PRACA POGLĄDOWA

ISSN 1643–0956

42

www.psychiatria.med.pl

Adres do korespondencji:
prof. dr hab. med. Jolanta Rabe-Jabłońska
Klinika Zaburzeń Afektywnych, Psychotycznych i Psychiatrii
Młodzieży UM w Łodzi
ul. Czechosłowacka 8/10, 92–216 Łódź
tel.: [phone], e-mail: [e-mail]

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2006; 1 (6): 42–49
Copyright © 2006 Via Medica

Jolanta Rabe-Jabłońska

1

, Kamila Wojtczak

2

1

Klinika Zaburzeń Afektywnych, Psychotycznych i Psychiatrii Młodzieży Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

2

Centralny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Dysmorfofobia. Kryteria diagnostyczne,
etiologia, rozpowszechnienie,
obraz kliniczny, przebieg i leczenie

Body dysmorphic disorder: diagnostic criteria, etiology,
clinical picture, course and therapy

STRESZCZENIE

W pracy przedstawiono aktualny przegląd wiedzy
na temat kryteriów diagnostycznych, rozpowszech-
nienia, obrazu klinicznego i przebiegu dysmorfofo-
bii. Podkreślono jej związki z innymi zaburzeniami
wymienianymi przez niektórych autorów w ramach
tak zwanego spektrum zaburzenia obsesyjno-kom-
pulsyjnego (np. z zaburzeniem obsesyjno-kompul-
syjnym, zaburzeniami odżywiania się) oraz omówio-
no wątpliwości dotyczące kwalifikowania tego za-
burzenia do grupy zaburzeń somatopodobnych.
Przedstawiono problemy związane z wyróżnieniem
tak zwanej psychotycznej postaci dysmorfofobii.
Wykazano częstą współchorobowość innych zabu-
rzeń psychicznych (afektywnych, lękowych, określo-
nych zaburzeń osobowości) u osób z pierwotną dys-
morfofobią, a także obecność jej objawów w prze-
biegu innych chorób psychicznych. Omówiono rów-
nież wyniki nielicznych badań oceniających skutecz-
ność leczenia dysmorfofobii zarówno metodami psy-
choterapeutycznymi, jak i farmakologicznymi (ist-
nieją dowody na skuteczność leków z grupy SSRI,
TCA oraz inhibitorów MAO). Podkreślono ciągle nie-
wielką wiedzę na temat etiopatogenezy dysmorfo-
fobii, wskazując na znaczenie dysregulacji w zakresie
układu serotoninergicznego i najprawdopodobniej
dopaminergicznego oraz ewentualnych zaburzeń
czynności płatów skroniowych, a być może także

potylicznych i czołowych u osób z dysmorfofobią.
Omówiono także podobieństwa w zakresie zaburzeń
funkcji poznawczych z grupą pacjentów cierpiących
na zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne.

słowa kluczowe: dysmorfofobia, rozpowszechnienie,
obraz kliniczny i przebieg, etiologia,
współchorobowość, leczenie

ABSTRACT

This paper is a review of the up-to-date knowledge
on prevalence, diagnostic criteria, clinical picture and
the course of body dysmorphic disorder (BDD). The
authors underline the connections between this dis-
order and other disorders, classified by some au-
thors, as a part of the OCD spectrum, as well as their
doubts concerning classification of BDD as a soma-
tization disorder. The problem with distinguishing
the psychotic feature of BDD is presented in this
paper. The comorbidity of BDD and other mental
disorders such as: depression, anxiety disorders and
specific personality disorders and the presence of
BDD symptoms in the course of other mental disor-
ders is also highlighted here. Authors present a re-
view of clinical trials assessing the efficacy of phar-
macological and psychological treatment of BDD.
The knowledge and understanding of BDD etiology
is still poor, but the authors underline the role of
serotoninergic and probably dopaminergic dysreg-
ulation and possibility of frontal, temporal and oc-
cipital lobes activity disorders, as well as the simi-
larity of cognitive disorders with OCD patients.

key words: body dysmorphic disorder, prevalence,
clinical picture and course, etiology, comorbidity,
treatment

Jolanta Rabe-Jabłońska, Kamila Wojtczak, Dysmorfofobia

www.psychiatria.med.pl

43

Dysmorfofobia — historia terminu,
miejsce w klasyfikacjach zaburzeń
psychicznych

Termin „dysmorfofobia” wprowadził ponad

100 lat temu Morselli. Zaburzenie tak określane de-
finiowano wówczas jako „ różnego rodzaju subiek-
tywne uczucia brzydoty lub poczucie fizycznego de-
fektu, o którym dana osoba myśli, że jest on rów-
nież zauważony przez inne osoby” [1].

Zdaniem Philippopoulusa, termin „dysmorfo-

fobia” pochodzi od greckiego słowa „dysmorfia”,
które oznacza brzydotę, szczególnie twarzy. Po raz
pierwszy pojawił się w dziele Herodotusa, w micie
opisującym najbrzydszą dziewczynę w Sparcie [2].

Zespołowi objawów odpowiadających dysmor-

fofobii nadawano ponad wiek temu jeszcze inne
nazwy, jak na przykład: hipochondria piękności (beau-
ty hipochondria), dermatologiczna hipochondria.
W psychiatrii niemieckiej osobę zamartwiającą się
w sposób chorobliwy, że jest brzydka, określono ter-
minem Hasslichketskummerer [3].

Na przełomie XIX i XX wieku wielu psychiatrów

europejskich, między innymi Kraepelin i Janet, opi-
sywało zespół dysmorfofobii. Kraepelin podkreślał
trwałą, „ego-dystoniczną” naturę objawów tego
zespołu i kwalifikował go jako odmianę nerwicy kom-
pulsyjnej [4].

Perre Janet podkreślał związki między zaburze-

niem obsesyjno-kompulsyjnym (OCD, obsessive-com-
pulsive disorder) a dysmorfofobią, nazywając te za-
burzenia obsession de la honte du corps (obsesje
wstydu związane z własnym ciałem) [5].

