Konspekt wiadomości wystarczających do uzyskania zaliczenia z przedmiotu

Geografia polityczna i ekonomiczna

I

Przedmiot i metodologia

1) geografia polityczna

a) treść i zakres pojęcia geografia polityczna

definicja
geografia polityczna – dyscyplina zajmująca się wzajemnym oddziaływaniem
przestrzeni geograficznej i procesów politycznych (badamy zjawiska polityczne
w kontekście przestrzennym)
przedmiot wg Z. Rykiela

czasoprzestrzeń polityczna
baza ekonomiczna
treść społeczna

treść wg J. Barbaga

oddziaływanie przestrzeni geograficznej i procesów politycznych
(traktowanych w sposób równoprawny)
zjawiska i systemy polityczne w kontekście przestrzennym (czyli badamy
obiekty przez pryzmat przestrzeni)
interpretacja mapy politycznej w przeszłości i teraźniejszości (wskazanie
ewolucji i czynników ją kształtujących)

zakres

jednostki geopolityczne i ich wpływ na przestrzeń geograficzną i krajobraz

struktura i funkcje regionów geopolitycznych
państwo i jego polityka a przestrzeń geograficzna
wpływ jednostek mniejszych niż państwo – uwarunkowania gospodarcze
polityczne i i historyczne

struktury ekonomiczne i ich wpływ na zjawiska gospodarcze, ludnościowe
i geograficzne

b) narracje geografii politycznej – sposoby postrzegania

zbiór faktów i zdarzeń – nie interesują nas wzajemne ich powiązania
krytyczna nauka społeczna – badamy uwarunkowania społeczne i mechanizmy
polityczne oraz wpływ na zmianę warunków
podstawowy mechanizm procesów politycznych – badamy uwarunkowania
gospodarcze procesów i zdarzeń

c) rozwój geografii

elementy geografii politycznej w pracach poświęconych problematyce
pokrewnej

Herodot
Platon
Arystoteles
Strabon

termin geografia polityczna

A. R. Turgot
I. Kant
K Wyrwicz

geografia polityczna jako odrębna dziedzina

W. Beta

„Political anathomy of Ireland”
analiza:

1

terytorium państwowego
położenia geograficznego
stosunków ludnościowych
potencjału gospodarczego

„political Arithmetic”

optymalny kształt i terytorium państwa
znaczenie stosunków ludnościowych dla potencjału gospodarczego

F. Ratzl

zwolennik determinizmu geograficznego
spory geograficzne prowadzą do wojen
granice przeszkodą w rozwoju państwa
obszar państwa rozszerza się w miarę rozwoju kultury
Lebensraum – przestrzeń życiowa niezbędna dla państwa

szkoły geografii politycznej

niemiecka

F. Ratzel
W. Vogel
K. Haushofer

francuska

A. Sigfried
M. Sorre
J. Gottman

brytyjska

H. Mackinder
G. Fairgrive
G. Curzon

amerykańska

S. B. Jones
S. Cohen
R. Muir

polska

E. Romer
S. Pawłowski
S. Leszczyński

d) metody badań

uwarunkowania badań

geografia polityczna operuje wymiernymi faktami dotyczącymi środowiska
geograficznego i niepowtarzalnymi zjawiskami historycznymi
brak prostego układu zjawisk przyczyna – skutek
subiektywizm ocen i emocjonalne akcentowanie

metody

obserwacja faktów na miejscu
opis i wyjaśnienie faktów
analiza prawidłowości gospodarczych i politycznych
szukanie podobieństw form (homologia) i funkcji (analogia)
ekstrapolacja prognostyczna
porównywanie map różnych rodzajów

e) tematyka badawcza

historyczna

badania obszarów politycznych i powiązań polityki ze środowiskiem

2

naturalnym

Arystoteles

zależność między ludnością a terytorium
funkcje stolicy i granic
wpływ klimatu na państwa

Starbon

etnocentryk – ojczyzna ma pewne optymalne warunki przyrodnicze
i dostosowana do nich technikę rządzenia

