2014-04-15

1

Podstawowe procesy
poznawcze

dr Patrycja Rusiak

Organizacja zajęć

• Wykład
• Egzamin

▫ pozytywna ocena z ćwiczeń
▫ 50 pytań (max. 100 pkt) - zaliczenie – 60%
▫ 10 pkt – udział w eksperymentach

w laboratorium (sala 4)

▫ treść wykładów oraz ćwiczeń + książki
▫ jedna z książek Olivera Sacksa

Książki

• Tomasz Maruszewski

(2011). Psychologia

poznania. Umysł

i świat. GWP

▫ Rozdział 1 – Problemy

podstawowe

▫ Rozdział 2 – Spostrzeganie
▫ Rozdział 3 – Uwaga
▫ Rozdział 4 – Pamięć

▫ Rozdział 5 – Procesy

pamięciowe

▫ Rozdział 6 – Pamięć

autobiograficzna

▫ Rozdział 10 – Procesy

poznawcze i procesy

emocjonalne

• Piotr Jaśkowski (2009).

Neuronauka poznawcza.

Jak mózg tworzy umysł.

WSFiZ

▫ Rozdział 3 – Jak widzi

mózg

▫ Rozdział 4 – Jak mózg

filtruje informacje

▫ Rozdział 7 – jak

pamięta mózg

Psychologia poznawcza

• inaczej psychologia kognitywna,

psychologia poznania

• subdyscyplina psychologii licząca

zaledwie kilkadziesiąt lat

• ciekawa czy nudna??

Psychologia poznawcza

• Ulric Neisser – autor pierwszego

podręcznika z psychologii
poznawczej

▫ Kiedy psychologię poznania

wprowadzono do programu studiów,
zacząłem myśleć, że studenci uznają
mnie za nudziarza zajmującego się
sprawami odległymi od prawdziwego
życia

Schematy myślenia

•życie codzienne a psychologia

poznawcza

•psychologia poznawcza

to totalna abstrakcja

2014-04-15

2

Psychologia poznawcza

• zainteresowaniem jest badanie

mechanizmów sterujących
zachowaniem

▫ zajmuje się badaniem procesów

i struktur poznawczych oraz ogólnymi
zasadami funkcjonowania umysłu

Umysł

• złożony system, wyspecjalizowany w

odbiorze i przetwarzaniu informacji
(szerokie rozumienie)

▫ czasem „umysł” rozumiany jest jako świadoma

część psychiki, w której rodzą się subiektywne
doświadczenia i która jest zdolna do
uruchamiania procesów świadomych (miejsce,
w którym przebiegają ludzkie myśli) – podmiot
doznań i myśli (Harnish, 2002)

Psychologia poznawcza

• opisuje mechanizmy leżące

u podłoża procesów poznawczych

▫ spostrzeganie, uwaga, pamięć,

myślenie, język itd.

• bada neuronalne podłoże

procesów poznawczych

Procesy poznawcze

• spostrzeganie

▫ wyodrębnianie, wykrywanie podstawowych

właściwości otoczenia

• uwaga

▫ selekcjonowanie informacji, podtrzymywanie

zaangażowania poznawczego

• pamięć

▫ zapisywanie, przechowywanie

i wydobywanie informacji

Procesy poznawcze

• wyobraźnia

▫ tworzenie kopii spostrzeżeń

pod nieobecność realnego obiektu

• myślenie

▫ tworzenie wewnętrznego modelu sytuacji

w celu wysunięcia i sprawdzenia hipotez

• język

▫ system znaków oraz reguł posługiwania się nimi

• uczenie się

▫ proces nabywania wiedzy i umiejętności

2014-04-15

3

Prekursorzy psychologii poznawczej

• Kartezjusz

▫ dualistyczny pogląd na człowieka
▫ człowiek ma wolną wolę, duszę i zdolność

sądzenia, ale czasem działa jak maszyna
(odniesienie do praw biologii)

Prekursorzy psychologii poznawczej

• Empiryści

▫ George Berkley, David Hume, John Stuart Mill
▫ wyodrębnili 3 typy wewnętrznych reprezentacji

umysłowych:

bezpośrednie spostrzeżenia
blade kopie spostrzeżeń (wyobrażenia)
i reprezentacje przechowywane w pamięci
transformacje wyobrażeń i ich połączenia,
co pozwala na tworzenie nowych, nieznanych
form

Prekursorzy psychologii poznawczej

• Behawioryzm (początek XX w.)