Z pierwszych szczegółowych, pochodzących

z końca XIX wieku i początku XX wieku, opisów pa-
cjentów z dysmorfofobią, których autorami byli Ja-
net i Morselli, wynika, że osoby te przeżywały silny
lęk, natrętne myśli dotyczące defektu w swoim wy-
glądzie i najczęściej odczuwały potrzebę jego wielo-
krotnego sprawdzania (np. poprzez przeglądanie się
w lustrze). Wiele z nich dokonywało skomplikowa-
nych, często mających charakter rytuałów, zabiegów
związanych z ukryciem defektu. Pacjenci zwykle kon-
centrowali się na określonej części ciała, widocznej
dla otoczenia, nie było to jednak regułą — czasem
natrętne myśli wiązały się na przykład z defektem
dotyczącym genitaliów.

Wielu badaczy podkreślało obecność w zespo-

le dysmorfofobii silnego lęku przed byciem brzyd-
kim i/lub śmiesznym, traktując to schorzenie jako
rodzaj zaburzenia lękowego.

W europejskiej literaturze psychiatrycznej z re-

guły opisywano dysmorfofobię jako zespół, w któ-
rym nie występują objawy psychotyczne, zwłaszcza

urojenia, jednak niektórzy autorzy używali tego ter-
minu również w przypadku stwierdzenia obecności
wspomnianych zaburzeń myślenia. Czasem takie
przypadki klasyfikowano jako „urojenia dysmorfo-
fobii” lub jako „monosymptomatyczną, hipochon-
dryczną psychozę”. Termin ten oznaczał zaburze-
nia psychotyczne obejmujące pojedyncze urojenia
dotyczące wyglądu, kształtu, rozmiarów i innych
cech własnego ciała, przy braku innych objawów
psychotycznych. Znacznie później właśnie w ten
sposób zdefiniowano typ somatyczny zaburzeń uro-
jeniowych.

W XX wieku termin „dysmorfofobia” został po

raz pierwszy wprowadzony oficjalnie do mianownic-
twa psychiatrycznego dzięki zamieszczeniu go w trze-
ciej wersji klasyfikacji Diagnostic and Statistical Ma-
nual of Mental Disorders (DSM), w 1982 roku jako
przykład atypowych zaburzeń somatycznych, lecz
wówczas nie podano kryteriów diagnostycznych tego
zaburzenia [6]. Niektórzy autorzy twierdzili, że ter-
min ten nie jest odpowiedni dla określenia wcześniej
opisywanych zaburzeń, ponieważ u osób z takim roz-
poznaniem nie zawsze stwierdza się (jak to powin-
no wynikać z definicji fobii) unikanie sytuacji lęko-
twórczej, a wręcz odwrotnie, czasem obserwuje się
wielokrotne („przymusowe”) prowokowanie, na
przykład sprawdzanie swojej „brzydoty” w lustrze.
Dopiero w 1987 roku w klasyfikacji DSM-III-R wpro-
wadzono oddzielne pojęcie „dysmorficzne zaburze-
nia ciała” (BDD, body dysmorphic disorder), jednak
termin ten nie przyjął się w Polsce [7]. Jak już wspo-
mniano, w tej właśnie klasyfikacji wyróżniono po-
stać urojeniową, typ somatyczny, jako odpowiednik
zaburzeń psychotycznych.

W klasyfikacjach International Classification of

Mental Disorders (ICD-10) i DSM-IV dysmorfofobicz-
ne zaburzenia ciała zakwalifikowano do zaburzeń
somatopodobnych jako oddzielne zaburzenia (DSM-
IV) i jako typ hipochondrii (ICD-10) [8, 9].

Kryteria rozpoznawania dysmorfofobii według

DSM-IV są następujące:
1. Nadmierne zaabsorbowanie wyimaginowanym

defektem w swoim wyglądzie. Jeśli występuje re-
alnie istniejący defekt, to jest on niewielki, a jego
przeżywanie jest nadmierne.

2. Zaabsorbowanie wyimaginowanym lub rzeczywi-

stym, niewielkim defektem jest powodem cierpie-
nia lub zaburzenia funkcjonowania społecznego
na wszystkich ważnych polach.

3. Objawy nie wynikają z obecności innych zaburzeń

psychicznych (np. brak satysfakcji z kształtów
i rozmiarów swojego ciała w przebiegu jadłowstrę-
tu psychicznego).

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2006, tom 6, nr 1

44

www.psychiatria.med.pl

Rozpowszechnienie

W ogólnej społeczności BDD, w zależności od

przeprowadzonych badań, dotyczy 0,7–2,3% popu-
lacji ogólnej, natomiast w selektywnych grupach psy-
chiatrycznych (zaburzenia lękowe, afektywne, psy-
chotyczne) rozpowszechnienie zaburzenia jest wy-
ższe i dotyczy, w zależności od rodzaju grupy,
3,2–22,6% pacjentów [10–12].

Rozpowszechnienie BDD jest również wyższe

niż w populacji ogólnej wśród pacjentów poszuku-
jących możliwości przeprowadzenia operacji pla-
stycznych i ze zmianami dermatologicznymi [13].
W większości badań wykazano, że BDD rozpoznaje
się nieco częściej u kobiet niż u mężczyzn, ale są rów-
nież badania, w których stwierdzono, że występuje
ono jednakowo często u obydwu płci. Najwyższe
rozpowszechnienie BDD dotyczy osób w okresie ado-
lescencji i młodych dorosłych, a średni wiek pacjen-
tów w większości przeprowadzonych badań wyno-
sił niewiele ponad 30 lat. Większość pacjentów z BDD
(prawie 80% mężczyzn i ponad 90% kobiet) pozo-
staje w dorosłości w stanie wolnym.

Etiologia

Obecnie nie ma pewnej wiedzy na temat przy-

czyn rozwoju BDD [14]. Większość badaczy bierze
pod uwagę znaczenie kilku czynników: kulturowych,
rodzinnych, psychologicznych i biologicznych. Pod-
kreśla się rolę czynników kulturowych w rozwoju
i podtrzymywaniu objawów BDD, zwłaszcza po-
wszechnych obecnie postaw i opinii wzmacniających
znaczenie wyglądu i atrakcyjności fizycznej. Porów-
nanie z idealnymi, propagowanymi standardami
powoduje, że cechy nieidealne i nieznaczne defekty
postrzegane są bardzo negatywnie. Zaburzenia
o charakterze dysmorfofobii rozwijają się najczęściej
w okresie dojrzewania, kiedy wzrasta zainteresowa-
nie własną atrakcyjnością fizyczną, a jednocześnie
pojawiają się związane z tym okresem przejściowe,
niekorzystne zmiany wyglądu (np. skórne), powo-
dujące doświadczanie lęku przed oceną innych osób
z powodu swojej niedoskonałości.