Abd al-Rachman ibn Chaldun

badania nad związkami jednostek politycznych i środowiska
geograficznego
teoria politycznej integracji i dezintegracji
koncepcja cyklicznego rozwoju państw

Ch. L. de Montesquieu

znaczenie krajobrazu i klimatu w formowaniu rządów
powiązania między gospodarką rolną, zaludnieniem, systemami
politycznymi, obszarem państwa i sposobem rządzenia

G. Buffon

odrzucenie determinizmu geograficznego
wzajemny wpływ człowiek i środowiska

W Petty

omówienie terytorialnych i demograficznych czynników potęgi
państwa

C. Ritter

teoria cyklicznego rozwoju państwa oparta o analogie do rozwoju
organizmu

badania nad państwem

J. Brunhes i C. Vallaux

kluczowa psyche – dusza narodu kształtująca wspólnotę narodową
ważne ramy i granice

F. Ratzel

prawa rozwoju państw
państwa jako organizm biologiczny

R. Kjellen

geopolityka – ziemia przeniknięta polityczną organizacją
terytorium ciałem państwa ważniejszym od ludności i władzy

A. T Mahan

podkreślenie roli morza w życiu państwa
tereny rdzenne Azji i ich znaczenie dla dominacji Rosji

H. J Mackinder

Wyspa świata – tereny Europy Azji i Afryki
Heartland – serce świata – jądrem Wyspy świata

N. J. Spykman

krytyka teorii Hertlandu
Rimland – obrzeża Euroazji
kto kontroluje obrzeża kontroluje Azję

A. P.Seversky

podkreślenie znaczenia lotnictwa
zmiana postrzegania odległości USA – ZSRR
mapa z biegunem północnym w centrum

3

S.B. Cohen

podział świata na regiony geostrategiczne
kwantyfikacja (przydzielenie) miejsca państw wg czynników takich jak:

wielkość zasobów
technologia jądrowa
stopień zwartości narodowej
lokalizacja w stosunku do innych państw
sieć powiązań międzynarodowych

współczesna

kluczowe zakresy problemowe

współistnienie systemów narodowych i politycznych
wewnętrzna organizacja przestrzenna państwa
zdolności egzystencjalne małych państwa narodowych

metody badawcze

badania mikroskalowe – wewnątrz państwa i jednostek terytorialnych
badania interakcji przestrzennej – przepływ towarów i usług
tradycyjna badania mezo i mikroregionalne – metody ilościowe i
behawioralne

2) geografia ekonomiczna

a) definicja

antropogeografia – dział geografii zajmujący się badaniem występowania
człowieka, jego działalności i jej rezultatów na danych obszarach geograficznych
geografia ekonomiczna – nauka badająca systemy społeczno-gospodarcze w ich
dwóch wymiarach, czyli środowiskowym i przestrzennym

b) podejścia metodologiczne

kierunek przestrzenny – studia nad strukturami społeczno-gospodarczymi
w świecie lub jego wydzielonych częściach
kierunek ekologiczny – badanie wzajemnych związków między społeczeństwem
a światem przyrody w procesie rozwoju gospodarki i kultury
kierunek regionalny – badanie mechanizmów tworzenia regionów
społeczno-gospodarczych w oparciu o relacje systemu społeczno-gospodarczego
ze środowiskiem przyrodniczym

c) filozoficzne postrzeganie relacji człowiek – środowisko

determinizm geograficzny – absolutna zależność od człowieka od środowiska
indeterminizm geograficzny – negowanie wpływu rozwoju środowiska
naturalnego na rozwój społeczno-gospodarczy
posybilizm geograficzny – współzależność i wzajemne oddziaływanie
czynników naturalnych i społecznych
ekorozwój – rozwój zrównoważony i trwały w zgodzie ze środowiskiem
materializm historyczny – społeczeństwo czerpie z przyrody surowce i
przetwarza je na dobra zaspokajające potrzeby. Zakres takiej działalności
wyznaczają siły wytwórcze i stosunki produkcji

