Konspekt wiadomości wystarczających do uzyskania zaliczenia z przedmiotu

Międzynarodowe stosunki polityczne

I

Istota i ewolucja stosunków międzynarodowych

1) definicje

a) ujęcie podmiotowe

zwrócenie uwagi na to, kto tworzy stosunki międzynarodowe
definicja stosunków międzynarodowych - transgraniczne interakcje podmiotów
polityki w środowisku poliarchicznym

b) podmiotowo-przedmiotowe

zwracają uwagę na społeczny aspekt stosunków międzynarodowych, nie
wskazują podmiotów ani przedmiotów tych relacji

c) elementy definicji przedmiotowych

podkreślają istotę wzajemnych powiązań, wskazując na proces wzajemnych
oddziaływań odbywających się poza obszarem państw

2) cechy środowiska międzynarodowego

a) poliarchizm – rządy wielu podmiotów, brak jednego centrum decyzyjnego, decyzje

zapadają w wyniku oddziaływań co najmniej dwóch suwerennych podmiotów

b) pluralizm – wiele różnych podmiotów (różnice kulturowe, cywilizacyjne

i ideologiczne)

c) złożoność – duża liczba uczestników o zróżnicowanym statusie, duża liczba

interakcji, duża liczba zmiennych

d) żywiołowość – stosunki międzynarodowe są nietrwałe, przypadkowe

i nieformalne - co utrudnia przewidywanie ich ewolucji

3) ewolucja stosunków międzynarodowych

a) przedwestwalski ład międzynarodowy

etap oddzielonych społeczności
grecka społeczność międzynarodowa – cechy:

hegemonowie - miasta państwa dominujące
mechanizm równowagi sił
brak prawa międzynarodowego, ale istnieją normy regulujące relacje między
państwami

era imperiów – cechy:

totalna dominacja imperium nad państwami z jego ekosfery
prawo wewnętrzne regulujące relacje międzypaństwowe

okres średniowieczny – cechy:

zwierzchnia władza papieża i cesarza
brak precyzyjnie wyznaczonych granic
papież sędzią nad władcami
spoiwem ładu międzynarodowego – religia
brak monopolu państwa na działania wojenne – wojny prywatne, kondotierzy
(żołnierze fortuny, najemnicy)

b) westwalski ład międzynarodowy

cechy:

powstanie scentralizowanych państw narodowych
władza zwierzchnia ograniczona tylko do terytorium państwa (w myśl
zasady - quius regio eius religio)
równość i suwerenność państw
stosunki między państwami reguluje prawo międzynarodowe
równowaga sił jako regulator stosunków międzynarodowych

1

ewolucja

pojawienie się pozapaństwowych podmiotów stosunków
międzynarodowych – organizacji międzynarodowych
odchodzenie od mechanizmu równowagi sił na rzecz kolektywnego
sterowania ładem międzynarodowym
budowa niehegemonicznego systemu sterowania stosunkami
międzynarodowymi – Liga Narodów

c) późnowestwalski ład międzynarodowy (postwestwalski)

cechy:

wpływ czynnika globalizacji
kompresja czasoprzestrzeni

zjawisko odterytorialnienia – oderwania wydarzeń i zjawisk od
terytorium konkretnych państw
zjawisko transnarodowej przestrzeni społecznej – budowa globalnych
więzi pomiędzy grupami zainteresowań, a nie na konkretnym terenie
świat staje się globalną wioską (jednym miejscem) – wzajemne
powiązanie procesów dziejących się w różnych rejonach świata
glokalizacja – wzajemne pomieszanie tego, co globalne i tego co lokalne

heterogeniczność podmiotów stosunków międzynarodowych – wiele
podmiotów różnych typów
pomieszanie czynników narodowych i międzynarodowych
zmiana zakresu suwerenności państwa i jej wykonywania
wzrost znaczenia mechanizmów transnarodowej penetracji sprzyjający
rozwojowi podmiotów transnarodowych (korporacje, organizacje
przestępcze)
występowania tendencji i działań przeciwstawnych:

centralizacja i decentralizacja
fragmentalizacja i integracja

II

Czynniki kształtujące stosunki międzynarodowe

1) czynniki tradycyjne

a) geograficzne

teorie determinizmu geograficznego – uzależnienia losów państw od położenia
geograficznego