Charakterystyka rodzinna pacjentów z BDD

wskazuje na nieharmonijne warunki rozwoju i nie-
korzystne doświadczenia z dzieciństwa (dokuczanie,
wywoływanie uczucia niepewności, niska samooce-
na i odrzucenie). Badacze zorientowani psychoana-
litycznie twierdzą, że BDD wynika z nieświadomego
przeniesienia konfliktów seksualnych i emocjonal-
nych. Wybór danej części ciała może być symbolem
innej jego części.

Zarówno wczesne doświadczenia z dzieciństwa,

jak i biologiczne predyspozycje oraz psychologiczna

podatność są uwzględniane w rozwojowych mode-
lach BDD, proponowanych na przykład przez Veala
i Rosen. Pierwszy autor skupia się na specyficznie ro-
zumianych czynnikach biologicznych, na przykład
uważa za taki czynnik strach przed odrzuceniem w
okresie adolescencji, podobnie jak wzrastający w tym
okresie biologiczny popęd do symetrii i perfekcji,
mogące predysponować jednostkę do rozwoju ni-
skiej samooceny, a w końcu BDD [15, 16].

Rosen natomiast podkreśla psychologiczną

podatność w postaci pierwotnej niskiej samooceny
i nieśmiałości. Autorzy obu modeli uważają, że ryzy-
ko rozwoju BDD jest większe, gdy w historii danej
osoby zdarzyły się traumatyczne wydarzenia doty-
czące wyglądu (najczęściej dokuczanie z tego po-
wodu) [17]. W badaniach wyraźnie wykazano, że spe-
cyficzne dokuczanie na temat masy ciała lub rozmia-
rów określonych jego części, a także negatywne ko-
mentarze są silnym predyktorem niezadowolenia
z własnego ciała, wzmacnianym przez negatywne,
traumatyczne wydarzenia rodzinne. Specyficzne po-
znawcze i behawioralne cechy charakteryzujące oso-
by z BDD mogą podtrzymywać wymienione objawy;
przede wszystkim pojawia się selektywne skierowa-
nie uwagi na „defekt” i jego odbiór przez inne oso-
by, następnie dochodzi często do zniekształconych
spostrzeżeń w tym zakresie, zwłaszcza w sytuacjach
społecznych, co potwierdza przekonania osób z BDD
w tym zakresie, i tak rozpędzone „błędne koło” to-
czy się dalej [18, 19].

W wielu badaniach potwierdzono wysoki

wskaźnik współchorobowości BDD i OCD — zaburzeń
mieszczących się w tak zwanym spektrum OCD [20].

W literaturze BDD rozpatrywane jest również

jako wariant zaburzeń odżywiania się i zaburzeń so-
matyzacyjnych oraz składowa spektrum OCD [9].

Układ serotoninergiczny odgrywa więc istotną

rolę w etiopatogenezie dysmorfofobii i zaburzenia
obsesyjno-kompulsyjnego. Jednak doświadczenia
z obniżeniem stężenia tryptofanu, które powodowały
u osób z dysmorfofobią dramatyczne zaostrzenie
objawów, a nie wpływały na stan pacjentów z zabu-
rzeniem obsesyjno-kompulsyjnym, wskazują na od-
mienne mechanizmy patofizjologiczne. W obu za-
burzeniach, szczególnie w ich wariantach urojenio-
wych, najprawdopodobniej ważną rolę odgrywa
układ dopaminergiczny.

Badania neuroobrazowe dostarczyły do tej pory

niewielu danych wskazujących na związek między
stwierdzanymi u niektórych osób nieprawidłowościa-
mi w ośrodkowym układzie nerwowym a rozwojem
objawów dysmorfofobii. Poszukiwania dotyczą przede
wszystkim zmian w obszarze płatów skroniowych

Jolanta Rabe-Jabłońska, Kamila Wojtczak, Dysmorfofobia

www.psychiatria.med.pl

45

i potylicznych, które prawdopodobnie mają znacze-
nie dla powstania wyobrażenia o własnym wyglą-
dzie, a także dowodów na być może pierwotną dys-
funkcję płatów czołowych związaną z obecnością
pewnej specyficznej „sztywności” myślenia [20].

Obraz kliniczny dysmorfofobii

U osób z tym rozpoznaniem nadmierne zaab-

sorbowanie swoim wyglądem dotyczy najczęściej
twarzy lub jej części — nosa, włosów lub wyglądu
jej skóry. Typowe skargi mogą obejmować również
kształty i rozmiary określonych części ciała (np. czę-
ści twarzy, zębów, głowy, kończyn dolnych, kształtu
klatki piersiowej, piersi, genitaliów), najrzadziej do-
tyczą całego ciała [21]. Dość często są to skargi na
konieczność noszenia okularów, trądzik lub inne
zmiany skórne, blizny, cienkie włosy, asymetrię okre-
ślonych części ciała. Czasem jednak skargi są nieja-
sne i trudne do zrozumienia dla otoczenia, na przy-
kład: „mój nos jest śmieszny”, „moje usta się ciągle
uśmiechają”, „moje oczy mają dziwne połączenie
z nosem”. Zwykle z upływem czasu przybywa skarg,
które dotyczą coraz to innych aspektów własnego
wyglądu. Natomiast jeśli defekt został usunięty, na
przykład chirurgicznie, to zwykle pojawia się następ-
ny dowód fizycznej brzydoty.