II

Geopolityka

1) szkoła niemiecka

a) F. Ratzl

zjawiska społeczne są uwarunkowane geograficznie, zależą od położenia
geograficznego i środowiska naturalnego
państwo jest jak organizm biologiczny

pojęcie „państwa organicznego”
organizm potrzebuje pożywienia – państwo przestrzeni życiowej

4

(lebensraum) i surowców
organizmy walczą o żywność i wodę – państwa o przestrzeń i surowce
organizmy przechodzą cykl życia od młodości do starości – państwa
podobnie, ale mogą się odmładzać

7 praw rozwoju państw
żywotność państwa mierzymy jego wielkością

b) R. Kjellen

przedmiot geopolityki – ziemia przeniknięta geopolityczną organizacją
państwo jako organizm

terytorium – ciałem państwa
granice – narządami (jak skóra)
regiony produkcyjne – kończyny
drogi i komunikacja – jak układ krążenia
stolica – system nerwowy
relacje między państwami jak między ludźmi – żywią do siebie uczucia
zawiści i nienawiści

kryteria badania państwa

kratopolityka – nauka o organizacji władzy
socjopolityka – badanie stosunków i potrzeb społecznych
etnopolityka – badanie psychologii narodu
ekopolityka – nauka o gospodarce
geopolityka – badanie środowiska geograficznego państwa

efekty współzawodnictwa państw

niektóre państwa powinny przewodniczyć innym
na świecie tylko kilka dużych i silnych państw – mocarstw

c) Instytut Für Geopolitik – Haushofer

geopolityka – nauka o geograficznych ograniczeniach zdarzeń politycznych,
zjawiska polityczne jako skutek uwarunkowań geograficznych
problem przestrzeni właściwej dla rasy rasa i obszar współistnieją niezelżenie do
wpływu środowiska

2) szkoła anglosaska

a) A. T. Machan

rola morza w życiu państwa

o panowaniu nad światem decyduje kontrola nad morzami
znaczenie kraju zależy od długości linii brzegowej i charakteru portów
walory obronne wyspy predysponują ją do mocarstwowości
czynniki sprzyjające potędze morskiej państwa

położenie geograficzne
fizyczne ukształtowanie wybrzeża
długość linii brzegowej
liczba ludności
charakter narodowy
sposób rządzenia

b) H. J. Mackinder

koncepcja osi historii i wyspy świata

wyspa – Europa, Azja, Afryka
oś – euroazjatycki obszar stepowy
Heartland – serce lądu
wyspę otacza wewnętrzny pas wybrzeży i zewnętrzny pas wyspiarski
wtórne serce lądu – Afryka Południowa i Półwysep Arabski

5

zasady:

kto rządzi Europą Wschodnia – rządzi sercem lądu
kto rządzi sercem lądu – rządzi wyspami świata
kto rządzi wyspami świata – rządzi światem

c) N. J. Spykman

słabe strony teorii Hertlandu

przecenianie potencjalnych sił obszaru serca lądu
niedostatki transportu wewnętrznego i słaby dostęp do serca lądu

Rimland

kluczowe terytoria – obrzeżne obszary Euroazji
bufor pomiędzy mocarstwami lądowymi a morskimi
zasady

kto kontroluje obrzeża – rządzi Euroazją
kto rządzi Euroazją – kontroluje losy świata

d) A. P. Seversky

zmierzch sił morskich, konieczność rozbudowy sił powietrznych
nowe spojrzenie na świat:

mapa z centrum na biegunie północnym
bliskość USA i ZSRR
najkrótsza droga z USA i Kanady do ZSRR – przez biegun
rozległość dominacji lotnictwa supermocarstw

e) S.B. Cohen

zmiana porządku światowego

przyczyny

zmiany gospodarki światowej
zmiany stosunków społecznych
rozprzestrzenienie zaawansowanych technologii militarnych
prądy ideologiczne odrzucające kapitalizm i komunizm

ewolucja równowagi

zaburzenie równowagi przez powstanie sił (mocarstw) regionalnych
przywrócenie równowagi przez integracje hierarchiczną (czyli łączenie
się państw na różnych poziomach rozwoju)

nowa struktura hierarchiczna

siły główne – USA, ZSRR, Wspólnoty Europejskie, Japonia, Chiny
siły regionalne
państwa zdolne wpływać jedynie na część regionu

miejsce państwa w hierarchii – Cohen określał czynniki określające miejsce
państwa w hierarchii

