2014-04-15

1

Podstawowe procesy 
poznawcze

dr Patrycja Rusiak

Organizacja zajęć

• Wykład
• Egzamin 

▫ pozytywna ocena z ćwiczeń
▫ 50 pytań (max. 100 pkt) - zaliczenie – 60%
▫ 10 pkt – udział w eksperymentach 

w laboratorium (sala 4)

▫ treść wykładów oraz ćwiczeń + książki
▫ jedna z książek Olivera Sacksa

Książki 

• Tomasz Maruszewski 

(2011). Psychologia 

poznania. Umysł 

i świat. GWP

▫ Rozdział 1 – Problemy 

podstawowe

▫ Rozdział 2 – Spostrzeganie
▫ Rozdział 3 – Uwaga
▫ Rozdział 4 – Pamięć

▫ Rozdział 5 – Procesy 

pamięciowe

▫ Rozdział 6 – Pamięć 

autobiograficzna

▫ Rozdział 10 – Procesy 

poznawcze i procesy 

emocjonalne

• Piotr Jaśkowski (2009). 

Neuronauka poznawcza. 

Jak mózg tworzy umysł. 

WSFiZ

▫ Rozdział 3 – Jak widzi 

mózg

▫ Rozdział 4 – Jak mózg 

filtruje informacje

▫ Rozdział 7 – jak 

pamięta mózg

Psychologia poznawcza

• inaczej psychologia kognitywna, 

psychologia poznania

• subdyscyplina psychologii licząca 

zaledwie kilkadziesiąt lat

• ciekawa czy nudna??

Psychologia poznawcza

• Ulric Neisser – autor pierwszego 

podręcznika z psychologii 
poznawczej

▫ Kiedy psychologię poznania 

wprowadzono do programu studiów, 
zacząłem myśleć, że studenci uznają 
mnie za nudziarza zajmującego się 
sprawami odległymi od prawdziwego 
życia

Schematy myślenia

•życie codzienne a psychologia 

poznawcza

•psychologia poznawcza 

to totalna abstrakcja

2014-04-15

2

Psychologia poznawcza

• zainteresowaniem jest badanie 

mechanizmów sterujących 
zachowaniem

▫ zajmuje się badaniem procesów 

i struktur poznawczych oraz ogólnymi 
zasadami funkcjonowania umysłu

Umysł 

• złożony system, wyspecjalizowany w 

odbiorze i przetwarzaniu informacji 
(szerokie rozumienie)

▫ czasem „umysł” rozumiany jest jako świadoma 

część psychiki, w której rodzą się subiektywne 
doświadczenia i która jest zdolna do 
uruchamiania procesów świadomych (miejsce, 
w którym przebiegają ludzkie myśli) – podmiot 
doznań i myśli (Harnish, 2002)

Psychologia poznawcza

• opisuje mechanizmy leżące 

u podłoża procesów poznawczych

▫ spostrzeganie, uwaga, pamięć, 

myślenie, język itd.

• bada neuronalne podłoże 

procesów poznawczych

Procesy poznawcze

• spostrzeganie

▫ wyodrębnianie, wykrywanie podstawowych 

właściwości otoczenia

• uwaga

▫ selekcjonowanie informacji, podtrzymywanie 

zaangażowania poznawczego

• pamięć

▫ zapisywanie, przechowywanie 

i wydobywanie informacji

Procesy poznawcze

• wyobraźnia

▫ tworzenie kopii spostrzeżeń 

pod nieobecność realnego obiektu

• myślenie

▫ tworzenie wewnętrznego modelu sytuacji 

w celu wysunięcia i sprawdzenia hipotez

• język

▫ system znaków oraz reguł posługiwania się nimi

• uczenie się

▫ proces nabywania wiedzy i umiejętności

2014-04-15

3

Prekursorzy psychologii poznawczej

• Kartezjusz 

▫ dualistyczny pogląd na człowieka
▫ człowiek ma wolną wolę, duszę i zdolność 

sądzenia, ale czasem działa jak maszyna 
(odniesienie do praw biologii)

Prekursorzy psychologii poznawczej

• Empiryści 

▫ George Berkley, David Hume, John Stuart Mill
▫ wyodrębnili 3 typy wewnętrznych reprezentacji 

umysłowych:

bezpośrednie spostrzeżenia
blade kopie spostrzeżeń (wyobrażenia) 
i reprezentacje przechowywane w pamięci
transformacje wyobrażeń i ich połączenia, 
co pozwala na tworzenie nowych, nieznanych 
form

Prekursorzy psychologii poznawczej

• Behawioryzm (początek XX w.)