Lebensraum
Heartland
konflikt mocarstwo lądowe – mocarstwo morskie

b) demograficzne

dawniej – liczba ludności przekładała się bezpośrednio na potęgę państwa
(więcej ludzi – więcej rekrutów)
obecnie – liczba ludności powoduje różnego rodzaju wyzwania jak:

problem wyżywienia i zapewnienia niezbędnych do życia zasobów
w niektórych regionach świata
starzenie się społeczeństw
emigracja
zmiana składu etnicznego państw

c) ekonomiczne

ekonomizacja polityki zagranicznej państw
zastąpienie rywalizacji politycznej przez ekonomiczną
podział świata na:

wiecznie nienasyconych konsumentów

2

głodnych obserwatorów

d) kulturowe i ideologiczne

kulturowo-cywilizacyjne – na świecie kilka wielkich cywilizacji oddziałujących
ze sobą (skrajna postać tych oddziaływań to teoria zderzenia cywilizacji
Huntingtona)
ideologiczne – zastąpienie religii nauką lub popkulturą
etniczno-narodowe – postulat homogeniczności państw

e) prawo międzynarodowe

odpowiednik czynnika organizacyjnego – wzajemne powiązanie państw
ograniczające im możliwości swobodnego działania

2) czynniki dynamizujące

a) rozwój nauki i techniki

koncepcja globalnej wioski McLuchana
połączone do wspólnej sieci miasto Barbera

b) globalizacja

cechy procesu globalizacji

odterytorialnienie zjawisk i procesów
utworzenie transnarodowej przestrzeni społecznej
beneficjentem globalizacji – elity wysokorozwiniętych i bogatych

wymiary globalizacji wg Marka Pietrasia

gospodarczy – uwalnianie się gospodarki spod kontroli państwa
informacyjny – powstanie wspólnot dzielących przekonania ale
funkcjonujących w różnych miejscach globu
kulturowy – oddziaływanie kultury masowej i wzorów konsumpcyjnych
ekologiczny – globalne zagrożenia ekologiczne wymagające globalnych
działań
polityczny – podejmowanie działań niezależnie od istniejącego terytorialnego
dystansu, każde państwo musi posiadać, chociaż elementy polityki globalnej

III

Podmioty stosunków międzynarodowych

1) państwa

a) elementy państwa

ludność

obywatelstwo
uzyskanie obywatelstwa:

automatycznie (zasady regulujące uzyskanie obywatelstwa)

prawo krwi – niezależnie od miejsca urodzenia, otrzymuje każdy,
którego rodzice są obywatelami
prawo ziemi – decyduje miejsce urodzenia, jeśli urodziłeś się na
terytorium kraju to otrzymujesz obywatelstwo

nadanie

naturalizacja – nadanie po raz pierwszy obywatelstwa danego kraju

wymagania niezbędne do uzyskania obywatelstwa na drodze
naturalizacji:
czas zamieszkania
więzy z państwem
środki utrzymania
znajomość kultury

reintegracja – ponowne nadanie obywatelstwa danego kraju dotyczy:

kobiet, które posiadały obywatelstwo, ale poprzez małżeństwo
z obcokrajowcem utraciły go

3

repatriantów – osób ściągniętych do kraju, którzy mają inne
obywatelstwo, ale ich przodkowie mieli obywatelstwo kraju
którego chcą zostać obywatelami