III

Państwa

1) definicje państwa

a) Miszczuka

historycznie ukształtowana suwerenna i przymusowa terytorialna organizacja
polityczna o wielowymiarowej hierarchii pozycji ludzi i pełnionych przez nich
ról organizacyjnych

b) Jedlinka

Państwo jest to korporacja osiadłego ludu wyposażona w bezpośrednią
i samorodną władzę zwierzchnią

2) cechy państwa

a) powszechność – obejmuje każdego przebywającego na danym terytorium
b) przymusowość – ma do dyspozycji aparat przymusu, za pomocą którego może

6

narzucić wykonanie swoich praw

c) suwerenność – nie jest zależna od podmiotów zewnętrznych

3) atrybuty państwa

a) terytorium

definicja

trójwymiarowa przestrzeń, nad która rozciąga się suwerenna władza
określonego państwa

elementy terytorium

terytorium właściwe
przestrzeń powietrzna nad państwem (do 100-120 km wzwyż)
przestrzeń podziemna
wody śródlądowe
wody terytorialne do 12 MM (mil morskich)
obszary jednostek administrowanych przez państwo

ambasady
pokłady statków powietrznych i pływających

zasada integralności terytorialnej

żądne państwo nie ma prawa nabywania siłą terytorium innego państwa,
używania siły lub groźby jej użycia

nabycie i utrata terytorium

w prawie międzynarodowym

nabycie terytorium

pierwotne

zawłaszczenie (okupacja) – dokonanie rzeczywistej, efektywnej
aneksji terytorium i włączenie go do swojego terytorium
zasiedzenie – ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych
na danym terytorium
przyrost – powiększenie terytorium na skutek działania sił
przyrody lub pracy człowieka
zawojowanie (podbój) ostateczne i nieodwracalne zajęcie jakiegoś
terytorium z użyciem sił zbrojnych

pochodne – nabycie od innego podmiotu

cesja – przekazanie terytorium innemu podmiotowi
plebiscyt – o przynależności do konkretnego państwa decydują
mieszkańcy terytorium, gdzie odbywa się plebiscyt
zawojowanie
zasiedzenie
przyrost

utrata terytorium

cesja
zasiedzenie
porzucenie – dokonanie rzeczywistej i efektywnej rezygnacji
z danego terytorium
zmniejszenie – odpowiednik przyrostu

w politologii

zjednoczenie – dwa lub więcej państw łączą się w jedno i powstaje nowe
państwo
inkorporacja – wchłoniecie jednego państwa przez drugie (NRD i RFN)
rozczłonkowanie – państwo rozpada się na części składowe i przestaje

7

istnieć w jego miejsce powstają nowe państwa (Czechosłowacja)
secesja – od państwa odrywa się część terytorium i powstaje na nim jedno
lub więcej państw (Sudan – część południowa)
uzyskanie niepodległości przez terytorium zależne

b) ludność

migracje

wewnętrzne

ze wsi do miast
z miast na peryferia
z obszarów niepokojów i konfliktów do spokojnych

zewnętrzne

emigracja – opuszczenie terytorium własnego państwa
imigracja – przybycie na terytorium obcego państwa
reemigracja – powrót z emigracji
repatriacja – powrót do państwa przodków na jego zaproszenie
z zagwarantowaną przez nie pracą i miejscem zamieszkania

obywatelstwo

definicja – więź prawna łącząca jednostkę z państwem, na mocy której obie
strony staja się podmiotem wzajemnych praw i obowiązków
podział ludzi ze względu na obywatelstwo

posiadający jedno obywatelstwo
posiadający wiele obywatelstw
nieposiadający obywatelstwa - apatrydzi

nabycie i utrata obywatelstwa

nabycie

pierwotne

poprzez urodzenie się (2 zasady nabywania pierwotnego
obywatelstwa)
▪

ius soli – prawo ziemi – nabycie obywatelstwa państwa, na
którego terytorium dziecko się urodziło