▫ Edward Tolman - pojecie map poznawczych i 

oczekiwań jako czynników wewnętrznych, zdolnych 
modyfikować związki typu bodziec-reakcja

▫ Donald O. Hebb, 1949 r., opisał działanie zespołów 

komórkowych, co zapoczątkowało badania nad 
sieciowymi modelami umysłu

badania nad związkiem między bodźcem i reakcją, 
kształtowanie nawyków w wyniku uczenia się, brak 
zainteresowania tym, co dzieje się pomiędzy bodźcem 
i reakcją
metodologia badan w psychologii

Powstanie psychologii poznawczej

• za umowną datę powstania 

psychologii poznawczej uznaje się 
rok 1956, kiedy w Massauchusetts
Institute of Technology (MIT) 
odbyło się pierwsze sympozjum 
kognitywne

▫ Noam Chomsky, Herbert Simon, 

George Miller

Powstanie psychologii poznawczej

• uznano, ze psychologia eksperymentalna, 

lingwistyka teoretyczna i komputerowa 
symulacja procesów poznawczych stanowią 
elementy większej całości, czyli psychologii 
poznawczej

▫ 1959 r., Noam Chomsky 

twórca gramatyki generatywno-transformacyjnej, 
podważył podejście behawioralne, że język jest 
tylko i wyłącznie wynikiem uczenia się (związek 
bodziec – reakcja), krytyka prac Skinnera

Powstanie psychologii poznawczej

▫ 1956 r., George Miller 

ujawnił, że istnieją wyraźne ograniczenia 
w zdolności do przetwarzania informacji przez 
człowieka
pojemność pamięci krótkotrwałej 
7±2 elementy informacji

▫ 1958 r., Donald Broadbent

praca na temat ograniczenia przetwarzania 
informacji za sprawą działania uwagi

2014-04-15

4

Powstanie psychologii poznawczej

▫ 1956 r., Herbert Simon 

twórca pierwszych programów 
komputerowych symulujących myślenie 
w oparciu o heurystyki

▫ 1949 r., Hannon i Weaver oraz Wiener 

przedstawiciele technologii i teorii 
informatycznych oraz cybernetyki pokazali, 
jak wykorzystać komputery do prowadzenia 
eksperymentów i obliczania wyników badań,
a także tworzenia komputerowych symulacji 
procesów poznawczych

Powstanie psychologii poznawczej

• 1967 r., Ulric Neisser - pierwszy 

podręcznik psychologii poznawczej 
Cognitive psychology

▫ opisano podstawy teoretyczne i metodologię 

tego podejścia

▫ autor zdefiniował psychologię poznawczą 

jako dyscyplinę zajmującą się nabywaniem, 
strukturalizowaniem, przechowywaniem 
oraz wykorzystywaniem wiedzy 

Metody badan nad poznaniem

• Allport (1996) – 4 podstawowe grupy 

metod badawczych:

▫ obserwacja i rejestracja wykonania 

zwykłych, codziennych, dobrze wyuczonych 
czynności poznawczych

▫ eksperyment laboratoryjny
▫ badanine kliniczne
▫ symulacja komputerowa
▫ +++ neuroobrazowanie !!!!!

Obserwacja i rejestracja

• analizuje się błędy popełniane przez badanych 

w trakcie wykonywania rejestrowanych 
czynności

• tworzy się raport zawierający:

▫ poznawczą charakterystykę obserwowanej 

czynności (pokazuje etapy)

▫ rodzaj procesów poznawczych zaangażowanych 

w wykonanie czynności (np. uwaga, pamięć)

▫ źródło błędów (np. dekoncentracja, brak dostępu 

do magazynów pamięci)

• samoobserwacja, studium przypadku

Eksperyment laboratoryjny

• przebieg różnych prostych zadań poznawczych np. 

porównanie bodźców, szybka reakcja na cel itp.

• prowadzone w sztucznych warunkach, ale zbliżonych 

do realnych

▫ daje to możliwość dokładnej kontroli przebiegu 

eksperymentu np. nad rodzajem prezentowanych 
bodźców i czasem prezentacji

• wskaźniki:

▫ RT – czas reakcji (ms) – na jego podstawie wnioskuje się 

o przebiegu ukrytych procesów poznawczych

▫ PC – prawidłowe odpowiedzi (%) 
▫ rejestracja EEG

Badanie kliniczne

• uczestnikami są pacjenci, u których 

obserwuje się deficyty zdolności 
poznawczych po uszkodzeniu mózgu, 
wylewu, operacji 

• pokazuje znaczenie określonego obszaru 

w mózgu dla realizacji poznawczej

2014-04-15

5

Symulacja komputerowa

• modelowanie poszczególnych procesów 

poznawczych w postaci klasycznego 
programu komputerowego lub sztucznej 
sieci neuropodobnej

Neuroobrazowanie

• metody obrazowania pracy mózgu

▫ PET – pozytronowa tomografia 

komputerowa

▫ fMRI - funkcjonalne obrazowanie metodą 

rezonansu magnetycznego

Psychologia poznawcza

• badacze:

▫ formułują hipotezy dotyczące procesów 

poznawczych 

▫ sprawdzają ich prawdziwość w 

badaniach naukowych (podejście 
empiryczne)