Koncentracja na własnym wyglądzie lub szcze-

gólnych jego aspektach bardzo często ma charakter
obsesji — ciągle powracających myśli związanych
z „defektem”. Z literatury wynika, że 80–90% pacjen-
tów cierpi ponadto z powodu przymusu częstego
sprawdzania wyglądu, obecności „defektu” (w lu-
strze, w szybach, na wszystkich gładkich powierzch-
niach), a tylko nieliczna grupa unika obejrzenia swo-
jego odbicia (chowa, zakrywa lustra). Można więc
powiedzieć, że większość pacjentów z dysmorfofo-
bią ma ponadto objawy obsesyjno-kompulsyjne,
a tylko 10–20% — fobii [22, 23].

Wielu pacjentów natrętnie pyta bliskich o swój

wygląd, przy czym pytanie jest zazwyczaj formuło-
wane w ten sposób, by uzyskać potwierdzenie obec-
ności „defektu”. Ten zabieg umożliwia sprawdzenie,
czy „defekt” widzi również otoczenie. Odpowiedź
negatywna albo nic nie zmienia, albo przynosi
zmniejszenie obaw, lecz tylko na krótko. Częste są
sytuacje porównywania się lub domaganie porów-
nania swego wyglądu z wyglądem innych, wybra-
nych osób. Zazwyczaj pacjenci podejmują wiele
działań związanych z kamuflażem swego „defektu”
— stosują specjalny makijaż, ubiór, przybierają szcze-
gólne, maskujące „defekt” pozycje ciała. Charakte-
rystyczne jest również powracanie w rozmowach do
tematyki związanej z wyglądem.

Ostatnio wielu badaczy podkreśla powiązania

dysmorfofobii z OCD lub nawet klasyfikuje to zabu-
rzenie w ramach tak zwanego spektrum OCD.

Z wielu klinicznych obserwacji wynika, że

u pewnej grupy pacjentów, początkowo diagnozo-
wanych jako chorzy z zaburzeniem obsesyjno-kom-
pulsyjnym lub zaburzeniami odżywiania, często nie-
odpowiadającymi na typowe leczenie, z upływem lat
stawia się rozpoznanie dysmorfofobii. Jeszcze inni
badacze uważają, że dysmorfofobia często bywa pre-
kursorem schizofrenii — specyficznym objawem pro-
dromalnym.

Współchorobowość

Wyniki przeprowadzonych badań dotyczące

współwystępowania u osób z BDD innych zaburzeń
psychicznych są niespójne, co najprawdopodobniej
wynika z faktu, że z reguły badano małe grupy cho-
rych i uzyskiwano dość przypadkowe rozpowszech-
nienie innych zaburzeń. Jednak w większości badań
największe jest rozpowszechnienie zaburzeń depre-
syjnych — dystymii, dużej depresji — które stwier-
dzano zwykle u ponad 70% pacjentów z BDD. Dru-
gie miejsce zajmują zaburzenia lękowe (30–60%),
w tym przede wszystkim fobia społeczna i OCD, rza-
dziej inne zaburzenia z tej grupy [24–26 ].

Niektóre grupy badaczy uważają, że w przy-

padku pierwotnego BDD prawie zawsze występują
towarzyszące zaburzenia psychiczne: duża depresja,
fobia społeczna, OCD oraz zaburzenia osobowości,
najczęściej z klasteru C (osobowość unikająca i ob-
sesyjno-kompulsyjna) oraz nadużywanie substancji
psychoaktywnych (częściej leków uspokajających niż
innych substancji uzależniających) [27–29]. Tak zwa-
ne wtórne BDD występuje najczęściej w psychozach,
na przykład we wczesnym okresie rozwoju schizo-
frenii u adolescentów [30].

Związki pomiędzy dysmorfofobią
a zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym

Ostatnie badania wskazują, że BDD może być

przyczynowo związane z OCD, wykazano bowiem
znacznie częstsze niż w populacji ogólnej występo-
wanie tak zwanego spektrum OCD (w tym BDD)
wśród krewnych I stopnia osób z BDD oraz częstsze
występowanie BDD wśród osób z OCD. Liczne po-
dobieństwa między BDD a OCD, jak już wspomnia-
no, dotyczą zmiennych demograficznych, rozpo-
wszechnienia wśród płci, wieku, w którym dochodzi
do wystąpienia pierwszych objawów, fenomenolo-
gii, przebiegu (przewlekły z zaostrzeniami), stopnia
upośledzenia funkcjonowania społecznego, towarzy-
szącej psychopatologii i dodatniego wywiadu rodzin-

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2006, tom 6, nr 1

46

www.psychiatria.med.pl

nego. Zasadnicze podobieństwo w zakresie objawów
klinicznych między zaburzeniem obsesyjno-kompul-
syjnym a dysmorfofobią dotyczy, jak już wspomnia-
no, obecności obsesji. U ponad 90% pacjentów z dys-
morfofobią występują czasochłonne, powtarzające się
zachowania, podobne do kompulsji (tab. 1) [27, 28].

Różnice między zaburzeniem obsesyjno-kom-

pulsyjnym a dysmorfofobią wynikają z faktu, że treść
obsesji i kompulsji w tych ostatnich zaburzeniach
dotyczy przede wszystkim wyglądu, ale także kry-
tycznej oceny zasadności tych treści. Z wielu donie-
sień wynika, że istotny odsetek pacjentów z zabu-
rzeniem obsesyjno-kompulsyjnym wykazuje zaburze-
nia myślenia bardziej przypominające urojenia lub
idee nadwartościowe niż obsesje. Niektórzy autorzy
stwierdzili obecność urojeń dotyczących własnego
wyglądu u ponad połowy osób z dysmorfofobią.
U wielu z nich z czasem pojawiło się nastawienie
odnoszące, a niekiedy również urojenia prześladow-
cze. Różnice między BDD i OCD w większości badań
wskazują na większe rozpowszechnienie zaburzeń

depresyjnych i fobii społecznej, prób samobójczych
oraz samobójstw z powodu objawów chorobowych
oraz słabszego wglądu w objawy u cierpiących na
BDD w porównaniu z chorymi na OCD. W nielicz-
nych przeprowadzonych badaniach dotyczących
funkcji poznawczych stwierdzono odchylenia cha-
rakterystyczne dla osób z OCD. Brakuje natomiast
ciągle jednoznacznych danych na temat ewentual-
nych odchyleń w badaniach neuroobrazowych osób
z BDD (płaty skroniowe? potyliczne? czołowe?).

