Konno i w garniturze

TYTUS MIKOŁAJCZAK

Na pierwszy rzut oka grupy

amiszy w północnej Ameryce
wyglądają podobnie. Różnice

kryją się w detalach. Niektóre
gminy zabraniają stosowania

maszyn do dojenia, inne nie,
przez jednych mechaniczne

snopowiązałki są używane, dla
drugich stanowią tabu.

Obowiązkowe obudowy bryczek
są szare lub czarne w większości

gmin, ale czasami zdarzają się
białe albo żółte. Guziki

dozwolone są w jednych
gminach, zabronione są w

drugich. Niektórzy biskupi zezwalają na telefony w małych sklepach, podczas gdy inni
nie. Sztuczne zapładnianie żywego inwentarza jest akceptowane w jednym okręgu, ale

nie u sąsiadów. Praktyki różnią się pomiędzy okręgami, nawet wewnątrz gminy w tym
samym osiedlu.

Mimo różnorodności rozpoznawalne oznaki tożsamości jednoczą Old Order Amish w północnej

Ameryce: konny i powozowy transport, pracujące w polu konie i muły, prosty ubiór, zarost golony
powyżej górnej wargi u mężczyzn, czepek u kobiet, dialekt niemiecki i brak elektryczności. Te
wyznaczniki oddzielają świat amiszy od reszty społeczeństwa. Lokalne zasady reguluje

Ordnung

(porządek), który jest interpretowany przez biskupa dla danego osiedla.

Raz zakorzenione zasady są trudne do zmiany. Gdy nowe sprawy pojawiają się przed wspólnotą,

liderzy odrzucają te, które ich
zdaniem są najbardziej szkodliwe.

Niegroźne zmiany, takie jak kosiarki
i kawa rozpuszczalna mogą

stopniowo wkradać się w życie
amiszy. Zasilana bateriami kamera

video, która może stanowić pretekst
do używania innych urządzeń

umożliwiających kontakt ze światem
zewnętrznym, jest surowo

zakazana.

Amisze przetrwali rozprzestrzenianie
się nowoczesnej kultury przez

ograniczenia, które sami sobie
narzucają. Symbolami ich

tożsamości są koń, bryczka,
latarnie, dialekt i strój. Codzienne używanie tych symboli przypomina samym amiszom, jak i

obcym, o kulturowym podziale pomiędzy dwoma światami. Amisze opierali się modernizacji także
na inny sposób. Wpływ świata zewnętrznego jest powstrzymany również przez wchodzenie w

związki małżeńskie wewnątrz grupy, odrzucenie telewizji, zakaz podejmowania edukacji
ponadpodstawowej i ograniczone kontakty społeczne z osobami z zewnątrz. Szkoły amiszy izolują

dzieci od „trującego” wpływu rówieśników spoza wspólnoty. Co więcej, kontrolują też ich myślenie.
A wszystko po to by powstrzymać napór nowoczesności.

1

Sztuka kompromisu

Produkty i praktyki, które mogą
podkopać życie społeczności są

określane jako światowe. Wiele
nowych produktów nie otrzymuje

nazwy, tylko te które nie zagrażają
wartościom społeczności. Amisze

jednak nie są reliktem minionych
dni, starając się nadążać za

nowoczesnością we właściwy im
sposób. Ich chęć do kompromisu

często skutkuje osobliwą mieszanką
tradycji i postępu. Traktory mogą

być używane w amiszowych
stodołach, ale nie na polach. W

niektórych osiedlach konie i muły
ciągną nowoczesną maszynerię

rolniczą. Na ogół przyzwala się na elektryczność z baterii, ale nie na tą z linii elektrycznych.
Członkowie wspólnoty jeżdżą w samochodach, ale nie mogą ich prowadzić. Telefony są znajdowane

przy drogach rolniczych i sklepach, brak ich zaś w domach amiszy. Nowoczesne instalacje gazowe
wspomagają

kuchnie

niektórych amiszy, a u innych latarnie oświetlają nowoczesne łazienki.

