warstwy słabo dotąd uczestniczące w kulturze. Sytuacja kraju pod zaborami dodatkowo wzmacniała znaczenie prasy, która musiała zastępować nieistniejące instytucje kulturalne, oświatowe i naukowe.

Sytuacja w Galicji

Duże swobody polityczne. Wpłynęło to na rozwój szkół i instytucji kulturalnych. W Krakowie i we Lwowie działały polskie uniwersytety, powstała Akademia Umiejętności, polskie teatry i wydawnictwa miały dość szerokie pole działania. Z drugiej strony władze austriackie widziały nasze ziemie przede wszystkim jako zaplecze gospodarcze i dlatego faworyzowały polskie ziemiaństwo. Warstwa ta przybrała wiernopoddańczą postawę wobec Austrii. Arystokracja wysłała list do cesarza poddający Galicję we władanie cesarza. Podobnie było z "Teką Stańczyka" (autorstwa czołowych naukowców i publicystów) w której nawoływano do całkowitego posłuszeństwa władzom. Organem prasowym "stańczykowców" był krakowski "Czas". Położenie mas chłopskich było tragiczne.

Sytuacja w zaborze pruskim

Sytuacja Polaków była znacznie gorsza. Szczególnie pod rządami kanclerza Bismarcka zabór pruski podlegał wyniszczającej germanizacji. Ograniczono działalność kulturalną, oświatową, społeczną oraz utrudniono osiedlanie się na nowych terenach.

Sytuacja w zaborze rosyjskim

Klęska powstania styczniowego, które rozegrało się głównie na tych terenach, sprowadziła na Królestwo szczególne represje. Polacy zostali usunięci z pracy w administracji, językiem urzędowym został rosyjski, rusyfikacją objęto szkoły i urzędy. Warszawa przestała być stolicą, byłym powstańcom konfiskowano majątki, cenzurowano prasę, wydawnictwa i spektakle teatralne.

Nowe idee i koncepcje

Młode pokolenie odwróciło się od szczytnych ideałów romantyzmu, zarówno od przekonania, że "Polska jest Chrystusem" czy "Winkelriedem narodów", jak i od nakazów konieczności walki z wrogiem, nie przyjmując ani metody "lisa", ani "lwa". Chcąc obudzić naród z marazmu, z atmosfery zniechęcenia i beznadziejności, przekonać, że i w takiej, jak nasza sytuacji, można szukać dróg uratowania Polski, głoszono konieczność pracy nad podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa. Tak więc, ogólnie mówiąc, w epoce romantyzmu naczelnym hasłem była walka, w pozytywizmie - praca. Pozytywiści polscy na plan pierwszy wysunęli dwa zasadnicze hasła programowe: "pracy organicznej" i "pracy u podstaw".

Praca organiczna - Herbert Spencer wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego organizmu, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. A więc, by społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą pomnażać swe bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury. Dlatego propagować trzeba działalność ludzi z inicjatywą, z konkretnym fachem w ręku, przedsiębiorczych dziedziców, pomysłowych i wykształconych inżynierów, gdyż w nich jest droga prowadząca do aktywizacji innych, do podniesienia i unowocześnienia gospodarki i wreszcie do ogólnego dobrobytu kraju. Należało więc wszczepić narodowi zasadę utylitaryzmu, by przekonać o konieczności działania na rzecz wspólnego dobra. W ówczesnej prasie tak definiowano tę zasadę: "Utylitaryzm, to owa wielka społeczna zasada, która nakazuje człowiekowi być użytecznym wszędzie i zawsze, uczy stawiać sobie jasno określony cel i ku niemu wytrwale zmierzać".

Praca u podstaw - pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które mając możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe. Sięgnąć należało więc do tych, którzy zajmując miejsce u podstaw społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem. Kierowano więc apele do warstw wykształconych, do nauczycieli, lekarzy, społeczników, by "szli w lud", zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mogą spełnić w odbudowywaniu siły narodu.

Podobną troską otoczono rodzący się proletariat, wyzbytą majątków szlachtę, biedotę bez zawodu, nawołując do konkretnego działania, do szukania sposobu polepszenia ich losu, gdyż "każdy mieszkaniec kraju obdarzon jest od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra ogólnego spożytkować może". Głoszone przy tym hasła emancypacji kobiet, które pozbawione były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te dążenia zamykające się w założeniach omawianego hasła, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju, mimo niewoli i całego dramatu społeczeństwa.

Gatunki charakterystyczne dla Pozytywizmu

nowela - zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera rozgrywają się w krótkim okresie czasu, przy czym autor unika wszelkich komentarzy, szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; istotnym elementem noweli jest pointa, czyli kulminacyjny, końcowy moment wyrażający sens przedstawionych wydarzeń; posługiwano się nią w tworzeniu wzorów osobowych i ośmieszaniu postaw negatywnych; przedstawiciele: B. Prus (Katarynka, Kamizelka), H. Sienkiewicz (Latarnik), E. Orzeszkowa (Z różnych sfer), M. Konopnicka (Miłosierdzie gminy);

opowiadanie - podobne do noweli; niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji, a autorami ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus (Antek), H. Sienkiewicz, M. Konopnicka (Nasza Szkapa);

powieść - rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego, umożliwiał najpełniejsze przekazywanie wiedzy i najsugestywniejsze przekonanie o słuszności własnych racji. powieść tendencyjna - podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw"; występująca w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza - nawiązywała do formuły melodramatycznej uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe charakterystyki środowisk i wartości; druga - odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno-satyrycznej; wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy; rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowanych postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod każdym względem przeciwnikami ich poglądów; autor powieści tendencyjnej (podobnie jak opowiadania i noweli) zakładał bowiem wstępnie potrzebę przekonania odbiorców o słuszności jakiejś sprawy (np. konieczności kształcenia dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych i dążenia do solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność tę bez wątpliwości uzasadnia;

powieść realistyczna - powstała z powodu braku wartości artystycznych w utworach propagandowych; pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je (portrety) na krytyczną analizę zjawisk społecznych (Lalka, Emancypantki, Nad Niemnem, Rodzina Połanieckich); - przedstawiały jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy rzeczywistości społecznej, dążąc do uszczegółowienia realiów, osadzenia utworu w konkretnym miejscu i czasie, wreszcie - do uświadomienia najważniejszych problemów społecznych i narodowych (wpływ p. tendencyjnej). Powieść dojrzałego realizmu, ze względu na skomplikowany obraz przedstawionego świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje odmiennie niż dotąd rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu, uproszczonym charakterystykom postaci i tła przeciwstawiają pisarze realiści rozległą epickość, wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym wnętrzem postaci a jej decyzjami i działaniem. Nowego sensu nabiera sposób przedstawienia tła społecznego. W powieści realistycznej przestają istnieć jednoznaczne powiązania pomiędzy rolą społeczną a przekonaniami postaci. Autorzy powieści dążą z reguły do skomplikowania tych zależności i co ważne - do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę motoryczną akcji. Realiści jak sama nazwa wskazuje zobaczyli, że optymistyczne założenia pozytywistyczne nie zdają egzaminu. Powoduje to pesymizm odbijający się w utworach. "Lalka" jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona jasno do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał "Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki. powieść historyczna - służyła analizowaniu zjawisk współczesnych ("Faraon" Prusa), bądź tworzącej w schemacie sensacyjno-przygodowym idealizowany obraz przeszłości narodowej (np. historyczne Sienkiewicza);

obrazek poetycki - gatunek łączył elementy epickie, wyraźnie zbliżone do konwencji noweli, z motywami lirycznymi (zapis emocjonalnego stosunku do krzywdy społecznej), wpisując je w strukturę regularnego, sylabicznego (najczęściej jedenastozgłoskowego) schematu wersyfikacyjnego; Maria Konopnicka (W piwnicznej izbie, Jaś nie doczekał) starała się wzmocnić środkami lirycznymi obraz tragicznej sytuacji najbiedniejszych grup społecznych;

artykuł programowy - gatunek publicystyczny często pisany w formie eseju, podejmował rozległą problematyką społeczną;

felieton - jest to niewielki artykuł publicystyczny o różnorodnej tematyce, utrzymany w lekkiej i żywej formie. Cechuje go swobodne łączenie tematów, luźna kompozycja. Pokazywał i piętnował złe cechy ludzi, często poprzez fikcyjne opowiadanka;

reportaż - jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Przykładem mogą być "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza. Reportaż miał za zadanie informować odbiorców o jakiś wydarzeniach, szczególnie ważnych w tamtych czasach odkryciach.

Najwybitniejsi teoretycy pozytywizmu

- Aleksander Świętochowski - zwany "papieżem pozytywistów".