▪

ius sanguinis – prawo krwi – nabycie obywatelstwa takiego
jakie posiadają rodzice dziecka

wtórne

naturalizacja – otrzymanie obywatelstwa państwa, na którego
terytorium legalnie się zamieszkiwało (może być wymagana
znajomość języka, kultury, historii kraju)
urodzenie – znalezienie dziecka, gdy rodzice są nieznani lub nie
da się określić ich obywatelstwa
reintegracja – kobiet, które przy małżeństwie wyrzekły się
obywatelstwa a po ustaniu związku chcą wrócić do pierwotnego
obywatelstwa
repatriacja
prawo opcji – dzieci, za które rodzice zrzekli się obywatelstwa

c) władza

definicja suwerenności
zdolność do samodzielnego, niezależnego od innych podmiotów sprawowania
władzy politycznej nad określonym terytorium
elementy składowe suwerenności

wg Labudy

zwierzchność terytorialna

8

niepodległość
wolny od ingerencji ustrój
możliwość współżycia z innymi narodami

wg Ehrlicha

samowładność – niezależność państwa od innych podmiotów
zewnętrznych
całowładność – wyłączna kompetencja państwa w całym zakresie spraw
wewnętrznych i zagranicznych

aspekty rozpatrywania

wewnętrzny – państwo stanowi najwyższą zwierzchność w stosunku do
wszystkich podmiotów wewnątrz państwa
zewnętrzny

oparty o zasadę suwerenności z Karty NZ i Deklarację Zasad Prawa
Międzynarodowego

państwa równe wobec prawa
każdemu państwu przysługują prawa wynikające z pełnej
suwerenności
każde państwo ma obowiązek szanować podmiotowość innych
państw
integralność terytorialna i niepodległość są nietykalne
każde państwo ma prawo do swobodnego wyboru własnego ustroju
państwa współpracują ze sobą pokojowo w dobrej wierze

formy ograniczania suwerenności

kolonia – pozbawione suwerenności zewnętrznej terytorium zamorskie
państwa posiada ograniczony samorząd wewnętrzny
protektorat – znaczna suwerenność wewnętrzna ograniczona zewnętrzna
terytorium mandatowe – suwerenność zewnętrzna scedowana przez Ligę
Narodów na inne państwo
terytorium powiernicze – suwerenność zewnętrzna scedowana przez ONZ na
inne państwo – odpowiednik terytorium mandatowego
opieka – traktatowo ograniczona suwerenność zewnętrzna
kondominium – wspólnie ograniczona suwerenność zewnętrzna przez kilka
państw
dominium – suwerenność zewnętrzna ograniczona nominalnie
państwo stowarzyszone – ograniczona suwerenność wewnętrzna
i zewnętrzna, bo chce ono zostać częścią innego państwa
republika ludowa – ograniczona suwerenność wewnętrzna i zewnętrzna
z zagwarantowaną konstytucyjnie przyjaźnią do ZSRR

IV

Granice

1) problemy definicyjne

a) ujęcia terminu granica

linia gdzie kończy się władza państwa
linia oddzielająca terytoria państw
linia zetknięcia się terytoriów państw z jej specyficznym charakterem mieszania
się elementów obu państw
płaszczyzna w trójwymiarowej przestrzeni

b) definicja

powierzchnia pionowa, przechodząca przez linię graniczną wyznaczoną na
powierzchni ziemi, oddzielająca terytorium jednego państwa od innych państw lub
od obszarów nie podlegających niczyjej suwerenności

9

c) historyczna ewolucja pojęcia „granica”

pierwotnie – strefa lub pas graniczny złożony z terytoriów o nieokreślonej
przynależności państwowej
w Rzymie i Chinach – linia obrony przed cudzoziemcami
obecnie – linia graniczna

d) sposoby postrzegania granic wg A. Moraczewskiej

statyczny – element systemu państwa określający obszar suwerenności
dynamiczny – element systemu państwa stanowiący kontaktu państwa
z otoczeniem