podwójne lub wielorakie obywatelstwo – dopuszczone w niektórych
państwach, w innych zakazane
obywatelstwo unijne – regulowane prawem UE, jedyne korzyści to
prawo reprezentacji przez dowolną placówkę państw UE i
uprzywilejowanie przy przekraczaniu granicy UE (tylko dla
obywateli państw grupy Schengen)
apatrydzi (bezpaństwowcy) – ludzie, którzy z różnych przyczyn
utracili lub wyrzekli się posiadanego obywatelstwa
uchodźcy – osoby, które na skutek uzasadnionej obawy przed
prześladowaniem przebywają poza granicami państwa, którego są
obywatelami i nie mogą lub nie chcą, z powodu tej obawy, korzystać
z ochrony swojego państwa
uchodźcy wewnętrzni – osoby, które w wyniku konfliktu zbrojnego,
prześladowań lub przemocy zostały zmuszone do opuszczenia
miejsca pobytu, ale pozostają w granicach swojego państwa

terytorium

definicja
terytorium – trójwymiarowa przestrzeń, nad którą rozciąga się suwerenna
władza państwa
obszary zaliczane do terytorium:

terytorium właściwe
enklawa – część lądowego obszaru państwa, oddzielona od niego,
otoczona przez terytorium innego państwa
półenklawa – część lądowego obszaru państwa, oddzielona od niego,
otoczona przez terytorium innego państwa, ale częściowo granicząca
z morzem
morze terytorialne – część morza, o szerokości 12 mil morskich,
pozostająca pod wyłącznym władaniem danego państwa
niebo nad danym państwem do wysokości 80-100 km

wyznaczanie granic

delimitacja – wyznaczanie granicy państwa na mapie
demarkacja – wyznaczanie granic w naturze

władza

elementy suwerenności:

samowładność – prawna niezależność od jakichkolwiek czynników
zewnętrznych
całowładność – kompetencja do normowania wszystkich stosunków
wewnątrz państwa

ujęcia suwerenności

podmiotowe – podkreślenie niezależności ośrodka politycznego zdolnego
do podejmowania samodzielnych i efektywnych decyzji
przedmiotowe wydzielają suwerenność:

prawną
polityczną
militarną
ekonomiczną
aksjologiczną

4

b) powstanie i upadek państwa

w ujęciu prawnomiędzynarodowym – teorie wskazujące początek istnienia
państwa:

deklaratywna – państwo powstaje w momencie ogłoszenia suwerenności
konstytutywna – państwo powstaje dopiero po uznaniu go przez inne państwa
deklaratywno-konstytutywna – dla państwa początkiem jego funkcjonowania
jest moment ogłoszenia niepodległości, natomiast dla innych państw liczy się
moment uznania go przez te państwa

sposoby powstania państwa

secesja – odłączenie się kawałka państwa
rozpad (dismembratio) – rozpad państwa na części, z których tworzą się inne
państwa (Węgry po I Wojnie Światowej czy Chorwacji po wojnach
bałkańskich)
połączenie (conniunctio) – połączenie się co najmniej dwóch istniejących
państw w nowy organizm państwowy (Tanganika i Zanzibar utworzyły
Tanzanię)
dekolonizacja – w wyniku wycofania się metropolii na terenie byłej kolonii
powstaje państwo

sposoby upadku państwa

rozpad – z jednego państwa powstaje kilka nowych państw (Czechosłowacja
przekształciła się w Czechy i Słowację)
połączenie – z istniejących państw powstaje nowe państwo a istniejące
dotychczas przestają istnieć
inkorporacja (włączenie) – wchłoniecie jednego państwa przez drugie (to
pierwsze przestaje istnieć) (Niemcy – wchłonęły NRD)
fizyczne zniszczenie państwa – w wyniku katastrofy naturalnej lub
działalności człowieka znika fizycznie terytorium państwa

c) kategorie państw:

supermocarstwa – państwa posiadające potencjał mocarstwowy w wielu
płaszczyznach (militarnej, gospodarczej, kulturowo-cywilizacyjnej itd.)
mocarstwa sektorowe – państwa posiadające potencjał mocarstwowy w jednej
dziedzinie
państwa średniego rzędu – działają w skali lokalnej (regionalnej)
państwa małe – o liczbie ludności około miliona
minipaństwa – ludność i terytorium wielkości średniego mista

d) nowe kategorie państw

państwa zbójeckie (hultajskie) – państwa wrogie cywilizacji zachodniej
państwa upadłe – państwa, w których władza utraciła zdolność kierowania
państwem
państwa wirtualne – podmioty istniejące w Internecie roszczące sobie pretensje
do państwowości (czasami posiadają terytorium w postaci małej wyspy lub
platformy wiertniczej leżącej na wodach międzynarodowych albo kawałka
terytorium niechcianego przez inne państwa)