- Piotr Chmielowski - znany z działalności krytyka i historyka literatury.

Do grona młodych pozytywistów zaliczamy:

- Henryka Sienkiewicza

- Elizę Orzeszkową

- Bolesława Prusa.

Publicystyka

Ważniejsze dzienniki: "Kurier Warszawski", do którego pisywał Bolesław Prus, "Kurier Codzienny", "Gazeta Warszawska", "Gazeta Polska" oraz "Słowo" redagowane przez Henryka Sienkiewicza i "Nowiny" redagowane przez Prusa. Tygodniki i dwutygodniki reprezentowały najlepiej: "Przegląd Tygodniowy" - redagowany przez Adama Wiślickiego oraz "Prawda" - Aleksandra Świętochowskiego. Niemałą poczytnością cieszyły się także gazety nie wymagające szczególnie wyrobionych odbiorców i zaspokajające potrzeby i zainteresowania przeciętnych czytelników. Tu wymienić należy: "Opiekuna Domowego", "Niwę", "Bluszcz" i "Kronikę Rodzinną". W Krakowie dominował "Czas" - organ konserwatystów oraz miesięcznik "Przegląd Polski".

Główni przedstawiciele filozofii

A. COMTE "Wykłady filozofii pozytywnej" - filozofia pozytywna

- filozofia pozytywna ma sens praktyczny - ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem; - cel tej filozofii - uzyskiwać wiedzę pewną; - wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody: eksperyment i obserwacja;

- przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można;

HERBERT SPENCER "Wstęp do socjologii" - EWOLUCJONIZM

- był uczniem Darwina;

- propagował ideę ewolucjonizmu, czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa;

- ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości;

- u podstaw jego myśli leży biologia;

HIPOLIT TAINE "Rasa, środowisko, moment" - DETERMINIZM

- uważał, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników

- oznacza to, że jest zdeterminowane, bo "determino" znaczy "ograniczam"; - zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz;

- "determinaty" człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko (gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje)

JOHN STUART MILL "Co to jest utylitaryzm?" - UTYLITARYZM

- głosił "użyteczność" wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury;

- wszystko co czyni człowiek powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd. (tylko takie działania mają sens);

- na postulowaniu "użyteczności" polega utylitaryzm;

Kierunki filozoficzne

MONIZM PRZYRODNICZY

- jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom;

- konsekwencją stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji,

SCJENTYZM

- zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są źródłami rzetelnej wiedzy;

PRAKTYCYZM

- stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego "mierz siły na zamiary"

AGNOSTYCYZM

- zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących;

- są rzeczy, których rozum nie ogarnia - są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować;

- opracować trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki;

ORGANICYZM

- pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa;

- społeczeństwo = organizm; jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje;

RELATYWIZM

- głosi, że pojęcia takie jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne);

MINIMALIZM

- człowiek powinien być minimum - ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny, i który jest możliwy do zbadania;

NATURALIZM

- krytykowany i odrzucany przez Sienkiewicza za zajmowanie się marginesami, a nawet "rynsztokami życia";

- obrazy Powiśla w "Lalce";

- pisarze przyjmują postawę uczonych-badaczy przyrody;

- podstawowy postulat - obiektywizm (dydaktyzm odchodzi w dal);

EMANCYPACJA KOBIET

Emancypacja kobiet to jedno z haseł wysuniętych przez polskich pozytywistów - równouprawnienie kobiet, przygotowanie ich do pracy, prawo decydowania o swoim życiu osobistym.

RÓWNOUPRAWNIENIE ŻYDÓW

Równouprawnienie Żydów to jedno z haseł wysuniętych przez polskich pozytywistów - zaborcy w celu dalszego osłabienia społeczeństwa dążyli do przeciwstawienia sobie różnych jego grup. Pozytywiści wystąpili solidarnie w imię zasad demokracji przeciw tym tendencjom, choć dostrzegali gospodarczo niekorzystny proces przejmowania przez kapitał żydowski i niemiecki kontroli nad sporą częścią gospodarki narodowej.

Hasła i tendencje epoki w publicystyce i nowelistyce okresu pozytywizmu

Kiedy pozytywizm powstawał w Europie, był on kierunkiem bardzo idealistycznym, natomiast w Polsce sytuacja zmusiła pisarzy do urealnienia go. Stał się on prądem mającym pomóc w odrodzeniu społecznym i gospodarczym Polaków. Głoszono hasła pracy organicznej i pracy u podstaw, emancypacji kobiet i asymilacji innych narodów, przede wszystkim Żydów. W tym celu wykorzystywano publicystykę, a także nowelki, które jako krótkie formy były ogólnie dostępne w czasopismach. I tak Eliza Orzeszkowa w swoim artykule "O Żydach i kwestii żydowskiej" mówi o tym, że Żydzi już od dawna istnieli w kulturze polskiej i brali czynny udział w tworzeniu jej. Uważa ona, że szkółki żydowskie powinny być objęte ogólną oświatą, aby w ten sposób pomóc Żydom współżyć ze społeczeństwem. Z drugiej strony Konopnicka w noweli pod tytułem "Mendel Gdański" pokazuje jak wiele nienawiści żywią Polacy do nich, zauważa, że bardzo trudno będzie im żyć z Polakami. Żeby zachęcić bogatsze warstwy do pracy u podstaw, pozytywiści opisują fatalne warunki i zacofanie chłopa. Po uwłaszczeniu jest on pozostawiony sam sobie i oszukiwany przez skorumpowanych, lepiej wykształconych ludzi. Nie ma do kogo zwrócić się o pomoc i często jego życie kończy się tragicznie tak jak to się stało w "Szkicach Węglem" Sienkiewicza. Także Prus w "Antku" i Sienkiewicz w "Janku Muzykancie" starają się zachęcić do działań na rzecz chłopów i zwiększenie wydatków na oświatę wsi. W obu nowelkach pokazane są dzieci, które ze względu na fatalną sytuację materialną nie mogą rozwijać swoich talentów, tylko muszą od najmłodszych lat pracować w gospodarstwie. Prus pokazuje jak fatalnie wygląda nauczanie w wiejskich szkołach i jakie są tego efekty; wszystko po to by społeczeństwo zrozumiało potrzebę pomocy wsi. Innym problemem, którym pozytywiści chcieli zainteresować czytelnika była emancypacja kobiet, ich usamodzielnienie się. To w pewnym stopniu porusza nowela Orzeszkowej "ABC", w której samotna kobieta sama zarabia na swoje życie, pracując w biurze. Jednak ten postulat nie był taki popularny wśród pisarzy jak pozostałe. Przede wszystkim w publicystyce i w nowelach pojawił się problem użyteczności literatury. Najpierw zostało to zasygnalizowane w artykułach prasowych - między innymi Orzeszkowa w "Listach" i Chmielowski w "Literaturze" namawiali twórców, aby ich utwory poruszały tematykę aktualną i najlepiej społeczną, a nie dotyczyła spraw abstrakcyjnych lub niezwiązanych z aktualną sytuacją. Tego co głoszono początkowo w prasie ściśle zaczęto przestrzegać w późniejszych opowiadaniach, co sprawiło, że cała nowelistyka doby pozytywizmu to literatura utylitarna zaangażowana społecznie.

Spory i dyskusje literackie doby pozytywizmu

Na początku lat 60-tych XIX w. do głosu zaczęło dochodzić nowe pokolenie, które zostało już wychowane nie w wolnej Polsce, lecz pod zaborami. Zaczęli oni dostrzegać zacofanie gospodarcze Polski i uważali, że przed odzyskaniem niepodległości należy dogonić cywilizacyjnie zachód. Żądali od epigonów romantyzmu, aby ci ustąpili miejsca nowemu, młodemu pokoleniu, gdyż ich idee już są nieaktualne. Polemika rozpoczęła się w momencie, gdy Aleksander Świętochowski (jeden z absolwentów warszawskiej Szkoły Głównej), opublikował w "Przeglądzie tygodniowym" artykuł pt. "My i Wy", w którym przedstawił stanowisko młodego i starego pokolenia. Uważa on, że nie byłoby żadnego podziału gdyby starzy odeszli na czas i młodzi mogli by bez problemu głosić swoje poglądy i nowy porządek. Sądzi, że tylko młode pokolenie ma przyszłość przed sobą ponieważ jest prężne i odważne. Spór przybrał formę walki na artykuły prasowe i pozytywiści publikowali m.in. w "Przeglądzie tygodniowym", "Opiekunie domowym", "Kurierze warszawskim", a także w "Tygodniku wielkopolskim" i "Nowej reformie" w Galicji. Romantycy pisali w "Bluszczu", "Kłosach", "Kurierze poznańskim" i w "Czasie" w Galicji. Młodzi nie opowiadali się przeciwko romantyzmowi lecz przeciwko tym, którzy jeszcze tworzyli w tym stylu. Zarzucali im, że ich ideały są już nieaktualne, nierealne i nie sprawdziły się w rzeczywistości. A także, że boją się zmian i rozwoju nowej ideologii. Natomiast pokolenie stare uważało, że młodzi nazywają się pozytywistami nie wiedząc nawet na czym polegał pozytywizm europejski. Uważali ich także za zdrajców, którzy chcieli zaprzestać walki o niepodległość, aby w zamian podnieść poziom kulturalny i gospodarczy kraju. Zarzucali także, młodym, zły stosunek do religii i ogólny antyklerykalizm. Ostatecznie górę wzięły ideały pozytywistyczne.