Dla współczesnego człowieka życie religijne i życie codzienne są raczej oddzielone. Inaczej jest u
amiszy, których praca i wierzenia religijne są nierozerwalnie złączone. W życiu amiszy uświęcony

rytuał jest włączony we wszystkie codzienne czynności: pracę, ubiór i relacje rodzinne. Pracą
amisze wcielają w życie wiarę w pokorę, a jej celem jest budowanie wspólnoty, nie indywidualny

sukces finansowy. Praca jest dla amiszy sprawą etyki.

By wspólnota była pełna, amisz

musi wykonywać pracę, która jest
istotna dla wszystkich jej członków.

Chociaż praca na roli jest główną
działalnością prowadzoną przez

amiszy, to jednak nie każdy z nich
może pracować na farmie. W

dodatku, by zachować separację od
zewnętrznego świata, amisz musi w

zakresie zakupu dóbr i usług
polegać na wspólnocie. Dlatego też

rejony przez nich zamieszkane są
usiane małymi zakładami

produkującymi przedmioty na jej
potrzeby. Amisze sami wytwarzają

produkty, które nie są już dostępne.
Są to bryczki, maszyny rolnicze

ciągnięte przez konie, a także lampy
naftowe.

Ta mała sieć handlowa sprawia, że amisze są samowystarczalni i podtrzymują wiele tradycji

rzemieślniczych, a także mają kontrolę nad wyborem środków technologicznych. Bywa, że
warsztaty amiszów stosują różne źródła energii, jak silniki diesla, urządzenia na gaz czy wiatr,

oprócz tradycyjnie dozwolonej siły człowieka i konia. Podobnie rezygnacja z pewnych osiągnięć
cywilizacji nie oznacza też izolacji, tym bardziej w sensie ekonomicznym. Amisze sprzedają np.

produkty rolne zewnętrznym firmom, a sami robią zakupy w sklepach poza wspólnotą. Podobnie w
dużym stopniu polegają na zewnętrznej służbie zdrowia, jednak ich wydatki na ten cel są

pokrywane przez fundusz wspólnotowy, a nie przez firmy ubezpieczeniowe.

2

Dwa typy rzemiosła są szczególnie
charakterystyczne dla amiszy:

rzemiosło poświęcone wyrobowi
środków transportu i gałąź rzemiosła

poświęcona wyrobowi ubrań,
szczególnie „niedzielnych

garniturów”.

Bryczka z części

Powóz ciągnięty przez konie jest

głównym środkiem transportu. To z
pozoru proste urządzenie jest dość

skomplikowanym pojazdem
przeznaczonym głównie na krótkie

dystanse. Rzadko cały pojazd jest
wykonywany w jednym warsztacie.

Ponieważ powóz składa się z wielu części, to uruchomienie w jednym miejscu produkcji
wymagałoby stworzenia dużego zakładu produkcyjnego, co nie do końca jest zgodne z duchem

wspólnoty. Produkcja powozu jest więc z reguły podzielona na wiele mniejszych, często rodzinnych
zakładów, które specjalizują się w poszczególnych częściach. Podczas gdy jedni produkują szprychy

kół i obręcze, drudzy – dyszle (jednocześnie również widły, błotniki do starych samochodów czy
oparcia krzeseł), a inni produkują stalowe osie, sprężyny czy hamulce hydrauliczne. Nadwozie

bryczki (składane w kolejnych warsztatach), konstruowane jest na ogół z włókna szklanego i stali
nierdzewnej. Największe zakłady zajmują się składaniem całych bryczek z dostarczonych przez

wymienionych producentów części. Z reguły pracują one na trzy zmiany i zatrudniają wielu
pełnoetatowych pracowników.

Podszyte satyną

W odróżnieniu od produkcji bryczek, zakłady szyjące niedzielne ubrania służą potrzebom najbliższej
wspólnoty. Codzienne ubrania szyją kobiety w każdej rodzinie, ale ponieważ produkcja męskich

garniturów niedzielnych wymaga dużej ilości czasu i wyspecjalizowanych umiejętności, są one
produkowane z reguły w specjalnych

zakładach. Taka praca jest zwykle
wykonywana przez starsze kobiety i

mężczyzn. Mieszkają oni zazwyczaj
w tzw. Grossdaadi Haus, tzn. domu

dziadka, który jest dołączony do
głównego domu ich synów.