Niektórzy autorzy wyróżniają tak zwaną psy-

chotyczną postać OCD (brak krytycyzmu), podobnie
w przypadku BDD można mówić o wariancie psy-
chotycznym, jakim są zaburzenia kwalifikowane jako
urojeniowe, typ somatyczny [31].

Jeśli pacjent z BDD ma idee nadwartościowe

i obsesje, to rozpoznaje się postać niepsychotyczną,
jeśli jednak pojawiają się urojenia, to stawia się roz-
poznanie zaburzeń urojeniowych, typ somatyczny
[31–33]. Z obserwacji wynika, że u danego pacjenta
postać niepsychotyczna w ciągu jego życia może

Tabela 1. Różnice i podobieństwa pomiędzy zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym a dysmorfofobią

Table 1. Similarities and differences between OCD and BDD

Domena

Podobieństwa

Różnice

FENOMENOLOGIA

Obsesje

Treść obsesji

Wysoki odsetek pacjentów ma kompulsje

Zwykle dobry wgląd w OCD,

Niekiedy typowe treści obsesji i kompulsji

brak w BDD

(symetria, perfekcja)

Myślenie porównawcze typowe dla

Podobne zachowania

BDD, lecz nie dla OCD

(sprawdzanie, upewnianie się)

Nasilenie wstydu większe niż obawa przed

Stopień oporu i kontroli

odrzuceniem, niższa samoocena w OCD
Rytuały bardziej nasilają lęk
w BDD?

DEMOGRAFIA

Częstość występowania uzależniona od płci

Osoby z BDD rzadziej są

Poziom wykształcenia

w związkach małżeńskich

PRZEBIEG

Wiek wystąpienia objawów
Przebieg często przewlekły

WSPÓŁCHOROBOWOŚĆ

Często łącznie występują OCD + BDD

W BDD częściej występują

Podobna współchorobowość

depresja i fobia społeczna
Wcześniejszy wiek wystąpienia depresji
w BDD

HISTORIA RODZINNA

Względnie wysoka częstość OCD u krewnych

Częstsze nadużywanie substancji psycho-

osób z BDD

aktywnych przez krewnych osób z BDD

Rodzinne występowanie zaburzeń psychicznych

ODPOWIEDŹ NA LECZENIE

SSRI

Ważniejsze znaczenie neuroleptyków

Czas potrzebny do odpowiedzi na leczenie, dawki,

w urojeniowej postaci BDD

częstość nawrotów po przerwaniu farmakoterapii

niż w urojeniowej postaci OCD

Odpowiedź na strategie wzmocnień
Prawdopodobnie lepsza odpowiedź
na techniki behawioralno-poznawcze i terapię
podtrzymującą, zorientowaną na uzyskanie wglądu

ETIOLOGIA

Najprawdopodobniej rola 5-HT i dopaminy
w BDD

INNE

Nasilenie choroby

Myśli samobójcze i próby oraz samobójstwa
dokonane są częstsze w BDD

SSRI (selective serotonin reuptake inhibitor) — inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny
OCD (obsesive-compulsive disorder) — zaburzenie obsesyjno-kompensacyjne
BDD (body dysmorphic disorder) — dysmorficzne zaburzenia ciała

Jolanta Rabe-Jabłońska, Kamila Wojtczak, Dysmorfofobia

www.psychiatria.med.pl

47

przechodzić w psychotyczną i odwrotnie. Te zmia-
ny, zdaniem autorów, mogą być wyzwolone przede
wszystkim przez różnorodne stresy, szczególnie spo-
łeczne. Uważają oni, że stanowią wariant tego same-
go zaburzenia, co powinno znaleźć odbicie w klasy-
fikacji: BDD psychotyczne i niepsychotyczne. W obu
grupach pacjentów można uzyskać znaczącą popra-
wę, stosując selektywne inhibitory wychwytu zwrot-
nego serotoniny (SSRI, selective serotonin reuptake
inhibitors), choć słabszą u osób z postacią uroje-
niową, co może sugerować, że jest ona cięższym
wariantem BDD. Z przeprowadzonych przez autor-
kę niniejszej pracy badań wynika, że czasem koniecz-
ne jest jednak włączenie leku przeciwpsychotyczne-
go. Wydaje się, że postać psychotyczna dysmorfofo-
bii bywa czasem źródłem pomyłek diagnostycznych,
to znaczy że w tych przypadkach rozpoznaje się cza-
sem schizofrenię. Różnicowanie tych zaburzeń za-
zwyczaj jest bardzo trudne, zwłaszcza gdy w prze-
biegu dysmorfofobii, z powodu nasilenia takich ob-
jawów jak obsesje, kompulsje związane z prawdzi-
wym czy też wyimaginowanym defektem oraz lękiem
przed kompromitacją z tego powodu, dochodzi do
wycofania z relacji społecznych, istotnego obniże-
nia aktywności i zainteresowań [33–36].

Dysmorfofobia i zaburzenia odżywiania
jako warianty zaburzeń obrazu ciała

Rosen opisała zaburzenia obrazu ciała jako

główną patologię zaburzeń odżywiania. Korzystna
zmiana w tym zakresie jest najlepszym wskaźnikiem
poprawy bądź pogorszenia przebiegu jadłowstrętu
psychicznego lub bulimii. Podobnie BDD jest w tym
ujęciu wyrazem negatywnego postrzegania i prze-
żywania własnego obrazu cielesnego [25, 26].

Rosen uważa, że BDD jest wynikiem zaburzeń

obrazu swojego ciała (body image), który charakte-
ryzują przede wszystkim dwie składowe: percepcyj-
na (dokładność oceny kształtów i rozmiarów swego
ciała) oraz afektywna (dotycząca postawy i uczuć wo-
bec swego ciała). Wydaje się, że w przypadku BDD,
inaczej niż w większości przypadków jadłowstrętu
psychicznego (gdzie jest tylko składowa afektywna),
występują zarówno zaburzenia percepcyjne, jak
i afektywne [17].