Młoda polska

Za początek epoki przyjęto umowną datę 1891 r., której towarzyszyły nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec - 1918 r., czyli rok odzyskania przez Polskę niepodległości. Już pod koniec lat osiemdziesiątych XIX w. wyraźnie narasta krytyka programu pozytywistycznego, którą podejmują nie tylko zwolennicy nowych prze-obrażeń w literaturze i sztuce, ale i sami pozytywiści. Atakom podlega nie tylko program, który zawiódł oczekiwane nadzieje, ale i literatura, która go rozpowszechniała, i która poprzez swój realizm i tendencyjność ograniczała swobodę twórczą pisarzy. Najczęściej stosowana nazwa epoki - Młoda Polska - pochodzi od tytułu pro-gramowych artykułów Artura Górskiego, opublikowanych w "Życiu" w 1898 r., będących manifestem ideowo-artystycznym młodego pokolenia. "Młodzi" pragnęli odrodzić Polskę poprzez kontynuację ideologii romantyzmu polskiego oraz stworzenie nowych norm i wartości etycznych i estetycznych. W związku z tym przyjęto też inną nazwę epoki - neoromantyzm, która miała podkreślać związek romantyzmu z epoką przełomu wieków XIX i XX, polegający głównie na powrocie tendencji idealistycznych, podniesieniu roli indywidualizmu i subiektywizmu, a przede wszystkim na podjęciu wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości państwowej. Obok tych dwóch nazw występuje termin modernizm, który podkreślał współczesność i nowoczesność epoki przeciwstawiającej się systemowi poglądów poprzedniego pokolenia. Kolejna nazwa - symbolizm, stosowana jest rzadziej, gdyż odnosi się nie tyle do cech całego okresu, ile raczej do głównego nurtu w sztuce młodopolskiej. Jedną z charakterystycznych właściwości poglądu ówczesnego człowieka na świat jest poczucie zagrożenia i niepewności. Gwałtowny rozwój przemysłu, odkrycia naukowe, rosnące napięcia społeczne, spowodowały przemiany, których skutki były trudne do przewidzenia. Strach przed życiem kształtuje specyficzną dla tych czasów postawę człowieka. Cechuje ją dekadentyzm, objawiający się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania.

Kierunki artystyczne w okresie Młodej Polski

- dekadentyzm- Dekadentyzm (inaczej: choroba wieku) – nurt światopoglądowy i artystyczny, który swój początek miał około 1890 roku. Pojęcie to wywodzi się od francuskiego słowa décadence, oznaczającego "chylenie się ku upadkowi", "schyłek" (wieku).

- modernizm -Modernizm - kierunek literacki, występujący w pierwszej fazie epoki Młodej Polski, w latach 1880-1910, w następstwie zmian, jak te, dotyczące przepływu informacji.

- impresjonizm - zadaniem sztuki jest przedstawienie przelotnych wrażeń, gdyż nie ma możliwości dotarcia do obiektywnej prawdy o rzeczywistości, a poznawanie świata ogranicza się do subiektywnych, przypadkowych odczuć napotkanych zjawisk; stąd w obrazach impresjonistów świadome zacieranie konturów malowanych przedmiotów, stosowanie obok siebie jasnych barw, by wywołać wrażenie nieustającej zmienności; malowani oni znakomite, urokliwe pejzaże, przeniknięte jasnym światłem; szukali tematów, dotąd rzadko spotykanych w malarstwie, których dostarczała im ulica, kabarety i kawiarnie, gdzie tętniło życie naturalne i prawdziwe;

- neoklasycyzm Neoklasycyzm (neo- + klasycyzm – łac. classicus ‘pierwszorzędny’) – zespół różnorodnych tendencji w sztuce, literaturze, muzyce i architekturze nawiązujących do nurtu klasycystycznego, renesansu lub baroku, pojawiających się na przestrzeni wieków XIX i XX.

- symbolizm - rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę - składa się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy języka symbolów, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji; symbol jako środek artystyczny posiada dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji, drugie, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznacznie treść;

- ekspresjonizm - ukazywanie przeżyć duchowych, jako swoistej formy uczuciowego ekshibicjonizmu płynącego z głębin podświadomości.

Główni przedstawiciele okresu Młodej Polski:

FILOZOFIA

NIEMCY:

FRIEDRICH NIETZSCHE

- twórca tzw. "filozofii życia XIX/XX w.";

- przedstawiciel IMMORALIZMU;

- przeciwstawia się dekadentyzmowi;

- niesie kult życia, wiarę w jego sens i skuteczność energicznego działania;

- podstawą wszelkich ocen powinny być jedynie kryteria i wartości pozamoralne;

- głosił, że jedynie słuszną zasadą jest działanie "poza dobrem i złem";

- w działaniu motorem jest "wola mocy", która decyduje o pozycji człowieka w społeczeństwie;

- torował drogę ludziom silnym i bezwzględnym i usprawiedliwiał ich działanie, jednocześnie głosząc pogardę dla wszelkiej słabości;

- głosił sens istnienia "rasy panów", "nadludzi"; tylko oni mogą uratować świat od szarzyzny i nijakości;

ARTUR SCHOPENHAUER

- kształtował poglądy na rolę sztuki i jej twórców w życiu jednostki i społeczeństwa;

- człowiek gnany bezrozumnym popędem nigdy nie pozna praw rządzących światem i nigdy nie osiągnie szczęścia;

- jedynym ratunkiem jest ucieczka w świat sztuki, bądź przez kontemplację i przeżywanie jej dzieł, bądź przez ich tworzenie;

FRANCJA:

HENRYK BERGSON

- antyracjonalistyczny pogląd na świat;

- nie można odnaleźć żadnych przyczyn, czy logicznych przesłanek w rozwoju świata; rozwój ten jest samorzutny i nieprzewidziany, a decyduje o nim "pęd życiowy" wszelkich organizmów żywych;

- świata nie można poznać przy pomocy intelektu, lecz dzięki intuicji, instynktowi, który pozwala się uczyć świata poprzez doznawane wrażenia i przeżycia;

POEZJA

FRANCJA:

ARTUR RIMBAUD

- autor ciekawych, poetyckich i nastrojowych wierszy, zadziwiających fantastycznymi wizjami i śmiałą wyobraź-nią;

- "Statek pijany" poprzez obrazy niezwykłych krajobrazów, egzotycznych mórz, sugeruje tęsknotę poety za ciekawszym, pełnym niespodzianek życiem, a jednocześnie zawiera w sobie niechęć do współczesnego świata (pogoń za bogactwem);

STEFAN MALARME

- "Wiatr morski" - występuje tu pragnienie ucieczki od świata, który poza rozczarowaniami i nudą nie daje niczego, co zaspokoiłoby człowieka wrażliwego;

KAROL BAUDELAIRE

- "Kwiaty zła" bezsens ludzkiej egzystencji, absurd życia, które zagraża człowiekowi wiecznym cierpieniem, niepewnością każdego dnia, nieuchronnym przemijaniem zbliżającym do ostatecznego końca, do śmierci. - "Zegar", "Padlina";

ROSJA:

ALEKSANDER BŁOKA

- wizja świata, który jest wrogiem człowieka, niesie cierpienia i prowadzi do nieuchronnej śmierci;

POLSKA:

KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER

- kilkanaście powieści i 3 dramaty, opowiadania "Na skalnym Podhalu", powieść historyczna "Legenda Tatr";

- "Koniec wieku XIX" - nazywa się go manifestem pokolenia - wiersz pesymistyczny, rysuje sylwetkę dekadenta, dla którego życie jest udręką i wobec którego jest bezsilny; jest przekonany o bezsensowności jakiegokolwiek czynu, jakiejkolwiek reakcji;

- "Hymn do Nirwany" - wyraz tęsknoty za unicestwieniem, modlitwa o stan bezczucia, który oderwie poetę od zła, miernoty, od konieczności myślenia i patrzenia na świat;