Męski garnitur amiszy składa się z

pary spodni, kamizelki i marynarki
zwaną. Czarny syntetyczny materiał

na garnitury zwykle kupowany jest
w dużych miastach. Musi on być

prosty, jednolicie barwiony i
najwyższej jakości. Spodnie są

dodatkowo podbite materiałem i
mają dwie kieszenie z przodu oraz

jedną z tyłu. Podszyta satyną
kamizelka, ma jedną wewnętrzną kieszeń. Marynarka również podszyta satyną ma dość

skomplikowany krój. Wykończenie garnituru wymaga czasu i precyzji. Garnitury szyje się częściowo
ręcznie, a częściowo na tradycyjnej maszynie do szycia, czasami napędzanej baterią. Materiał jest

prasowany żelazkami podgrzewanymi na palnikach gazowych.

Spotkania „narzutowe”

O ile produkcja bryczek i ubrań jest przeznaczona dla amiszy, to niektóre z tradycyjnych

amiszowych rzemiosł znajdują klientów także poza osiedlami. Szczególnie popularne są wyrabiane

3

przez amiszy meble i narzuty (ang. quilts). Meble najczęściej są wykonywane na podstawie
tradycyjnych wzorów i przy zastosowaniu metod nie będących w użyciu już prawie od dwustu lat.

Są starannie wykonane, trwałe i o
wysokiej jakości.

Amish Country jest sławne ze
swoich ręcznie wykonywanych

mebli, tradycja ta sięga tutaj ponad
150 lat. Dla wielu lokalnych amiszy-

stolarzy rzemiosło stanowi sposób
na życie i oznacza ciągłe dążenie do

perfekcji. Z reguły przekazują swoje
umiejętności z pokolenia na

pokolenie. Meble wykonywane są
najczęściej z drewna wiśniowego,

klonowego, dębowego i sosnowego,
dokładnie wybranego i obrobionego.

Wiele z tradycyjnych wzorów jest
już dziś nieużytecznych. Nikt nie

używa ławy do mycia, czyli rodzaju
komody z blatem otoczonym dookoła listwą, która służyła do mycia i suszenia warzyw oraz

owoców. Duże, drewniane skrzynie do przechowywania ubrań czy przedmiotów, także są już
rzadkością. Innymi rzadkimi sprzętami są stoły na ciasto, służące kiedyś do wyrabiania ciast czy

makaronu, albo skrzynie na mąkę, gdzie przechowywało się mąkę zakupioną w młynie. Za to dla
klientów z zewnątrz amisze produkują biurka pod komputery. Meble te można znaleźć w kilku

sklepach rozsianych przy drodze stanowej nr 6 w Nappanee lub nr 5 w Shipshewana.

Równie popularne, jak amiszowe meble, są tradycyjne amiszowe narzuty na łóżka (quilts).
Imitacje, a czasami oryginalne wyroby, można kupić praktycznie w każdym sklepie z pościelą.

Jednak najlepiej jest poszukać ich u samych amiszy, co jest gwarancją oryginalności. Wzory narzut
są często geometryczne, składają się z figur w różnych, harmonijnie dobranych kolorach. Kobiety

amiszy wykonują te piękne narzuty co najmniej od XIX w. Odznaczają się one skromną elegancją.
Tradycyjnie były wyrabiane na potrzeby rodziny i krewnych. Do dziś grupy kobiet spotykają się na

spotkanie „narzutowe”, zasiadają wtedy razem i wyszywają quilt. Takie spotkanie jest formą relaksu
i podtrzymywania wzajemnych kontaktów. Od niedawna wiele takich zebrań zamieniło się w małe

zakłady pracy dla amiszowych kobiet. Wiele z nich otworzyło sklepiki przy swoich domach, co
pomaga wesprzeć dochód rodzinny. Często informuje o tym jedynie prosty, ręcznie zrobiony znak:

„tu sprzedaje się narzuty, w niedziele nieczynne”. Natomiast w skansenie Amish Acres w Nappanee
można zobaczyć jak taka narzuta powstaje.

4