2) organizacje międzynarodowe

a) definicja

organizacja międzynarodowa – względnie trwały związek suwerennych państw,
powstały w wyniku umowy międzynarodowej, posiadający stałe organy
wyposażone w określone w tej umowie uprawnienia działające dla realizacji
wspólnych celów
elementy:

5

trwały charakter – istnieją w długich okresach (dziesięciolecia), w
odróżnieniu od konferencji
u postaw wielostronna umowa międzynarodowa – statut – umowa o
charakterze prawnomiędzynarodowym nadaje podmiotowość organizacji,
wskazuje cele, organy i zasady działania
stałe organy – wymienione w statucie lub nie, organizacja powinna posiadać
minimum organy:

naczelny
administracyjny
plenarny

wtórność wobec państw – posiada tyle kompetencji ile państwa jej przekażą
są strukturami celowościowymi – realizują cele ze statutu
są strukturami wielostronnymi – muszą składać się z minimum trzech państw

b) klasyfikacje

charakter prawny członków

międzyrządowe
pozarządowe

kryterium geograficzne

powszechne
regionalne
grupowe

cele

o celach ogólnych
o celach wyspecjalizowanych

władza

koordynacyjne
ponadnarodowe (integracyjne)

c) funkcjonowanie

decydowanie

z głosowaniem

jednomyślność – wszyscy muszą być za (w niektórych dopuszczone aby
wstrzymać się od głosu)
większość
głosy ważone

bez głosowania – konsensus – czyli pracujemy dotąd aż nikt nie zgłasza
sprzeciwu

funkcje

regulacyjna – tworzenie norm określających wzorce zachowań
kontrolna – ocena zgodności stanu faktycznego z normami
operacyjna – bezpośrednie działania w środowisku międzynarodowym

3) Unia Europejska

a) role UE:

ekonomiczne

lidera rozwoju
wzorca integracji
dostarczyciela pomocy humanitarnej i rozwojowej

polityczna i bezpieczeństwa – globalny aktor dyplomatyczny i stabilizator
pokoju oraz bezpieczeństwa
kulturowo-cywilizacyjna – atrakcyjnego ośrodka cywilizacyjnego i promotora
kultury europejskiej

6

4) podmioty transnarodowe

a) istota

zorganizowane grupy społeczne, które w swoich działaniach wykraczają poza
granice państw

b) rodzaje

organizacje pozarządowe
korporacje transnarodowe
ruchy narodowowyzwoleńcze
organizacje terrorystyczne i struktury zorganizowanej przestępczości

IV

Konflikty zbrojne – teoria

1) Rodzaje środków pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych:

a) dyplomatyczne

Środki dyplomatyczne – państwa do końca zachowują możliwość zastosowania
wyniku:

rokowania bezpośrednie

rokowania bezpośrednie

cechy:

dwie lub więcej stron
wzajemna wymiana poglądów
na koniec kompromis lub protokół rozbieżności

procedury pomocnicze:

dobre usługi – podmiot trzeci nie uczestniczy w rozmowach
doprowadza jedynie strony do stołu rokowań
mediacja – podmiot trzeci uczestniczy w rozmowach, może
proponować konkretne rozwiązania
komisja badawcza – bezstronna komisja, której strony zlecają
ustalenie stanu faktycznego

koncyliacja (usługi pojednawcze)

obie strony zlecają rozwiązanie problemu komisji pojednawczej, komisja
rozstrzyga samodzielnie sprawę i proponuje rozwiązanie nie wiążące
stron

b) sądowe

sądy arbitrażowe

obie strony muszą zgodzić się na arbitraż
strony same wybierają arbitrów i procedurę
strony muszą poddać się orzeczeniu, które nie musi opierać się na regułach
prawa
poddanie się procedurze o charakterze fakultatywnym (dobrowolnym) lub
obowiązkowym (klauzula arbitrażowa)

sady stałe

strony nie mają wpływu na wybór arbitrów i procedury
strony muszą poddać się orzeczeniu, które opiera się na regułach prawa
poddanie się procedurze w formie:

zwrócenia się po zaistnieniu sporu (jedna lub obie strony)
klauzula sądowa w umowie (skarży jedna strona)
klauzula fakultatywna (skarży jedna strona)