- "Evviva l'arte" - krytyka pod adresem społeczeństwa, w którym pogoń za dobrobytem, za pieniądzem przesłania te ludzkie potrzeby, które wzbogacają duszę;

JAN KASPROWICZ (przyszły poeta, dramaturg)

- do 1891 radykalizm, zainteresowanie problematyką chłopską;

- wiersz "W chałupie", cykl 40 sonetów "Z chałupy";

- potem odchodzi od realizmu, porzuca postawę społeczną; staje się symbolistą i impresjonistą;

- "Krzak dzikiej róży" - krzak drży o swoje życie, stara limba dowodzi, jak szybko przemija czas, jak łatwo może się zmienić piękno i młodość w chorobę, brzydotę;

- "Hymny" (8) - nawiązują do hymnów średniowiecznych; wykorzystuje ówczesne pojmowanie Boga, aby rozpatrzyć problem dobra i zła;

- pesymistyczna postawa życiowa oparta na przeświadczeniu o nieuchronności katastrofy;

LEOPOLD STAFF

- rozpoczynał jako modernista, ale od początku próbuje przezwyciężyć dekadenckie nastroje - cykl "Sny o potędze";

- inspirowany nietzschenizmem i romantyzmem;

- obowiązkiem człowieka jest praca nad samym sobą, wewnętrzne doskonalenie się, dążenie do duchowej potęgi;

- "Kowal" (sonet) - niechęć do słabości, do niemocy serca;

- tom "Gałąź kwitnąca" - wyżej od materialnych zdobyczy ceni dążenia do ideałów i marzenia, gdyż one kształtują człowieka i kształtują jego osobowość;

- tom "Uśmiechy godzin"; te dwa tomy uczyniły go najwybitniejszym przedstawicielem klasycyzmu;

- "Przedśpiew" - głosił afirmację życia, stworzył model człowieka dobrego i pogodnego, który za zrozumieniem i spokojem przyjmuje zarówno szczęście i cierpienie;

- "Deszcz jesienny" dominuje tu melancholia, smutek, pesymizm; świadomość bezsensu istnienia;

TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI

- tłumaczenia z francuskiego ("Pieśń o Rolandzie", komedie Moliera, "Komedia ludzka" Balzaca, Prousta, Gide'a i wiele innych);

- "Słówka" - wiersze kabaretowo-satyryczne (przed. "Zielony Balonik");

TADEUSZ MICIŃSKI (liryk, dramaturg, powieściopisarz, publicysta)

- świat widział w nieustannej walce dobra ze złem, a zwycięstwo dobra i prawdy w duchowym doskonaleniu się ludzkości;

- posługiwał się symbolem, alegorią i groteską;

- stawiał sobie zadanie moralnego odrodzenia społeczeństwa;

- dramaty "Bazylissa Teofanu", "Kniaź Patiomkin";

- zbiór poezji "W mroku gwiazd" - jeden z wierszy "Ananke";

PROZA

- rezygnacja z odautorskiego komentarza, ocen, moralistyki;

- poprzestaje na opisach, relacjach, działaniu bohaterów i ich monologach wewnętrznych;

- rezygnacja z funkcji poznawczej na korzyść ekspresji;

- wewnętrzne życie człowieka, jego stany psychiczne bez komentarzy;

ANGLIA:

HERBERT WELLS

- autor powieści fantastyczno-naukowych: "Wehikuł czasu", "Człowiek niewidzialny", "Pierwsi ludzie na Księżycu";

JOHN GALSWORTHY

- "Saga rodu Forsytów" - cykl powieściowy;

JÓZEF CONRAD (Polak z pochodzenia)

- "Lord Jim", "Korsarz", "Zwierciadła morza"; sławił piękno i grozę morskich przygód, interesował go "nieopanowany ocean życia ludzkiego";

ROSJA:

FIODOR DOSTOJEWSKI

- reprezentował nurt psychologiczny;

- poddawał swoich bohaterów głębokiej analizie moralnej;

- "Zbrodnia i kara", "Biesy", "Idiotka", Bracia Karamazow";

LEW TOŁSTOJ

- "Wojna i pokój", "Anna Karenina", "Zmartwychwstanie";

- podejmował próby odnalezienia drogi ratunku dla świata zagrożonego skutkami cywilizacji;

- wszystko można przezwyciężyć drogą chrześcijańskiej miłości, wzajemnego zrozumienia, pokorą wobec losu;

- wszystko zależy od wewnętrznych wartości człowieka (nakaz doskonalenia się moralnego);

POLSKA:

STEFAN ŻEROMSKI (1864-1925)

- zbiór nowel "Opowiadania" (Doktor Piotr, Zmierzch, Zapomnienie, Siłaczka);

- pierwsza powieść "Promień"; "Syzyfowe prace", "Ludzie bezdomni";

- powieść historyczna "Popioły"; "Duma o hetmanie";

- dramat "Róża"; "Ponad śnieg jaśniejszym się stanę", "Turoń", "Uciekła mi przepióreczka";

- tragedia "Sułkowski";

- powieści "Uroda", "Wierna rzeka";

- powieść "Przedwiośnie", poemat prozą "Puszcza jodłowa";

WŁADYSŁAW STANISŁAW REYMONT (1867-1925)

- "Pielgrzymka do Jasnej Góry", "Komediantka", "Fermenty", "Ziemia obiecana" (powieść o Łodzi);

- "Chłopi" (nagroda Nobla), trylogia "Rok 1794";

DRAMAT

Trzy tendencje:

- dramat naturalistyczny z przewagą komedii społecznych; wyrastający z tradycji realistycznych (G. Zapolska, K. Kisielewski, T. Rittner);

- dramat symboliczny (S. Wyspiański, S. Przybyszewski);

- dramat ekspresjonistyczny, zupełnie nowatorski; występują elementy ekspresjonizmu (wyrażanych ukrytych głęboko treści) - T. Miciński;

BELGIA:

MAURYCY MAETRLINK (dramaturg, symbolista)

- "Ślepcy" - ślepcy i sytuacja w jakiej się znajdują są symbolami egzystencji ludzi końca wieku;

NORWEGIA:

HENRYK IBSEN

- "Nora", "Podpory społeczeństwa", "Upiory", "Wróg ludu", "Dzika kaczka";

- poruszają zagadnienie roli prawdy i kłamstwa w życiu ludzkim, problem moralnej odpowiedzialności za siebie i innych;

- reprezentuje dramat realistyczny, ukazujący najbardziej zawiłe konflikty ludzkiego życia;

POLSKA:

STANISŁAW WYSPIAŃSKI (1869-1907)

- widzi konieczność podjęcia swoją sztuka walki z marazmem społeczeństwa polskiego, konieczność obudzenia w nim pragnienia podjęcia czynu zbrojnego torującego drogę do niepodległości;

- "Wesele" 1901, dwa wątki: realistyczny i fantastyczno-symboliczny;

- "Wyzwolenie" 1903

- po tematykę swych dramatów sięgał do epoki romantyzmu: "Warszawianka", "Lelewel", "Noc listopadowa"; dokonywał rozrachunku z historią;

- sięgał także do czasów antycznej Grecji: "Akropolis", "Protestilas i Leodamia", "Meleanger", "Achilles", "Powrót Odysa"; nowa interpretacja ludzkiej egzystencji, sugeruje konieczność aktywnej i bohaterskiej postawy wobec przeciwieństw losu;

- zainteresowania tradycją narodu polskiego: "Legenda", "Bolesław Śmiały", "Skałka";

- tragedie współczesne: "Klątwa", "Sędziowie";

GABRIELA ZAPOLSKA (1857-1921)

- nowele, powieści: "Kaśka Kariatyda", Przedpiekle", tom nowel "Akwarele";

- dramaty: "Żabusia", "Moralność pani Dulskiej", "Skiz", "Ich czworo", "Panna Maliczewska";

- demaskuje środowisko mieszczańskie, jego obłudę moralną;

- pani Dulska - symbol wszystkiego co wstrętne w ludzkiej moralności;

DEKADENTYZM

Postawa, która cechuje irracjonalizm i pesymizm. Uznaje bezsensowność istniejących form społecznych. Bezsilność jednostki ludzkiej prowadzi do charakterystycznego buntu artysty przeciw społeczeństwu, sztuka dla sztuki, wolna od celów społecznych i użytkowych. Postawa bierna - nirwana, postawa aktywna - krytyka filistra, ucieczka w poezję. Dekadentyzm objawiał się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania.

EKSPRESJONIZM

Wyeksponowanie zgrzytu i kontrastu, dysharmonii i sprzeczności. Celem sztuki jest odtworzenie własnych treści wewnętrznych, wyrażenie napięć duchowych, niepokoju, przerażenia i radości.