▫ na podstawie wyników badań, formułują 

koncepcje, teorie dotyczące procesów 
poznawczych

Ważne pojęcia psychologii 
poznawczej

• reprezentacje poznawcze
• pojęcia i schematy
• wiedza

Reprezentacja poznawcza

• umysłowy odpowiednik obiektów realnie 

istniejących, fikcyjnych oraz 
hipotetycznych

• obiektem reprezentacji może być 

przedmiot, osoba, kategoria lub relacja

• zastępuje obiekt w procesie przetwarzania 

informacji

Rodzaje reprezentacji umysłowych

• reprezentacje poznawcze to:

▫ obrazy umysłowe, ślady pamięciowe, słowa, 

sądy, pojęcia oraz schematy (Paivio; 1986)

▫ obrazy umysłowe, słowa i idee (Reber; 

2000)

▫ reprezentacje analogowe (np. obrazy 

umysłowe - dom) oraz reprezentacje w 
formie zbioru sądów lub twierdzeń (np. 
instytucja finansowa) (Eysenck i Keane, 
1990)

2014-04-15

6

Reprezentacje umysłowe

• jeśli brakuje umysłowej 

reprezentacji pewnego 
fragmentu rzeczywistości, 
fragment ten zdaje się nie istnieć

▫ nie mieści się w głowie, brak mi 

słów

Pojęcie 

• poznawcza reprezentacja zbioru obiektów:

▫ kategoria naturalna – owoce
▫ kategoria sztuczna – liczba
▫ kategoria hipotetyczna – UFO

• obiekty jako reprezentacje poznawcze to 

inaczej – egzemplarze, desygnaty, 
przedstawiciele

Podział pojęć

Pojęcia matrycowe

Pojęcia naturalne

• klasyczne, sztuczne, 

arystotelesowskie

• jasno określone 

(zdefiniowane)

• poznawcza reprezentacja 

skończonej liczby cech 
wspólnych wszystkim 
desygnatom, które w
jednakowym stopniu 
przysługują wszystkim 
egzemplarzom pojęcia

• mniej precyzyjnie 

określone

• mają charakter 

indywidualny

• Poznawcza reprezentacja 

skończonej liczby cech, 
które w różny sposób 
przysługują 
poszczególnym 
desygnatom pojęcia

▫ każde pojęcie naturalne 

posiada bardziej lub 
mniej typowe desygnaty

Podział pojęć

Pojęcia matrycowe

Pojęcia naturalne

• dominują w języku nauki
• np. trójkąt – 3 cechy 

przysługujące w 
jednakowym stopniu 
wszystkim trójkątom to:

▫ figura płaska
▫ figura zamknięta
▫ 3 kąty o sumie 180º

• dominują w języku 

potocznym

• np. ptak – różni 

przedstawiciele są mniej 
(kura) lub bardziej 
(wróbel) typowymi 
egzemplarzami danego 
pojęcia

A pojęcie człowiek?

Schemat poznawczy

• złożona forma reprezentacji umysłowej, 

obejmująca zarówno: 

▫ sens typowej sytuacji, do jakiej dany 

schemat się odnosi (np. obiad 
w restauracji) 

▫ znaczenie typowych form zachowania, 

jakie powinny być wygenerowane na tę 
typową sytuację (np. jedzenie, płacenie)

Schematy poznawcze

• różnią się poziomem ogólności

▫ od pojedynczych reprezentacji pojęciowych 

do rozbudowanych ideologii

• różnią się zakresem stosowalności

▫ zakres wąski (jak naprawić pralkę marki 

Amica?) vs. zakres szeroki (jak zdać 
egzamin?)

• mają strukturę hierarchiczną

2014-04-15

7

Funkcjonowanie schematów 
poznawczych

• schemat to gra

▫ schemat posiada sekwencje wydarzeń 

(swoisty scenariusz) oraz wykonawców 
poszczególnych czynności (aktorzy 
odgrywający role)

Funkcjonowanie schematów 
poznawczych

• schemat to teoria

▫ zawiera naiwne, potoczne przekonania 

odnośnie do natury rzeczywistości, które 
tworzą prywatną, zintegrowaną wiedzę na 
temat praw funkcjonowania świata

Funkcjonowanie schematów 
poznawczych

• schemat to program komputerowy

▫ schemat posiada subprocedury oraz 

programy sprawdzające skuteczność 
działania

▫ ale… mogą ulegać modyfikacji na drodze 

uczenia się

Proces uczenia się i modyfikacji 
schematów

• schemat może być rozwijany poprzez 

rejestrację nowych sytuacji bodźcowych, w 
których dany schemat może być stosowany

▫ nabywanie wiedzy przez przyrost informacji, 

asymilacja i akomodacja

• schemat może być dostrajany poprzez 

stopniowe zmiany w zakresie 
poszczególnych subprocedur, tak aby 
istniejący schemat dostosować do nowej 
sytuacjach

Proces uczenia się i modyfikacji 
schematów

• schemat może być rekonstruowany

poprzez zmianę relacji łączących 
poszczególne reprezentacje pojęciowe