▫ Edward Tolman - pojecie map poznawczych i

oczekiwań jako czynników wewnętrznych, zdolnych
modyfikować związki typu bodziec-reakcja

▫ Donald O. Hebb, 1949 r., opisał działanie zespołów

komórkowych, co zapoczątkowało badania nad
sieciowymi modelami umysłu

badania nad związkiem między bodźcem i reakcją,
kształtowanie nawyków w wyniku uczenia się, brak
zainteresowania tym, co dzieje się pomiędzy bodźcem
i reakcją
metodologia badan w psychologii

Powstanie psychologii poznawczej

• za umowną datę powstania

psychologii poznawczej uznaje się
rok 1956, kiedy w Massauchusetts
Institute of Technology (MIT)
odbyło się pierwsze sympozjum
kognitywne

▫ Noam Chomsky, Herbert Simon,

George Miller

Powstanie psychologii poznawczej

• uznano, ze psychologia eksperymentalna,

lingwistyka teoretyczna i komputerowa
symulacja procesów poznawczych stanowią
elementy większej całości, czyli psychologii
poznawczej

▫ 1959 r., Noam Chomsky

twórca gramatyki generatywno-transformacyjnej,
podważył podejście behawioralne, że język jest
tylko i wyłącznie wynikiem uczenia się (związek
bodziec – reakcja), krytyka prac Skinnera

Powstanie psychologii poznawczej

▫ 1956 r., George Miller

ujawnił, że istnieją wyraźne ograniczenia
w zdolności do przetwarzania informacji przez
człowieka
pojemność pamięci krótkotrwałej
7±2 elementy informacji

▫ 1958 r., Donald Broadbent

praca na temat ograniczenia przetwarzania
informacji za sprawą działania uwagi

2014-04-15

4

Powstanie psychologii poznawczej

▫ 1956 r., Herbert Simon

twórca pierwszych programów
komputerowych symulujących myślenie
w oparciu o heurystyki

▫ 1949 r., Hannon i Weaver oraz Wiener

przedstawiciele technologii i teorii
informatycznych oraz cybernetyki pokazali,
jak wykorzystać komputery do prowadzenia
eksperymentów i obliczania wyników badań,
a także tworzenia komputerowych symulacji
procesów poznawczych

Powstanie psychologii poznawczej

• 1967 r., Ulric Neisser - pierwszy

podręcznik psychologii poznawczej
Cognitive psychology

▫ opisano podstawy teoretyczne i metodologię

tego podejścia

▫ autor zdefiniował psychologię poznawczą

jako dyscyplinę zajmującą się nabywaniem,
strukturalizowaniem, przechowywaniem
oraz wykorzystywaniem wiedzy

Metody badan nad poznaniem

• Allport (1996) – 4 podstawowe grupy

metod badawczych:

▫ obserwacja i rejestracja wykonania

zwykłych, codziennych, dobrze wyuczonych
czynności poznawczych

▫ eksperyment laboratoryjny
▫ badanine kliniczne
▫ symulacja komputerowa
▫ +++ neuroobrazowanie !!!!!

Obserwacja i rejestracja

• analizuje się błędy popełniane przez badanych

w trakcie wykonywania rejestrowanych
czynności

• tworzy się raport zawierający:

▫ poznawczą charakterystykę obserwowanej

czynności (pokazuje etapy)

▫ rodzaj procesów poznawczych zaangażowanych

w wykonanie czynności (np. uwaga, pamięć)

▫ źródło błędów (np. dekoncentracja, brak dostępu

do magazynów pamięci)

• samoobserwacja, studium przypadku

Eksperyment laboratoryjny

• przebieg różnych prostych zadań poznawczych np.

porównanie bodźców, szybka reakcja na cel itp.

• prowadzone w sztucznych warunkach, ale zbliżonych

do realnych

▫ daje to możliwość dokładnej kontroli przebiegu

eksperymentu np. nad rodzajem prezentowanych
bodźców i czasem prezentacji

• wskaźniki:

▫ RT – czas reakcji (ms) – na jego podstawie wnioskuje się

o przebiegu ukrytych procesów poznawczych

▫ PC – prawidłowe odpowiedzi (%)
▫ rejestracja EEG

Badanie kliniczne

• uczestnikami są pacjenci, u których

obserwuje się deficyty zdolności
poznawczych po uszkodzeniu mózgu,
wylewu, operacji

• pokazuje znaczenie określonego obszaru

w mózgu dla realizacji poznawczej

2014-04-15

5

Symulacja komputerowa

• modelowanie poszczególnych procesów

poznawczych w postaci klasycznego
programu komputerowego lub sztucznej
sieci neuropodobnej

Neuroobrazowanie

• metody obrazowania pracy mózgu

▫ PET – pozytronowa tomografia

komputerowa

▫ fMRI - funkcjonalne obrazowanie metodą

rezonansu magnetycznego

Psychologia poznawcza

• badacze:

▫ formułują hipotezy dotyczące procesów

poznawczych

▫ sprawdzają ich prawdziwość w

badaniach naukowych (podejście
empiryczne)