IMPRESJONIZM

Zadaniem sztuki jest przedstawienie przelotnych wrażeń, gdyż nie ma możliwości dotarcia do obiektywnej prawdy o rzeczywistości, a poznawanie świata ogranicza się do subiektywnych, przypadkowych odczuć napotkanych zjawisk; stąd w obrazach impresjonistów świadome zacieranie konturów malowanych przedmiotów, stosowanie obok siebie jasnych barw, by wywołać wrażenie nieustającej zmienności; malowani oni znakomite, urokliwe pejzaże, przeniknięte jasnym światłem; szukali tematów, dotąd rzadko spotykanych w malarstwie, których dostarczała im ulica, kabarety i kawiarnie, gdzie tętniło życie naturalne i prawdziwe. W poezji charakterystyczna metoda kompozycji wiersza, zespół luźnych obrazów bądź refleksji odzwierciedlających zmienne wrażenia twórcy, utrwalanie przelotnych wrażeń. Etap przeobrażenia poglądu naturalistycznego, artysta może utrwalić tylko swoje przelotne wrażenie, moment, bo świat jest zmienny. Cechy:

- próba uchwycenia chwilowego wrażenia optycznego;

- subiektywizm;

- nowy warsztat malarski: 8 jasnych kolorów;

- eliminacja z obrazu jednolitej plamy;

- operowanie światłocieniem, grą świateł;

- nowa tematyka: miejska codzienność;

- wyjście w plener.

NATURALIZM

Twórca Emil Zola; sformułował on główne założenia kierunku naturalistycznego:

- literatura powinna naśladować rzeczywistość w sposób ścisły i szczegółowy, odtwarzać zaobserwowane fakty, dążyć do fotograficznej wierności;

- nie ma tematów zakazanych dla literatury, pisarz powinien sięgać również do spraw najciemniejszych i drażliwych;

- pisarz podobnie jak uczony szuka przede wszystkim prawdy; ukazuje rzeczywistość w sposób obiektywny.

SYMBOLIZM

Rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę - składa się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy języka symbolów, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji; symbol jako środek artystyczny posiada dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji, drugie, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznacznie treść.

SYMBOL

Fragment świata przedstawionego w dziele literackim (przedmiot, zespół przedmiotów itd.), którego znaczenie jest dwupłaszczyznowe: obok tego, które jest bezpośrednio dane w związku z określoną sytuacją fabularną, sceniczną lub liryczną, istnieje wyższy poziom znaczeniowy, wskazywany przez system sygnałów, choć niejasny i niejednoznaczny. Znaczenie symbolu nie jest objęte konwencją, w odróżnieniu od alegorii jest ono jednorazowe, uchwytne w ramach danego utworu (Chochoł z Wesela, rozdarta sosna z Ludzi bezdomnych).

20-lecie międzywojenne to okres między pierwszą i drugą światową - jeden z najkrótszych okresów literackich w dziejach literatury, okres bardzo zróżnicowany. Pierwsza wojna światowa doprowadziła do zmiany układu sił wśród państw europejskich, wielkie mocarstwa utraciły swoje dotychczasowe znaczenie w świecie, natomiast Stany Zjednoczone ugruntowały swoją pozycję i stały się największą potęgą wśród państw kapitalistycznych. Rewolucja Październikowa w Rosji doprowadziła do powstania nowego państwa socjalistycznego. W Polsce wreszcie ziściło się marzenie o odzyskaniu niepodległości. Polska powróciła po wielu latach niewoli na mapy Europy, stała się niepodległym i niezależnym państwem, by po 21 latach stać się jednym z pierwszych obiektów hitlerowskiego ataku. Literatura tego okresu nie wykształciła charakterystycznego tylko dla swej epoki typu bohatera, tak jak na przykład literatura romantyczna, nie można wyodrębnić w niej jednolitych tendencji, a problematyka podejmowana przez pisarzy tego okresu jest różnorodna. Obok tematów związanych z pierwszą wojną światową pojawiają się w literaturze tendencje do uchwycenia i odzwierciedlenia skomplikowanych przeobrażeń ówczesnego świata, związanych z wieloma doniosłymi zdobyczami cywilizacyjnymi, takimi jak na przykład rozwój komunikacji, wynalazek samolotu czy kina.

Kierunki filozoficzne

materializm dialektyczny - teoria filozoficzna stworzona przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, a rozwinięta przez Włodzimierza Lenina; twórcy tego kierunku głosili tezę o pierwotności materii i wtórności świadomości; poznanie rzeczywistości traktowali jako ciągły proces gromadzenia prawd względnych i zbliżania się do prawdy absolutnej; poznanie to praktyka; przemiany w czasie i przestrzeni wynikają z nieustannej walki przeciwieństw literatura, wg materialistów była odzwierciedleniem stosunków społecznych;

uintuicjonizm - teoria filozoficzna zapoczątkowana przez Bergsona; głównym narzędziem poznania świata jest intuicja i instynkt życiowy, a nie rozum; prawa rządzące światem są nieuchwytne, ponieważ o jego rozwoju decyduje irracjonalny pęd życiowy, który tylko artyści mogą dzięki własnej intuicji wyczuć i wyrazić;

pragmatyzm - kierunek powstał w Ameryce pod koniec XIX w. i jego twórcą był filozof i psycholog Wiliam James; postulował on praktyczny sposób myślenia i działania, stosowanie metody krytycznego rozsądku i nauk doświadczalnych; hasłem pragmatystów było zbliżenie filozofii do życia oraz uzależnienie prawdziwości twierdzeń od ich praktycznych skutków; poznanie ludzkie ma charakter czysto praktyczny, nie chodzi więc w tym procesie o obiektywne zbliżenie człowieka do prawdy, lecz o efekty praktyczne, związane z zaspokojeniem ludzkich potrzeb.

Kierunki artystyczne

ekspresjonizm - przedstawiciele tego gatunku dążyli do intuicyjnego i spontanicznego wyrażenia swoich myśli i przeżyć wewnętrznych, co zgodne było z założeniami filozofii Bergsona, który wyznaczał intuicji szczególną rolę w procesie poznawczym; ekspresjoniści posługiwali się kontrastem, karykaturą i groteską, celowo deformowali obraz świata, który był ich zdaniem terenem walki ducha z materią, dobra ze złem; w utworach ekspresjonistów odnajdujemy świadomość kryzysu ówczesnej cywilizacji, bunt przeciwko niesprawiedliwości społecznej, chęć obrony wartości humanistycznych. Przedstawiciele i twórcy tego kierunku występowali też przeciwko tradycyjnemu realizmowi i naturalizmowi, atakując tak mało twórcze kopiowanie rzeczywistości. Nadmiernemu estetyzmowi w sztuce przeciwstawiali dążenie do prawdy. Ekspresjonizm rozwinął się głównie w liryce oraz w dramacie. Styl ekspresjonistyczny charakteryzował się śmiałością obrazowania, hymnicznym tonem, stosowaniem kontrastów i dysonansów. Poeta znowu stał się kreatorem prawie równym Bogu (p. romantyzm). Sztuka ekspresjonistyczna będąca "krzykiem duszy", miała wywoływać u odbiorcy wstrząs, niepokój, niezatarte wrażenia. Celowo zaniedbywano konstrukcje logiczne, stosowano animację i antropomorfizację przedmiotów realnych, a także abstrakcyjnych stanów duszy.

futuryzm - awangardowy kierunek literacki i artystyczny rozwijający się w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku. Teoretykiem tego kierunku oraz autorem futurystycznego manifestu był włoski poeta Tomasso Marinetti, który głosił idee anarchistycznego buntu przeciwko istniejącym formom życia społecznego, tradycji kulturowej. Futuryści zafascynowani byli nowoczesną cywilizacją urbanistyczno-techniczną, a więc gloryfikowali wszelką nowość, przyszłość, dynamiczne tempo wielkomiejskiego życia oraz wszelkie wytwory nowoczesnej techniki. Wiąże się z tym pochwała brutalności, przemocy, a nawet wojny oraz kult Nietzscheańskiego "mocnego człowieka". Dlatego też włoscy futuryści związali się z włoskim ruchem faszystowskim, w Polsce futuryści opowiedzieli się po stronie rewolucjonistów i walczącego proletariatu. W literaturze kierunek ten objawiał się dążeniem do stworzenia nowego języka poetyckiego, zdolnego wyrazić ruch, wieloplanowość i równoczesność zjawisk, w odrzuceniu reguł logiki, składni i ortografii. W ten sposób powstawały często utwory bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie podobieństwa brzmieniowego słów i dźwięków; Polska: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Czyżewski;

nadrealizm (surrealizm) - autorem manifestu surrealistycznego jest Andre Breton; Przedstawiciele tego kierunku dążyli do stworzenia nowej "nadrealnej rzeczywistości" poprzez uniezależnienie artysty od reguł logicznego myślenia, poprzez eliminację nakazów rozumu, negację wszelkich norm estetycznych i moralnych. Proces twórczy to mechaniczne notowanie potoku luźnych skojarzeń, wypływających z podświadomości twórcy. Dużą rolę w twórczości surrealistów pełniły elementy czystego przypadku, absurdalnego żartu, parodii i groteski. Z doświadczeń pierwszej wojny światowej nadrealiści wysnuli przekonanie o kryzysie cywilizacji zachodniej i jej racjonalistycznych ideałów. Widzieli możliwość wyzwolenia jednostki od przymusu poprzez miłość, poezję, wolną grę wyobraźni, poprzez osiągnięcie stanu wewnętrznej harmonii dzięki zespoleniu jawy i snu.