2) Problem użycia siły w stosunkach międzynarodowych

a) konflikt zbrojny – (od łacińskiego conflictus – zderzenie) stan walki orężnej między

państwami

b) wojna – uregulowany normami prawnymi konflikt zbrojny cechujący się:

7

dwie lub więcej zorganizowanych sił zbrojnych
u obu planowana i zorganizowana struktura dowodzenia
korelacja strategicznych i taktycznych zamierzeń szczebla dowodzenia

c) klasyfikacje konfliktów zbrojnych:

sprawiedliwość

sprawiedliwe
niesprawiedliwe

podmioty wojujące

międzypaństwowe
niepaństwowe

zasięg

globalne
regionalne
lokalne

d) prawo konfliktów zbrojnych

ius in bello - prawo wojny, zespół norm określających zasady prowadzenia
działań wojennych

konwencje genewskie
konwencje haskie

ius ad bellum – prawo do wojny, normy określające, kiedy można użyć wojny
jako narzędzia polityki

pakt Ligi Narodów – ograniczenie prawa do wojny, gdy przekazano sprawę
do Rady LN, możliwa interwencja mocarstw, wojna legalna
pakt Brianda-Kelloga - delegalizacja wojny
Karta Narodów Zjednoczonych – powstrzymanie się od użycia siły,
z wyjątkiem samoobrony, możliwość interwencji zbrojnej za zgoda Rady
Bezpieczeństwa ONZ

V

Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe

1) definicje

a) bezpieczeństwo narodowe – (def. M. Berkovitz i P. Bock) zdolność państwa do

ochrony wartości wewnętrznych przed zagrożeniami zewnętrznymi

b) bezpieczeństwo międzynarodowe – (E. Adler) wynika ze zbiorowej interpretacji

tego, co tworzy zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego

2) zakres przedmiotowy (wymiary)

a) polityczny – struktury stabilizujące ład międzynarodowy (organizacje

międzynarodowe jak OBWE)

b) gospodarczy (ekonomiczny) – przejście od geopolityki do geoekonomiki (zamiana

wojskowych metod realizacji polityki zagranicznej państwa, na metody nacisku

i powiązań gospodarczych)

c) społeczny (humanitarny) – zdolność społeczeństwa do zachowania jego

podstawowych cech w warunkach zmienności środowiska międzynarodowego

i teraźniejszych i przyszłych zagrożeń

d) wojskowy (militarny) – (historycznie obejmował całość bezpieczeństwa państwa)

8

obecnie zapewnienie bezpieczeństwa przed użyciem sił zbrojnych lub broni

konwencjonalnej albo ABC, wzmacnianie środków budowy zaufania (między

państwami), stabilizowanie środowiska międzynarodowego poprzez misje wojskowe

w państwach trzecich

e) ekologiczny – wpływ stanu środowiska naturalnego na funkcjonowanie państw

f) informacyjny – ochrona zasobów informacyjnych i technologii

g) kulturowy – utrwalanie i podtrzymywanie tożsamości kulturowej narodu

h) ideologiczny – zapewnienie przetrwania i wolności wyznawanych ideologii

i) demograficzny – utrzymanie stosunku i współdziałania etnosów zamieszkujących

państwo

3) wymiar przestrzenny bezpieczeństwa

a) globalne

b) regionalne

c) subregionalne

d) transregionalne

e) lokalne

f) miejscowe

g) personalne

4) zakres czasowy

a) stan bezpieczeństwa

b) proces bezpieczeństwa

9