2) klasyfikacje granic

a) podstawowa

naturalne

górskie
wzdłuż wybrzeży oceanów i mórz
wzdłuż kanałów i rzek
wzdłuż jezior
wzdłuż bagien
przez pustynię

sztuczne

b) podstawowa zmodyfikowana (obecna)

pożyczone od przyrody
sztuczne

c) fenomenologiczna wg Bogsa

fizyczne – oparte na naturalnych przeszkodach
geometryczne – wytyczone sztucznie w oparciu o linie geometryczne np.
równoleżnik
antropogeograficzne – oparte o podziały polityczne, ekonomiczne, kulturowe lub
cywilizacyjne
mieszane oparte o kilka kryteriów

d) wg Aschorna

antecendentne – ustalone przed wykształceniem się środowiska
socjokulturowego
subsekwentne – powstałe po zagospodarowaniu terenu przez człowieka
z uwzględnieniem wytworzonych przez niego więzi
narzucone – utworzone przez państwa okupacyjne lub mocarstwa
nieuwzględniające podziałów
reliktowe – granice nie pełniące już funkcji granicy, ale ale istniejące
w świadomości mieszkańców regionu

e) ujęcia genetyczne

sensu stricto – wynikające z praw natury
historyczne
narodowe oparte o język i rasę
narodowe oparte o kulturę

3) funkcje granic

a) bariery

bariera przepływu:

ludzi
towarów
informacji

bariera podziału zasobów

10

b) integracyjna

tworzą ramy współpracy i integrują

c) wg Misiaka

bariery fizycznej
polityczna
ekonomiczna
efektu demonstracyjnego
kształtowania specyfiki obszarów przygranicznych
symboliczna
represji
kordonu sanitarnego
ekologiczna
kresów

d) O'Dowd i Wilson

jako bariera
jako pomost
jako zasób
jako symbol tożsamości

4) bonitacja granic

a) definicja – analiza korzystności optymalności granic
b) współczynnik rozwoju granic – stosunek rzeczywistej długości granic państwa do

obwodu koła o powierzchni równej powierzchni kraju

c) współczynnik stopnia zwartości granic – stosunek długości granic do powierzchni

państwa

5) wytyczanie granic

a) delimitacja

etapy

sporządzenie opisu granicy
naniesienie przebiegu na mapę 1:1 000 000

cechy

kompletna
precyzyjna
dokładna

b) demarkacja

zasady

przeprowadzana przez komisje mieszaną składającą się z przedstawicieli obu
państw
oparta o proces delimitacji
uwzględniająca niezbędne warunki do prowadzenia gospodarki rolnej
nieprowadzenie granicy przez miasta i wsie
utrwalana na mapie 1:2500

granica lądowa – oznaczana znakami w terenie
granica morska – oznaczana wyłącznie na mapie
ustala się:

pas drogi granicznej
strefę nadgraniczną
pas graniczny

c) redemarkacja – sprawdzanie w terenie istniejącej granicy i jej ewentualna korekta

6) zmienność historyczna granic

a) przyczyny zmienności

11

powstawanie państw
zanikanie państw
zmiany terytorium państw

b) shatterbelt

definicja
niestabilny obszar leżący między regionami o różnych orientacjach politycznych
i kulturowych
przyczyny braku stabilności na obszarach shatterbelt

brak naturalnych barier
rozbieżność między granicami politycznymi a etnicznymi
sprzeczności ideologiczne i różny poziom rozwoju sąsiadujących państw

V

Stolice

1) funkcje stolic

a) siedziba władz centralnych
b) integracyjna/jednocząca/zespalajaca w państwach federacyjnych
c) źródło siły i autorytetu państwa

2) typy stolic

a) stała – historyczna
b) ustanowiona – przeniesiona z innej lokalizacji
c) podzielona – instytucje stołeczne w kilku mistach

12