neoklasycyzm - kierunek poetycki nawiązujący do dziedzictwa kulturalnego epok minionych, a zwłaszcza do starożytnej kultury grecko-rzymskiej, a także klasycyzmu i baroku. Czołowym przedstawicielem tego kierunku był wybitny poeta francuski Paul Valery, który sformułował program poezji intelektualnej, łączącej tradycję z osiągnięciami symbolizmu i liryki współczesnej. W jego poezji odnajdujemy elementy intelektualnej abstrakcji i aluzji filozoficznych. Utwory neoklasyków charakteryzowały się rygorystyczną formą, opartą na klasycznych wzorach, ściśle poetycki język tych utworów był całkowicie uwolniony od balastu wszelkich "treści życiowych", każdy utwór był ilustracją tzw. "poezji czystej"; drugim wybitym przedstawicielem był Thomas Eliot.

Ugrupowania i kierunki poetyckie w Polsce

"Skamander" - grupa skupiała się wokół pisma UW "Pro arte et studio". W 1919 roku poeci założyli kabaret literacki w kawiarni "Pod Picadorem". W 1920 roku pierwszy numer "Skamandra". Od 1924 roku organem skamandrytów są "Wiadomości literackie". Postawa artystyczna poetów "Skamandra" nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. W słowie wstępnym do pierwszego numeru "Skamandra" poeci pisali: "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane". Zgodnie jednak podkreślali chęć silnego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabaretów, felietony i wiersze satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka wprowadzali do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich. Przedstawiciele "Skamandra" : Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński.

"Futuryzm" - kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głównych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921. Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji. "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili futuryści. W ich programie łatwo odnaleźć sporo niekonsekwencji, a wśród nich kult techniki i pierwotnego instynktu, apologię maszyny i uwielbienie dla żywiołu, pochwałę nowoczesnej cywilizacji i zaufanie do pierwotnych odruchów człowieka. Świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania". Przedstawiciele "Futuryzmu" : Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk.

"Awangarda krakowska" - poeci awangardy skupiali się wokół czasopisma "Zwrotnica", które ukazywało się w Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym. Zdaniem Peipera człowiek powinien uczestniczyć w tym wielkim nurcie przemian. Uczestnictwo to powinno objąć wszystkie dziedziny życia, przemienić ludzką wrażliwość, uczuciowość i wyobraźnię. Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego słowa-hasła to "miasta, masa, maszyna". Szybki rozwój techniki, ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i industrializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego świata było społeczeństwo traktowane jako doskonale działający organizm. Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem, osobowością roboczą. Rym regularny uznany został za niezbędny element nowej poezji ale był oddalony o pięć, sześć wersów, odpowiadając w ten sposób metodzie kojarzenia odległych pojęć.

Przedstawiciele awangardy: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski. "Poezja rewolucyjna" - w 1925 roku Stanisław Stande, Władysław Broniewski i Witold Wandurski wydali zbiorek poetycki, nazywany "Trzy salwy". Poeci nie mieli sprecyzowanego programu poetyckiego, podkreślali jedynie, że w bezlitosnej walce proletariatu z burżuazją stają zdecydowanie po lewej stronie barykady.

Tendencje poetyckie lat dwudziestych

-poezja buntu, walki i protestu społecznego;

-ucieczka od rzeczywistości;

-nastroje lęku, grozy, niepokoju moralnego.

Nurty w prozie dwudziestolecia

- neorealistyczny ("Noce i dnie" oraz Boguszewska, Gojawiczyńska);

- polityczno-dyskusyjny, polemiczny (S. Żeromski "Przedwiośnie");

- psychologiczny (Zofia Nałkowska "Granica", M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka");

- nowatorski nurt prozy historycznej (Jarosław Iwaszkiewicz "Czerwone tarcze", Z. Kossak-Szczucka "Krzyżowcy");

- proza środowiskowa (G. Morcinek "Łysek z pokładu Idy", P. Gojawiczyńska "Dziewczęta z Nowolipek");

- rewolucyjny, hist. i polit. (L. Kruczkowski "Kordian i cham", przedstawienie dwóch racji: szlachcica i chłopa, uczestników powstania listopadowego);

- proza awangardowa (Bruno Schultz "Sklepy cynamonowe", W. Gombrowicz "Ferdydurke", "Zazdrość i medy-cyna");

- literatura faktu, dokumentu (M. Dąbrowska "Pamiętniki chłopów polskich");

- narodziny reportażu (Melchior Wańkowicz "Na tropach Smętka", X. Pruszyński "W czerwonej Hiszpani").

Niektórzy twórcy okresu dwudziestolecia w Polsce i na świecie:

1. PROZA:

STEFAN ŻEROMSKI (1864-1925)

- wrażliwy na wszelkie przejawy krzywdy i niesprawiedliwości społeczne;

- łączenie problematyki politycznej z moralną;

- dramaty: "Róża", "Turoń", "Uciekła mi przepióreczka", "Biała rękawiczka", "Ponad śnieg bielszym się stanę", "Sułkowski";

- utwory publicystyczne: "Drożyzna i Zamojszczyzna";

- proza poetycka: "Puszcza jodłowa";

- powieści: "Wierna rzeka", "Popioły", "Przedwiośnie";

ZOFIA NAŁKOWSKA (1884-1954)

- (1905-1914), tematyka powieści to analiza życia wewnętrznego i dążeń kobiet oraz skomplikowane problemy płci;

- utwory: "Kobiety", "Książe", "Narcyze";

- (1914-1926), zmiana tematyki, zainteresowanie dla spraw codziennych, "rzeczy małych i małych ludzi";

- utwory: "Charaktery" - cykl portretów syntetycznych; opowiadania: "Dom nad łąkami"-studium psychologiczne życia prostych ludzi;

- (1928-1939), powieści: "Niedobra miłość", "Granica", "Niecierpliwi"; sztuki teatralne: "Dom kobiet", "Dzień jego powrotu";

MARIA DĄBROWSKA (1889-1965)

- postawa: afirmacja życia,

- opowiadania: "Gałąź czereśni" (1921), "Ludzie stamtąd" (1925),

- cykl powieściowy "Noce i dnie"; obejmuje okres 1863-1914

- ukazuje proces przeobrażeń społecznych szlachty, będących rezultatem rozwoju kapitalizmu i uwłaszczenia chłopów; przeobrażenia psychiki ludzkiej, tworzą się nowe postawy, konflikty;

2. POEZJA:

JULIAN TUWIM (1894-1953)

- twórczość ma charakter synkretyczny (impresjonizm "Staruszkowie", futuryzm, ekspresjonizm);

- 1 okres: upojenie życiem, wyraz dynamiki i biologicznego witalizmu; "Do krytyków", poeta ma cieszyć się życiem, a nie myśleć o filozofii;

- "Garbus", "Szczęście", "Staruszkowie" - zainteresowanie tematyką dnia codziennego;

- potem coraz bardziej łączy się z klasycyzmem,

- wprowadzenie do poezji języka dnia codziennego;

- lata 30-te, negacja wobec rządu "Bal w operze" (satyryczny);

ANTONI SŁONIMSKI

- najwybitniejszy felietonista okresu międzywojennego;

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ

- nowelista, poeta humanista;

JULIAN PRZYBOŚ (1901-1970)

- poezja: intelektualna (uświadamia sobie rolę poety);

- retoryczna (podkreślanie znaczenia słowa i zdania poetyckiego);

- kreacjonizm (konkretność obrazowania);

- zbiory "W głąb lasu", "Równanie serca", "Z Tatr";

WŁADYSŁAW BRONIEWSKI (1897-1962)

- w tomiku "Trzy salwy" wiersz programowy "Poezja";

- osobistej funkcji poezji przeciwstawia poeta funkcję społeczną;

- tom "Dymy nad miastem"; nawiązuje do tradycji poezji romantycznej;

- poezja ma porywać do walki, "bić słowem" itd.