Niektórzy autorzy uważają, że BDD bardziej

wiąże się z zaburzeniami odżywiania niż OCD, jeśli
analizuje się cechy pierwotne. Obydwa zaburzenia
charakteryzuje nadmierne zainteresowanie swoim
wyglądem fizycznym z towarzyszącym niezadowo-
leniem z niego i nieprawidłową oceną, a także po-
trzeba jego stałej kontroli. Obsesje i kompulsje, choć
występują w większości przypadków BDD, nie są

uważane za objawy pierwotne, podobnie jak w za-
burzeniach odżywiania. Cechy obsesyjno-kompulsyj-
ne są zawsze obecne w tych dwóch rodzajach zabu-
rzeń psychicznych. Podobnie jak w zaburzeniach
odżywiania, tak i w postaci niepsychotycznej BDD
zaburzenia myślenia mają cechy idei nadwartościo-
wej. Jednak w przeciwieństwie do BDD, gdzie pa-
cjentami są równie często mężczyźni jak i kobiety,
zaburzenia odżywiania dotyczą przede wszystkim płci
żeńskiej (99,0%), co niektórzy badacze usiłują tłu-
maczyć kulturowymi i estetycznymi wymogami do-
tyczącymi atrakcyjności kobiecej.

Dysmorfofobia jako zaburzenie
somatyzacyjne

Jak wspomniano na wstępie, BDD zaliczono do

zaburzeń somatyzacyjnych, chociaż wydaje się, że
lepiej opisują je inne wcześniej omówione grupy za-
burzeń psychicznych. Autorzy takiej kwalifikacji BDD
kierowali się powtarzającą się obserwacją wypowia-
dania skarg somatycznych przez osoby z BDD, ich
wyolbrzymionymi, uporczywymi przekonaniami na
temat części własnego ciała, co często prowokuje
wystąpienie napadów silnego lęku. Wydaje się jed-
na, że nie są to cechy najważniejsze dla BDD i wyni-
kają z pierwotnych, specyficznych dla BDD objawów,
przede wszystkim zaburzeń obrazu ciała [8, 9].

Dysmorfofobia wtórna

O tak zwanym BDD wtórnym mówi się wów-

czas, gdy zaburzenia dysmorficzne stanowią skła-
dową innych zaburzeń psychicznych, na przykład
według relacji niektórych autorów, zaburzenia te
występują często w okresie prodromalnym lub w I epi-
zodzie schizofrenii oraz w przebiegu depresji, zwłasz-
cza u ludzi młodych.

Ocena dysmorfofobii

Narzędzia do oceny BDD rozwijały się wraz

z różnymi koncepcjami na temat przyczyn tego za-
burzenia i dlatego najczęściej skupiają się na poszu-
kiwaniu wspólnych cech BDD i OCD oraz zaburzeń
odżywiania, idei nadwartościowych i urojeń, a także
zaburzeń dysmorficznych jako pierwotnej wersji
wtórnych objawów. Zanim Philips opracował Body
Dysmorphic Disorder-Yale-Brown Obsessive-Compul-
sive Scale (BDD-YBOCS), nie było specyficznego na-
rzędzia do oceny BDD [37]. Słabością tej skali jest
jednak nacisk na objawy obsesyjno-kompulsyjne. Ist-
nieje jeszcze kilka mniej znanych narzędzi, jak na
przykład The Body Dysmorphic Module — lista 6 ite-
mów korespondujących nawiązujących do kryteriów
DSM-IV dla BDD [38].

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2006, tom 6, nr 1

48

www.psychiatria.med.pl

Leczenie

Z reguły zaleca się jednoczesne stosowanie za-

równo farmakoterapii, jak i psychoterapii, jednak
dane dotyczące efektów takich działań są niespój-
ne, zwykle dotyczą małych grup pacjentów i nie speł-
niają w większości przypadków wymogów „medy-
cyny opartej na faktach”.

Psychoterapia

Wydaje się, że u części pacjentów można uzy-

skać poprawę, stosując terapię psychodynamiczną,
behawioralną, poznawczą, behawioralno-poznawczą
(CBT, cognitive-behavioral therapy) i metody łączo-
ne. Obecnie najczęściej stosuje się CBT. Wykorzystu-
je się między innymi ekspozycję na unikane sytuacje,
takie jak pozostawanie na widoku w miejscach pu-
blicznych. Wzmacnia się przeciwstawianie się kom-
pulsyjnym zachowaniom, stopniowo ogranicza czas
związany ze sprawdzaniem, kamuflażem i tym po-
dobnymi. Inna często wykorzystywana technika,
zwana restrukturyzacją poznawczą, polega na pier-
wotnej identyfikacji dysfunkcjonalnych myśli, a na-
stępnie poddaniu ich ocenie przy użyciu dowodów.
Głównym celem jest rozwinięcie alternatywnych
przekonań obejmujących akceptację urody jako zja-
wiska subiektywnego oraz wyrobienie przekonania,
że człowiek jest zbyt skomplikowany, aby oceniać
go na podstawie jednego defektu w wyglądzie. Za-
leca się samokontrolę, przerywanie intruzyjnych myśli
i wypowiadanie ocen dotyczących własnego ciała
opartych na doznaniach zmysłowych, wolnych od
emocjonalnego samokrytycyzmu. Inne strategie to
trening umiejętności społecznych, psychoedukacja,
odgrywanie odwróconych ról. Psychoedukacja jest
szczególnie ważna w pierwszym okresie leczenia.
Obejmuje ona dostarczanie pacjentom informacji na
temat psychologii wyglądu fizycznego, koncepcji
obrazu ciała, rozwoju BDD; podkreśla się znaczenie
procesów poznawczych i emocji w rozwoju zabu-
rzenia, a także znaczenie unikania (jako sposobu ra-
dzenia sobie z objawami) w ich podtrzymywaniu.
Odgrywanie odwróconych ról, inaczej racjonalne
odgrywanie ról lub paradoksalny dyskurs, służy re-
dukcji intensywności przekonań dysmorficznych, po-
lega na odkrywaniu i omawianiu różnic pomiędzy
przekonaniami a ideami nadwartościowymi [39, 40].