▫ na podstawie wyników badań, formułują

koncepcje, teorie dotyczące procesów
poznawczych

Ważne pojęcia psychologii
poznawczej

• reprezentacje poznawcze
• pojęcia i schematy
• wiedza

Reprezentacja poznawcza

• umysłowy odpowiednik obiektów realnie

istniejących, fikcyjnych oraz
hipotetycznych

• obiektem reprezentacji może być

przedmiot, osoba, kategoria lub relacja

• zastępuje obiekt w procesie przetwarzania

informacji

Rodzaje reprezentacji umysłowych

• reprezentacje poznawcze to:

▫ obrazy umysłowe, ślady pamięciowe, słowa,

sądy, pojęcia oraz schematy (Paivio; 1986)

▫ obrazy umysłowe, słowa i idee (Reber;

2000)

▫ reprezentacje analogowe (np. obrazy

umysłowe - dom) oraz reprezentacje w
formie zbioru sądów lub twierdzeń (np.
instytucja finansowa) (Eysenck i Keane,
1990)

2014-04-15

6

Reprezentacje umysłowe

• jeśli brakuje umysłowej

reprezentacji pewnego
fragmentu rzeczywistości,
fragment ten zdaje się nie istnieć

▫ nie mieści się w głowie, brak mi

słów

Pojęcie

• poznawcza reprezentacja zbioru obiektów:

▫ kategoria naturalna – owoce
▫ kategoria sztuczna – liczba
▫ kategoria hipotetyczna – UFO

• obiekty jako reprezentacje poznawcze to

inaczej – egzemplarze, desygnaty,
przedstawiciele

Podział pojęć

Pojęcia matrycowe

Pojęcia naturalne

• klasyczne, sztuczne,

arystotelesowskie

• jasno określone

(zdefiniowane)

• poznawcza reprezentacja

skończonej liczby cech
wspólnych wszystkim
desygnatom, które w
jednakowym stopniu
przysługują wszystkim
egzemplarzom pojęcia

• mniej precyzyjnie

określone

• mają charakter

indywidualny

• Poznawcza reprezentacja

skończonej liczby cech,
które w różny sposób
przysługują
poszczególnym
desygnatom pojęcia

▫ każde pojęcie naturalne

posiada bardziej lub
mniej typowe desygnaty

Podział pojęć

Pojęcia matrycowe

Pojęcia naturalne

• dominują w języku nauki
• np. trójkąt – 3 cechy

przysługujące w
jednakowym stopniu
wszystkim trójkątom to:

▫ figura płaska
▫ figura zamknięta
▫ 3 kąty o sumie 180º

• dominują w języku

potocznym

• np. ptak – różni

przedstawiciele są mniej
(kura) lub bardziej
(wróbel) typowymi
egzemplarzami danego
pojęcia

A pojęcie człowiek?

Schemat poznawczy

• złożona forma reprezentacji umysłowej,

obejmująca zarówno:

▫ sens typowej sytuacji, do jakiej dany

schemat się odnosi (np. obiad
w restauracji)

▫ znaczenie typowych form zachowania,

jakie powinny być wygenerowane na tę
typową sytuację (np. jedzenie, płacenie)

Schematy poznawcze

• różnią się poziomem ogólności

▫ od pojedynczych reprezentacji pojęciowych

do rozbudowanych ideologii

• różnią się zakresem stosowalności

▫ zakres wąski (jak naprawić pralkę marki

Amica?) vs. zakres szeroki (jak zdać
egzamin?)

• mają strukturę hierarchiczną

2014-04-15

7

Funkcjonowanie schematów
poznawczych

• schemat to gra

▫ schemat posiada sekwencje wydarzeń

(swoisty scenariusz) oraz wykonawców
poszczególnych czynności (aktorzy
odgrywający role)

Funkcjonowanie schematów
poznawczych

• schemat to teoria

▫ zawiera naiwne, potoczne przekonania

odnośnie do natury rzeczywistości, które
tworzą prywatną, zintegrowaną wiedzę na
temat praw funkcjonowania świata

Funkcjonowanie schematów
poznawczych

• schemat to program komputerowy

▫ schemat posiada subprocedury oraz

programy sprawdzające skuteczność
działania

▫ ale… mogą ulegać modyfikacji na drodze

uczenia się

Proces uczenia się i modyfikacji
schematów

• schemat może być rozwijany poprzez

rejestrację nowych sytuacji bodźcowych, w
których dany schemat może być stosowany

▫ nabywanie wiedzy przez przyrost informacji,

asymilacja i akomodacja

• schemat może być dostrajany poprzez

stopniowe zmiany w zakresie
poszczególnych subprocedur, tak aby
istniejący schemat dostosować do nowej
sytuacjach

Proces uczenia się i modyfikacji
schematów

• schemat może być rekonstruowany

poprzez zmianę relacji łączących
poszczególne reprezentacje pojęciowe