3. DRAMAT:

JERZY SZANIAWSKI (1886-1970)

- "Żeglarz", "Adwokat i róże", "Most", po wojnie "Dwa teatry";

- tendencje dramatu symbolicznego ścierają się z tradycją teatru psychologicznego; fantastyka towarzyszy grotesce;

- rzeczywistość ma dwa wymiary: starcie wyobraźni z przeciętnością;

- konflikt dwóch postaw wobec życia: poetyckiej i "prozy życia";

- nie daje jednoznacznych odpowiedzi, sygnalizuje tylko ogrom i złożoność problemów moralnych w życiu człowieka;

STANISŁAW IGNACY WITKIEWICZ (1885-1939)

- przeciwstawił się dotychczasowym normom literackim i etycznym;

- prekursor teatru absurdu;

- stosował groteskę;

- zagadnienia: sens istnienia, stosunek człowieka do świata; dominujące uczucie: tzw. "niepokój metafizyczny";

- autor teorii tzw. "czystej formy" (oddziaływanie na odbiorcę przede wszystkim swą kompozycją, czystą kompozycją poszczególnych elementów, a dopiero później treścią oraz ideami jakie wyraża);

FRANCJA:

ANDRE GIDE (1869-1951)

- ostro atakował tradycyjnie uznane normy etyczne, które krępują swobodę jednostki i nie pozwalają na pełnię życiowego rozwoju;

- propagator RELATYWIZMU MORALNEGO (prawo jednostki do indywidualnego rozsądzania problemów etycznych);

MARCEL PROUST (1871-1922)

- usunął narratora wszechwiedzącego;

- propagował teorię BEHAWIORYZMU (sform. przez Johna Watsona; zastąpienie tradycyjnej analizy psychologicznej opisem zachowań ludzkich); "W poszukiwaniu straconego czasu" - obyczaje i umysłowość francuskiej burżuazji i arystokracji XIX i XX w.

ANDRE MALRAUX (1901-1976)

- ukazuje tragizm ludzkiego bytu;

- traktuje świat jako okrutny i absurdalny, stając się prekursorem EGZYSTENCJALISTÓW;

- reakcją na "bezsens istnienia" powinna być walka;

NIEMCY:

TOMASZ MANN (1875-1955)

- ukazuje konflikt między sztuką a życiem;

- upadek kultury jest wynikiem zwyrodnienia ówczesnego społeczeństwa;

- "Buddenbrookowie" - saga rodzinna;

- powieść "Doktor Faustus" (WSPÓŁCZESNOŚĆ); upadek sztuki wiąże się z czasem hitleryzmu w Niemczech;

AUSTRIA:

FRANZ KAFKA (1883-1924)

- katastrofista, ukazuje beznadziejne zmagania się samotnego człowieka z groźnymi i wszechmocnymi siłami zbiurokratyzowanego świata;

- umowna sceneria utworów; rozgrywają się one poza czasem historycznym;

- powieść "Proces"; bohater Józef K. jest oskarżony, nie wie o co, lecz godzi się na oskarżenie i proces; poszukuje swojego sędziego bezskutecznie, ponieważ od początku jest już "skazany", a wyrok jest nieunikniony;

USA:

WILLIAM FAULKNER (1897-1962)

- odsłania nieprzeniknione "mroki" duszy ludzkiej;

- dokonuje analizy psychologicznej, chcąc odkryć przyczynę konfliktów;

- "Sartoris", "Światłość w sierpniu", "Dzikie palmy";

ROSJA:

WŁODZIMIERZ MAJAKOWSKI (1903-1930)

- manifest "Policzek smakowi powszechnemu" (1912);

- hasło: Słowa na wolność;

- przekształcenie języka poetyckiego; poezja agitacyjna, masowa;

- wiersz biały; odrzucenie układu stroficznego;

- graficzne rozczłonkowanie tekstu;

WIELEMIR CHLEBNIKOW

- kult prymitywu, starych kronik, mitów, podań.

Wskaż w jaki sposób Stefan Żeromski łączył problematykę narodową, społeczną i moralną

- różne gatunki literackie (opowiadania i nowele);

- zaciera różnicę między nowelą i opowiadaniem;

- problem walki narodowo-społecznej; "Wierna rzeka", "Sułkowski";

- ukazywał wzajemne odnoszenie się klas do walki o niepodległość;

- widzi konieczność konsolidacji narodu (połączenie wszystkich grup);

- próbuje podnieść lud na wyższy poziom świadomości społecznej;

- poszukuje społecznych uwarunkowań dotychczasowych klęsk narodowych (sięga do przyczyn);

- w problemie krzywdy społecznej widzi, że sprawy moralne są nierozerwalnie związane ze społecznymi, narodowymi;

- według niego: każdy z nas ponosi odpowiedzialność za zło i krzywdę;

- przyjmuje filozofię maniheizmu jako wytłumaczenie odłącznych spraw jak dobro i zło;

- według niego: "Człowiek to rzecz święta, której krzywdzić nikomu nie wolno";

- poszukuje metod walki z krzywdą społeczną.

Tragizm, drwina i ironia w prozie lat trzydziestych

W prozie lat trzydziestych, podobnie jak w liryce tego okresu, ujawniają się postawy pesymistyczne, pełne niepokoju zarówno o duchową, egzystencjalną sytuację człowieka, jak również wyrażające katastroficzne obawy o dalszy rozwój historii i świata. U progu drugiego dziesięciolecia literatury międzywojennej debiutowało pokolenie pisarzy określane mianem rocznika 1910. Dla tego zwłaszcza pokolenia twórców (m.in. Witold Gombrowicz, Jerzy Andrzejewski, Czesław Miłosz) współczesna im rzeczywistość jawiła się w barwach ciemnych i groźnych, pisarze dostrzegali liczne społeczne, polityczne i moralne schorzenia świata. Odpowiedzią literacką na rzeczywistość trudną do zrozumienia i zaakceptowania była często postawa świadomej drwiny, ironicznego dystansu do świata oraz tragicznych refleksji nad naturą człowieka i historii. Pokoleniu 1910 roku sekundowali także starsi pisarze. Już w 1927 roku Stanisław Ignacy Witkiewicz ogłasza katastroficzną powieść "Pożegnanie jesieni".

Groteskowa, zdeformowana rzeczywistość przedstawiona w powieści uzasadnia przekonanie artysty o rychłym końcu kultury europejskiej. Świat wstrząsany kolejnymi rewolucjami zmierza do ostatniego, zamykającego dzieje ludzkości, przewrotu "niwelistycznego". Rozkładowi rzeczywistości społecznej towarzyszy również narastająca degeneracja zasad moralnych człowieka. Atanazy Bazakbal pogrąża się w erotycznej rozpuście, eksperymentach alkoholowo-narkotycznych i psychologicznych (swoim dziełem doprowadza do samobójstwa żonę). Katastroficzną wizje przyszłości kontynuuje Witkiewicz w "Nienasyceniu" (1930). Tym razem "Diabelski przewrót" szykują Chińczycy. Fabuła powieści, pełna fantastyki, grozy i niesamowitości, opowiada o zwycięstwie Żółtej Rasy.

Chińczycy zawojowali Rosję, szykują się do najazdu na Europę. "Nienasycenie", poprzez swą fantastyczną i groteskową zarazem fabułę, staje się przenikliwą, pełną drwiny i ironii krytyką współczesności: cynizmu rządzących, rozpadu naturalnych, rodzinnych obyczajów, religijnych więzi społecznych, pasywizmu i bezsilności współczesnej nauki i kultury wobec narastającego zła. Katastroficzne źródła obu powieści Witkiewicza sięgają konkretnych obserwacji życia społecznego, politycznego, kulturalnego Polski i Europy przełomu lat dwudziestych i trzydziestych. Katastroficzna historiozofia twórczości Witkiewicza koresponduje z wieloma zjawiskami polskiej prozy międzywojennej. W roku 1935 Zofia Nałkowska publikuje swoją najgłośniejszą i najwybitniejszą powieść "Granicę". Podejmując problematykę psychologiczną i społeczną, autorka dokonała surowego rozrachunku z polską rzeczywistością lat trzydziestych naszego wieku. Fabuła powieści została zogniskowana wokół dziejów Zenona Ziembiewicza - inteligenta pochodzenia ziemiańskiego. Jego kariera polityczna i moralny upadek służą zaprezentowaniu dwóch centralnych zagadnień powieści: psychologiczno-osobowościowym rozważaniom nad naturą człowieka i istotą człowieczeństwa oraz refleksjom o zależności pomiędzy jednostką a środowiskiem: rodziną, klasą, społeczeństwem.