Farmakoterapia

Wielu pacjentów z dysmorfofobią, zwłaszcza

jeszcze kilkanaście lat temu, w ogóle nie otrzymy-
wało specjalistycznej opieki psychiatrycznej i psycho-

logicznej i pozostawało pod opieką lekarzy innych
specjalności. Obecnie istnieje już wiele wyników ba-
dań wykazujących skuteczność terapii za pomocą
leków z grupy SSRI u części pacjentów z dysmorfo-
fobią, a także pojedyncze doniesienia informujące
o wystąpieniu poprawy po zastosowaniu inhibito-
rów monoaminooksydazy (MAO, monoaminooxida-
se), trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych
(TCA, tricyclic antidepressants) i neuroleptyków, za-
równo klasycznych, jak i atypowych [41–46]. W żad-
nym z dotychczas opublikowanych badań nie uzy-
skano poprawy po zastosowaniu terapii elektrow-
strząsowej.

Leki należące do SSRI prawdopodobnie przy-

noszą najlepsze efekty w nieurojeniowej postaci dys-
morfofobii. Dane na temat dawek, czasu wystąpie-
nia poprawy, częstości nawrotów po przerwaniu le-
czenia są bardzo podobne do charakteryzujących
zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne [47].

W postaci urojeniowej dysmorfofobii (zaburze-

nie urojeniowe, typ somatyczny) czasem można uzy-
skać poprawę również po terapii lekami z grupy SSRI,
jednak znacznie częściej po zastosowaniu leczenia
przeciwpsychotycznego (np. pimozydu, leków prze-
ciwpsychotycznych drugiej generacji) lub po terapii
łączonej [47].

W przypadku opornych postaci dysmorfofobii

opisywano przypadki poprawy po zastosowaniu
podobnych strategii wzmacniających (buspiron, sta-
bilizatory nastroju, leki przeciwpsychotyczne), jakie
wykorzystuje się w opornym na typową farmakote-
rapię zaburzeniu obsesyjno-kompulsyjnym, lub po
zastosowaniu połączenia leków przeciwdepresyjnych
(np. leki z grupy SSRI + klomipramina). Niektórzy
autorzy sugerują, że istotną poprawę mogą czasami
spowodować również leki należące do inhibitorów
MAO [48, 49].

Podsumowanie

Dysmorfofobia wykazuje więcej podobieństw

do zaburzeń kwalifikowanych do spektrum obsesyj-
no-kompulsyjnego niż do zaburzeń somatopodob-
nych, w ramach których jest do tej pory klasyfikowa-
na, co ma pewne implikacje terapeutyczne. W prak-
tyce psychiatrycznej pacjenci często prezentują jed-
nocześnie objawy należące do różnych zaburzeń, na
przykład dysmorfofobia + zaburzenia odżywiania
(jadłowstręt psychiczny) czy też bardziej złożony
układ: dysmorfofobia, lęk społeczny, zaburzenie
obsesyjno-kompulsyjne i zaburzenia depresyjne.

Nadal jednak niewiele wiadomo o etiologii

dysmorfofobii. Sporo niejasności dotyczy również

Jolanta Rabe-Jabłońska, Kamila Wojtczak, Dysmorfofobia

www.psychiatria.med.pl

49

miejsca w klasyfikacji zaburzeń psychicznych posta-
ci urojeniowej dysmorfofobii (zaburzenia urojenio-
we, typ somatyczny?), podobnie jak wyróżnianej
przez niektórych autorów postaci urojeniowej zabu-
rzenia obsesyjno-kompulsyjnego.

PIŚMIENNICTWO

1. Morselli E. Sulla dysmorfofobia e sulla tafefobia. Biull. Reg.

Acad. 1886; VI: 110–119.

2. Phillipopoulos G.S. The analysis of case of dysmorphophobia.

Can. J. Psychiatry 1979; 24: 297–401.

3. Bishop E.R. Monosymptomatichhypochondriasis. Psychosom.

1980; 21: 731–747.

4. Kraepelin E. Dysmorfofobie. W: Barth J.A (red.). Psychiatrie

Wyd. 8. Verlag-Springer, Leipzig 1978; 21–27.

5. Janet P. Les obsessionas st la psychasthenie. Felix, Alcan,

Paris 1903.

6. Diagnosic and Statistical Manual of Mental Disorders. III Edi-

tion. DSM III. American Psychiatric Association, Washington
1982.

7. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. III Edi-

tion. Revision. DSM-III-R. American Psychiatric Association, Wa-
shington 1987.

8. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. IV Edi-

tion. DSM-IV. American Psychiatric Association, Washington
1995.

9. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Proble-

mów Zdrowotnych. Rewizja X. ICD-10. Uniwersyteckie Wydaw-
nictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków 1994.

10. Otto W.M., Wilhem S., Cohen L.S., Harlow B.L. Prevalence of

body dysmorphic disorder in a community sample of women.
Am. J. Psychiatry 2001; 158: 2061–2063.

11. Rabe-Jabłońska J. Dysmorfofobia. Obraz kliniczny, kryteria roz-

poznawania, rozpowszechnienie, przebieg, leczenie. Psychiatr.
Pol. 1998; XXXII: 133–142.

12. Albertini R.S., Phillips K.A. Thirty three cases of body dysmor-

phic disorder in children and adolescents. J. Am. Acad. Child
Adolesc. Psychiatry 1999; 35: 1425–1426.

13. Zaidens S.H. Dermatologic hypochondriasis: a form of schizo-

phrenia. Psychosom. Med. 1950; 12: 250–253.

14. Andreasen N.C., Bardach I. Dysmorphophobia: symptom or

disease? Am. J. Psychiatry 1977; 134: 673–676.

15. Veale D., Gournay K., Dryden W. Body dysmorphic disorder:

a cognitive-behavioural model and pilot randomized control-
led trial. Behav. Res. Ther. 1996; 34: 717–720.

16. Veale D., Riley S. Mirror, mirror on the wall, who is the uglist

of them all? The psychopathology of mirror gazing in body
dysmorphic disorder. Behav. Res. Ther 2001; 39: 1381–1393.

17. Rosen J.C., Reiter J. Development of the body dysmorphic

disorder examination. Behav. Res. Ther. 1996; 34: 755–766.

18. Buhlman U., McNally R.J., Wilhelm S., Florin I. Selective pro-

cessing of emotional information in body dysmorphic disor-
der. Anxiety Dis. 2003; 16: 289–298.