W zgodzie z dwudziestowiecznymi koncepcjami psychologicznymi i filozoficznymi Nałkowska pokazuje złożoność natury ludzkiej, która nie podlega jednoznacznej ocenie i charakterystyce. Zwłaszcza istotny okazuje się problem niewspółmierności, nieadekwatności własnego wizerunku człowieka do obrazów, jaki wynika z oceny środowiska, ogółu. Osobowość człowieka okazuje się więc zdeterminowana konwencjami i stereotypami kultury, rolami społecznymi, jakie jednostka podejmuje dla określenia i utrwalenia swego miejsca w środowisku. Dramatyczne pytania: kim jest człowieka, jaka jest jego natura, otrzymują w powieści Nałkowskiej bolesną odpowiedź. Nie ma stałej, ściśle określonej prawdy o człowieku: "jest się takim jak miejsce, w którym się jest", jest się również takim, jakim widzą i oceniają inni. Moglibyśmy więc, nawiązując do tytułu powieści zapytać o granicę człowieczeństwa: czy te granice wyznaczają społeczne schematy, czy przypadek losu, czy środowisko społeczne, czy wreszcie człowiek jest zdeterminowany biologicznie, historycznie, religijnie? Powieść Zofii Nałkowskiej nie przynosi na wszystkie te pytania jednoznacznych odpowiedzi.

Nie odpowiedzi bowiem są celem literackich refleksji pisarki. "Granica to egzystencjalna diagnoza zagrożeń osoby ludzkiej wynikających zarówno z samej natury człowieka, z jego biologiczno-psychicznej konstrukcji, jak również z rzeczywistości społecznej, politycznej, ze środowiska, które "żąda" określonych zachowań, które ustanawia normy sprzeczne często z naturą ludzką. Zenon Ziembiewicz przełamuje bariery psychiczno-osobowych, moralnych i społecznych zachowań. Niefortunny romans z Justyną Bogutówną prowadzi do tragedii dziewczyny, rozbija życie rodzinne bohatera, unieszczęśliwia Elżbietę Biecką. Ziembiewicz prawy, szlachetny młodzieniec, radykalizujący student, drogą powolnych, drobnych ustępstw przeistacza się w sanacyjnego dygnitarza, prezydenta miasta, odpowiedzialnego za strzelanie do manifestujących robotników. Dzieje Zenona Ziembiewicza pokazują względność i wielowymiarowość moralnej oraz społecznej kondycji człowieka.

We własnym odczuciu bohater kieruje się szlachetnymi intencjami, jak sam określa, "dno" jego pragnień i starań sięga etycznie czystych ambicji oraz dążeń. Zarazem jednak obok owego "dna" intencji i marzeń istnieje surowa rzeczywistość czynów zrealizowanych, działań, mających bezpośredni wpływ na życie drugiego człowieka, na życie najbliższych - rodziny, a także ogółu - społeczeństwa. Dzieje Ziembiewicza zostały usytuowane w konkretnych warunkach społeczno-ustrojowych polski międzywojennej. Rzeczywistość lat trzydziestych rysuje się w powieści w ciemnych, tragicznych barwach. Zagrożeniem podstawowym wydaje się stopniowy zanik etycznego wymiaru ludzkich kontaktów. Dzieje Ziembiewicza, przykład jego ojca Waleriana, drobnomieszczańska kamienica Kolichowskiej - ukazują działanie "wilczych praw" społecznych, wyzysk, bezwzględność wobec poniżonego, bezbronnego proletariatu.

Polityczną postawę autorki cechuje radykalizm przekonań: powieść staje się niewątpliwym oskarżeniem Polski sanacyjnej o kształtowanie takiej rzeczywistości społeczno-ustrojowej, w której jednostka, klasa, społeczeństwo traci swą podmiotowość, prawo do szczęścia i wolności. W katastroficznym nurcie literatury międzywojennej miejsce "Granicy" jest więc szczególne. Po katastroficznych wizjach Stanisława Ignacego Witkiewicza przedstawiających zagładę świata, powieść Nałkowskiej staje się swoistą konkretyzacją przeczuć autora "Pożegnania jesieni". W "Granicy" katastrofa ma wymiar historycznie i egzystencjalnie określony: taka rzeczywistość i takie realia społeczno-polityczne prowadzą naród do klęski, człowiek natomiast traci swe osobowe, duchowe, transcendentne wartości. Dwa lata po ukazaniu się "Granicy" Nałkowskiej Witold Gombrowicz wydał powieść "Ferdydurke" (1937). Groteskowa i ironiczna zarazem wizja świata przedstawionego tej prozy najgłębiej chyba z pozostałych powieści dwudziestolecia dotyka filozoficzno-egzystencjalnych problemów istnienia człowieka w rzeczywistości pozorów i fałszów. Trzydziestoletni bohater, a zarazem narrator "Ferdydurke" zostaje znienacka umieszczony przez swego dawnego nauczyciela, "klasycznego belfra" profesora Pimkę, w szkole. Józio - zmieniony w młodzieńca i poddany szkolnym rygorom stopniowo klimatyzuje się w nowym środowisku. Groteskowo-komiczna fabuła powieści rysuje pesymistyczny obraz egzystencji człowieka. Indywidualne, osobowe życie jednostki jest totalnie zagrożone przez środowisko i kulturę.

Nieautentyczność życia, zachowania, myślenia zdaje się wynikać z przystosowania człowieka do warunków i wymogów stawianych przez otoczenie. Każdy staje się takim, jak chcą go widzieć inni (przyprawianie "gęby"), każdy boi się niedojrzałości do określonych form społecznie i kulturowo akceptowanych ("upupienia"). W planie społecznym lęk przed "obcym", "cudzym", "innym" oznacza powstawanie niezliczonej ilości interakcyjnych kombinacji, z których każda pogłębia i tak już gruntowną nieautentyczność zachowań, postaw, działań. Powieść Gombrowicza antycypuje filozoficzne nurty europejskiego egzystencjalizmu (m.in. J.P.Sartre). Człowiek okazuje się samotną "monadą", która nie ma możliwości pełnego i równorzędnego kontaktu z rzeczywistością zewnętrzną. Każde wejście "do świata", do "drugiego człowieka" jest zubożeniem, poprzez utratę indywidualności, własnej duchowej osobowości. Filozoficzna problematyka "Ferdydurke" aktualizuje się również poprzez odniesienia do kultury i obyczajowości międzywojennej. Józio podczas swej gimnazjalnej edukacji poznaje różne środowiska ("postępowy" dom inżynierostwa Młodziaków, ziemski dwór Hurleckich).

Powieść Gombrowicza to także ironiczno-groteskowa krytyka międzywojennych środowisk tradycjonalistycznych i liberalno-postępowych. Obraz gimnazjum, w którym bohater zostaje poddany przymusowi wielbienia wieszczów i klasycznej gramatyki staje się okazją do ironicznej deprecjacji międzywojennego modelu pedagogiki i wychowania. Powieść Gombrowicza przyczynia się istotnie do rozwoju polskiej prozy: w konstrukcji świata przedstawionego wykorzystuje poetykę groteski, absurdu, paradoksu; nowatorskim zabiegiem "Ferdydurke" staje się przerywanie fabuły alegorycznymi powiastkami, w których Gombrowicz wypowiada własne, autorskie poglądy. Niepokój o cywilizację, kulturę, kondycję człowieka wyraził się w latach trzydziestych w przededniu II wojny światowej, w wielu innych powieściach. Oprócz przypomnianych już dzieł Stanisława Ignacego Witkiewicza, Zofii Nałkowskiej, Witolda Gombrowicza, należy wskazać również powieściowy debiut Jerzego Andrzejewskiego "Ład serca" oraz utwór Tadeusz Brezy "Adam Grywałd". Nastrojom katastroficznym nie oparł się również Jarosław Iwaszkiewicz. "Pasje błędomierskie" (1938) to dokument zła moralnego i duchowego, które okazuje się silniejsze od pozytywnych przejawów osoby ludzkiej. Również powieść historyczna ostatnich lat przedwojennych podjęła problematykę aktualizującą się w atmosferze schyłku kultury i cywilizacji europejskiej.

Hanna Malewska opublikowała "Żelazną koronę" (1936); powieść o czasach panowania Karola V stała się okazją do rozważań nad świadomością jednostki, która uczestniczy w przełomowych wydarzeniach dziejowych. Teodor Parnicki z kolei w pięknej elegijnej powieści "Aecjusz ostatni Rzymianin" (1937) podjął problematykę "mieszkańców" kulturowych, rozważał także rolę jednostki w procesie dziejowym.