19. Deckersbach T., Savage C.R., Phillipsa K.A. i wsp. Characteri-

stic of memory dysfunction in body dysmorphic disorder.
J. Int. Neuropsychol. Society 2000; 6: 673–681.

20. Tranel D. Functional neuroanatomy, neuropsychological cor-

relates of cortical and subcortical damage. W: Yudofsky S.C.,
Hales R.E. (red.). Neuropsychiatry. American Psychiatric Asso-
ciation, Washington 1992; 71–78.

21. Hollander E., Cohen I.J., Simeon D. Body dysmorphic disorder.

Psychiatr. Ann. 1993; 23: 359–364.

22. Phillips K.A. Body dysmorphic disorders: the distress of imagi-

ned ugliness. Am. J. Psychiatry 1991; 148: 1138–1149.

23. Phillips K.A. Body dysmorphic disorders: diagnostic and treat-

ment of imagined ugliness. J. Clin. Psychiatry 1996; 57: 1–4.

24. Schneier F.R., Blanco C., Antia S.X., Liebowitz M.R. The social

spectrum. Psychiatr. Clin. N. Am. 2002; 25: 757–774.

25. Rabe-Jabłońska J., Sobów T. The links between body dysmor-

phic disorder and eating disorders. Eur. Psychiatry 2000; 15:
1–4.

26. Rabe-Jabłońska J. Związki między dysmorfofobią a zaburze-

niami odżywiania się. Psychiatr. Pol. 1998; XXXII: 155–164.

27. Phillips K.A., McElroy S.L., Hudson J.L., Pope H.G. Jr. Body dys-

morphic disorders: an obsessive-compulsive spectrum disor-
der a form of affective spectrum disorder or both? J. Clin.
Psychiatry 1995; 56, 5: 41–51.

28. Brady K.T., Austin L., Lydiard R.B., Philips K.A. Body dysmorphic

disorders: the relationship to obsessive-compulsive disorder.
J. Nerv. Ment. Dis. 1990; 178: 538–540.

29. Brawmen-Minter O., Lydiard R.B., Philips K.A. Body dysmor-

phic disorder in patients with anxiety disorders and major de-
pression: a comorbidity study. Am. J. Psychiatry 1995; 152:
1665–1667.

30. Fisher S. Body image in neurotic and schizophrenic patients.

Arch. Gen. Psychiatry 1966; 15: 91–100.

31. Eisen J.L., Rasmussen S.A. Obsessive-compulsive disorder with

psychotic features. J. Clin. Psychiatry 1993; 54: 373–379.

32. Insel T.R., Akiskal H.S. Obsessive-compulsive disorders with psy-

chotic features: a phenomenologic analysis. Am. J. Psychiatry
1986; 143: 1527–1533.

33. De Leon J., Bott A., Simpson G.M. Dysmorphophobia: body

dysmorphic disorder or delusion disorder. somatic subtype.
Compr. Psychiatry 1989; 30: 457–472.

34. Phillips K.A., McElroy S.L., Keck P.E. A comparison odf delusio-

nal and nondelusional body dysmorphic disorder in 100 cases.
Psychopharmacol. Bull. 1994; 30: 179–186.

35. Rabe-Jabłońska J. Wyniki długotrwałej obserwacji (3–11 lat)

osób z podwójną diagnozą: dysmorfofobii i psychozy uro-
jeniowej, typ somatyczny. Psychiatr. Pol. 1998; XXXII: 143–
–154.

36. Muro A. Delusional (paranoid disorder) dysmorphophobia.

Can. J. Psychiatry 1988; 33: 399–404.

37. Phillips K.A., Atala K.D., Pope H.G. Diagnostic instrument for

body dysmorphic disorder. New Research Program and Abs-
tracts. American Psychiatric Association, Miami 1995.

38. Spitzer R.L., Williams J.B.W., Gibbon M. The structured clinical

interview for DSM-III-R (SCID). Arch. Gen. Psychiatry 1992; 49:
624–629.

39. Neziroglu F.A., Yaryuara-Tobias J.A. Exposure, response, pre-

vention, and cognitive therapy in the treatment of body dys-
morphic disorder. Can. J. Psychiatry 1982; 27: 374–376.

40. Munjack D.J. The behvioral treatment od dysmorphophobia.

J. Brit. Ther. Exp. Psychiatry 1978; 9: 53–56.

41. El-Khatib H.E., Dickey T.O. Sertraline for body dysmorphic disor-

der. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry 1995; 34: 1404–1405.

42. Hollander E., Liebowitz M.R., Winchel R., Klumker A., Klein D.F.

Treatment of body dysmorphic disorder with serotonin reup-
take blokers. Am. J. Psychiatry 1990; 147: 553–564.

43. Hollander E., Liebowitz M.R., Winchel R., Klumer K., Klein D.F.

Treatment of body dysmorphic disorder with serotonin reup-
take blockers. Am. J. Psychiatry 1989; 146: 768–770.

44. Perugi G., Giannotti D., Di Vaio S., Frare F., Saettoni M.,

Cassano G.B. Fluvoxamine in the treatment of body dys-
morphic disorder. Int. Clin. Psychopharmacol. 1996; 11: 247–
–254.

45. Phillips K.A., Dwight M.M., McElroy S.L. Efficacy and safety

fluvoxamine in body dysmorphic disorder. J. Clin. Psychiatry
1998; 59: 165–171.

46. Jenike M.A., Surman O.S., Cassem N.H. IMAO in obsessive-

-compulsive disorder. J. Clin. Psychiatry 1983; 44: 131–132.

47. Mc Dougle C.J., Goodman W.K., Price L.H. Neuroleptic addi-

tion in fluvoxamine — refractory obsessive-compulsive disor-
der. Am. J. Psychiatry 1990; 147: 652–654.

48. Phillips K.A. An open study of buspirone augmentation of se-

rotonin-reuptake inhibitors in body dysmorphic disorder. Psy-
chopharm. Bull. 1996; 32: 175–180.

49. Sondheimer A. Clomipramine treatment of delusional disor-

der, somatic type. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry 1988;
27: 188–192.